Dòng đời - Nguyễn Trung

[trachvandung]

Ông không sao tìm được lời lẽ nào để an ủi ông bà Chính.

... Người ta vẫn nói ở hiền gặp lành... Nhưng phải chăng trong cuộc đời bây giờ cái đạo lý này chỉ còn là lời biện hộ cho sự thủ thúc an phận, là lời tự thú nỗi bất lực, là cách tự thanh minh cho sự ngu đần?.. Cả cuộc đời mình đã chứng kiến bao nhiêu chuyện cái thiện chỉ là con mồi đáng thương hại của cái ác. Làm bạn với gia đình họ Phạm từ hàng chục năm nay, mình thấy họ là những người có lương tri, có nghị lực. Họ thận trọng, có trách nhiệm với cuộc sống, giàu lòng tự trọng... Không lẽ tất cả những thứ đó chẳng nghĩa lý gì trong môi trường ngoài đời còn nhiều hoang dã thế này? Hay họ là những kẻ ngu đần nên đáng kiếp có một cuộc sống như vậy!?. Chẳng lẽ cái lẽ đời trớ trêu như thế này sao? Bỗng Lê Hải chua chát rít lên:

- Ôi, Đảng đang để cho đảng viên đánh mất thứ quý báu của mình!

Không gian lạnh ngắt như ở dưới nhà mồ. Một hồi lâu Lê Hải mới lên tiếng, giọng quyết liệt và đầy uy quyền của một vị tướng trên trận mạc:

   Anh chị nhắc lại cho tôi đầy đủ họ tên thằng Sở Khanh xem nào?.

   Giấy đăng ký kết hôn ghi là Trương Hùng.

   Trương Hùng?... sao lại trùng tên với cái lão bí thư đảng đoàn Trương Hùng giết vợ ở Bãi Cháy năm nào thế này?

Chuyện xảy ra ở nhà ông Chính khiến Lê Hải toan về nhà không đi đâu nữa. Nghĩ như vậy, nhưng cái xe đạp Phượng Hoàng lọc tọc đưa Lê Hải vào nhà Nghĩa. Thím Tuấn bệnh tim vào thời kỳ nặng. Nghĩa thỉnh thoảng phải xuống trợ giúp Cúc một tay và cũng là để an ủi em, chỉ còn một mình Nguyệt ở nhà. Cách đây bốn tháng tiến sĩ toán Phạm Trung Tân đã được mời sang làm giảng viên danh dự hai năm ở trường đại học Xtốc -khôm (Stockholm) trong khuôn khổ hợp tác giữa hai trường, tuỳ công việc sẽ gia hạn hợp đồng... Giới trí thức Hà Nội, giới tướng văn tướng võ trong Quân đội trầm trồ: Đại tá Phạm Trung Nghĩa có hai con thì cả hai đều là tiến sĩ toán... Cái gien nhà họ Phạm này thật đáng nể. Thế nhưng người trong nhà hình như không có thời giờ và tâm trạng nhâm nhi vinh quang này. Lê Hải chào chưa dứt lời, bà Nguyệt như với được “cái giỏ” để trút bao bực dọc:

   Anh Hải ạ, tôi muốn hỏi anh điều này...

   Vâng, xin chị cứ nói.

   Đảng chỉ có một điều lệ, một tiêu chuẩn chung cho mọi đảng viên, tại sao bây giờ trong Đảng lại có đủ mọi loại người, từ người chân chính cho đến kẻ đểu cáng. Thế là thế nào?
   Tại sao chị lại đặt ra câu hỏi này?

   Tôi nghe anh chị Chính kể về người đỡ đầu, về thằng chồng đểu giả của Loan... Càng nghĩ tôi càng thương cháu Nam. Cháu tôi hy sinh vì ai? Cho ai? - Bà rưng rưng nước mắt.
   Tôi thừa nhận những tên đểu cáng trong Đảng ta thật không ít.

   Hắn lại còn là cán bộ thuộc diện quy hoạch cho mai sau, thế mới kinh hoàng!. Anh có thấy điều này cực kỳ đáng sợ?
   Tôi vẫn canh cánh nỗi lo như vậy, chị ạ.

