Con đường tôi không chọn. - Các thầy giáo và bạn đồng học trong Học viện Bộ tổng tham mưu. - Cuộc hành binh giải phóng vào miền Tây U-crai-na. - Thực tập ở Cục tác chiến. - Nhận công tác ở Bộ tổng tham mưu. - Tháng Năm - tháng Sáu 1941. - Một đêm bất hạnh. - Những suy nghĩ về trình độ sẵn sàng chiến đấu của chúng ta. - Tình trạng bộ đội cơ giới. - Không quân. - Hải quân. - Những vấn đề thường không có giải đáp.

Sau khi tốt nghiệp Học viện mô-tô cơ giới của Hồng quân công nông, trong hai năm tôi đã chỉ huy tiểu đoàn xe tăng hạng nặng độc lập dùng cho huấn luyện ở Khác-cốp và sau đó ở Gi-tô-mia. Chúng tôi đã tự hào về những chiếc xe bọc thép T-35 và T-28 của mình mà hàng năm chúng tôi vẫn đưa đi tham dự các cuộc duyệt binh ở Mát-xcờ-va, trong đội ngũ lữ đoàn xe tăng hạng nặng thuộc Quân dự bị Bộ tổng tư lệnh.

Tăng T-35 có năm ụ tháp, được trang bị 3 khẩu pháo và 5 súng máy, nặng 50 tấn. Biên chế của nó gồm 10 người, trong đó có 2 cán bộ chỉ huy trung cấp. Đội ngũ chỉ huy trong toàn tiểu đoàn, gồm chừng 100 cán bộ, là một tập thể thân ái, đoàn kết chặt chẽ.

Tôi rất vừa lòng với công tác và đem hết nhiệt tình phục vụ nó, chỉ có một mơ ước là được chỉ huy cái đơn vị yêu dấu này càng lâu càng hay. Nhưng bỗng nhiên có điện của quân khu chỉ định tôi và tham mưu trưởng lữ đoàn (bạn cùng học với tôi ở học viện), thiếu tá N. N. Rát-kê-vích, đi học tại Học viện Bộ tổng tham mưu. Cả đồng chí ấy lẫn tôi, đặc biệt là tôi, đều không mảy may có mong ước rằng mình lại được sớm cử đi học như vậy, nên cả hai đều tính chuyện bàn lùi

Tôi đã gặp may. Trong khi làm chủ tịch hội đồng quân khu sát hạch những học viên lớp một năm của trung đoàn huấn luyện bạn, tôi phải trực tiếp báo cáo kết quả lên chủ nhiệm bộ đội xe tăng của quân khu Ki-ép, lữ đoàn trưởng I-a. N. Phê-đô-ren-cô. Nhân dịp này, tôi đã chọn lúc thuận lợi và đề nghị đồng chí Phê-đô-ren-cô cử một đồng chí khác đến học viện thay cho tôi. Không ngờ đồng chí chấp nhận ngay đề nghị của tôi và tuyên bố dứt khoát:

- Đồng chí cứ yên tâm công tác. Đồng chí sẽ không đi đâu hết.

Lúc ấy là vào tháng Tám 1938. Sang tháng Chín, khi tôi đang làm đạo diễn cuộc diễn tập dã ngoại trong lữ đoàn đồng chí M. E. Ca-tu-cốp, thì được triệu tập cấp tốc về ngay địa điểm công tác và được lệnh bàn giao lại tiểu đoàn, vì Mát-xcơ-va kiên quyết đòi tôi phải tựu trường gấp. Ba ngày sau, tôi cùng Rát-kê-vích lên đường.

Hóa ra, trong số những người được chọn đến học viện, những tâm trạng giống như tâm trạng chúng tôi cũng không phải là hiện tượng cá biệt. Một số người tự ý tuyên bố với ủy ban kiểm tra giấy giới thiệu là xin không học, vì lo rằng học xong sẽ không được chỉ huy đơn vị nữa. Hồi đó, những người có trình độ trong Học viện Bộ tổng tham mưu còn ít ỏi nên chúng tôi cho rằng từ đây con đường công tác của mình chỉ là các cơ quan tham mưu mà thôi.

