Xem lại từ đầu topic tới giờ, rất nhiều thơ không phải Bút Tre, xin đưa ra vài nhận định về thể thơ này.
Nhà thơ lấy bút danh Bút Tre tên thật là Đặng Văn Đăng, còn gọi là Đặng Văn Quang, quê xã Đồng Lương, huyện Cẩm Khê, tỉnh Phú Thọ. Ông sinh năm 1911, mất năm 1987. Ông đỗ tú tài triết học dưới thời Pháp thuộc, viết báo dưới thời đó với bút danh Lục Y Lang.
Ông từng làm công tác ngoại giao với chức danh bí thư thứ hai sứ quán Việt Nam tại Rumani, từng làm thư ký cho Thứ trưởng Ngoại Giao Ung Văn Khiêm, sau về làm trưởng ty Văn Hóa tỉnh Phú Thọ. Khi hợp nhất Vĩnh Phú và Phú Thọ thành tỉnh Vĩnh Phú, ông làm phó ban tuyên huấn tỉnh ủy cho tới lúc về hưu (1970) và mất tại quê nhà trong cảnh nghèo túng, thọ 77 tuổi.
Bút Tre là một người nhân hậu, đượm tình yêu quê hương, đất. Đọc thơ của ông (mặc dù rất thơ của ông viết rất dễ dãi) ta có thể cảm nhận ngay được cái tình yêu vô bờ bến đó của ông. Mặt khác Bút Tre cũng là người rất cương trực, thẳng thắn. Ông đã từng giữ nhiều chức vụ, vai vế trong tỉnh mà không bao giờ dành cho mình một chút đặc quyền đặc lợi nàọ. Con trai ông đã tham gia quân đội và không trở về, lúc ông về hưu gia tài của ông chỉ là một cái xe đạp cũ kỹ, lốp cuốn tùm lum cùng với mấy bồ sách vở.
Người ta nhớ Bút Tre, không phải vì những bài thơ trữ tình, cũng không vì thơ ông gần với những bài ca dao, mà vì cách làm thơ, gieo vần của ông thật bất ngờ, thường mang đến cho những người nghe sự sảng khoái sau những giờ lao động mệt nhọc căng thẳng. Thơ Bút Tre sinh ra từ những năm 60 của thế kỷ trước. Chỉ sau đó 5 năm thôi, thơ Bút Tre đã được “nhân bản” thành các dòng thơ hậu Bút Tre ngay khi ông còn sống.
Tại sao ông lấy tên hiệu là Bút Tre? Dưới đây là lời giải thích của ông.
-- Nghĩ quái gì đâu, tớ thấy có anh ký là Bút Thép. Thép rồi cũng gỉ. Lại có anh ký là Bút Chiến Đấu, chiến đấu mãi thế nào mà chả mỏi, nên tớ mộc mạc ký béng là Bút Tre. Làng quê ta nơi nào chả có tre, bốn mùa xanh rờn, chỉ cần bẻ cái nhánh con của nó nhúng vào mực, thế là nguệch ngoạc vạch nên vần ...
Những câu thơ Bút Tre mà ta nghe được hiện nay chủ yếu là thơ dân gian. Thiên hạ đặt ra rồi gán cho ông.
Lối thơ Bút Tre được phân biệt theo cấu trúc và nội dung như sau:
1. Xuống dòng đột ngột, ngắt chữ:
Hoan hô Đại Tướng Võ Nguyên,
Giáp ta thắng trận Điện Biên trở về.
Máy bay hạ cánh Tân Sơn
Nhất tôi sung sướng mừng rơn trong bùng
Vội vàng về thị xã Phan
Rang ngay đậu phộng đón bàn lên chơi
Tôi nay vừa thấy có kinh...
Nghiệm là vờ giữ cho mình thật nghiêm...
Túc và phải làm vẻ liêm
Chính khi cấp dưới phong tiền kính biêu
2. Giữ luật bằng trắc trong thơ bằng cách ép chữ một cách ngô nghê:
Chú về công tác bảo tàng.
Cũng là công việc cách màng (mạng) giao cho.
hay:
Hôm nay trời nhẹ, mây cao,
Anh Ga- ga- rỉn bay vào vũ tru
3.Thay một chữ trong câu thơ để đọc giả tự đọc lấy chữ tục :
Trên rừng con khỉ đánh đu
Có anh cán bộ vạch cây bên đường.
Bùi Giáng đã làm hai câu thơ đùa cợt trong dịp Đại Hội Văn Nghệ thành phố HCM sau năm 1975, trong đó có hai nhà văn Thu Ba (nữ) và Thu Bồn (nam) tham dự, sau đó nhiều người đã đóng góp thêm cho đoạn thơ thành dài thòng. Lúc bấy giờ nhà thơ Thu Bồn, một ủy viên ban chấp hành hội Nhà Văn Việt Nam, đang đứng trò chuyện với nữ sĩ Thu Ba, trông thấy nhà thơ Bùi Giáng bèn gọi lại bảo rằng:
- Nghe đồn ông có tài xuất khẩu thành thơ, làm một bài cho anh em nghe chơi.
