Cố đạo F. M. Savina viết năm 1930:

   … Người Mèo nổi dậy liên tiếp ở Bắc Quang, Hà Giang, Bảo Hà, Phong Thổ và ở Lào (1918 - 1921).

   Tôi đã theo những cuộc hành binh trấn áp trong hai năm, với nhiệm vụ đặc biệt do phủ Toàn quyền Đông Dương trao cho.

   Công việc của tôi lúc ấy, nói một cách không chính thức, tôi đã hoàn thành như tôi mong muốn và như Nhà nước yêu cầu bởi vì tôi có hoàn cảnh thường đi lại được với bọn phiến loạn.

   …

   Một toán hơn hai mươi người Mèo, có sung, đương giữa trưa, từ trên núi kéo xuống thị xã Xiêng Khoảng.

   Hai người đàn bà đi đầu.

   Ai cũng tưởng đấy là một bọn phiến loạn ra hàng. Nhưng, hai người đàn bà cứ vừa đi vừa hát, còn đàn ông trong bọn thì không chịu bỏ súng.

   Sau phải tìm cách cho uống rượu say mới tước được võ khí của họ.

   Ấy là vì đương lan truyền tin đồn khắp các núi là có một người đứng đầu dân tộc Mèo, tức là một ông vua Mèo, từ phía bắc xuống Xiêng Khoảng, cho nên họ đi tìm rước về. Người đứng đầu dân tộc Mèo từ phía bắc xuống, ông vua Mèo ấy, chẳng phải ai khác là kẻ đương viết những dòng này. Tôi được tiếng đồn là một ông vua Mèo.

   Trong sự bí mật kỳ lạ ấy, điều bổ ích thứ nhất là nhờ thế, chúng tôi đã thu được một số súng của bọn phiến loạn.

   …

   Ở Vân Nam, nhiều người Mèo theo đạo Giatô nói thành thạo tiếng Lô Lô, tiếng Trung Quốc, tiếng Pháp và cả tiếng Latin. Tôi rất muốn những việc ta đã làm ở Vân Nam, ta cũng sẽ làm ở xứ Bắc Kỳ.

   …

   … Bởi vì, nói tóm một câu, muốn ghép đạo lý của người Mèo vào với chúng ta, cần phải thay đổi và thêm bớt tín ngưỡng của họ, làm sao cho tín ngưỡng ấy cùng bắt nguồn một gốc tôn giáo¹.

   Dân tộc Mèo ở đông đúc trên những dải núi cao trong lục địa châu Á. Từ Quý Châu và Vân Nam trên Trung Quốc đổ xuống phương Nam, đến khu tự trị Việt Bắc và khu tự trị Tây Bắc nước ta rồi qua nửa nước Lào, vắt sang phía bắc nước Miến Điện.

   Bọn đế quốc có nhiều âm mưu xảo quyệt, dai dẳng ở những vùng ấy.




   Bây giờ, đã trên bốn mươi năm sau những cuộc khởi nghĩa 1918 - 1921 của dân tộc Mèo ở Việt Bắc, ở Tây Bắc nước ta và ở Lào.

   Vẫn chưa cạn âm mưu của đế quốc.

   1958, ngày 3 tháng 6, một tin của hãng thông tấn AFP từ Lào điện đi thế giới:

   Viên Chăn 3-6-1958 - Có tin một cố đạo Giatô mất tích từ hôm 25-4.

   Đức cha Etienne Loosdreght. giám mục địa phận Viên Chăn đã đáp máy bay đi Luang Prabang để xem xét việc xảy ra.

   Cố đạo này tên là Matio Borzaga. Ông mất tích khi qua làng Kiou Katcham cách Luang Prabang hơn hai trăm kilômét rồi đi thăm một thị trấn biên giới Lào - Việt Nam phải mất ba ngày ngựa.

   Có một học sinh tiểu chủng viện người dân tộc Mèo đi theo ông. Các đấng bề trên sợ rằng ông ta đã bị bắt hoặc bị giết.

   1965, một phóng sự của một phóng viên báo Mỹ viết về những hoạt động của lực lượng đặc biệt Mỹ ở Lào:

   Trong con mắt cơ quan tình báo CIA của Mỹ đương chỉ huy những hoạt động của các lực lượng đặc biệt Mỹ ở Lào, thì người Mèo có thể đương đầu được với Pathét Lào.

   …Giữa tháng 6 năm 1963, quan tư Arklin thuộc lực lượng đặc biệt Mỹ, đã đi máy bay từ bắc Thái Lan đáp xuống một vùng núi người Mèo ở trên biên giới Thượng Lào, mang theo một điện đài mạnh và nhiều súng đạn. Đó là lần thứ ba quan tư Arklin đến khu căn cứ bí mật ấy, lần này đến để tổ chức lại và phát súng cho dân chúng, nên ông ta đã ở lại đấy lâu².




   Vẫn chưa hết.

   Một tờ báo Mỹ khác xác nhận đế quốc Mỹ hoàn toàn vi phạm các hiệp định Giơnevơ về Việt Nam và về Lào:

   …Sau khi chiến tranh Đông Dương kết thúc 1954, các đội “sao trắng” thuộc lực lượng đặc biệt của Mỹ bắt đầu tiếp tế và tổ chức quân du kích cho người Mèo chống cộng sản, như Pháp đã làm trước kia.

               (Thời báo Nữu Ước 8-1-1967)[/i]

   Âm mưu của đế quốc Mỹ thật đã trắng trợn, lại vô cùng xảo quyệt dai dẳng.

   Nhưng chủ nghĩa xã hội với tinh thần đoàn kết yêu nước của tất cả các dân tộc anh em, ta đã quật ngã chúng.





--------------------------------------------------------------------------------
1. Lịch sử người Mèo của F. M. Savina. Nhà xuất bản truyền giáo nước ngoài ở Paris, in tại Hồng Kông 1930.
F.M.Savina, còn có tên Tiếng Việt là cố Vỵ, năm 1905 đã tới Sa Pa (Lào Cai) truyền giáo. Những năm 1918-1921, theo binh lính thực dân Pháp đi đàn áp nhiều cuộc khởi nghĩa của người Mèo.

2. Tiểu thuyết phóng sự Đội quân mũ xanh của Robin Moore - Bản dịch tiếng Pháp. Nhà xuất bản Stock ở Paris, 1965.

   Bóng tối trĩu nặng từng quãng, nhanh và dữ tợn. Các mỏm núi đương vàng rực, bỗng xanh rợn. Gió chồm lên rồi chết đứng từng đợt ngay giữa các triền đồi tranh im lặng.

   Đoàn ngựa lên dốc. Tối dần.

   Một lúc, cả đoàn dừng lại. Những người phu nhảy xuống, chạy quanh ngựa, hấp tấp rút trên túi ngực ra một ống nứa đựng rượu ngâm củ gấu đặc sẫm. Họ lần lượt xách cương kéo mõm từng con ngựa lên, rồi dốc ngược cả ống rượu gấu vào họng ngựa. Những tiếng hí rít vang sâu vào các hõm núi. Con ngựa rùng mình, lắc lắc, nhảy vung hai chân trước. Rồi lại đứng yên. Ngựa đã quen được nhai củ gấu ngâm rượu thuốc, mỗi chuyến đi dài. Rượu gấu ngấm vào làm rung bốn vó, đổ thêm sức cho ngựa dấn nốt đoạn dốc cuối cùng dài nhất, dai dẳng nhất.

