Tiểu luận về chiến tranh

[DesantnhikVDV]

XXI
Đã đăng trên tờ "The Pall Mall Gazette" số 1762, ngày 6 tháng Mười 1870

Nếu tin theo những tin tức được chuyển từ Pa-ri bằng khí cầu thì thành phố này do những lực lượng đồ sộ phòng thủ. Ở đây có từ 100.000 đến 200.000 quân cận vệ lưu động từ các tỉnh đến cũng như 250 tiểu đoàn quân vệ binh quốc gia Pa-ri, mỗi tiểu đoàn có 1.500 người, còn theo lời một số ngườ thì lên tới 1.800 hoặc 1.900 người, nghĩa là theo những tính toán khiêm tốn nhất, tất cả cũng có 375.000 người; ở đây còn có ít ra là 50.000 quân chủ lực ngoài lính thủy đánh bộ, thủy binh, lính nghĩa dũng v.v.. Và theo tin tức mlới nhất, nếu như tất cả các đơn vị ấy bị loại khỏi vòng chiến thì đằng sau họ còn có 500.000 dân thành phố có thể cầm vũ khí và sẵn sàng thay thế họ khi cần.

Đạo quân Đức ở sát Pa-ri gồm 6 quân đoàn Bắc Đức (các quân đoàn 4, 5, 6, 11, 12 và quân đoàn vệ binh), 2 quân đoàn Ba-vi-e và 1 sư đoàn Vuyếc-tem-béc, tất cả là 8 quân đoàn rưỡi có khoảng từ 200.000 đến 230.000 người, dù thế nào đi nữa cũng không nhiều hơn. Ấy thế mà đạo quân Đức ấy tuy bị trải dài suốt tuyến bao vây ít nhất là 80 dặm, nhưng, như mọi người đều biết, nó vẫn kìm chặt được những lực lượng đồ sộ nói trên bên trong thành phố, cắt đứt đường tiếp tế của họ, khống chế tất cả các con đường lớn nhỏ chạy từ Pa-ri ra, và, cho tới nay vẫn đẩy lùi thắng lợi mọi cuộc xuất kích của đội quân phòng thủ. Lấy gì để giải thích điều đó?

Một là vị tất có thể hoài nghi rằng tin tức về số lượng đồ sộ lực lượng vũ trang ở Pa-ri là điều bịa đặt. Nếu như giảm con số 600.000 nhân viên vũ trang mà người ta nói đến nhiều như thế xuống 350.000 hoặc 400.000 người thì chúng tôi cho là gần với sự thực hơn. Nhưng không thể phủ nhận điều này: ở Pa-ri số nhân viên vũ trang để phòng thủ nó lớn hơn nhiều so với số nhân viên vũ trang ở bên ngoài Pa-ri để tấn công cứ điểm này.

Hai là chất lượng chiến đấu của những người bảo vệ Pa-ri hết sức khác nhau. Trong số đó, chúng tôi có thể cho rằng chỉ có lính thủy đánh bộ và thủy binh hiện giữ các pháo đài ngoại vi là những đội quân thực sự đáng tin cậy. Quân chủ lực- tàn binh của đạo quân Mác-ma-hông được bổ sung bằng lính dự bị phần lớn là tân binh chưa qua huấn luyện- đã chứng tỏ trong trận chiến đấu ngày 19 tháng Chín ở Mơ-đông rằng họ đã mất tinh thần. Bản thân quân cận vệ lưu động là một chất liệu tốt, nhưng chỉ đến bây giờ họ mới được huấn luyện cơ bản; họ thiếu sĩ quan và được trang bị ba loại súng trường khác nhau: súng Sa-xpô, súng Mi-ni-ê cải tiến và chưa cải tiến. Không một sự cố gắng nào, không một sự bắn nhau nào với địch có thể trong một thời gian ngắn đem lại cho họ đức tính sắt đá, mà chỉ có đức tính này thôi mới có thể giúp cho họ hoàn thành được điều cần thiết nhất là đón đánh và đánh bại địch ở địa hình trống trải. Thiếu sót chủ yếu trong tổ chức của quân vệ binh lưu động là thiếu giáo viên, sĩ quan và hạ sĩ quan có kinh nghiệm nên trở ngại cho việc biến họ thành những binh sĩ tốt. Tuy thế, dường như họ vẫn là bộ phận tốt nhất trong cuộc phòng thủ Pa-ri, ít ra chắc họ cũng sẵn sàng tuân theo kỷ luật Quân vệ binh quốc gia địa phương có thành phần cực kỳ hỗn tạp Các tiểu đoàn ở ngoại ô gồm công nhân đều hoàn toàn tự nguyện và quyết tâm chiến đấu, họ sẽ phục tùng và biểu hiện một thứ kỷ luật bản năng nếu họ ở dưới sự lãnh đạo của những người được họ tín nhiệm về tư cách cá nhân cũng như về chính trị; nhưng họ sẽ không phục tùng bất cứ thủ trưởng nào khác. Ngoài ra, họ chưa qua huấn luyện và không có sĩ quan giàu kinh nghiệm và nếu sự việc không phát triển tới chỗ quyết chiến trên chiến lũy thì chất lượng chiến đấu tốt nhất của họ không được kiểm nghiệm.

[DesantnhikVDV]

Nhưng đại bộ phận quân vệ binh quốc gia mà Pa-li-cao vũ trang gồm giai cấp tư sản, chủ yếu là tiểu thương mà những con người ấy nói chung không thích chiến đấu. Được vũ trang, họ làm cái việc bảo vệ cửa hàng và nhà ở của họ; và nếu địch từ xa bắn vào cửa hàng và nhà ở của họ thì nhiệt tình chiến đấu của họ chắc sẽ tiêu tan. Thêm vào đó, họ là lực lượng được tổ chức ra để đấu tranh với kẻ thù bên ngoài thì ít mà để đấu tranh với kẻ thù bên trong thì nhiều. Toàn bộ truyền thống trước đây của họ đã nói lên điều đó; và trong họ cứ 10 người thì 9 người tin rằng chính vào lúc này kẻ thù bên trong đó ẩn mình ở ngay trung tâng Pa-ri và chỉ chờ đợi thời cơ thuận lợi để tấn công họ. Phần lớn bọn họ đã có vợ, không quen thiếu thốn và nguy hiểm; và thực ra họ đã ca thán về sự gian khổ của việc phục vụ trong quân ngũ, cái sự phục vụ buộc họ cứ ba đêm lại phải một đêm ở ngoài trời trên tường cứ điểm của thành phố. Trong số quân ấy, có thể có những đại đội, thậm chí những tiểu đoàn trong những tình huống nhất định sẽ tỏ ra dũng cảm; nhưng nếu gộp chung lại, thì không thể trông cậy vào họ, nhất là khi làm những nhiệm vụ chính quy và vất vả.