Tất cả đều bị từ chối hết. Chỉ riêng có đại đá X. X. Bi-ri-u-dốp là được toại nguyện. Chắc là nhờ có sự giúp đỡ của thứ trưởng E. A. Sa-đen-cô, đồng chí đã được ra đi và sau đồng chí giữ chức chỉ huy sư đoàn.

Đến thời gian ấy, Học viện Bộ tổng tham mưu đã có sức tự lực vững vàng. Việc thành lập trường huấn luyện quân sự cao cấp này là một đòi hỏi của thời đại. Hồng quân hoàn toàn hiện đại về mọi mặt, nhưng còn thiếu những cán bộ cần thiết, có trình độ chiến dịch, chiến lược cao sâu. Cho tới năm 1936, đội ngũ cán bộ khâu chiến dịch mới chỉ được đào tạo ở hệ một năm trong Học viện mang tên M. V. Phrun-dê. Đôi khi như vậy là tốt, nhưng trong nửa cuối những năm ba mươi, cuộc sống cấp bách đòi hỏi chúng ta phải chỉnh đốn lại việc đào tạo cán bộ chỉ huy quân sự một cách đông đảo và sâu rộng hơn. Hơn nữa, chúng ta phải phát triển lý luận về nghệ thuật chiến dịch: Học viện mang tên M. V. Phrun-dê, do phạm vi huấn luyện của mình, không thể đảm nhiệm được công việc đó ở mức cần thiết.

Học viện Bộ tổng tham mưu tập hợp toàn bộ tinh hoa trong số những nhà lý luận quân sự thời kỳ đó, như các đồng chí: V. A. Mê-li-cốp, Đ. M. Các-bư-sép, N. N. Sva-rơ-txơ, A. I. Gô-tốp-xép, G. X. Ít-xe-rơ-son, A. V. Kiếc-pít-nhi-cốp, N. A. Lê-vít-xki, N. I. Tơ-ru-bét-xcôi, Ph. P. Sa-pha-lô-vích, E. A. Si-lốp-xki, P. P. I-ô-nốp..

Thời gian này thật đáng lo ngại. Loài người căm phẫn còn vừa mới biết đến việc chủ nghĩa phát-xít bóp nghẹt nước Cộng hòa Tây Ban Nha, còn chưa nguôi phẫn nộ trước bạo lực thô bạo của Mút-xô-li-ni đối với nước A-bít-xi-ni nhỏ bé thì Hít-le đã xâm chiếm Áo, Tiệp Khắc, vùng Clai-pê-đa của Lít-va và âm mưu biến vùng này thành căn cứ tiến công Ba Lan. Các dân tộc phản kháng những hành động chuyên quyền chưa từng thấy này, song những nhà hòa giải ở Muy-ních (Những nhà hoạt động nhà nước Anh – Pháp, những kẻ thi hành một chính sách dung túng cho nhũng tham vọng xâm lược của nước Đức phát-xít nhằm đưa quân sang đánh Liên Xô. Năm 1938, tại Muy-ních (Đức) đã ký kết một hiệp ước mở đường cho nước Đức đánh chiếm Tiệp Khắc và góp phần làm nổ ra cuộc Chiến tranh thế giới thứ hai.), về thực chất đã khuyến khích bọn đầu sỏ phát-xít gây thêm những tội ác mới.

Biên giới phía đông đất nước ta cũng không yên. Ở đây, chúng ta đã phải hai lần đọ súng với bọn quân phiệt Nhật: lúc đầu ở hồ Kha-xan và sau đó ở Khan-khin – Gôn (Hồ Kha-xan ở khu Pri-mô-ri-ê của nước Cộng hòa Liên bang Nga. Tại khu vực hồ Kha-xan, từ ngày 29 tháng Bảy đến ngày 11 tháng Tám 1938, bộ đội Liên Xô đã chiến đấu ngoan cường, đẩy lùi và đánh tan quân Nhật xâm nhập vào lãnh thổ Liên Xô. Sông Khan-khin - Gôn chảy qua Trung Quốc và Mông Cổ. Tháng Tám 1939, quân đội Liên Xô - Mông Cổ đã bao vây và tiêu diệt những lực lượng lớn của bọn xâm lược Nhật Bản xâm nhập vào lãnh thổ Mông Cổ hồi tháng Năm mà không hề tuyên chiến.).