   Rồi đoàn ngựa lại chuyển động và bắt đầu ló lên một quãng trống lưng đèo, trông như đàn kiến nối nhau, nhấp nhô.

   Trên một khe núi kia, bà Giàng Súa đương nhìn xuống.

   Đàn ngựa thấp thoáng qua khúc đường còn loang lổ sót lại một chút nắng đến chỗ tối bóng núi, bà Giàng Súa không đếm hết từng con được. Bà chỉ thấy mờ mờ lố nhố.

   Bà Giàng Súa sợ hãi, nghĩ đến các con.

   Trong vách, lúc ấy chỉ có bé Mỵ ngồi bên đống lửa đương lụi. Bé Mỵ đợi anh Nhìa vác thêm củi về nhóm sưởi. Còn Khay thì ra nhà nương lấy ngô. Sao hai anh em nó đi lâu thế? Bà Giàng Súa lại lo. Cứ bao giờ có nỗi lo láng gì đến, mọi người mẹ đều tựa gà mái ấp, muốn được các con mình ở cạnh. Chúng nó đi đã lâu, mà đàn ngựa ai lên núi thì nhiều thế kia, dài thế kia…

   Ngựa lên núi, ngựa lính, ngựa quan, ngựa thồ người buôn, ngựa nào cũng chỉ buộc lo, buộc sợ vào mình. Ngựa nào cũng của quan, của người chức việc, của người ta. Nhà bà Giàng Súa chưa được nuôi ngựa bao giờ. Mà đời bà, con ngựa chỉ có mang tai họa đến mà thôi.

   Năm ấy, đương cày nương xuân, chồng bà Giàng Súa phải bỏ cày. Mùa nương nhà dân sao bằng mùa thuốc nhà quan, chồng bà Giàng Súa đành cắm cái cày giữa nương, bỏ đi tải thuốc phiện cho nhà thống lý.

   Con ngựa tải thuốc phiện lần ấy chẳng may tuột chân xuống vực đá.

   Có người về bảo: lúc ngựa ngã, chồng bà còn bíu được ghềnh đá, thằng người nhà quan thấy rơi mất thồ thuốc, nó mới luống cuống đẩy nốt chồng bà xuống.

   Có người về nói: tại chồng bà sợ quá, nhảy liều theo ngựa và thuốc phiện.

   Có người về thì thào: chồng bà phải ma chài nên đánh mất thuốc phiện nhà quan, quan bắt nó chết rồi.

   Người nào cũng rằng đích tai đã nghe quan nói thế.

   Đằng nào thì chồng bà Giàng Súa cũng không về nữa, dù cho mọi đồn đại khác lời nhau. Nhưng còn một điều ghê gớm hơn thế. Ấy là từ đấy, cả làng bảo: con mẹ Giàng Súa có ma.

   Người ốm rét mê hoảng, reo: “Giàng Súa, con ma Giàng Súa bắt tôi!". Hôm sau nữa, có người ra nương gặp bà Giàng Súa về rồi ốm, họ bảo đấy là tại đi đường gặp "con ma Giàng Súa". Bà Giàng Súa khiếp sợ quá. Có lúc tưởng mình có ma thật, bà Giàng Súa đã đi lấy sỏi lấy đá ngậm hàng tháng trong miệng. Khi còn bé nghe nói ai có ma muốn giải ma thì ngậm hòn đá ba mươi đêm, con ma sẽ hóa cục máu ra theo hòn đá. Hòn sỏi nằm trong miệng đủ ba mươi đêm, đến lúc bà Giàng Súa nhổ ra, cũng chẳng thấy cục máu ra!

   Người làng xôn xao lo lắng, giận dữ bàn tán: cho mẹ con nhà Giàng Súa ăn Tết này xong rồi đem giết đi. Nếu không, cũng có lúc ma làm chết hết làng.

   Đến cả bé Mỵ cũng nghe trẻ con dọa bé Mỵ thế. Suốt ngày, suốt mấy ngày, suốt tháng, bé Mỵ, các anh Thào Nhìa, Thào Khay, với mẹ, cứ ngồi xó nhà, tưởng người ta sắp xông vào bắt đem đi giết.

   Rồi, một hôm, ai như ngựa nhà thống lý đến trước cửa. Có nhẽ thế. Một tiếng quát chõ qua khe cửa:

   - Con ma Giàng Súa! Mày chết đi, con ma Giàng Súa à!

   Tiếng chân ngựa vừa rời, bốn mẹ con bà Giàng Súa lật đật chạy vào rừng. Đấy là quan bảo, hay người làng đến chửi rủa? Chạy vào rừng, cũng chẳng dám quay lại đeo đi một mảnh chảo gang vỡ nữa!

   Từ đấy, bốn mẹ con chúi vào rừng sâu. Tối quá, khổ quá. Nhưng thà ở rừng một mình, chứ nếu ra ngoài gặp người thì còn khổ hơn, hãi hơn. Thấy bóng ai làm nương phía nào, mẹ con lại lủi đi trú chân rừng khác - như con hươu, con chuột sợ người. Quanh năm chẳng gặp ai. Người ta cũng tránh ma chài. Mẹ con cứ vật vờ như người hủi, người ốm lâu bị làng đem bỏ vào rừng đợi chết.

   Nhưng không chết. Mẹ con bà Giàng Súa bám lấy rừng mà sống. Cũng phá được một khoảnh nương kín đáo trồng bắp và nuôi được nhiều đàn ong mật trong gốc cây. Không chết, bà Giàng Súa sống mịt mù như trên đời chỉ còn có bốn mẹ con.

   Mấy năm như thế, mấy năm đổi rừng ở mấy lần, bà Giàng Súa cũng không đếm được.

   Lúc ấy có tiếng lạt sạt đến sau lưng bà Giàng Súa. Một thân cây to tướng rơi huỵch xuống trước vách. Thào Nhìa chạy vào, vừa thở vừa trỏ tay đằng kia:

   - Bao nhiêu ngựa, mẹ ơi!

   Bé Mỵ cũng lật đật chạy ra khỏi đám lửa lom đom. Bé Mỵ rét quá, run rẩy, lập cập hàm răng hỏi anh:

   - Nhiều quá hả? Có ngựa à? Ngựa nào, ngựa quan à?

   Thào Khay, ngoài nương ngô, cũng vừa về.

   Cái địu nhẹ thếch khoác vai, buông thõng một dây nghiêng trên lưng. Trong địu lăn ra mấy bắp ngô khấp khểnh, hạt long, hạt chuột gặm, mỗi bắp rơi một nơi. Cũng chưa ai buồn nhặt, có gì mà nhặt! Khay đứng trố mắt, như hỏi Nhìa. Thào Nhìa còn mải cắt nghĩa cho bé Mỵ:

   - Không, ngựa thồ đấy. Mày chưa trông rõ à? Một toán lại có một người đuổi ngựa đấy thôi. Toàn ngựa tải hàng.