Với những đội quân như vậy ở Pa-ri, thì chẳng có gì là lạ khi quân Đức bao vây họ thua xa họ về số lượng mà lại hết sức phân tán chẳng sợ bất cứ cuộc tập kích nào từ Pa-ri. Thực ra, tất cả những hoạt động quân sự được tiến hành cho tới nay đều chứng minh rằng đạo quân ở Pa-ri (nếu có thể gọi như thế) không thể hoạt động trong điều kiện dã chiến. Cuộc tấn công lớn đầu tiên vào quân đội bao vây ngày 19 tháng Chín là khá điển hình. Quân đoàn của tướng Đuy-cơ-rô gồm chừng 30.000 hoặc 40.000 người đã bị 2 trung đoàn quân Phổ (7 và 47) kiềm chế trong nửa giờ cho đến khi 2 trung đoàn Ba-vi-e đến tiếp viện và một lữ đoàn Ba-vi-e khác đánh mạnh vào sườn quân Pháp; quân Pháp rút lui hỗn độn, để rơi vào tay địch một đồn có 8 khẩu pháo và một số lượng lớn tù binh. Số lượng quân Đức tham gia trận đánh này không thể vượt 15.000 người. Từ đó, các cuộc xuất kích của quân Pháp được tiến hành khác hẳn. Họ từ bỏ mọi ý đồ đánh những trận có tính chất quyết định; họ cử những toán nhỏ tập kích vào các trạm tiền tiêu và các đơn vị nhỏ khác; nếu như một lữ đoàn, một sư đoàn hoặc một binh đoàn Pháp lớn hơn vận động ra ngoài tuyến lô-cốt thì họ chỉ bó hẹp ở nghi binh. Mục đích của những trận chiến đấu ấy nhằm gây thiệt hại cho địch thì ít mà nhằm huấn luyện trong thực tiễn cho tân binh Pháp tác chiến thì nhiều. Rõ ràng là, những hoạt động chiến đấu ấy cải thiện dần dần việc huấn luyện của họ nhưng chỉ có một bộ phận nhỏ trong cái đám đông người khó quản lý tập trung ở Pa-ri có thể được hưởng lợi từ thực tiễn được tiến hành trên quy mô hạn chế như vậy.

Lời kêu gọi ngày 30 tháng Chín của tướng Tơ-rô-suy chứng tỏ rõ ràng rằng sau trận chiến đấu ngày 19 ông hoàn toàn biết rõ chất lượng của quân đội ở dưới quyền chi huy của ông. Dĩ nhiên ông ta quy tội hầu như hoàn toàn vào các đơn vị chủ lực và tỏ ra độ lượng đối với quân cảnh vệ lưu động; nhưng điều đó chỉ chứng minh rằng ông ta coi (và coi một cách đúng đắn) họ là bộ phận khá nhất trong đội quân thuộc quyền chỉ huy của ông. Lời kêu gọi của ông ta cũng như sự thay đổi về chiến thuật sau đó đều chứng minh rõ ràng rằng ông không hề có ảo tưởng gì về năng lực tác chiến trên địa hình trống trải của quân đội của ông. Ngoài ra ông cũng phải biết rằng tất cả những lực lượng khác mà nước Pháp có thể còn có được dưới cái tên đạo quân Li-ông[70], đạo quân Loa-rơ, v.v., đều có thành phần giống hệt như đội quân của bản thân ông, vì vậy không thể hy vọng gì đạo quân đến tiếp viện cho ông sẽ giải tỏa hoặc giải vây được cho Pa-ri. Cho nên tin tức nhận được nói rằng trong hội đồng bộ trưởng, Tơ-rô-suy đã phản đối đề nghị đàm phán hòa bình làm cho người ta ngạc nhiên. Không nghi ngờ gì hết, tin này phát đi từ Béc-lin, một nguồn không đáng tin cậy để đưa ra những tin tức vô tư về những việc xảy ra ở Pa-ri. Nhưng dù sao đi nửa chúng ta không thể tin rằng Tơ-rô-suy hy vọng sẽ thắng lợi. Theo quan điểm mà ông ta phát biểu năm 1867 về tổ chức quân đội[71], ông là người kiên quyết ủng hộ thời hạn 4 năm ở ngạch thường trực và 3 năm ở ngạch dự bị như đã thi hành dưới thời Lu-i-phi-líp. Thậm chí ông ta cho rằng thời hạn phục vụ thi hành trong quân Phổ- 2 hoặc 3 năm- là hoàn toàn không đủ để huấn luyện những người lính tốt. Do sự trớ trêu của lịch sử, giờ đây ông ta bị đặt vào tình cảnh là phải chỉ huy những đội quân hoàn toàn không có kinh nghiệm, hầu như chưa được huấn luyện và thiếu kỷ luật tác chiến với chính quân Phổ mà cách đây không lâu ông còn cho chỉ là những binh sĩ mới được huấn luyện nửa vời; hơn nữa lại tác chiến sau khi quân Phổ ấy trong một tháng đã đánh tan toàn bộ quân đội chính quy của Pháp.

[DesantnhikVDV]

NHỮNG NGUYÊN TẮC CỦA CHẾ ĐỘ QUÂN SỰ PHỔ
Đã đăng trên tờ "The Pall Mall Gazette" số 1764, ngày 8 tháng Mười 1870

Vài tuần trước đây, chúng tôi đã chi rõ rằng chế độ tuyển quân của Phổ hoàn toàn không hoàn hảo[1*] Như người ta tuyên bố, chế độ đó biến mỗi người dân thành một người lính. Theo lối nói chính thức của Phổ, quân đội chẳng phải là cái gì khác, mà chỉ là "một trường học để toàn dân học tập tiến hành chiến tranh"; trong khi đó chỉ có một tỷ lệ nhỏ dân cư được trải qua trường học đó. Giờ đây, chúng tôi lại bàn về vấn đề đó để minh họa bằng một vài con số chính xác.