Thất bại của cuộc đàm phán giữa các phái đoàn quân sự Anh, Pháp, Liên Xô, do những kẻ không có thiện ý với chúng ta ngầm ngấm gây ra từ trước, càng làm cho chúng ta tăng cường cảnh giác. Tóm lại, bầu trời đã nổi giông tố và chúng tôi đến Bộ tổng tham mưu với tư thế sẵn sàng trước mọi tình thế.
 
Lữ đoàn trưởng A. Ph. A-ni-xốp, cục phó Cục tác chiến, tiếp chúng tôi. Đồng chí báo tin Đặc khu Ki-ép sắp mở những cuộc diễn tập lớn và chúng tôi cần tham gia những cuộc diễn tập ấy.

Cuối cùng, đồng chí A-ni-xốp tuyên bố:.

- Đây vừa có ích cho công việc, vừa là một chuyến đi thực tập đối với các đồng chí.

Lúc trở về học viện, chúng tôi được biết thêm là Đặc khu Bê-lô-ru-xi-a cũng có những cuộc diễn tập như vậy và một tổ học viên khác của học viện cũng sẽ tới đấy.

Nhóm chúng tôi thường hay bàn luận về những tình hình đang diễn biến và tìm mối liên hệ giữa chúng với đời sống riêng, với tương lai sắp tới của mình. Chúng tôi đã hình thành thói quen phân tích các sự kiện, kể cả các sự kiện thế giới, vì kề vai sát cánh với chúng tôi có nhiều đồng chí đã từng được ngửi mùi thuốc súng ở Tây Ban Nha và Viễn Đông.

Được giáo dục theo tư tưởng của chủ nghĩa Mác - Lê-nin, chúng tôi còn nhớ rất sâu cuộc bao vây của bọn tư bản. Đương nhiên, người nào trong chúng tôi cũng đều hiểu rằng tất cả các kế hoạch 5 năm của chúng ta đều nhằm mục đích xây dựng chủ nghĩa cộng sản ở Liên Xô, đồng thời nhằm tạo cơ sở, kinh tế bảo đàm cho chúng ta giành được thắng lợi nếu buộc phải chiến đấu.

Đất nước ta đã xây đựng được nhiều ngành công nghiệp mới, tiên tiến, như công nghiệp ô-tô, máy kéo, hàng không. Ngành khai thác và chế biến dầu hỏa đã phát triển nhanh chóng. Trang bị và kỹ thuật của Quân đội Liên Xô đã được cải tiến về chất lượng và phát triển về số lượng. Chúng tôi được biết rằng, những kiểu xe tăng mới nhất của Liên Xô - KV và T-34 - rất ưu việt, sẽ được đem trang bị cho bộ đội trong những năm tới. Máy bay, chiến hạm và nhất là tàu ngầm Liên Xô, ngày càng tốt hơn, pháo binh và các phương tiện thông tin được cải tiến triệt để

Và hẳn là chúng tôi cũng đều biết việc tăng tổng quân số nhất là các binh chủng kỹ thuật. Trong vòng tám - chín năm ấy, bộ binh đã tăng gấp đôi, còn bộ đội xe tăng và cơ giới phát triển tới 1,2 lần.

Mặt trận Ba Lan tiếp tục tan vỡ. Chính phủ quý tộc Mốt-xít-xki bỏ chạy. Ngày 7 tháng Chín, Tổng tư lệnh quân đội Ba Lan Rứt-xmi-glư bỏ Vác-sa-va. Cuối ngày hôm sau, người ta được biết rằng xe tăng Đức đã tiến hành chiến đấu ngay ở chân tường thủ đô Ba Lan. Nhân dân lao động kiên cường phòng thủ Vác-sa-va nhưng ở những nơi khác trên khắp đất nước, tình hình rất nặng nề. Tình cảnh những người U-crai-na và Bê-lô-ru-xi-a sinh sống ở Ba Lan vốn đã phức tạp lại càng phức tạp hơn.