   Chẳng hiểu gì cả, bé Mỵ cũng reo to:

   - Phải rồi.

   Thào Khay nhìn ra phía dốc núi tối mịt rồi nói:

   - Ngựa tải hàng, mẹ ạ. Nhiều quá. Mẹ thấy không?

   Bà Giàng Súa đáp:

   - Mẹ nghe tiếng rồi.

   Những tiếng gì cứ vừa xôn xao vừa mơ hồ tới, như tiếng rít, tiếng vó ngựa, tiếng thở, tiếng nhạc khô lạnh ở cổ ngựa.

   Trẻ con lúc nào cũng thích xem ngựa. Cả ba anh em đều ra chăm chú nhìn xuống. Bấy giờ chẳng nhìn thấy gì nữa, nhưng vẫn sướng mê vì chúng đương tưởng ra một đàn ngựa hết sức đông đương nối đuôi đi lên, lẫn lộn với bóng sương, bóng núi, bóng tối.

   Bà Giàng Súa đứng dậy, gỡ cái địu nghiêng trên vai Thào Khay. Cái bắp ngô bị chuột cắn xơ xác rơi nốt xuống. Bà toan hỏi Khay: "Còn mấy bắp này thôi à?", nhưng thấy bọn trẻ con mải nghé nghiêng, bàn tán chuyện đàn ngựa, bà lại im. Nỗi lo hết ngô chen mềm vui có các con đông đủ trước mặt. Bà Giàng Súa thở dài rồi ngồi xuống.

   Lát sau, bà khe khẽ nói:

   - Ngựa tải hàng ông Sìn đấy. Tết đến rồi.

   Bây giờ thì cả các chỏm núi và vệt đường chân dốc đều đã bị xóa mờ từ lâu. Nhưng người đàn bà khốn khổ vẫn trông thấy trong vòm sương đặc những ngày xưa có gió thổi thật rét, những ngày Tết nhộn nhạo tiếng khèn, tiếng sán tiếng thanh la, tiếng người cúng hò hét, rin rít, có cả xóm đến xem cúng và ăn cỗ.

   Ngày Tết vui những nhà ai ngày trước. Trẻ con khi ấy cũng biết uống từng bát rượu.

   Bốn mẹ con cứ ngồi yên quanh bếp đã vạc hết lửa, trong lòng rừng.

   Trên lưng dốc tối đen dưới kia bỗng bật hồng một loạt đuốc dài, sáng lốm đốm như hàng chân con giời leo đương bám bóng đêm bò lên.

   Đã nghe rõ hẳn tiếng móng ngựa trượt đá, tiếng ngựa hí vào đêm vắng. Những âm vang lạ lùng đem đến bao nhiêu chờ đợi và lo lắng cho mọi người.

   Một cái Tết lại sắp qua ngoài kia, đến tận các làng xa. Lũ con bà Giàng Súa nương náu trong rừng không biết Tết, chỉ mang máng cái Tết từ lâu lắm, và bao giờ nghĩ đến cũng háo hức vô cùng.

   Đêm ấy, mẹ con nhà Giàng Súa đành ngồi chịu lạnh đến tận khuya.

   Không dám nổi lửa, sợ người ngựa đi ngoài rừng trông thấy.

   Dù sao thì đến ngày chợ cũng là đến những ngày thong thả trong một năm ở Phiềng Sa. Người suốt dọc suối Nậm Ma tận dưới Ná Đắng xa mấy buổi đường cũng lặn lội lên.

   Có đoàn ngựa buôn ông khách Sìn về, Phiềng Sa thành chợ đông mấy ngày trên bãi đá ngang lưng núi.

   Từng đám các cô gái xuống chợ, lưng cõng địu, tay xe lanh, váy áo lam lũ bạc dã như đi nương. Chỉ khác một vẻ: bước đi tất tưởi, rộn ràng hơn. Đến mỏm núi bên kia chợ, mấy cô rẽ vào khe đá, đặt địu, lấy váy áo, khăn, thắt lưng mới ra thay.

   Những cô gái nhà nghèo thì vẫn đi thẳng, đến lúc gặp người trai lạ mới dừng lại. Nếp váy cũ rách tỏa ra, cô không dám bước. Con mắt xấu hổ, nhìn quanh dưới đất, không biết nhìn đâu, trốn đi đâu. Đành đứng lại cho người qua rồi mới lại đi. Đến cửa chợ, một tay với cất lanh lên địu, một tay ngượng ngùng khép cái ngực áo không có yếm. Cái địu trĩu trên dáng lưng cúi gò, cô len lén bước vào chợ.

   Sớm nhất chợ có bà hàng rượu. Bà hàng đến ngả chõng, đặt chồng bát, hạ chum rượu cõng trên lưng xuống, rồi tìm đá kê làm ghế cho khách ngồi. Khách đã hóng sẵn cả đấy. Mấy ông già đói muối về tìm mua muối. Người ta hỏi nhau: hôm nay quan đồn bán muối hay ông Sìn bán muối? Chẳng biết có còn bán nữa không?

   Có những ông già năm nào cũng đi chợ, nhưng cả đời không biết đến hột muối, mặt mũi cứ hốc hác trắng bệch. Tuy vậy, người đói muối cũng như người nhịn muối và người không ăn muối bao giờ, các cụ hãy ghé vào hàng, ngồi chống tay lên má, lặng lẽ, nghĩ ngẫm, hớp một vài cân rượu đã.

   Mỗi chốc, ngựa về buộc quanh gốc đào càng nhiều, đuôi ngựa hoa lên như múa. Ngựa ấy đi chợ, ngựa ấy đem về bán.

   Người hút thuốc phiện nằm ngổn ngang trong các lều giữa bãi, rì rầm chuyện bán súng, bán lậu bạc trắng sang Miến Điện. Những người buôn các thứ hàng hiếm này ở tận đâu đến, không ai biết. Họ không thèm để mắt tới món nước thịt thắng cố¹ hay bánh ngô nướng ngoài chợ. Họ cũng không ra ngồi chõng rượu ngô của bà người Mèo..Họ đêm ngày chè chén trong quán người Hoa. Và, chủ quán ra mời khách, phải xách theo cái hũ sành đựng rượu. Rồi đổ rượu xuống lòng bàn tay, đánh cái diêm châm. Lửa rượu xanh lét bùng lên, hắt ngọn lửa từ lòng bàn tay ra. Có rượu mạnh thế, khách mới chịu vào quán.

   Tiếng súng bắn thử, tiếng chửi, tiếng cười, tiếng kêu khóc của những người đằng kia chen vào mua muối, cùng tiếng khèn rờn rợn nhảy tập tòe suốt đêm.

   Càng về trưa càng đông, đông nhất đám trai gái. Tuổi trẻ chưa biết thế nào là khó nhọc. Có anh đi mấy ngày mới về tới. Khi đi cái sáo giắt túi ngực, khi về vẫn một cái sáo ấy giắt túi áo ngực. Chẳng mua bán gì mà vẫn đến chợ.

   Ai cũng thấy ở chợ có thứ cần, thứ lạ, thứ thích - chợ cuối năm mới có, mà hiếm tiền mua. Họ đi ngắm những chiếc lọ, chiếc hũ, cái chum sành, cái thìa, cái bát của người Hoa và người Lừ buôn bên kia biên giới sang.

