Tác giả: Lê Tri Kỳ
Nhà xuất bản: Công an Nhân dân
Năm xuất bản: 1984
Số hoá: canaris
Nghĩ về một loại truyện
(Lời tác giả)
Những truyện sau đây không mới. Cũng không lạ.
Truyện gần nhất xảy ra từ Đại chiến 2. Truyện cũ hơn bắt nguồn từ trước Đại chiến 1. Nhân vật truyện không ít người sinh ra từ thế kỷ 19.
Đã cũ lại nhàm. Truyện nào cũng đã được viết thành sách rồi. Có truyện, riêng nó, đã là đề tài cho hàng trăm pho sách, hàng ngàn thước phim. Thứ sách và phim ấy, gần sáu bảy chục năm qua, liên tục gây nên những cơn sốt cao huyết áp kéo dài cho hàng triệu con người để xúc động. Nó cũng thu về cho các nhà sáng tác, nhà sản xuất những lợi nhuận khổng lồ. Nó đã tỏ ra là một thứ hàng đắt khách không kém gì các món ăn hợp khẩu vị.
Vào những thập kỷ cuối cùng của thế kỷ 20 này, khi mà cứ ba bốn tháng người ta thay mốt áo quần, thì những truyện vừa cũ vừa nhàm ấy tưởng đã bị đem xếp vào góc nào đó của các viện bảo tàng mới phải. Thế mà lạ thay, năm nào chúng ta cũng đọc được hàng chục, hàng trăm cuốn sách dày cộp viết về những truyện cũ ấy. Bằng nhiều tài liệu mới phát hiện thêm, với cái nhìn đã được khoảng cách thời gian hơn nửa thế kỷ gạn lọc bởi điều vô lí và huyền thoại, các ký giả thời nay vẫn còn say mê dựng lại từng truyện và dẫu đúng dẫu sai, cũng cố gắng nêu lên những vấn đề chính trị, xã hội, chuyên môn của truyện để mong góp một lời bàn mới vào kho dư luận người đời trước.
Thì ra những truyện đó chưa bao giờ chết hẳn trong lòng người. Dẫu cũ rích, nó vẫn có sức sống riêng buộc lịch sử phải công nhận một cách nghiêm túc.
Truyện gì mà ghê gớm vậy?
Đó là truyện những điệp vụ và điệp viên nổi tiếng vào thời kỳ hai cuộc Đại chiến. Truyện “tình báo - phản gián”, gọi theo lối quen mồm. “Truyện trinh sát” hay là “truyện trinh thám”, nếu muốn gọi một cách bao quát và đúng tiếng “nhà nghề”. Nhưng chính xác và đúng đắn hơn, phải gọi đó là truyện những sự kiện và con người, vào thời điểm ấy, đã góp phần tác động thánh thiện hay ma quái của mình thúc đẩy hoặc kéo lùi bánh xe lịch sử…
Nói như vậy tưởng không quá đáng. Còn e la chưa nói hết.
Vi ít có loại truyện nào tác động trực tiếp tới diễn tiến lịch sử, in hằn sâu hơn vào vẻ mặt lịch sử, gây rung động chính trị, xã hội, đạo đức sâu sắc và kéo dài hơn là những truyện điệp vụ. Những điệp vụ nói riêng - và những cuộc đấu tranh lấy thủ đoạn trinh sát làm biện pháp chính để chống lại mọi kẻ thù bí mật nói chung - đều là những việc làm đi thẳng vào khía cạnh sắc nét và kín đáo nhất của một vấn đề, đi vào ngọn nguồn của hành động, vào hậu trường của vở diễn, vào bếp nước của cuộc sống bên ngoài, tóm lại là đi vào lĩnh vực thực chất ít được phô bày trên “thông cáo chung” hay “bị vong lục”; cho nên nó là nguỵ của hoa, là màu của máu, cô đọng như tinh dầu, hấp dẫn như cội nguồn của chân lí…
Cũng ít có cuộc sống nào lại bị dồn ứ đến thế như cuộc sống của điệp viên, một loại trinh sát chính trị cắm sâu trong lòng địch. Sống giả như thật, sống thật như giả. Tình cảm phải đảo ngược, ham muốn phải giấu kín, thói quen phải che đậy… Tính cách một điệp viên như hạt xoàn nhiều mặt, mặt nào cũng phát sáng, tia sáng đẹp lẫn tia sáng chết người. Hoàn cảnh của điệp viên là hoàn cảnh của người lính đơn thương độc mã chống mọi kẻ thù, mọi thứ vũ khí, trên nhiều hướng một lúc, buộc anh ta phải phát huy điều sở trường nhất để chiến thắng hoặc bộc lộc chỗ yếu cơ bản nhất nếu thất bại. Hoàn cảnh điệp viên, vì vậy, có thể ví như một tổng thể trọn vẹn của các hoàn cảnh điển hình nên nhìn từ chỗ nào cũng dễ nhận ra người chiế sĩ rõ nét.