Bùi Giáng gãi tai trả lời:
- Lâu quá tui không có làm thơ, quên mất cả rồi.
Thu Ba năn nỉ:
- Làm đại một câu lưu niệm đi mà. Bấy lâu chỉ kiến văn kỳ thanh hôm nay mới kiến diện kỳ hình ông đó.
Bùi Giáng cười móm mém:
- Nhưng tui làm dở, đùng có cười tui nghe!
Thu Bồn giục:
- Thôi mà đừng khiêm tốn nữa, không ai cười đâu.
Bùi Giáng tằng hắng một tiếng rồi đọc:
Thu Ba khen ngợi Thu Bồn
Thu Bồn cảm động sờ vai Thu Ba
Thu Ba nhăn mặt:
- Ý dà, ông làm thơ lục bát chi mà chẳng có vần có điệu gì hết trơn.
Bùi Giáng đáp:
- Thì sức tui chỉ có vậy, cô muốn thơ có vần thì kiếm chữ khác thay vào đi.
Thu Ba bỗng đỏ mặt hứ lên một tiếng. Bùi Giáng lại móm mém cười một cách ngây thơ rồi quay đi trước cái nhìn giận dữ của Thu Bồn.
4. Vì kẹt vần, phải viết tắt, bỏ bớt chữ:
Cuối cùng xin nhắc một câu
Văn hóa cơ sở là (hàng) đầu chúng ta
5. Thơ hoan hô: Bút Tre có rất nhiều câu thơ hoan hô:
Hoan hô đồng chí Phạm Tuân,
Bay trong vũ trụ một tuần về ngay
6. Có vần nhưng ý, chữ sai để chọc cười:
Đội ta phá đá lưng đèo,
Vẳng nghe dưới bản tiếng mèo...gâu gâu.
7. Thơ ngớ ngẩn, huề vốn : Thơ Bút Tre còn một loại mà các nhà phê bình không dám nói là lối thơ huề vốn, ngớ ngẩn vì cách dùng chữ bậy bạ, ngô nghê :
Trông xa cứ tưởng cô nàng.
Đến khi giáp mặt lại càng cô ta
hay:
Ruồi là một giống hiểm nguy,
Bốn chân của nó rất vi trùng nhiều
và:
Con đò dịch đít sang ngang,
Bên kia có một cái làng thò ra.
Phần lớn những thơ mà mọi người vẫn đọc không phải của tác giả Bút Tre. Bút Tre từ lâu đã trở thành lối thơ dân gian.
Một học giả nổi tiếng trong thời Pháp thuộc là ông Nguyễn Văn Vĩnh cũng đã có lần chứng tỏ là người cùng hội cùng thuyền với Bút Tre. Trong tập dịch Thơ Ngụ Ngôn La Fontaine, khi dịch bài “Le petit poisson et le pêcheur” (con cá nhỏ và người câu cá), vì bị bí vần, ông đã dùng một chữ khiến những bậc khả kính phải cau mày mà phì cười khi đọc. Bài thơ tiếng Pháp có những câu:
Petit poisson deviendra grand
Pourvu que Dieu lui prête vie;
Mais le lâcher en attendant,
Je tiens, pour moi, que c'est folie.
Các câu trên có nghĩa:
Con cá nhỏ một ngày kia sẽ lớn
Miễn là Chúa ban cho nó sự sống
Nhưng thả nó ra để chờ đợi
Theo ý tôi thật là điên khùng
Tuy nhiên ông Nguyễn Văn Vĩnh đã dịch như sau:
Miễn là cá sống dưới hồ,
Cỏn con cũng có ngày to kếch xù.
Nhưng mà cá đã cắn cu,
Thả ra, tôi nghĩ, còn ngu nào tầy.
Khi đọc bài thơ dịch, phải vận dụng trí phán đoán, độc giả mới có thể hiểu ông ám chỉ con cá cắn “câu” chứ không phải cắn cái loài người vẫn dùng để truyền giống, nhưng vì bí vần nên ông phải mượn tạm chữ “cu”. Trong tập sách phê bình “Nhà Văn Hiện Đại” học giả Vũ Ngọc Phan phê phán kịch liệt lối dịch ẩu này. Ông Phan viết nguyên văn rằng “cắn gì chứ cắn cu thì ai mà không phải phì cười”.