   Lưỡi cày, lưỡi cuốc, lưỡi rìu của các bác thợ đúc người Mèo Xanh đem bán; bác thợ đúc bắt nẹt người mua, phải đem ba lưỡi hỏng với hai đồng bạc trắng đến mới đổi được một lưỡi cày mới. Nhiều người chịu không thể mua nổi, đành trở về cày mãi cái lưỡi cho đến khi mòn tròn lên tận bắp.

   Nhưng có tiền đút cho quan thống lý thì những cái to hơn, hiếm hơn lại đến tay được dễ dàng. Đấy là những đám buôn lậu đem bán súng, đổi súng lấy thuốc phiện. Người thử súng bắn đòm đòm lên trời từng phát, bắn thử cả đêm, bắn nhiều đến những con ngựa cũng dạn súng, nghe nổ mà vẫn đứng cúi mõm, điềm nhiên phất đuôi.

   Hàng ông Sìn, xúm xít, vòng trong vòng ngoài, người đông ních cả mấy gian của lính đồn vừa mang bạt ra dựng.

   Hàng ông Sìn bán toàn những thứ quen, ai cũng mê mà ít ai sắm được. Nào muối, dầu hỏa, lại diêm, hạt tiêu, các loại kim và chỉ mầu, các thứ vải đỏ, vải đen, láng xanh, khăn mặt tổ ong trắng cho đàn ông quấn đầu, và mũ dạ, ô đen, đèn pin bán cho các ông thống lý, thống quán - còn ông xéo phải là quan hang bé nhất trong làng cũng thèm có tiền để lấy mỗi thứ một cái, nhưng chưa bao giờ mua được.

   Ông Sìn mua hàng vào thì mua nhiều lắm. Ông Sìn đưa một trăm con ngựa lên. Nhiều con chỉ mang nạng thồ không, đợi hàng mua vào. Mặt hàng ông Sìn đậm mua nhất là thuốc phiện, vừa nhẹ vừa lắm tiền, rồi đến gạc hươu, gạc nai, xương hổ, mật gấu, xương thú mua được đem nấu thành cao ngay giữa chợ, rồi mật ong, da hổ da báo, sợi lanh, củ tam thất, sa nhân, hoàng liên già, có bao nhiêu cũng vét hết.

   Người không tiền đem các thứ của rừng kiếm được đến đổi ông Sìn cho được đồng nào mừng đồng ấy, bán như đổ của đi. Cả một bộ xương hổ, xương khỉ đem đổi được có một bát muối. Nhưng biết làm thế nào!

   Ông khách Sìn cứ nằm trong nhà quan thống lý, hút thuốc phiện cả ngày. Năm thoảng ba thì mới ra đứng hàng. Ông chỉ thích đứng bán, đứng đổi cho các cô con gái. Cô nào đẹp đến xem hàng, ông Sìn cho không một con chỉ đỏ. Nhưng ai nhận của ông cho rồi phải ra hàng uống chung với ông một bát rượu - ông Sìn bắt thế.

   Người ta sợ chết khiếp, chẳng ai dám uống rượu ông Sìn. Bởi vì uống thế thì khác nào mượn bát rượu mà thề lấy nhau.

   Mặc ông Sìn mời khéo và đưa cho tha hồ ngắm nghía những con chỉ đỏ mỡ, óng mượt, và thân hình ông ấy cũng béo trắng những mỡ, mồm ông ấy cười đầy răng vàng, ông thật là giàu nhưng chỉ có vài cô gái Nhắng, gái Thái, gái Lừ, là người hầu quan hay bọn vợ lính ở trại con gái dưới châu Yên lên, các ả này ra uống rượu để được ông Sìn thưởng cho chỉ đỏ.

   Chợ chỉ đông những người đi xem, người đói, người cả đời không biết mặt hạt muối và những người lũ lượt kéo đi tìm muối, tìm lưỡi cày. Chợ chỉ nhiều những người ấy.

   Muối ông Sìn bán riêng một chỗ đằng kia. Cả ngày cả đêm quanh hàng muối, người cứ nghìn nghịt leo lên nhau, chồng đống như đá đè. Tiếng chửi rủa kêu khóc lúc nào cũng vang một góc núi . Chẳng mấy hôm không có người chen mua muối bị chết bẹp.

   Những ông già về chợ, chẳng xem mà cũng chẳng muốn mua. Những ông già nằm giữa trời hút thuốc phiện, có người vợ lụ khụ che ô ngồi bên cạnh.

   Những người khác thừ mặt, mắt thờ ơ nhìn đi đâu. Họ quây quanh cái bàn bày rượu, uống đã tàn mấy chồng bát, cứ hớp cạn một bát lại cãi cọ nhầm bát chưa uống. Say rồi ngã ra đấy.

   La liệt người say nằm khắp nơi. Người vợ nhẫn nại lẳng lặng mở ô che cho chồng say vừa ngã thiếp xuống giữa đường mà còn quềnh quàng quơ tay lên như vẫn đang chen mua muối! Đến lúc nào tỉnh, người vợ chạy đi mua cho chồng bát thắng cố đem ăn với bột ngô. Có gói bột ngô, bấy giờ mới chịu lấy ở địu ra, cùng ăn.

   Chợ ấy có cái đông, có cái khổ, lại có cái buồn, đủ cả.

   Trai gái thì nhởn nhơ đằng kia. Các cô các cậu mới nhớn lên, còn chưa quen lo, không biết cạnh đấy có những người vợ nhịn nhục ngồi như đá mọc, che ô suốt buổi chầu chồng vì bực tức, uất ức mà say rượu, say thuốc phiện đến thế.

   Cô gái thắng bộ váy áo mồi, đứng thành dẫy, lưng tựa vách đá. Trước mặt, các cậu mặt rượu đỏ bứ, cầm khèn, thi nhau thổi bài khèn "xuân". Cậu thì nhảy vòng rộng điệu "đi chơi”, cậu đương lò cò điệu "cuốn chỉ" sang qua sang lại. Tiếng khèn vun vút nâng nhịp bài "múa hát" rộn ràng. Các cô vuốt dải khăn đào, mủm mỉm, nhìn theo người trai tài hoa đã khéo thổi khéo múa gắng vượt qua cả ba điệu khèn "xuân” mồ hôi vã đầy mặt rồi mà vẫn nhấp nhô đánh gót, tung cả hai chân lên, thật tài, ai cũng mê.

   Đằng góc chợ trước bỗng nhốn nháo. Tiếng kêu, tiếng quát chửi ầm ầm. Mấy chị người Dao nhút nhát bưng địu chạy. Như có cướp có cướp đến phá chợ.

   Nhưng không, đấy là toán lính dắt ngựa nhà quan thống lý đến lấy thuế. Mười con ngựa đi lấy thuế, lưng đeo những chiếc giỏ to kệt, xồng xộc vào thẳng giữa đám đông. Người chen ngột lên, lại quát, lại kêu, lại chửi, nhốn nháo chẳng biết tiếng người đi chợ chửi quan hay tiếng lính chửi người ta.