Bộ trưởng Bộ dân ủy quốc phòng báo trước cho tư lệnh quân khu chuẩn bị hành binh vào miền Tây U-crai-na. Quân khu Ki-ép được triển khai thành phương diện quân U-crai-na do X. C. Ti-mô-sen-cô - tư lệnh quân khu cấp 1 - làm tư lệnh. Quân khu bạn Bê-lô-ru-xi-a do M. P. Cô-va-lép - tư lệnh quân khu cấp 2 - chỉ huy cũng.được tổ chức lại thành phương diện quân.

Từ lúc ấy, chúng tôi làm việc không nghỉ cả ngày lẫn đêm: đi kiểm tra việc triển khai bộ đội, việc trang bị vũ khí, kỹ thuật và việc điều quân tới những khu vực xuất phát. Quân đoàn bộ binh độc lập 15 tập trung ở khu vực Péc-ga, Ô-lép-xcơ, Bê-lô-cô-rô-vi-tri; tập đoàn quân 5 ở khu vực Nô-vô-grát - Vô-lưn xki, Xla-vu-ta, Sê-pê-tôp-ca; tập đoàn quân 6 ở khu vực Cu-pen, Xa-ta-nôp, Prô-xcu-rốp; tập đoàn quân 12 ở khu vực Gu-xi-a-tin, Ca-mê-nét - Pô-đôn-xki, Nô-vai-a U-si-xa, I-a-rơ-mô-lin-xư. Tập đoàn quân 13, không nằm trong biên chế của phương diện quân U-crai-na, đóng ở vùng biên giới Ru-ma-ni. Bộ tham mưu phương diện quân chuyển tới Prô-xcu-rốp. Đến lúc này, tôi được điều động sang công tác dưới quyền V. M. Dơ-lô-bin, trưởng ban tác chiến.

Chúng tôi được biết là chính phủ Ba Lan đã chạy trốn sang đất Ru-ma-ni của bọn địa chủ - quý tộc. Sự việc này làm sáng tỏ thêm tình huống: từ nay chẳng còn chút hy vọng ở sự chống cự đáng kể nào của Ba Lan trước các đạo quân của Hít-le đang từ phía Tây tiến công sang. Nhà nước Ba Lan tư sản và quân đội của nó đã không thể bảo đảm an ninh cho nhân dân nước mình.

Trong giờ phút cực kỳ quan trọng này, Chính phủ Liên Xô đã thông qua quyết định bảo vệ cuộc sống hòa bình của nhân dân miền Tây U-crai-na và Tây Bê-lô-ru-xi-a. Quyết định ấy được công bố cho toàn thế giới biết. Và, chính phủ còn tuyên bố rằng: về phía mình, Liên Xô sẽ làm tất cả những gì có thể làm được để giải thoát toàn thể nhân dân Ba Lan khỏi cuộc chiến tranh độc ác này.

Quyết định của Chính phủ Liên Xô được bảo đảm bằng nhiều biện pháp quân sự. Phương diện quân U-crai-na được lệnh: đến hết ngày 16 tháng Chín, bộ đội phải sẵn sàng kiên quyết tiến công và 17 tháng Chín sẽ vượt biên giới quốc gia. Binh đoàn Sê-pê-tốp-ca do I. G. Xô-vết-nhi-cốp chỉ huy được lệnh tiến công Rô-vơ-nô, Lút-xcơ và đến hết ngày thứ hai phải chiếm được Lút-xcơ. Binh đoàn Vô-lô-tsi-xcơ, do Ph. I. Gô-li-cốp chỉ huy, tiến về Téc-nô-pôn, Lơ-vốp, và đến hết ngày 18 tháng Chín phải chiếm được Bu-xcơ, Pê-rê-mư-sli-a-nư, tức là phải tiến sát tới Lơ-vốp. Binh đoàn Ca-mê- nét - Pô-đôn-xki, do I. V. Ti-u-lê-nép chỉ huy, phải vận động đến Tre-rơ-tơ-cốp và hôm sau phải chiếm được Xta-ni-xláp. Các đơn vị được lệnh sẽ không sử dụng vũ khí nếu như quân Ba Lan không dùng vũ khí để kháng cự. Song vẫn phải chuẩn bị đối phó với tình thế xấu hơn. 