Theo những số liệu của cục thống kê Ph

[DesantnhikVDV]

Trước đây chúng tôi đã chỉ ra nguyên nhân đẻ ra tình trạng đó. Chừng nào vương triều Phổ và Chính phủ Phổ còn tiếp tục chính sách truyền thống của nó, thì nó còn cần có quân đội là công cụ ngoan ngoãn thực hiện chính sách đó. Theo kinh nghiệm của Phổ, muốn huấn luyện người dân thường làm được nhiệm vụ phục vụ đó thì điều cần thiết là người dân thường đó phải ở trong quân ngũ 3 năm. Ngay cả những học giả quân sự cố chấp lì lờm nhất ở Phổ cũng chưa bao giờ khẳng định một cách nghiêm chỉnh rằng bộ binh- những người cấu thành bộ phận hợp thành chủ yếu của quân đội - không thể nắm vững thành thạo được tất các chức trách quân sự của họ trong 2 năm, nhưng như các cuộc tranh luận trong nghị viện trong những năm 1861- 1866 cho thấy rõ, chỉ đến năm thứ ba người lính mới có được tinh thần quân nhân chân chính và thời gian phục tùng tuyệt đối. Song với ngân sách quân sự đã ấn định, người lính phục vụ tại ngũ càng lâu càng ít tân binh được tuyển vào lính. Hiện nay, với thời hạn phục vụ tại ngũ 3 năm, mỗi năm có 90.000 tân binh nhập ngũ; với thời hạn phục vụ tại ngũ 2 năm mỗi năm có thể gọi nhập ngũ và huấn luyện 135.000 tân binh và với thời hạn phục vụ tại ngũ 18 tháng mỗi năm có thể gọi nhập ngũ và huấn luyện 180.000 tân binh. Qua những con số chúng tôi vừa dẫn, ta thấy rõ rằng hoàn toàn có đủ số lượng người khỏe mạnh về thể chất đủ điều kiện phục vụ trong quân ngũ để làm việc đó, và qua sự thật dưới đây, điều đó càng rõ hơn. Như vậy chúng ta thấy rằng những lời hoa mỹ về "toàn dân vũ trang" chỉ là tấm màn ngụy trang che đậy cho việc xây dựng một quân đội lớn để thi hành chính sách đối ngoại quả đầu và chính sách đối nội phản động. "Toàn dân vũ trang" hoàn toàn không phải là công cụ thích hợp để thực hiện các mục tiêu của Bi-xmác.

Dân số Liên đoàn Bắc Đức đạt tới gần 30.000.000 người. Số quân của nó thời chiến tính tròn là 950.000 người tức là chi bằng 3,17% dân số. Số thanh niên bước vào tuổi 20 mỗi năm bằng gần 1,23% dân số hoặc 360.000 người. Nếu xét đoán theo kinh nghiệm của các tiểu bang ở Đức, thì trong số đó già một nửa có thể được sử dụng- ngay lập tức hoặc trong thời gian hai năm sắp tới- để phục vụ trong quân chiến đấu; con số đó là 180.000 người. Một bộ phận lớn số người còn lại đủ điều kiện để phục vụ trong quân cảnh vệ; nhưng chúng ta tạm thời có thể không tính đến họ. Cơ quan thống kê Phổ hình như không đồng ý với những con số đó, song vì những lý do rõ ràng các số liệu thống kê Phổ phải được xếp loại sao cho kết quả nhìn bề ngoài có vẻ phù hợp với ảo tưởng "toàn dân vũ trang". Nhưng ngay cả ở đây nữa, sự thật cũng lộ rõ. Năm 1861, ngoài 69.934 người đủ điều kiện phục vụ trong quân đội, có 760.590 người được xếp vào quân hậu bị bổ sung, tức tổng cộng là 146.524 người đủ điều kiện phục vụ trong quân ngũ, trong số đó chỉ có 59.459 người tức 40% được lấy vào quân đội. Dù sao chúng ta cũng có thể thừa nhận một cách hoàn toàn chắc chắn rằng một nửa số thanh niên đủ điều kiện phục vụ trong quân đội. Nếu thế, mỗi năm có thể có 180.000 tân binh nhập ngũ quân chính quy, sau đó họ vẫn là quân hậu bị trong 12 năm như hiện nay. Như vậy sẽ có 2.160.000 binh sĩ được huấn luyện- con em này nhiều gấp hơn hai lần số quân hiện nay, ngay dù có tính hết tất cả số giảm đi do chết và do các nguyên nhân khác. Nếu một nửa số thanh niên còn lại được khám tuyển lại khi họ 25 tuổi thì trong đó còn có thể lấy được thêm 500.000- 600.000 quân cảnh vệ tốt, nếu không phải là nhiều hơn thế. Từ 6% đến 8% dân số được huấn luyện và được đưa vào kỷ luật trước, được gọi nhập ngũ khi đất nước bị tấn công, có đội ngũ cán bộ khung cho tất cả họ, đội ngũ này được đuy trì ngay cả trong thời bình như vẫn làm hiện nay- đó mới thật sự là "toàn dân vũ trang"; nhưng đó sẽ không phải là một quân đội để tiến hành chiến tranh vì lợi ích của bọn quả đầu cầm quyền, để thực hiện những cuộc xâm lăng hay để thi hành chính sách phản động ở trong nước.

Dù sao đấy cũng mới chỉ là sự thực hiện một cách giản đơn những lời nói suông của Phổ thành hiện thực. Nếu chỉ riêng một cái na ná như toàn dân vũ trang đã có một sức mạnh như thế, thì thử hỏi toàn dân vũ trang thật sự sẽ có sức mạnh như thế nào? Và chúng ta có thể tin rằng nước Pháp sẽ biến cái na ná đó thành hiện thực dưới hình thức này hay hình thức khác nếu Phổ cứ khăng khăng đòi xâm chiếm lãnh thổ, buộc Pháp phải làm việc đó Pháp sẽ được tổ chức thành một quốc gia cả nước đều là lính và sau vài năm có thể làm cho Phổ phải ngạc nhiên về quân số áp đảo của mình, như Phổ đã làm cho toàn thế giới phải ngạc nhiên mùa hè năm nay. Nhưng phải chăng Phổ không thể làm việc đó? Tất nhiên là có thể, nhưng nếu thế thì nó sẽ không còn là nước Phổ hiện nay nữa. Nó sẽ được thêm sức mạnh phòng thủ, nhưng đồng thời sẽ mất đi sức mạnh tấn công; nó sẽ có nhiều binh lính hơn, nhưng những người lính ấy khi chiến tranh bắt đầu sẽ không sẵn sàng xâm lăng như hiện nay; Phổ sẽ phải từ bỏ mọi ý tưởng xâm lăng còn chính sách đối nội hiện nay của nó thì cũng sẽ bị đe dọa rất nặng nề.

--------------------------------------------------------------------------

Chú thích

[1*]. xem tập này. Tr. 140 - 142

[DesantnhikVDV]

XXII
Đã đăng trên tờ "The Pall Mall Gazette" số 1766, ngày 11 tháng Mười 1870

Trong một bài tiểu luận trước đây, chúng tôi đã lưu ý rằng ngay cả hiện nay, sau khi tấn công Xtơ-ra-xbua, hầu như toàn bộ đội quân khổng lồ của Đức ở Pháp đã sử dụng hết mặc dù quân đội xâm nhập không chiếm được đến một phần sáu lãnh thổ của nước Pháp[1*]. Vấn đề đó quan trọng đến mức chúng tôi cho rằng chúng tôi cần trở lại bàn về nó.