   Lính lấy thuế mà thu đủ các thứ, đầy đến ních mấy chục cái địu, trĩu hai bên lưng ngựa mới thôi. Ai bán bắp ngô nộp thuế ngô. Mười lạng thuốc phiện thu một lạng. Người Lừ đi bán ba cái túi cũng phải nộp thuế một. Tấm vải Thái tốt lành, lính đem lục tung ra, cắt lấy hai sải. Ông cụ người Hà Nhì đi chợ bán ghế mây phải nộp thuế sống hai chiếc ghế. Bà già người Dao tần ngần đưa ra cho chú lính nhận hai xâu men rượu. Rau thì lấy đủ hai thồ rau cải, mấy chục bó hẹ. Còn lính vào hàng lính ăn, lính uống, lính lấy gì, không kể như thuế.

   Ngựa quan đến đầu, lấy thuế hai bên hàng chợ đến đấy, đến đâu cũng lại dậy lên tiếng kêu, tiếng thét, tiếng đập đánh và người chửi, người chạy.

   Lính dắt ngựa thuế ra đến tận vách núi chỗ trai gái đứng chơi, tìm người bán hàng. Đám chơi không phải thuế. Nhưng các cô gái sợ lính, chạy tỏa đi. Mấy anh nhảy khèn đương hăng thế mà cũng ngơ ngác lủi mất. Tan đám.

   Bọn lính thu thuế ra khỏi, cái chợ vừa ngớt kêu khóc, ngớt chửi, lại thấy đằng trước mặt rầm rầm những người chạy dạt ra. The thé có tiếng kêu:

   - Chết rồi! Chết rồi!

   - Ma! Ma!

   Trông ra, chỉ thấy Thào Nhìa và bé Mỵ.

   Thằng bé Thào Nhìa nhợt nhạt. Vệt sẹo trên trán nó kéo dài tận mang tai trái, rét quá, thâm sịt lại.

   (Năm trước, Nhìa đương ngồi đầu nhà, có con gấu đi qua, tát một cái vào mặt. Vết đau khỏi, để lại chiếc sẹo dài, tím bầm ngang trán).

   Lúc ấy, Thào Nhìa và bé Mỵ, hai anh em đứng đầu chợ, một đứa che lưng một cái tết đệp đay móc đen, tóc sã bết kết xuống. Chẳng khác hai cơn gấu nhỏ vừa chui từ trong rừng kín ra núi tranh trống, đương còn choáng váng, ngơ ngác, tựa vào nhau để chống đỡ phòng những con thú khác xông tới cắn chết.

   Cả chợ lại nháo nhác.

   Thào Nhìa và bé Mỵ, hai anh em đưa nhau đi chợ thật. Mỗi Tết, đến ngày chợ, mẹ vẫn cấm không cho các con xuống chợ. Mẹ sợ các con gặp người dữ, họ giết mất.

   Các làng đổ về chợ, lũ lượt qua dưới cửa rừng, hôm nào cũng đông. Đứng tận trong im vắng rừng sâu vẫn còn nghe vẳng vào tiếng khèn than thở, tiếng vòng bạc róc rách cổ tay các cô gái đi chợ - Thào Nhìa cứ đoán rồi bảo em thế.

   Thào Khay thì chẳng tò mò háo hức gì cả. Mới hơn mười tuổi Thào Khay không thiết chợ, Thào Khay chỉ chăm đào củ mài và bẫy chuột.

   Thào Nhìa lớn hơn, đã đến tuổi thổi sáo. Thào Nhìa tìm cây trúc khoét ống sáo ngồi thổi một mình trong rừng. Tai mình lại nghe tiếng sáo của mình, chỉ thấy buồn và sinh nghĩ thêm. Thào Nhìa thèm đi chợ, thèm thấy người. Bé Mỵ nghe anh kể có nhiều các cô gái làng đi chợ thì thích, bé Mỵ cũng mong được xuống chợ.

   Nhưng mẹ nói:

   - Con ơi, mày xuống chợ thì người ta giết mày.

   - Sao người ta giết, hả mẹ?

   Lời mẹ dọa cũng không khiến bé Mỵ sợ.

   Hôm ấy, Thào Nhìa và bé Mỵ ra nương - mẹ tưởng vậy. Thế là hai anh em chạy luôn xuống chợ Phiềng Sa.

   Anh em Thào Nhìa ở rừng từ năm còn nhỏ dại, chưa biết chợ, không biết thế nào là cái chợ. Bây giờ mới nhìn ra cái chợ thật khác cái rừng. Cái chợ đầy người, đầy khói thịt thơm, gì cũng thấy lạ, thấy sướng.

   Thào Nhìa muốn lân la đến chơi chỗ đám trai gái ríu rít khèn sáo kia. Nhưng không dám. Thào Nhìa chỉ đứng mãi đằng này, bên cạnh cái lều người nhà ông Sìn đương nhộn nhịp nấu cao hổ và đóng hàng - hàng mua đến đâu, đóng dần đến đấy.

   Thào Nhìa nhìn vào đám chơi trong chợ, mê quá, rút ống sáo ra lăm lăm cầm tay. Bé Mỵ thì đương mê mải hoa cả mắt vì những con chỉ đỏ óng nuột lắc lắc trên tay một ông răng vàng, béo tròn, béo trắng. Mũi bé Mỵ muốn ngạt vì mùi chảo nước suýt thắng cố. Vô số người chầu quanh chảo có người cầm muôi cắm cúi múc vào trong chảo. Mới trông người ta húp đã thấy ngon, nếu được ăn thì ngon đến đâu.

   Đứng xa tận đây, khuất quá. Dần dần, càng thích thì bạo hơn. Thào Nhìa không còn nhớ hai anh em là "con nhà Giàng Súa có ma" vừa ở rừng xuống. Thào Nhìa chỉ thấy mình đương đứng giữa mọi người, như mọi người. Thào Nhìa dắt em mon men ra chỗ trống.

   Bỗng có người dáng chừng nhận ra, kêu choáng. Thế là bốn bên đã đầy những tiếng kêu, tiếng quát:

   - Lũ ma nhà Giàng Súa kìa!

   - Ma! Ma! Ma!

   Cả cái chợ, lần nữa, lại nhốn nháo như có cướp đến.

   Đầu tiên, Thào Nhìa ngớ ra, không hiểu. Mình đi chợ, sao người kia sợ? Không phải. Anh em mình là trẻ con, ai sợ gì mình? Có phải không? Sau nghe tiếng hô hoán mỗi lúc một to, Thào Nhìa lại nhận thấy nhiều người đương sừng sộ chạy đến, hầm hầm muốn giết hai anh em - như mẹ đã bảo thế. Thào Nhìa liền lôi em đi. Mỵ cuống quýt giằng tay anh ra. Mỵ đương thích xem các thứ ở chợ. Mỵ không nghe tiếng quát, Mỵ không biết, Mỵ không sợ ai hết. Nhưng Nhìa thì thào rít vào tai em: “Mẹ bảo rồi! Người đến giết mình kìa!”. Mỵ nhớ ra. Thế là hai anh em bỏ chạy.

   - Bắt! Bắt nó!

   - Ma chài muốn làm chết cả cái chợ này đây!

   - Chết thôi!

   - Bắt nó!

   - Trời ơi!