Từ biên giới Ba Lan có báo cáo về: dọc đường cái Lơ-vốp đi Téc-nô-pôn, các đơn vị Ba Lan đã bị đánh tan tác đang lũ lượt rút về phía Đông và phía Ru-ma-ni; các đơn vị còn lại thì không có chỉ huy, thiếu vũ khí; quân Đức đã tiến gần đến Lơ-vốp và đang đe dọa thành phố này từ phía Nam, còn ở phía Bắc thành phố thì đang có những trận chiến đấu ở phía Tây Búc. Song, căn cứ vào tình hình, mọi người đều cảm thấy ngay: cả trong những điều kiện ấy, quân Ba Lan đã có những biện pháp đề phòng trường hợp quân đội Liên Xô hoạt động tích cực. Gần biên giới Liên Xô xuất hiện những đơn vị kỵ binh nhẹ Ba Lan. Có súng máy đặt ở những trạm kiểm soát vùng Pốt-vô-lô-tri-xcơ.

Đêm 16 rạng ngày 17 tháng Chín, tôi ở đài quan sát của tập đoàn quân 6. Ở đây, mọi người đều làm việc rất khẩn trương như thường khi sắp có những sự kiện lớn. Phút chốc lại có chuông điện thoại, các liên lạc viên từ các sư đoàn nối tiếp nhau xuất hiện và ra đi. Nhưng vẫn cảm thấy thời gian kéo dài một cách chậm chạp khó tả.

Nhưng chúng tôi chưa kịp trèo vào thì thấy một cụ già hiện ra bên ngưỡng cửa, hai tay run run giơ lên, im lặng.

Tiếng Ba Lan tôi không thạo, vì mới học được có mấy tháng mùa đông trong nhóm nghiên cứu của Câu lạc bộ Hồng quân sư đoàn kỵ binh 3 mang tên Cô-tôp-xki. Vả lại học cũng đã khá lâu rồi, từ năm 1931. Tôi cố nhớ lại những từ Ba Lan đã quên đến phần nửa. Nhưng oái oăm là tôi không nhớ lại được những từ cần thiết. Dù sao, tôi cũng đại khái nói cho cụ già hiểu được là chúng tôi đang tìm đường đến Rô-vơ-nô.

Cụ già hơi trấn tĩnh lại. Cụ già nói nhanh, dùng xen lẫn tiếng U-crai-na với tiếng Ba Lan, tay làm hiệu. Cụ không hiểu bản đồ, tôi không hiểu cụ, còn thời gian thì cứ trôi qua. 

Tôi mời cụ già đi cùng với chúng tôi. Không hiểu sao ông cụ lại trèo vào cửa sổ. Tôi với đồng chí chuẩn úy liền nắm tay cụ lại dìu cụ ngồi vào xe và khoảng bốn mươi phút sau, chúng tôi cũng đã vượt qua được mấy quãng vòng rắc rối ở trong rừng, rồi ra được đường cái đi Rô-vơ-nô. Chúng tôi cho cụ già xuống xe, cụ chào và cảm ơn chúng tôi; chúng tôi cũng chào lại và cảm ơn ông cụ.

Đi độ hai tiếng đồng hồ nữa, chúng tôi tới Rô-vơ-nô. Tôi tìm ra cơ quan tham mưu đóng tại ngôi nhà của một trường trung học cũ. Nhiệm vụ đã được hoàn thành đúng thời hạn.