Mét-xơ, nơi mà đội quân của Ba-den bị hãm bên trong tuyến pháo đài, đã ngốn hết 8 quân đoàn (quân đoàn 1, 2, 3, 7, 8, 9, 10, sư đoàn Hét-xen, sư đoàn lan-ve của tướng Cum-me) tổng cộng là 16 sư đoàn bộ binh. Pa-ri ngốn hết 17 sư đoàn bộ binh (quân đoàn vệ binh, các quân đoàn 4, 5, 6, 11, 12 Bắc Đức, quân đoàn 1 và 2 Ba-vi-e và sư đoàn Vuyếc-tem-béc). Quân đoàn 13 và 14 mới được thành lập gồm đại bộ phận là các đơn vị lan-ve và một vài đơn vị lấy từ những quân đoàn đã kể trên thì chiếm đóng những vùng đất đã chiếm được và theo dõi, phong tỏa hoặc vây đánh những cứ điểm còn ở trong tay quân Pháp nằm trong những vùng đó. Để tiến hành những hoạt động tích cực, quân Đức chỉ có trong tay quân đoàn 15 (sư đoàn Ba-đen và ít nhất là một sư đoàn lan-ve), một quân đoàn vừa được rảnh tay sau khi Xtơ-ra-xbua đầu hàng. Quân đoàn này phải được bổ sung bằng những đơn vị lan-ve mới và sau đó phải tiến hành những hoạt động mà hiện nay người ta còn chưa biết rõ tính chất theo hướng chạy xa hơn về phía nam.

Hiện nay, những lực lượng đó bao gồm hầu như toàn bộ những đơn vị đã được tổ chức hiện có của nước Đức, trừ một ngoại lệ rất quan trọng: cụ thể là trừ những tiểu đoàn chính quy thứ tư. Trái với điều là người ta đã làm trong thời gian cuộc chiến tranh Áo cụ thể là đã điều các tiểu đoàn đó đi đánh quân địch, lần này người ta đã để 114 tiểu đoàn ở lại trong nước; căn cứ vào những nhiệm vụ ban đầu của chúng, chúng được dùng làm những bộ khung để huấn luyện và tổ chức tân binh được gọi nhập ngũ để bổ sung, bù đắp những thiệt hại của những trung đoàn tương ứng của chúng do chiến đấu, hoặc ốm đau đem lại . Ngay khi một nghìn binh sĩ cấu thành tiểu đoàn được huấn luyện đủ để đảm nhiệm chức trách chiến đấu trên chiến trường thì người ta điều họ đến để phiên chế vào 3 tiểu đoàn dã chiến của trung đoàn; việc này đã được thực hiện trên quy mô lớn vào giữa tháng Chín, sau khi xảy ra những trận kịch chiến ở Mét-xơ. Nhưng các sĩ quan và hạ sĩ quan của tiểu đoàn thì vẫn ở lại tại chỗ, họ sẵn sàng tiếp nhận một nhóm mới gồm 1.000 binh sĩ lấy từ quân hậu bị bồ sung và từ những tân binh thuộc đợt nhập ngũ hàng năm để huấn luyện tác chiến. Biện pháp này là hoàn toàn cần thiết trong một cuộc chiến tranh đẫm máu như cuộc chiến tranh hiện nay, một cuộc chiến tranh mà người ta không thể dự đoán trước một cách chắc chắn khi nào sẽ kết thúc; nhưng lúc này thì biện pháp đó làm cho quân Đức không thể sừ dụng được 114 tiểu đoàn và một số lượng tương ứng kỵ binh và pháo binh, tổng cộng là 200.000 người làm quân chiến đấu. Trừ những lực lượng ấy ra, toàn bộ quân Đức đã vướng hết vào việc chiếm đóng chưa đầy một phần sáu nước Pháp và bao vây hai căn cứ lớn trong vùng lãnh thổ này Mét-xơ và Pa-ri, thành thử để tiếp tục tác chiến ngoài phạm vi vùng lãnh thổ đã chiếm được quân Đức còn nhiều nhất là 60.000 người. Mà đấy lại là vào lúc mà ngoài các cứ điểm nước Pháp hoàn toàn không có quân đội để kháng địch được mạnh mẽ.

[DesantnhikVDV]

Nếu nói chung cần phải có những bằng chứng để chứng minh tầm quan trọng to lớn của thành lũy lớn có pháo đài làm hạt nhân chủ yếu trong chiến tranh hiện đại thì ở đây có những bằng chứng đó. Khi có dịp, chúng tôi sẽ nói rõ rằng quân bị bao vây đã sử dụng hoàn toàn không tốt lắm cả hai thành lũy mà chúng tôi đang nói đến. Đội quân phòng thủ Mét-xơ quá lớn nếu tính đến quy mô và tầm quan trọng của cứ điểm này, còn ở Pa-ri thì hầu như hoàn toàn không có quân cho ra quân, có thể sử dụng được để tác chiến trong điều kiện dã chiến. Tuy vậy, cứ điểm Mét-xơ hiện nay đang giam chân ít nhất là 240.000 lính địch, còn cứ điểm thứ hai thì giam chân 250.000 lính địch; do đó nếu bên kia sông Loa-rơ, nước Pháp dù chỉ có 200.000 lính cho ra lính thôi thì việc vây đánh Pa-ri sẽ trở thành một việc không thể làm được. Bất hạnh thay cho nước Pháp, nó không có 200.000 lính đó mà chắc chắn là người ta sẽ không thể tập hợp, tổ chức và huấn luyện được số lính như thế trong thời gian mà họ cần có. Như vậy sự thất thủ của hai trung tâm phòng ngự lớn đó là vấn đề chỉ nội trong vài tuần. Cho tới nay, đạo quân ở Mét-xơ đã duy trì được một cách rất xuất sắc tinh thần kỷ luật và phẩm chất chiến đấu của họ, nhưng sự đánh trả mà những cuộc tấn công của họ thường vấp phải rút cuộc nhất định làm tiêu tan mọi hy vọng được cứu thoát của họ. Binh sĩ Pháp là những người bảo vệ cứ điểm tuyệt vời, họ có thể chịu đựng những thất bại trong khi bị vây đánh giỏi hơn nhiều so với chịu đựng những thất bại trong dã chiến; nhưng nếu trong họ bắt đầu có sự mất tinh thần thì sự mất tinh thần đó lan nhanh và không gì khắc phục được. Còn về Pa-ri, chúng tôi sẽ không giải thích một cách quá bám vào từng câu từng chữ những lời của ngài Gam-béc-ta nói rằng ở đó có 400.000 quân vệ binh quốc gia 100.000 quân cận vệ lưu động và 60.000 quân chính quy cũng như những lời tuyên bố của ông ta về số lượng súng đại bác và súng liên thanh nhiều vô kể hiện nay đang được sản xuất tại Pa-ri hoặc về sức mạnh to lớn của các chiến lũy. Nhưng không nghi ngờ gì nữa ở Pa-ri có đủ khả năng để phòng thủ rất vững chắc, mặc dù sự phòng thủ ấy tất nhiên mang tính chất thụ động do tính chất đạo quân phòng vệ Pa-ri và sẽ không có nhân tố mạnh nhất của nó- những cuộc tấn công mạnh mẽ đánh vào quân địch bao vây.