Chúng ta đã biết nhiều truyện cung đình lắt léo, dữ dội. Tuy thế, loại truyện này thường chỉ bó hẹp trong một loại người đặc biệt, xa rời quần chúng; ít khi vượt khỏi phạm vi một thành trì, một gia đình hay dòng họ, xoay quanh những vụ tranh giành nhỏ nhen hay mưu toan cục bộ. Truyện điệp vụ và điệp viên không thế. Hầu hết đều mở rộng phạm vi ra một hoặc nhiều quốc gia, đụng chạm tới sự sống còn của cả dân tộc. Người điệp viên được tuyển mộ từ mọi tầng lớp xã hội để rồi giả làm mọi nghề trong xã hội. Cảm xúc, suy nghĩ, tâm hồn của điệp viên, tốt hay xấu, đều mang đậm nét đặc trưng của con người bình thường, gần gũi. Tính cách của điệp viên, vì vậy, có giá trị xã hội sâu sắc dễ khiến cho người đời quan tâm tìm hiểu chừng nào đó còn là điều khó hiểu.
Chắc chắn đó là nguyên nhân chính đã khiến cho các truyện điệp vụ điệp viên nói riêng, và loại truyện trinh sát bí mật nói chung, có sức sống dai. Về mặt sáng tác văn học, đó cũng là đặc điểm quan trọng nhất làm cho truyện không những mang đầy đủ nhân tố của một đề tài văn học, mà còn trở thành lĩnh vực phong phú, hấp dẫn, thuận tiện cho sáng tác văn học tìm hiểu những điều bí ẩn, sâu xa nhất của con người vốn là đối tượng muôn đời của nó…
Ngoài ra, còn phải kể tới một nguyên nhân phụ.
Mỗi truyện loại này gắn liền tất yếu với một công trình điều tra khám phá tự nó đã là một cốt truyện hoàn chỉnh và hấp dẫn. Cứ mỗi bước, nó lại phơi bày ra một điều mới lạ, không phải bằng con đường dễ dãi, mà thông qua những thủ đoạn ít ai thi thố trong cuộc sống bình thường nên càng dễ gợi hiếu kỳ người đọc. Chưa cần gắn bó mấy với nội dung chính, cái cốt truyện điều tra ấy vẫn có một sức quyến rũ giác quan ma quí có khi lấn át cả ý nghĩa chính của toàn bộ tác phẩm để trở thành cốt truyện trung tâm nếu tác giả cũng bị cuốn hút theo vì động cơ này hay động cơ khác… Ngược lại, càng gắn bó với nội dung chính của sách, nó càng đóng góp nhiều vào chất lượng văn học của tác phẩm vì nó có cái lợi riêng để truyền tới người đọc những ý nghĩ và những rung động đậm đà, sắc cạnh, lí thú và bất ngờ thông qua những chi tiết chính trị, xã hội, chuyên môn chọn lọc một cách đúng đắn trong kho chi tiết dồi dào và đầy nét riêng biệt của nó.
Truyện “tình báo và gián điệp” trong hai cuộc Đại chiến đã được phổ cập từ lâu trên thế giới. Ở các nước phát triển, dân chúng hầu như ai cũng biết. Nhưng, trừ một số tác phẩm nghiêm túc của các nhà nghiên cứu chuyên đề không thích hợp mấy với người đọc trung bình, điều đáng tiếc là những kẻ lái sách và những cây bút phiêu lưu không tưởng trong xã hội tư bản, vì mục đích lợi nhuận, đã nhào nặn những câu chuyện hết sức sâu sắc ấy thành hàng hoá thị trường xuyên tạc không ít, thậm chí còn phản lại ý nghĩa thật sự của truyện.