   Những người già đương nốc rượu lại hò bắt rầm rĩ nhất. Các tay say thuốc phiện vẫn nằm bẹp đấy thì cứ nhắm mắt mà kêu. Các ông rượu đứng lên, một chân bước ra một chân lùi vào, lắc la lắc lư quanh quẩn vẫn một chỗ. Và chỉ lát sau, các bàn rượu tiếp tục bề bộn, từng chồng bát xếp ra với đủ mọi chuyện cưới xin, mua bán, vay nợ, mai ai bán muối, mua lưỡi cày ở đâu và những chuyện thân nhau hay thù nhau, muốn giết nhau. Người tư lự thì chống tay lên má, mặt rượu lẩn mẩn thần ra, im im. Lại như lúc trước.

   Đằng kia, đám đông chen mua muối càng chồng đống lên. Người nhà ông Sìn đứng bán muối đương kêu mệt, sắp nghỉ bán. Thế là cái giọng nó muốn vòi tiền đấy. Cố chen vào nếu không lại phải khổ đận nữa, phải vào quỳ lạy tận nhà ông thống lý, phải có thuốc phiện bỏ ra thì mới đổi được muối. Mặc người kêu dưới chân, người hét sau lưng, có người tắc thở, đương giẫy đành đạch tụt xuống, cũng không ai buồn ngoảnh ra. Tất cả cứ húc, cứ đạp thục mạng.

   Còn sót lại có một anh trai mải nhảy khèn quanh mấy cô gái đứng tựa vai nhau, mặt đỏ lừ. Các cô đương truyền tay húp nốt bát rượu. Truyền đến anh thổi khèn giỏi nhất còn lại thì anh ấy đã chạy lao vào đám xúm xít mua muối lúc nào rồi.

   Cũng không ai còn bụng dạ đuổi bắt hai đứa trẻ nhà ma Giàng Súa nữa!

   Thào Nhìa và bé Mỵ chạy trốn qua cái khe dưới mé đồi giữa chân đồn quan ba với nhà quan thống lý. Trên lô cốt lởm chởm đá tai tường, có lính đứng thò súng xuống. Những hòn đá to tướng như đương lăn theo.

   Trên đầu hai đứa trẻ, bóng đồn cao và bóng nhà thống lý sập xuống. Nhà thống lý thì oai nghiêm như cái núi. Lúc nào cũng lũ lượt có đến mấy chục người cõng nước dưới suối lên, chia nhau đi đổ bể nước bên đồn và đổ vào ao cá bên quan thống lý.

   Được quãng xa, Nhìa và Mỵ đứng lại. Hai anh em vẫn thèm chợ, muốn trở lại. Nhưng trông lên đồn thấy những cái tai tường và mũi súng, thì hoảng quá, lại chạy. Hai anh em đã chạy xa.

   Một lúc, lại đứng lại, lại thèm chợ. Và không hiểu tại san người ta đánh đuổi chẳng cho anh em mình đi chợ?



-------------------------------------------------------------------------------
1. Một thứ nước suýt luộc thịt dê, thịt bò, thịt trâu, thịt ngựa...

   Không đếm được, bà Giàng Súa không còn đếm xuể được rồi về sau còn những mấy năm phải chạy chỗ đổi rừng ở nữa!

   Chỉ nhớ một lần ngước mắt nhìn đằng xa thấy trong làng có người ra cày như vạc núi, xả núi cho những luống đất xám vờn khắp các triền bên kia, thấy hoa thuốc phiện sặc sỡ nương nhà ai, thì biết đã lại sang mùa mới.

   Nhiều năm đã qua. Con nguồn chảy ra suối, con suối chảy ra sông, năm này năm khác của con người thì không biết chảy đi đâu.

   Một lần kia, bà Giàng Súa vào rừng kiếm rau ăn, gặp một cụ già Mèo. Bà cụ này vẻ lạ người, lạ váy áo, chắc tận đâu đến. Người nghèo thường đi như vậy. Ngay cả những người nghèo sắp chết, mà còn gặp bao nhiêu lo lắng, vẫn phải lang thang đi tìm đất mới, núi mới. Cơ chừng từ xa đến, cụ già ấy không biết bà Giàng Súa ở rừng một mình, chưa được làng xóm cho nhạt ma, chưa được trò chuyện với mọi người.

   Cụ già ấy cùng bà Giàng Súa đứng lại, nói chuyện.

   - Bà ơi! Bà có biết dưới làng Xá mới bắt được một người Mèo trôi từ ngoài suối Nậm Ngù vào.

   Bà Giàng Súa sợ hãi, khép hai mảnh vạt áo đã rách mòn hở lên đến ngang ngực, cúi đầu, nói khẽ:

   - Tôi không biết đâu.

   Cụ già kể:

   - Sáng hôm ấy có người Xá trong làng ra suối Nậm Ngừ bắt cá, gặp một người đàn bà Mèo đương đứng soi mặt xuống nước. Người Xá hỏi: Làm gì thế? Người đàn bà Mèo không nói, chỉ cười, trỏ tay xuống dòng nước chảy.

   Người Xá lội ra xem thì thấy một con hổ to nằm chết trong lòng suối. Bây giờ người đàn bà mới nói: Chồng tôi ngã chết đuối ở suối này. Hai vợ chồng tôi là ma, không phải là người đâu.

   Người Xá khiêng xác con hổ và dắt người đàn bà ấy về, đem ngâm cả hai vào vũng nước cứt trâu dưới sàn nhà.

   Được vài hôm, con hổ sống lại, cầm cái nón đội lên đầu, hóa thành người đàn ông mặc áo vàng. Người đàn bà cũng ngồi dậy. Cùng nhau nhận vợ chồng, từ lúc ấy không phải là ma nữa. Hai vợ chồng người Mèo bèn quỳ lạy, ơn người Xá cứu sống.

   Người Xá mới hỏi:

   - Xưa kia thì quê ở đâu?

   Người chồng trả lời:

   - Tôi là người Mèo quê tận Phiềng Sa kia.

   Nghe xong câu chuyện, bà Giàng Súa rùng mình, mất một lúc mới nói được:

   - Con tôi..

   Cụ già nhìn kỹ bà Giàng Súa, rồi hỏi lại:

   - Con bà đấy ư?

   - Tên nó là Thào Nhìa.

   - Bà ơi! Bà đã biết đường ra suối Nậm Ngù chảy qua dưới làng Xá chưa?

   Hỏi thế rồi cụ già đi. Con suối nhẹ nhàng lượn ngang ống chân, như con rắn luồn qua.

   Từ đấy, lần nào bà Giàng Súa vàn rừng kiếm cái ăn, cũng để ý tìm cụ già người Mèo lạ.

   Nhưng không bao giờ gặp lại.

   Có lúc bà Giàng Súa nghĩ cụ này cũng chỉ là ma thôi. Ma tận đâu đến, thế thì cái làng Xá ở suối Nậm Ngù chắc xa lắm. Bà Giàng Súa biết làm thế nào đi tới được!

   Có lúc càng nhớ, thì bà Giàng Súa lại ngỡ như hôm ấy chỉ là mình chiêm bao giữa đường và nói chuyện một mình. Người đi rừng buồn bã, mình vẫn nói với bóng mình thế, chứ chẳng phải gặp ai đâu. Người già cũng giống trẻ con, hay trò chuyện một mình. Thương nhớ quá thì tưởng ra thế thôi. Có phải thế không?