Dù sao đi nữa, hoàn toàn rõ ràng là nếu quân Pháp còn có nhiệt huyết dân tộc thật sự thì vẫn còn có thể giành được tất cả. Trong lúc toàn bộ lực lượng địch đã xâm nhập - trừ 60.000 binh sĩ và đội kỵ binh chỉ có thể tiến hành những trận đội kích nhưng không thể chinh phục được quân địch- bị cột chặt vào những vùng bị chiếm, thì tại năm phần sáu lãnh thổ còn lại của nước Pháp người ta có thể thành lập được đủ số lượng các đơn vị vũ trang để uy hiếp quân Đức ở khắp mọi nơi, cắt đứt giao thông liên lạc của chúng, phá cầu và đường sắt, tiêu hủy lương thực và đạn dược ở hậu phương của chúng và do đó buộc chúng phải rút từ hai đạo quân lớn đó một số lượng quân khiến Ba-den có thể tìm được cách chọc thủng vòng vây ra khỏi Mét-xơ, còn việc vây Pa-ri thì sẽ trở thành hão huyền. Ngay giờ đây sự di chuyển của những đơn vị vũ trang đó đã là một mối lo thật sự cho quân Đức, mặc dù lúc này nó chưa phải là một mối nguy cho chúng, nhưng lương thực và các dự trữ khác trong vùng xung quanh Pa-ri càng cạn kiệt đi và quân Đức càng phải dùng đến những biện pháp trưng tập ở những vùng xa hơn thì mối lo đó càng tăng lên. Đạo quân Đức mới mà hiện nay người ta đang thành lập ở An-da-xơ dù tiến hành cuộc viễn chinh nào ở hướng nam thì cũng rất chắc chắn là sẽ nhanh chóng bị rút về vì quân Đức cần phải đảm bảo giao thông liên lạc và chinh phục vùng đất lớn xung quanh Pa-ri. Nhưng số phận quân Đức sẽ ra sao nếu nhân dân Pháp tràn đầy nhiệt huyết dân tộc cuồng nhiệt giống như người Tây Ban Nha năm 1808[75] nếu mỗi thành phố và hầu như mỗi thôn xóm đều biến thành một pháo đài và mỗi người nông dân, mỗi người dân thành thị biến thành một chiến sĩ. Ngay cả 200.000 binh sĩ của các tiểu đoàn thứ tư cũng không đủ để chinh phục một dân tộc như thế. Nhưng giờ đây các dân tộc văn minh không quen có bầu nhiệt huyết dân tộc như thế. Người ta có thể thấy nó ở Mê-hi-cô và người Thồ Nhĩ Kỳ; cái xứ Tây Âu bị đồng tiền làm mê mệt này, nguồn nhiệt huyết dân tộc đó đã khô cạn và 20 năm mà cơn ác mộng Đế chế thứ hai đè nặng lên nước Pháp đã hoàn toàn không tôi luyện tinh thần dân tộc của nó. Kết quả là chúng tôi nghe nói thì nhiều mà thấy làm thì ít, chúng tôi thấy cái phô trương khoe mẽ thì nhiều mà việc tổ chức thì hầu như hoàn toàn bị coi nhẹ; thật sự kháng cự thì rất ít mà khuất phục kẻ thù thì rất nhiều, binh sĩ thực sự cho ra binh sĩ thì quá ít mà số tay súng tự do thì lại quá nhiều.

---------------------------------------------------------------

Chú thích

[1*]. xem tập này tr. 154-155.

[DesantnhikVDV]

XXIII
Đã đăng trên tờ "The Pall Mall Gazette" số 1768, ngày 13 tháng Mười 1870

Các sĩ quan bộ tham mưu Phổ ở Béc-lin hình như đã sốt ruột. Thông qua phóng viên các tờ báo "Times" và "Daily News"[76] ở Béc-lin, họ báo tin với chúng ta rằng mấy hôm nay ở Pa-ri người ta đã chuẩn bị những phương tiện công thành và cuộc vây đánh sắp sửa bắt đầu. Chúng tôi hoài nghi sự sẵn sàng đó. Một là chúng tôi được biết mấy chiếc hầm ở gần La-phéc-tê-su-gioa-rơ trên tuyến đường sắt duy nhất có thể sử dụng được đã bị quân Pháp phá hủy khi rút lui và cho tới nay còn chưa được khôi phục; hai là chúng tôi đã được biết rằng phương tiện để vây đánh chính quy và hữu hiệu đối với một cứ điểm đồ sộ như Pa-ri là rất lớn nên phải có một thời gian dài để tập trung những phương tiện đó ngay khi đường sắt vẫn luôn luôn thông suốt; ba là mặc dù sau khi bản tin đó được phát đi từ Béc-lin đã 5 hoặc 6 ngày qua thế mà chúng tôi chưa nghe thấy nói đào hào song song thứ nhất. Vì vậy chúng tôi phải kết luận rằng cần phải hiểu sự sẵn sàng bắt đầu vây đánh hoặc tấn công chính quy là sẵn sàng bắt đầu tấn công phi chính quy, nghĩa là bắt đầu bắn pháo.