Chúng tôi quay về lúc mặt trời mọc. Đi ban ngày mới dễ chịu làm sao! Mọi vật cứ hiện ra rành rành trước mắt. Bản đồ vẽ đúng và số đường đi lối lại tựa hồ như ít hơn. Đến trưa, tôi đã có mặt ở cơ quan tham mưu phương diện quân.

Song, tôi không có thì giờ để nghỉ. Đồng chí trưởng ban tác chiến lại triệu tập tôi và đại tá Va-rơ-ma-skin, phó chủ nhiệm bộ đội xe tăng, lên nhận công tác. Chúng tôi phải tới Téc-nô-pôn tổ chức việc tiếp xăng cho các xe tăng đến tăng cường cho binh đoàn. Ngoài ra, chúng tôi còn được lệnh cho các đơn vị đi vòng qua ngoài thành phố và không để cho các đơn vị và cơ quan hậu cần đóng lại trong thành phố.

Chúng tôi đến Téc-nô-pôn khi các đơn vị phái đi trước vừa mới hành quân qua. Đi liền sau các đơn vị này là sư đoàn kỵ binh 5, dưới quyền chỉ huy của sư đoàn trưởng I-a. X. Sa-ra-bu-rơ-cô, rất nổi tiếng hồi đó. Chúng tôi không cho sư đoàn này vào thành phố. Có to tiếng với nhau. Đồng chí sư đoàn trưởng nổi khùng với chúng tôi. Va-rơ-ma-skin rút giấy ủy nhiệm chìa ra trước mũi đồng chí ấy. Nhưng, dù có giấy ủy nhiệm, chúng tôi cũng cảm thấy bất lực trước chàng kỵ sĩ bướng bỉnh này. Mãi tới khi chúng tôi nhắc đến tên X. C. Ti-mô-sen-cô thì đồng chí ấy mới nguýt nguôi và sư đoàn mới chịu đi vòng qua ngoài thành phố.

Ngay lúc đó, đoàn xe tăng tiến đến, mà chúng tôi vẫn chưa tìm thày đoàn xe chở xăng dầu. Đồng chí chỉ huy đoàn xe tăng cáu kỉnh với chúng tôi về mọi thứ, đòi nhiên liệu. Cuối cùng, đồng chí đại úy chỉ huy đoàn xe chở xăng dầu đến trình diện. Thì ra, trên đường hành quân, đoàn xe đã bị ùn lại và vì vậy nhiên liệu được chở đến chậm mất hai tiếng.

Xe tăng ăn dầu và chúng tôi chuyển sang thực hiện nhiệm vụ thứ hai của mình là đưa các đơn vị hậu cần ra khỏi thành phố. Công việc này thật rất khó. Đêm xuống và không ai muốn rời khỏi thành phố trước lúc trời sáng. 

Bất thình lình, từ ngôi nhà thờ Ba Lan ở giữa thành phố, súng máy bắn ra dày đặc khắp phố. Ngựa hí, người chạy. Có tiếng súng bắn trả lại. Trước lúc trời sáng, không thể nào dập tắt được cuộc đấu súng này. Thỉnh thoảng lác đác có tiếng súng, lúc ở khu vực này, lúc ở khu vực kia trong thành phố. Sáng ra, chúng tôi phát hiện thấy trong ngôi nhà thờ nhiều đống vỏ đạn, nhưng không tóm cổ được kẻ đã bắn súng đêm qua. Người ta nói rằng tên cha cố Ba Lan đã bắn vào chúng tôi và hắn đã kịp bí mật trốn thoát được rồi...

Chúng tôi ở Téc-nô-pôn một ngày đêm nữa, rồi trở về cơ quan tham mưu phương diện quân. Ít lâu sau, cơ quan tham mưu phương diện quân chuyển đến Lơ-vốp và đóng trụ sở trong một ngôi nhà của trường võ bị cũ.
Thành phố tề chỉnh, thanh lịch theo kiểu của nó. Những biệt thự giàu có, sang trọng vươn cao theo dọc các đường phố lát đá. Còn ở vùng nông thôn, cách Lơ-vôp vẻn vẹn chừng 10 - 12 ki-lô-mét, thì đã là vương quốc của cảnh nghèo khó, nếu không nói được là vương quốc của cảnh khốn cùng.