   Cuối mùa xuân năm Một nghìn chín trăm năm mươi bảy - 1957.

   Các vùng núi phía tây và tây bắc nước ta được giải phóng đã hơn ba năm.

   Trên mảnh đất ứa máu của Tổ quốc bấy lâu bị giành giựt nhàu nát nghe đã im hẳn tiếng súng. Bình yên trở lại rồi. Những toán phỉ tràn đến đều bị bộ đội và dân quân bắt hết hoặc chúng đã phải chạy trốn trở về bên kia biên giới. Tuy nhiên, những chuyện giết người man rợ của chúng vẫn còn trong những lời thì thầm bếp lửa. Đôi khi, một xóm hẻo lánh nào đó tự dưng lại lơ láo vì một câu đe doạ tận đâu đâu đồn về. Nhưng cũng chỉ phảng phất thế, rồi nhạt dần, lại có khi phảng phất, rồi lại nhạt dần.

   Thật sự ngày tháng ước mong đã tới.

   Xinh xinh như lời hát của người Lô Lô.

      Muốn có cánh như chim
      Nhưng núi rừng cao quá
      Ngờ đâu còn ngày nay
      Được làm người.

   Ai đến xóm người Hà Nhì cũng khen người Hà Nhì giỏi làm vườn, làm ruộng bậc thang, khen cái xóm Hà Nhì đẹp, mà chê cái nhà người Hà Nhì ở tối quá.

   Thật đấy, người Hà Nhì làm nhà ở chỗ cao, chỗ sáng. Xa trông, nếp nhà xóm Hà Nhì mái tranh vươn lên, tròn gọn như cái tổ ong mật. Đường lên xóm xếp đá, bậc phẳng. Nước khe đá chảy loang loáng trong lòng chiếc máng vầu bắc dưới một làn liễu. Có cụ già Hà Nhì ngồi gốc liễu uốn dây mây đan ghế. Có những cô gái Hà Nhì lặng lẽ cúi rửa rau cải.

   Thế nhưng nhà người Hà Nhì ở chỉ khoét độc có một cái cửa nhỏ, lúc nàn trong nhà cũng tối như đêm dày.

   (Có gì đâu, người Hà Nhì chúng tôi cũng biết ghét ở nhà tối và biết yêu thích cái sáng sủa, thế mà suốt đời đành phải ở nhà tối. Để chống rét và chống cướp. Kẻ cướp nào cũng sợ vào nhà tối một cửa. Vào nhà người Hà Nhì thì dễ chết.

   Bây giờ giải phóng rồi, đã có áo ấm và không còn phải chống cướp. Người Hà Nhì chúng tôi sẽ làm nhà nhiều cửa, ngồi trong nhà cũng xem được cả cái xóm chứa chan nước chảy trên đá qua ngoài sân nắng - vậy thì, ở nhà tối tăm không phải phong tục và không còn là thói quen người Hà Nhì nữa rồi).

   Ai vào nhà người Dao cũng quý người Dao khéo tay đẽo gọt, đan lát. Thế mà cái nhà người Dao ở thì cả đời chỉ tạm bợ, cột thì chôn và kèo thì bằng đố ngoãm. Chỉ vì người Dao cũng chẳng thiết gì nhà, suốt đời phải đem cái bụng đói đi theo nương, chỉ vì vua quan đốt phá làm hại, chỉ vì có nhà tốt ở thì quân cướp đến rình khoắng của.

   (Bây giờ giải phóng rồi, không còn thằng Tây, không còn vua quan, người Dao ta sẽ giúp nhau làm nhà có đá kê chân cột, có cửa gỗ đóng, trước cửa lại đào ao nuôi cá, trồng cây chanh, làm cối xay cối giã, sầm uất cả xóm).

   Người Mèo cũng như người Hà Nhì, người Dao, chẳng ai muốn lúc dọn nhà đến ở núi khác chỉ đội đi theo được có một cái chảo vỡ. Bây giờ, giải phóng rồi, người Mèo học người Hà Nhì làm ruộng bậc thang, người Mèo và người Dao định cư một chỗ, ở toàn nhà vách có mái gỗ tốt.

   Đất nước của ta rồi, nhân dân được thảnh thơi như con chim, các dân tộc ta đã được làm người.

   Như lời hát xinh xinh của người Lô Lô:

      Ngờ đâu còn ngày nay
      Được làm người.

   Trên các vùng du kích xưa kia, những nơi khuất xa hầu như chưa bao giờ có ai lạ đặt chân tới, cũng đã lập được ủy ban hành chính, có người các xóm ra làm đại diện chính quyền.

   Dưới châu Yên, công việc thật bộn bề. Các ủy ban xã trên vùng cao thường phải đi mấy ngày đường về tận dưới ấy bàn công tác với ủy ban, với Châu ủy.

   Rồi đến cuối mùa xuân ấy, lần đầu tiên có hàng mậu dịch đem lên bán tận Phiềng Sa.

   Mấy hôm trước đã nghe nói thế. Cả vùng Phiềng Sa lại biết tin cán bộ Nghĩa cũng lên cùng chuyến với muối và dầu hỏa của mậu dịch.
   Muối và dầu hỏa của cửa hàng mậu dịch dưới châu Yên đem lên các núi bán phòng mùa mưa lũ, bị nghẽn đường, người vùng cao không xuống châu mua được.

   Thế là Phiềng Sa bỗng đông hẳn lên.

   Ai cũng nói:

   - Cán bộ Nghĩa!

   Giọng thân thiết như thường ngày người ta nói đến A Páo, A Lử nhà này nhà kia. Từ xóm Ná Đắng ở tận dưới cửa suối lên, ai nấy kéo đi gặp cán bộ Nghĩa.

   Bà Giàng Súa và Mỵ cùng theo tới ủy ban, vui như ngày Tết mọi người đi ăn cỗ lần lượt các nhà trong xóm.

   Bà Giàng Súa năm ấy hơn sáu mươi tuổi. Các cụ đến tuổi ấy còn làm việc nhà việc nương chẳng kém con dâu, con gái. Nhưng cảnh khổ đã làm bà Giàng Súa già đi nhiều. Một bên chân bà Giàng Súa đau thành tật, khập khiễng, chỉ bước được chậm chậm.

   Thào Mỵ bây giờ đương tuổi tròn con gái. Vẫn mặc váy áo từ khi ở khu du kích, đã cũ, bạc trắng như mọi chị em. Nhưng ai cũng phải tấm tắc khen Mỵ đẹp nhất làng. Mặt Mỵ trắng hồng, nét tròn mềm như quả lê non. Thào Mỵ hát hay và đàn môi giỏi. Chỉ khẽ lựa hơi mà người cách mấy khoảng nương cũng bắt được tiếng đàn môi thì thào của Mỵ.