Nhưng để bắn pháo vào Pa-ri với hy vọng nào đó buộc nó đầu hàng thì cần có một số lượng pháo nhiều hơn rất nhiều so với số pháo cần có để vây đánh chính quy. Trường hợp vây đánh chính quy, có thể hạn chế cuộc tấn công chỉ ở một hoặc hai điểm trên tuyến phòng thủ; khi bắn pháo thì cần bắn phá liên tục toàn bộ diện tích rộng lớn của thành phố với một số lượng lớn đạn pháo để gây ra khắp nơi một số lượng đám cháy nhiều hơn là cư dân để có thể dập tắt và để làm cho cuộc đấu tranh dập tắt các đám cháy trở thành quá ư nguy hiểm. Song chúng ta đã thấy rằng ngay Xtơ-ra-xbua với 85.000 dân đã chịu đựng được một cách xuất sắc một cuộc bắn pháo tàn khốc chưa từng thấy, và trừ một số khu vực được hạn định một cách rất chuẩn xác đành chịu phải hy sinh, ở đây người ta đã dập tắt thành công các đám cháy. Sở dĩ như vậy là do thành phố có quy mô tương đối lớn. Một cứ điểm nhỏ với 50.000 hoặc 10.000 dân có thể dễ buộc phải đầu hàng vì bị bắn pháo nếu như ở đó không có nhiều nơi trú ẩn chống đạn pháo, nhưng một thành phố có 50.000- 100.000 dân có thể chịu đựng được cuộc bắn pháo mãnh liệt, đặc biệt là nếu thành phố đó được xây dựng như phần lớn các thành phố ở Pháp, bằng đá tảng hoặc nếu như nhà có tường gạch dầy. Bộ phận Pa-ri ở bên trong tuyến công sự chiếm một diện tích dài 12 km, rộng 10 km; thành c�

[DesantnhikVDV]

Ngoài ra, chừng nào các pháo đài của nó chưa đầu hàng thì Pa-ri trên thực tế vẫn ở ngoài tầm bắn pháo có hiệu quả. Những điểm cao gần nhất ở ngoài thành phố gần Sa-ti-ông hiện nằm trong tay quân bao vây cách Pa-le-đơ Giuy-xtít[78]- một địa điểm hầu như ở chính giữa thành phố- những 8.000 mét = 8.700 i-ác-đơ hoặc 5 dặm. Về phía nam, cự ly ấy ở chỗ nào cũng đại để như vậy. ó phía đông bắc, tuyến pháo đài cách xa trung tâm thành phố 10.000m hoặc trên 10.000 i-ác-đơ, do đó bất cứ đơn vị pháo bắn phá nào ở trong khu vực này đều bố trí xa 2.000 i-ác-đơ nữa, nghĩa là cách Pa-le-đơ Giuy-xtít 7- 8 dặm. Ở phía tây-bắc, thành phố được những khúc lượn của sông Xen và pháo đài Môn - Va-lê-n-en che chở tốt đến mức chỉ có thể bố trí các đơn vị pháo bắn phá trong các lô cốt độc lập dày đặc hoặc trong các hào song song được đào theo đúng mọi quy tắc, nghĩa là các đơn vị pháo bắn phá - mà chúng tôi cho rằng sự bắn phá của nó là sự chuẩn bị trước cho cuộc bao vây chính quy - chỉ có thể bố trí không sớm hơn lúc bắt đầu cuộc bao vây chính quy.

Hiện nay không thể nghi ngờ gì rằng trọng pháo nòng có rãnh như quân Phổ cỡ 5,6, 7, 8, 9 in-sơ bắn đạn nặng từ 25 đến 300 phun hoặc nặng hơn có thể bắn xa 5 dặm. Năm 1864, pháo nòng có rãnh 24 phun đặt ở Ham-men-mác đã bắn vào Don-đéc-buốc[79] ở cách 5.700 bộ = 4.750 i-ác-đơ hoặc gần 3 dặm, tuy rằng đấy là pháo kiểu cũ bằng đồng có thể chịu được một lượng thuốc nổ không quá 4 hoặc 5 phun khi dùng đạn nặng 68 phun. Góc bắn tất nhiên lớn và người ta đã phải cải tạo giá pháo một cách đặc biệt cho nó thích ứng vì nó có thể gãy khi sử dụng một lượng thuốc nổ mạnh hơn. Pháo hiện nay của quân Phổ bằng thép đúc có thể chịu được một lượng thuốc nổ nặng hơn nhiều so với trọng lượng viên đạn, nhưng để đạt được tầm xa 5 dặng, góc bắn vẫn phải rất lớn và cần cải tạo giá pháo một cách tương ứng, còn nếu sử dụng những khẩu pháo ấy vào những mục tiêu không phù hợp với chúng thì chúng sẽ nhanh chóng không thề sử dụng được. Không có gì phá hoại giá pháo nhanh chóng bằng bắn với toàn lượng thuốc nổ ngay trong tình hình góc bắn rất nhỏ 5 - 6 độ huống hồ lúc này góc bắn trung bình bằng ít nhất là 15 độ và giá pháo sẽ hoàn toàn bị phá hủy cũng nhanh chóng như những ngôi nhà ở Pa-ri. Nhưng dù không tính đến khó khăn ấy thì, việc bắn phá Pa-ri bằng các đơn vị pháo ở xa trung tâm thành phố 5 dặm nhiều lắm cũng chỉ có thể là một phần của công việc. Sự phá hoại có thể đủ để gây ra sự phẫn nộ nhưng không đủ để gây ra sự khiếp sợ. Ở cự ly như vậy, đạn không thể rót thật chuẩn xác vào một bộ phận quy định nào đó của thành phố. Dù có ra lệnh tránh bắn vào những khu vực quy định, chưa chắc đã tránh được bệnh viện, viện bảo tàng, thư viện cho dù từ trên những điểm cao có bố trí các đơn vị pháo người ta trông thấy chúng rõ ràng đến đâu đi nữa. Không thể cầm chắc nhằm trúng những công trình quân sự công binh xưởng, kho vũ khí và kho vật tư để phá hủy dù bên bao vây trông thấy rõ đi nữa; do đó sụp đổ cái lý do mà người ta thường đưa ra để biện hộ cho cuộc bấn pháo là nhằm phá hủy các phương tiện phòng ngự của bên bị vây. Tất cả những điều nói trên là dựa vào giả định rằng bên vây đánh có phương tiện bắn phá thực sự hữu hiệu, nghĩa là chừng 2.000 khẩu pháo nòng có rãnh và cối cỡ lớn. Nhưng như chúng tôi dự kiến, trong trường hợp này, nếu kho pháo công thành của Đức gồm chừng 400 hoặc 500 khẩu pháo thì không đủ để gây ra cho thành phố cái ấn tượng khiến cho cuộc đầu hàng của nó trô thành chắc chắn.