Sau khi chúng tôi đến đó được hai - ba ngày, trẻ em nông thôn đã bắt quen với chúng tôi. Cũng như ở khắp mọi nơi, các em đều cởi mỏ, cả tin. Chúng tròn mắt nhìn bộ đội đi qua, rồi bỗng trồng lộn đầu xuống đất và cứ như vậy suốt dọc hai bên đường. Lúc đầu, chúng tôi thắc mắc, không hiểu việc ấy có ý nghĩa gì. Sau đó mới biết rằng các em làm như vậy là có ý muốn xin những cây bút chì. Thế là, những đoàn viên Côm-xô-môn chúng tôi có bao nhiêu bút chì “chiến thuật”, kẻ cả số bút chì dự trữ, đều đưa ra tặng các em hết. Đến nỗi, một số Cơ quan tham mưu chẳng còn cái gì để ghi tình huống lên bản đồ nữa cả.

Thoạt tiên, tôi được giao nhiệm vụ theo dõi tập đoàn quân 9, hiện đang tác chiến trên hướng Xu-ô-mút-san-mi và về sau lại theo dõi thêm tập đoàn quân 14 trên hướng Pét-xa-mô. Như mọi người đều biết, cả hai hướng này đều là hướng phụ. Những sự kiện chủ yếu đang diễn ra trên eo đất Ca-rê-li-a và ở vùng hồ La-đô-ga.

Vì công việc phải được tiến hành liên tục, nên chúng tôi chia thành hai kíp. Mỗi kíp làm việc suốt một ngày đêm. Chúng tôi giao ban lúc 19 giờ và lập tức đi ngủ ngay. Hồi ấy, chúng tôi không sợ cái từ “ngủ” nên cũng chẳng thay nó bằng cái từ “nghỉ” tế nhị hơn.

Thường cả ngày hôm sau, chúng tôi học ở học viện rồi đến tối lại nhận nhiệm vụ trực ban suốt một ngày đêm tại Bộ tổng tham mưu. Công việc thật nặng nề nhưng chúng tôi chẳng hề ca thán: công tác hứng thú, và lại đang chiến tranh mà! Hồi ấy chúng tôi còn trẻ, đầy sinh lực và chúng tôi thấy mọi việc như vậy cũng chưa thấm vào đâu cả.

Mùa đông năm 1940 rét buốt thịt, buốt xương. Băng đóng dày đặc. Lớp tuyết phủ dày đã gây nhiều hạn chế đối với hoạt động của bộ đội. Tập đoàn quân 9 và tập đoàn quân 14 rải quân khắp dọc đường và hành tiến chậm chạp, vì phải đánh lui các tiểu đoàn trượt tuyết Phần Lan tập kích vào phía sau lưng. Mặt trận chỉ còn liên tục ở vùng eo đất Ca-rê-li-a, nơi tập đoàn quân 7 và 13 đang tác chiến dưới quyền chỉ huy của K. A. Mê-rét-xcôp và V. Đ. Gren-đan.

Phải nói thắng ra rằng: hồi này bộ đội chúng ta chưa thích ứng mấy với việc tiến hành chiến tranh trong những điều kiện của chiến trường Phần Lan. Rừng rú, ao hồ, không có đường sá và tuyết phủ là những chướng ngại nghiêm trọng đối với bộ đội. Đặc biệt, sư đoàn bộ binh 44 đã gặp rất nhiều khó khăn, vì mới từ U-crai-na đến thì bị vây hãm ngay ở Xu-ômút-san-mi. Chỉ huy sư đoàn này là đồng chí A. I. Vi-nô-grát-đốp. 