Chính là dưới thực trạng đáng buồn ấy mà các truyện điệp vụ và điệp viên nổi tiếng thế giới đã đến với số bạn đọc Việt Nam ít ỏi có điều kiện đọc sách nước ngoài và được tiếp tục truyền bá một cách tuỳ tiện… Ba mươi năm chiến tranh không cho phép hoạt động văn học của chúng ta đi vào lĩnh vực này một cách nghiêm túc, trong khi tại các vùng tạm bị chiếm thời Pháp trước đây và thời Mỹ sau này những truyện ấy vẫn được tung ra thị trường cho những kẻ lái sách mặc sức thu lợi bất chấp sự thật lịch sử bị xuyên tạc đến đâu và người đọc bị đầu độc và lừa phỉnh đến đâu.
Để cho bạn đọc Việt Nam và bạn đồng nghiệp trong lực lượng Công an không đến nỗi xa lạ với những sự kiện lớn trên trận tuyến ngầm trong thiên hạ, tôi cố gắng giới thiệu tập này một số điệp vụ và điệp viên đã từng được dư luận thế giới bàn tán sôi nổi, có chú ý dành lại những truyện của các nước anh em và bầu bạn cho một dịp khác.
Làm việc này, tôi không khai phá một miền đất lạ vì đã từ rất lâu, các bậc đàn anh trên văn đàn thế giới vẫn đạt được những thắng lợi vang dội, và thời gian gần đây, một số nhà văn trong nước, được sự giúp đỡ của ngành Công an cũng đang thu hoạch những kết quả bước đầu đáng khích lệ… Càng không hề nghĩ rằng chỉ có một công thức như ở đây để chụp cho các truyện trinh thám, truyện vụ án và đồng loại. Mỗi chuyện đời vốn có hàng trăm cách kể; mỗi người kể lại có tài riêng… Là một cán bộ Công an cầm bút, tôi tự thấy mình có trách nhiệm góp phần chứng minh thêm rằng cái chất văn học của đề tài này nó không hề thua kém-nếu không nói là đậm đà hơn-bất cứ loại đề tài nào. Và cũng từ điều ấy, đặt vấn đề cho mình phải nhận ra, trong sự ham thích của bạn đọc, những ước mơ tìm hiểu chính đáng về chính trị, xã hội, tâm lí khó bắt gặp trong những tác phẩm “văn học thường tình”, những ước mơ thật là sắc cạnh mà người hoạt động văn học không thể giản đơn xếp vào cái rọ những “thị hiếu thấp kém” để từ chối phục vụ và gạt đi một loại truyện đầy sức sống và khá cứng đầu. Tuy nhiên cũng còn ít nhiều mong rằng đừng có ai đó, vì lí do này hay lí do khác, mà vô tình bôi bác hoặc tầm thường hoá, bằng sáng tác của mình, những câu chuyện loại này, nhất là khi nó phản ánh cuộc đấu tranh của toàn Đảng, toàn dân ta trên trận tuyến thầm lặng chống bọn phản cách mạng, bọn gián điệp, bọn tội phạm hình sự và mọi kẻ thù bí mật khác; một cuộc đấu tranh mà bốn mươi năm bảo vệ cách mạng đã chứng minh là lúc nào cũng gay go, quyết liệt, phức tạp và chưa một giờ đình chiến.
Vì vậy, nếu những non yếu về tay nghề trong tập này có làm cho bạn thất vọng, thì đó là do người viết bất tài chứ hoàn toàn không phải vì truyện thiếu điều hấp dẫn.
Ngược lại, nếu bạn thấy thích thú, thì bạn vẫn có quyền chê trách rất chính đáng rằng:
-Ôi, tay tác giả mới xoàng làm sao! Truyện của người ta như thế này, giá vào tay mình thì còn phải biết!
Được như vậy, người viết đã ất vui mừng vì mình không đến nỗi làm một việc tẻ nhạt.
L.T.K