Mặc dù người ta vẫn cho rằng luật lệ về chiến tranh cho phép bắn pháo vào cứ điểm nhưng dù sao biện pháp ấy gây ra nhiều đau khổ cho dân thường, rằng lịch sử sẽ lên án bất cứ ai trong thời đại chúng ta đã sử đụng tới bắn pháo mà không có đủ hy vọng đạt được sự đầu hàng của cứ điểm bằng cách đó. Chúng ta bật cười vì chủ nghĩa sô-vanh của Vích-to Huy-gô cho rằng Pa-ri là thành phố thiêng liêng- thiêng liêng cao độ! - và bất cứ ý đồ nào mưu toan tấn công nó đều là sự xúc phạm thần linh. Chúng tôi coi Pa-ri cũng như bất cứ thành phố có bố phòng nào khác và nếu như nó quyết tâm phòng thủ thì nó phải chịu đựng tất cả những sự nguy hiểm đi kèm theo cuộc tấn công chính quy, kèm theo việc sử dụng chiến hào vây đánh và các đơn vị pháo công thành cũng như tác hại của đạn lạc rơi vào các công trình phi quân sự. Nhưng nếu như cuộc bắn pháo vào Pa-ri vẫn cứ xảy ra mặc dầu chỉ riêng việc bắn pháo thôi không thể buộc thành phố phải đầu hàng thì đấy sẽ là một sai lầm về quân sự mà một số người sẽ quy trách nhiệm cho bộ tham mưu của Môn-tơ-kê. Có người nói rằng Pa-ri bị bắn pháo là do lý do chính trị chứ không phải lý do quân sự.

[DesantnhikVDV]

SỐ PHẬN THÀNH MÉT-XƠ
Đã đăng trên tờ "The Pall Mall Gazette" số 1771, ngày 17 tháng Mười 1870

Nếu tin vào những tin tức phát đi từ Béc-lin thì hình như bộ tham mưu Phổ cho rằng Pa-ri sẽ bị chiếm trước Mét-xơ. Nhưng ý kiến này rõ ràng là dựa vào những lý do chính trị với mức độ cũng ngang như những lý do quân sự. Làn sóng bất bình ở Pa-ri mà bá tước Bi -xmác trông đợi vẫn chưa nổ ra, song người ta thì tính rằng tiếng trọng pháo của bên bao vây vừa rền vang trên thành phố thì tất nhiên sẽ nổ ra sự xung đột và nội chiến. Cho tới nay người Pa-ri chưa chứng thực những ý kiến của tổng hành dinh quân Đức về họ; có lẽ cho đến cuối cùng họ cũng không chứng thực ý kiến đó. Nếu như vậy thì những tính toán về chiếm Pa-ri vào cuối tháng này hầu như cầm chắc là ảo tưởng, còn Mét-xơ có lẽ sẽ phải đầu hàng sớm hơn Pa-ri.

Là một cứ điểm, Mét-xơ vô cùng kiên cố hơn Pa-ri. Pa-ri được bố phòng dựa trên sự tính toán là toàn bộ hoặc ít ra đại bộ phận quân đội Pháp thua trận sẽ rút lui đến đấy và sẽ tiến hành phòng thủ bằng cách không ngừng tập kích địch, một kẻ địch mà ý đồ của nó về bao vây thành phố tất nhiên làm cho nó yếu đi ở mỗi điểm của cái chiến tuyến dài mà nó buộc phải chiếm lĩnh. Cho nên sức phòng ngự của các công sự của Pa-ri không lớn lắm và điều đó là hoàn toàn tự nhiên. Thi hành trước những biện pháp để đề phòng cái tình hình hiện nay đã xảy ra do sai lầm chiến lược của Bô-na-pác-tơ sẽ làm tăng chi phí của công sự lên tới một số tiền rất lớn mà thời hạn phòng thủ nhờ đó có thể kéo dài thêm chưa chắc đã được hơn 2 tuần. Ngoài ra có thể tăng cường rất nhiều các công sự của cứ điểm bằng cách làm những công sự bằng đất trong hoặc trước cuộc vây đánh. Còn Mét-xơ thì tình hình khác hẳn. Thế hệ ngày nay thừa hưởng Mét-xơ của Coóc-môn-tanh và các công trình sư xuất sắc khác của thế kỷ trước như là một cứ điểm rất mạnh - rất mạnh bởi những công sự phòng ngự kiên cố của nó. Nền Đế chế thứ hai đã bồ sung cho nó một vòng đai gồm 7 lô-cốt độc lập rất lớn cách trung tâm thành phố 2,5 đến 3 dặm để bảo vệ thành phố chống các cuộc bắn pháo, kể cà của pháo nòng có rãnh, và biến toàn bộ cứ điểm thành một dinh lũy lớn chỉ thua có Pa-ri. Vì vậy bao vây Mét-xơ là một hoạt động tác chiến rất dài, ngay khi thành phố chỉ có quân phòng thủ thông thường thời chiến đóng giữ. Nhưng cuộc vây đánh thì hầu như không thể tiến hành được khi có 100.000 người hiện đang ở dưới sự yểm hộ của các lô-cốt của nó. Khu vực vẫn còn nằm trong tay quân Pháp chạy dài những hai dặm bên ngoài tuyến lô-cốt; để đẩy lùi quân Pháp về tuyến lô-cốt và chiếm lĩnh khu vực phải đào chiến hào thì cần có nhiều cuộc đánh giáp lá cà mà giống như những cuộc đánh giáp lá cà người ta chi thấy ở Xê-va-xtô-pôn; và nếu giả định rằng quân phòng thủ không mất tinh thần vì chiến đấu liên tục và bên bao vây không bị bẻ gãy vì những thiệt hại lớn về người thì cuộc chiến đấu có thể kéo dài nhiều tháng. Chính vì vậy quân Đức không định tiến hành vây đánh chính quy và cố sức buộc cứ điểm đầu hàng vì đói. Một đạo quân 100.000 người cũng như khoảng 60.000 dân thành phố và rất đông dân nông thôn lánh nạn trong cứ điểm sớm muộn cũng dùng cạn dự trữ lương thực nếu như cuộc bao vây giữ được thật chặt; có khả năng là thậm chí ngay cả trước khi xảy ra việc đó, sự mất tinh thần trong quân phòng thủ đã buộc cứ điểm đầu hàng. Khi mà một đạo quân nào đó thấy rằng nó đã bị vây chặt, mọi ý đồ chọc thủng vòng vây đều vô ích và mọi hy vọng chi viện từ bên ngoài đều tiêu tan thì ngay cả đạo quân tốt nhất cũng sẽ dần dần mất tinh thần kỷ luật và tinh thần đoàn kết do ảnh hưởng của sự gian khổ thiếu thốn, khó khăn và nguy hiểm mà họ buộc phải chịu đựng rõ ràng là chi để bảo vệ danh dự của quân kỳ.