Theo chỉ thị của Xta-lin, L. D. Mê-khơ-li-xơ (D. Mê-khơ-li-xơ năm 1941 làm Chủ nhiệm Tổng cục chính trị, thứ trưởng Bộ dân ủy quốc phòng Liên Xô. - ND.) được phái đến tập đoàn quân 9 để xem xét tình hình và giúp đỡ đơn vị bị bao vây. Nhiều báo cáo của đồng chí thường được chuyển qua chỗ tôi và luôn luôn để lại trong tâm hồn một cái gì cay đắng: các báo cáo đều đen tối như màn đêm vậy. Sử dụng quyền hạn to lớn của mình, đồng chí ấy đã cách chức chỉ huy của hàng chục cán bộ, thay thế họ bằng những người gắn bó với mình. Đồng chí ấy yêu cầu xử bắn sư đoàn trưởng Vi-nô-grát-đốp vì đã không chỉ huy được sư đoàn. Sau này, tôi có nhiều dịp gặp gỡ Mê-khơ-li-xơ, và tôi dứt khoát tin rằng đồng chí ấy bao giờ cũng thiên về các biện pháp cực đoan.

Chiến tranh Phần Lan kết thúc. Ngày 12 tháng Ba 1940, các học viên Học viện Bộ tổng tham mưu lại quay về với công 

Thiếu

Da-cáp-ca-dơ sẽ do Tổng tham mưu trưởng hoặc đồng chí điều khiển.

Đến tháng Năm, bộ phận chủ yếu của ban chúng tôi lên đường đi Tơ-bi-li-xi. Có một số cán bộ nữa, lấy ở những ban khác, được cử đến tăng cường cho chúng tôi. Cùng đi với chúng tôi có đại tá X. I. Gu-nhê-ép, trung tá G. V. I-va-nốp, các thiếu tá V. Đ. Út-kin và M. A. Cra-xcô-vét. Gần trước lúc lên đường, chúng tôi mới được biết rằng cả Tổng tham mưu trưởng lẫn Phó tổng tham mưu trưởng đều không thể đến tham dự được và những cuộc diễn tập này sẽ được tiến hành dưới quyền điều khiển của các đồng chí tư lệnh quân khu: đồng chí Đ. T. Cô-dơ-lốp ở quân khu Da-cáp-ca-dơ, đồng chí X G. Tơ-rô-phi-men-cô ở quân khu Trung Á. Song, sau khi chúng tôi đến Tơ-bi-li-xi được một ngày thì trung tướng Cô-dơ-lốp được cấp tốc triệu tập về Mát-xcơ-va. Chúng tôi cảm thấy ở Mát-xcơ-va đang có chuyện gì hoàn toàn không bình thường.

Thành ra thiếu tướng M. N. Sa-rô-khin phải lãnh đạo cuộc diễn tập và tôi được phân công làm tham mưu trưởng của ban chỉ đạo; trung tướng P. I. Ba-tốp, phó tư lệnh quân khu, chỉ huy phương diện quân và thiếu tướng Ph. I. Tôn-bu-khin làm nhiệm vụ tham mưu trưởng phương diện quân ấy.

Sau khi tổng kết cuộc diễn tập ở quân khu Da-cáp-ca-dơ, chúng tôi đi tàu thủy từ Ba-cu tới Cra-xnô-vốt-xcơ, rồi từ đó đi xe lửa đến Ma-rư. Thiếu tướng M. I. Ca-da-cốp, tham mưu trưởng quân khu Trung Á, đã đợi chúng tôi ở đấy. Chúng tôi được biết là tướng X. G. Tơ-rô-phi-men-cô, tư lệnh quân khu, đang bị ốm. Thành thử cuộc diễn tập ở đây do đồng chí M. N. Sa-rô-khin điều khiển.

Trong thời gian diễn tập, tôi được dịp cùng với đồng chí Sa-rô-khin và đại tá Tréc-nư-sê-vích trưởng ban tác chiến của cơ quan tham mưu quân khu Trung Á, đi dọc biên giới từ Xê-rác đến A-skha-bát và xa hơn nữa qua Ki-dưn - A-tơ-rếch đến Ga-xan - Cu-li nhằm mục đích nghiên cứu chiến trường.

Chúng tôi trở về Mát-xcơ-va, lòng thanh thản. Các cuộc diễn tập đầu được tiến hành tốt.