   Mỵ chưa biết nghĩ lâu đến cái vui và cái buồn. Khi nào mẹ kể chuyện cũ, nhớ anh, Mỵ cũng tha thiết nhớ. Nhưng, dù sao, tuổi con gái đương lớn đương chơi, những chuyện khổ chưa nung nấu trong lòng được. Cái năm, anh Nhìa đem Mỵ đi chợ, Mỵ cũng còn mang máng. Mỵ lại nhớ lúc chạy rừng, Tây càn đến nơi. Có lần Mỵ theo anh Khay vác nỏ đi phục kích. Không gặp giặc lại cùng nhau đi bắn chuột rồi đốt lửa lên, nướng ăn. Mỵ nhớ ngày kháng chiến như chuyện hôm qua, hôm kia.

   Hai mẹ con đến trụ sở ủy ban. Một gian nhà trên khoảng đất trống đầu bãi đá.

   Chẳng trông thấy cán bộ Nghĩa, chỉ thấy ai cũng nghển cổ, có đông người đi ra đi vào. Tận đẩu tận đâu, người Xá đầu ngọn suối Nậm Ma cũng đến. Hôm nay đã bán muối rồi.

   Mùa mưa năm ngoái, năm kia, Phiềng Sa vướng lũ không xuống châu Yên mua được muối. Năm nay muối chính phủ lên bán tận nơi. Ai cũng muốn giữ chỗ mua nhiều mua trữ. Người đeo vỏ quả bầu lọ, người cõng cái ống bương dài. Bước vào thì mặt đỏ, bước ra đã thấy tay xách, lưng vác, miệng cười phớn phở. Hẳn ai trong ấy nói đùa câu gì, làm cho tiếng cười ồn ã lại ran từ trong giữa đám cân muối ra.

   Thào Mỵ bước vào, không thấy cán bộ Nghĩa. Nhưng Thào Mỵ cứ đứng nán trong ấy xem ông chủ tịch Tỏa bán muối.

   Lúc ra, mẹ sốt ruột, hỏi, Mỵ luống cuống:

   - Không thấy... không thấy...

   Những người xách ống muối đến, nói to:

   - Cán bộ Nghĩa sắp đến.

   Bà Giàng Súa nhìn vàn đám người rồi bảo con:

   - Ta đợi vậy.

   Hai mẹ con ngồi tận ngoài gốc cây vông.

   Người kéo đến vẫn đông.

   Đến xế trưa, người xa đã về vợi, nắng đã nhạt trắng trên đá. Bấy giờ trông vào trụ sở vãn người mới thấy mặt chủ tịch Vừ Sóa Tỏa; chủ tịch Tỏa đương bán muối.

   Lúc nãy, bà Giàng Súa không thể trông thấy ai ở trong là phải. Trụ sở ủy ban hôm nay thực sự thành cái kho muối. Cứ trắng tinh như bãi cát bờ suối, mà chủ tịch Tỏa thì đứng nhấp nhô, ngẩng lên cúi xuống, lúc vét muối cồn cột lúc lại lách cách nhấc cái cân. Cứ tăng tả, túi bụi. Mọi ngày cũng vậy, chẳng khi nào chủ tịch Tỏa ngồi trong trụ sở. Tới phiên chủ tịch Tỏa thường trực, người có việc đến đều thấy ông chủ tịch xã đương làm nương rau trước cửa - mùa nào thức ấy, rau cải, đậu Hà Lan, đậu răng ngựa, cả mạch và ngô. Nương rau, nương ngô của xã để biếu khách qua lại công tác cứ việc chén! Và từ ngày các xóm lập tổ đổi công thì chẳng buổi làm nào của tổ mà vắng chủ tịch Tỏa. Làm cho nhà ai, bao giờ cũng có chủ tịch Tỏa, chủ tịch Tỏa vác cây đeo địu, nhanh nhanh đi đầu. Ai cũng nói: "Chủ tịch Tỏa ấy thật người của ta".

   Khi đó, chủ tịch Tỏa đương hét vào tai ông già nghễnh ngãng điếc cứ ngồi chống gối ngay trước đống muối:

   - Lão Nhìa Páo này, lấy muối đi.

   Ông già Nhìa Páo nghênh mặt lên. Miệng cười trống hốc chẳng còn một chiếc răng:

   - Tao đi xem muối thôi, không mua.

   Hỏi thế nào, lão vẫn trả lời một câu như thế. Chủ tịch Tỏa lại phải quay đi quay lại quát tướng vào cả hai bên tai. “Lấy muối đi! Lấy muối đi!". Nhìa Páo nghiêm mặt, rồi ớ ra, chừng như đã nghe thủng hay đoán hẳn được câu nói của chủ tịch Tỏa. Nhưng rồi Nhìa Páo lại trả lời một câu chẳng ra sao:

   - Tao chưa biết ăn một hạt muối của thằng Tây đâu.

   - Muối này là muối của Chính phủ.

   Nhìa Páo gật:

   - Được! Cả hai con ngựa nhất ngựa nhì của thằng chủ ngựa Đèo vừa mới lên đến đây ông đã làm cho chết phát điên ngay một lúc rồi.

   Chủ tịch Tỏa không nói nữa, cứ điềm nhiên nhấc cái túi lừ vắt trên vai Nhìa Páo xuống, xúc đổ vào túi hai ống muối. Nhìa Páo cũng không nói thêm, từ từ cuốn túi lại gọn trong tay rồi đứng lên, bước ra, đi và cười một mình. Lúc ấy, chủ tịch Tỏa đã mặt đỏ phừng vì mệt, hai tay áo xắn cao. Từ đống bao tải muối ngẩng lên, ngảnh ra, thẩy mẹ con bà Giàng Súa, chủ tịch Tỏa gọi:

   - Bà Giàng Súa! Đem tiền vào đây lấy muối này!

   Chủ tịch Tỏa cố nói to, mà giọng đã khản khé. Mấy người còn đứng đấy đều quay cả ra chỗ mẹ con Mỵ và gọi hộ. Bà Giàng Súa vẫn lặng im, thờ ơ nhìn vào.

   Chủ tịch Tỏa lại hét to:

   - Bà Giàng Súa à! Ai già cũng điếc như Nhìa Páo cả à?

   Rồi giơ hai cái ống vầu đong muối lên:

   - Vào đây mà lấy muối.

   Bà Giàng Súa đáp:

   - Tôi còn đợi cán bộ Nghĩa, ông chủ tịch ạ.

   Người đứng quanh đấy, cười to:

   - Phải rồi, bà già còn ngồi đợi gả con gái cho cán bộ Nghĩa đấy. Có gặp tận mặt mà nói chuyện mới cẩn thận được.

   Mỵ lúng liếng quay đi, má bừng đỏ, mồ hôi ra xâm xấp đầy trán.

   Lúc ấy, vừa hay Nghĩa tới, người và ngựa lên dốc đường dài, đương bốc hơi. Nghĩa đã tới đây hôm trước, lại mới trở xuống châu Yên đôn đốc một chuyến muối và dầu hỏa nữa lên.

   Nghĩa vắt cương ngựa qua cành vông, bước đến.

   Hai anh cán bộ mậu dịch người Thái cũng vừa đưa hàng lên cùng, đương loay hoay mở nắp cái thùng dầu hỏa mới, rồi khiêng ra góc sân bên. Ngày mai bán dầu hỏa ngoài bãi đá và bán muối cho những làng ven bên kia núi.