[DesantnhikVDV]

Có một thời gian, chúng tôi đã uổng công tìm kiếm triệu chứng của sự mất tinh thần ấy. Dự trữ lương thực trong thành phố nhiều hơn người ta phỏng đoán rất nhiều, do đó đạo quân ở Mét-xơ có đủ lương thực trong một thời gian khá dài. Song dự trữ lương thực ấy tuy dư dật nhưng hình như chất lượng tồi, điều đó là hoàn toàn tự nhiên vì rằng đối với quân đội dự trữ ấy sẽ là lương thực ngẫu nhiên để lại trong thành phố chứ chưa bao giờ được dành để dùng vào cái mục đích mà hiện nay chúng ta được sử dụng vào. Kết quả là thực phẩm ấy của binh sĩ rút cục không những khác với những thứ mà họ quen dùng mà còn hoàn toàn không bình thường và gây ra nhiều loại bệnh tật ngày một nghiêm trọng, vì những nguyên nhân gây nên những bệnh tật ấy tác động ngày càng mạnh mẽ hơn. Dường như hiện nay giai đoạn ấy của cuộc phong tỏa đã tới. Trong số những thực phẩm mà Mét-xơ thiếu có bánh mì, thức ăn chính và quen dùng của nông dần Pháp, và muối. Muối hết sức cần thiết cho việc giữ sức khỏe và vì người Pháp tiêu dùng tinh bột làm lương thực tăng chất mỡ hầu như hoàn toàn dưới dạng bánh mì nên bánh mì cũng hết sức cần thiết như muối. Tình trạng binh sĩ và dân cư buộc phải ăn thịt là chính nghe nói đã gây ra bệnh lỵ và bệnh hoại huyết. Không quá tin vào những tin tức của bọn đào ngũ, những kẻ thường nói những điều mà chúng ta cho là được lòng người bắt chúng, song chúng tôi vẫn tin rằng tình hình là như vậy vì rằng trong những tình huống như thế thì nhất định phải xảy ra chính điều đó. Lẽ tự nhiên, do nguyên nhân ấy khả năng mất tinh thần sẽ tăng lên nhanh chóng.

Trong một bài tường thuật cuộc xuất kích của Ba-den ngày 7 tháng Mười một, phóng viên rất có tài của tờ "Daily News" ở Mét-xơ đưa tin rằng sau khi quân Pháp chiếm được mấy làng ở phía bắc pháo đài Xanh-ê-loa (ở phía bắc Mét-xơ, trong thung lũng sông Mô-den) họ đã tổ chức trên bờ sông gần cánh phải của họ một cụm quân ít ra là 30.000 người tiến về phía quân Đức. Đội quân này, hoặc cụm quân gần mấy đội quân này, rõ ràng được dùng để chọc thủng vòng vây. Một nhiệm vụ như thế đòi hỏi phải có quyết tâm cực lớn. Những đội quân này buộc phải tiến thẳng vào hình cánh cung hình thành bởi những đội quân và những đơn vị pháo tập trung hỏa lực vào chúng; sức mạnh của hỏa lực này sẽ tăng lên cho đến tận khi trực tiếp kề sát với đông đảo quân lính địch và bấy giờ nếu quân Pháp đập tan được những đội quân và những đơn vị pháo ấy thì sức mạnh hỏa lực ấy lập tức giảm đi nhiều, nhưng nếu như quân Pháp buộc phải rút lui thì lại gặp phải cùng hỏa lực đan chéo đó. Binh sĩ dường như hiểu được điều đó; ngoài ra, để tiến hành những hoạt động đòi hỏi phải dốc sức cao độ ấy, hình như Ba-den đã sử dụng những đơn vị giỏi nhất của mình. Nhưng nghe nói họ thậm chí chưa tới được phạm vi hoạt động của hỏa lực súng trường của đông đảo quân lính Đức. Trước khi họ đến được điểm đột biến, hỏa lực của pháo binh và tuyến bộ binh đã phá vỡ hàng ngũ họ: "những đội quân dày đặc thoạt đầu dao động rồi tan rã".

Lần đầu tiên trong cuộc chiến tranh này, chúng tôi nghe thấy nói những điều như vậy về những con người đã có thể dũng cảm chống lại hỏa lực ác liệt cũng như gươm giáo trong các trận ở Vi-ông-vin, Gra-vơ-lốt và trong những cuộc xuất kích vừa rồi. Sự bất lực ngay cả trong việc tìm cách hoàn thành một cách nghiêm túc nhiệm vụ được giao phó dường như chứng tỏ rằng đạo quân ở Mét-xơ không còn là đạo quân trước kia nữa. Điều đó có thể chưa phải là triệu chứng của sự mất tinh thần mà chỉ chứng tỏ sự sa sút tinh thần, cảm giác không có lối thoát, và sự hiểu rõ rằng mọi mưu toan đều vô ích. Từ tình trạng đó đến sự mất tinh thần thực sự chẳng còn mấy nỗi, nhất là đối với binh si Pháp. Và mặc dù dựa vào những dấu hiệu đó mà tiên đoán rằng Mét-xơ sẽ thất thủ nhanh chóng còn hơi sớm nhưng dù sao thật đáng ngạc nhiên nếu sắp tới đây chúng ta không thấy những triệu chứng khác chứng tỏ rằng sự phòng thủ của Mét-xơ đang yếu đi.

So với sự thất thủ Pa-ri thì sự đầu hàng của Mét-xơ có ảnh hưởng nhỏ hơn nhiều về mặt tinh thần nhưng có ảnh hưởng lớn hơn nhiều về mặt vật chất đối với tiến trình của chiến tranh. Nếu mất Pa-ri, nước Pháp có lẽ sẽ đầu hàng nhưng sự tất yếu đó có lẽ không lớn hơn hiện nay. Vì muốn kìm giữ Pa-ri vào vùng phụ cận của nó cần phải sử dụng tuyệt đại bộ phận quân đội hiện đang bao vây thành phố này và rất không chắc rằng quân Đức có thể rút ra được một số quân đủ để tiến về Boóc-đô. Nhưng nếu Mét-xơ đầu hàng thì sẽ giải phóng được 200.000 quân Đức, mà với tình trạng hiện nay của những đơn vị quân đội Pháp ở ngoài các cứ điểm thì đạo quân như thế là hoàn toàn đủ để tiến quân đến bất cứ nơi nào trên khắp đất nước không được bào vệ và làm bất cứ gì ở đó. Việc mở rộng thêm nữa vùng chiếm đóng mà hai dinh lũy lớn cân trở có lẽ sẽ lập tức lại bắt đầu còn mọi ý đồ tiến hành chiến tranh du kích mà hiện nay có thể là rất hiệu nghiệm, bấy giờ sẽ bị đè bẹp nhanh chóng.