Vè sĩ Bút Tre
TT - Nói đến thơ Bút Tre, trong dân gian hầu như ai cũng biết, cũng thuộc, thậm chí có người còn làm thơ hay hơn cả Bút Tre thật. Nhưng khi ông còn sống, đã có nhiều ý kiến, bài viết phê bình về những câu thơ “quái quỉ”, “tự nhiên chủ nghĩa”của ông và cũng từ đấy bao nhiêu câu thơ buồn cười người ta đều gán cho ông - vè sĩ Bút Tre.
http://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=184258&ChannelID=89Mua mũ bảo hiểm
(Thơ theo trường phái Bút Tre trong dân gian)
Nhà máy sản xuất nhiều mu
Để đem đi bán các chu đội đầu
An toàn ta nhắc nhở nhau
Hễ đi xe máy hàng đầu là mu
Họa sĩ Ngô Quang Nam sưu tầm
http://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=184436&ChannelID=89Thêm nữa, những câu thơ ứng khẩu của vè sĩ sau khi bị dân gian “nhại đi” đã biến đổi không ngờ. Họa sĩ Ngô Quang Nam kể một dịp vè sĩ tập hợp tự vệ Ty Văn hóa để động viên tinh thần chiến đấu, ông có ứng khẩu:
Giặc Mỹ leo thang đến Phú Tho
Napan đốt cháy cả rừng co
Sẵn sàng chiến đấu chị em bắn
Rớt trước ty mình một dù đo
Nhưng khi truyền khẩu thì lại là
Chị em du kích tài thay
Bắn tàu bay Mỹ rơi ngay cửa mình!
Họa sĩ Ngô Quang Nam sưu tầm
Tại một hội nghị về văn hóa được tổ chức ở Phú Thọ lúc bấy giờ, có vị lãnh đạo ở trung ương phát biểu rằng thơ Bút Tre lủng củng, ngô nghê, tục tĩu... cần phải được chấn chỉnh. Vè sĩ Bút Tre ngồi ở dưới không tỏ thái độ, lặng im suốt buổi họp. Có ý kiến cho rằng vè sĩ làm trưởng ty văn hóa đã tự ý cho in những tập thơ do mình sáng tác, chứ những tập thơ như thế mà ở Hà Nội đã bị “bóp” từ lâu rồi!
Bút Tre văn nghệ không thừa nhận
Thêm bao bịa đặt cá nhân xuyên
Nỗi oan trái đâu cần ai rửa
Ánh trăng vằng vặc góc trời riêng.
Bị oan nhưng Bút Tre tự hào rằng những lối thơ của mình đã được dân gian thừa nhận. Ông cảm hứng viết lời khai từ của tập Tia lửa làng quê:
Trăm năm ở một làng vè
Nghìn câu lục bát mấy đề vè hôm
Khi khuya sáng, lúc hoàng hôn
Bà con kể lại, xóm thôn vọng lời
Bút Tre nối bước những ai
Một dòng thơ, mở đường quai kể vè
Năm năm dân dã lắng nghe
Một Bút Tre thành vạn Bút Tre các làng.
Hôm có người làng về nhắn bảo chuẩn bị một xe cải tiến ra bến đò để chở đồ đạc của “quan” Đặng Văn Đăng hồi hương mang từ tỉnh về. Cả nhà tất tả đi mượn hẳn một chiếc cải tiến kéo ra bờ sông chờ đợi. Thuyền cập bến, toàn sách là sách…
http://tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=184577&ChannelID=89Di chúc của Bút Tre
Tôi dặn, tiễn tôi tới suối vàng
Thưa kèn, giảm trống, chẳng đò ngàng
Dứt đường Tây Trúc, kinh thôi tụng
Buông sách Thọ Mai, lễ chẳng màng
Xã hội, cơ quan ngừng phúng viếng
Họ hàng thân thuộc chút khăn tang
Hương thơm, đèn sáng, vòng hoa trắng
Trầm mặc, cử hành đám lễ tang
Hơn mười năm sau, họa sĩ Ngô Quang Nam, nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn cùng nhiều văn nghệ sĩ khác trên đất Phú Thọ đã đi sưu tầm những giai thoại về Bút Tre tập hợp in thành sách. Nhưng khi đưa đi xuất bản lại gặp vấn đề. Tại Phú Thọ, nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn bị “đánh lên, đánh xuống” vì ký giấy phép xuất bản tập sách sưu tập thơ Bút Tre và Bút Tre dân gian", có thời ông Nhàn còn bị trưởng Ban tuyên giáo Tỉnh ủy Phú Thọ gọi lên kiểm điểm vì “tội nói xấu phụ nữ”. Ông Nhàn hỏi lại: “Nói xấu chỗ nào?”. Bà trưởng ban nói: “Cái câu “Bắn tàu bay Mỹ rơi ngay cửa mình” chả là nói xấu chị em à?”. “Cái câu ấy là dân gian nói đấy thôi”. “Dân gian là ai? Anh phải trả lời rõ, nếu không sẽ bị cấm viết báo”.
Ông Nhàn sang gặp bí thư Tỉnh ủy Vĩnh Phú Trần Văn Đăng trình bày. Ông Đăng cười xòa, rồi điện thoại sang Ban tuyên giáo Tỉnh ủy thôi “truy xét” buồn cười ấy, ông bảo: “Bút Tre đã lan ra cả nước rồi, đấy là thơ cười VN cũng như truyện cười tiếu lâm VN, có gì mà phải truy xét ai viết với ai nói!”.