   Gần đây anh Nghĩa đã kể cho tôi nghe câu chuyện đi nằm biệt thự ở Thạch Thất. Các anh giữ bí mật lâu quá, cả với tôi. Sao các anh tệ thế! Bây giờ mỗi khi nghĩ đến chuyện này tôi vẫn
 

còn rùng mình và chưa hết giận anh Nghĩa, giận cả anh nữa!

- Quy hoạch cán bộ là công việc muôn thuở chị Nguyệt ạ. – Lê Hải cố lờ chuyện Thạch Thất. - ...Chúng ta mới chỉ biết đến những việc đã bộc lộ ra ngoài. Làm sao chúng ta biết được những hiểm hoạ còn đang thời kỳ ủ bệnh?

   Nói như anh tôi không chịu, làm như thể tệ nạn cứ từ ở đâu trên trời rơi xuống?

   Đúng là thực tiễn công tác cán bộ ngày càng có nhiều chuyện không ổn, chị ạ.

   Không phải chỉ có câu chuyện về thực tiễn công tác cán bộ. Là người dạy văn, tôi buộc phải tìm hiểu nhiều vấn đề xã hội trong từng thời đại. Tôi lo rằng những tha hoá chúng ta đang nói tới chưa được xem xét như những triệu chứng phản ánh một hiện tượng xã hội nào đó...

   Chị muốn nói không thể coi những tha hoá ấy đơn thuần là những hành vi của những cá nhân riêng biệt?
   Đấy không thể đơn thuần chỉ là hành vi của những cá nhân riêng biệt. Ngẫm nghĩ những gì đã xảy ra đối với gia đình họ Phạm chúng tôi, chuyện anh phải về hưu, chuyện cậu hộ tịch viên khu phố anh ở, những chuyện hàng ngày ở khu phố tôi, chuyện học trò của tôi đi lao động nước ngoài đến thăm tôi... Anh Nghĩa đã kể cho tôi nghe cả chuyện cái xe đạp Mifa sặc mùi thuốc lá NB của chị Hậu nữa... Tôi nghĩ nếu xem xét tất cả những sự việc ấy trong bối cảnh chung của toàn xã hội, rõ ràng đấy là những biểu hiện nói lên một điều gì đó, một diễn biến gì đó, đang xảy ra theo con đường riêng của nó anh ạ... Nó không còn là một vài hiện tượng cá biệt rời rạc nhau nữa, ai có thể dửng dưng?

   Chị thật là một nhà giáo nghiêm khắc. Nhưng chị không vô lý!

   Khi dạy các cháu học sinh phân tích một hiện tượng xã hội trong một tác phẩm văn học, tôi đòi hỏi các cháu phải đi sâu tìm hiểu những nguyên nhân kinh tế, chính trị, văn hoá và xã hội của hiện tượng ấy, các mối quan hệ ràng buộc... Chẳng lẽ chúng ta không cần phải nhìn nhận xã hội chúng ta đang sống với con mắt như vậy sao?

   Dạy học trò bao giờ cũng dễ hơn tự dạy mình chị ạ. Đây thực sự là vấn đề của chúng ta.

   Anh nghĩ xem, có năm nào chúng ta không học chính trị? Có tháng nào chúng ta không họp chi bộ? Nhưng tôi lo là cuộc sống trong đời và sinh hoạt chi bộ của chúng ta mỗi thứ cứ đi một đằng một nẻo.

   Không ngờ hôm nay lại được chị dạy cho tôi một bài học...

   Không dám, méo mó nghề nghiệp nhà giáo mà anh. Lẽ ra đây phải là đề tài nghiên cứu khoa học của anh, anh Nghĩa, của giáo sư Đoàn Danh Tiến.., đâu có phải là công việc của nhà giáo dạy văn như tôi!

Trời ơi, lại đề tài nghiên cứu, vấn đề nghiên cứu. Lại những công trình trên giấy, những công trình xa rời cuộc sống!

Cuối năm ấy Loan sinh con trai, đặt tên cho con theo họ mẹ là Phạm Trung Dũng. Cuộc hôn nhân bị lừa làm cho Loan tỉnh ngộ nhiều điều về cuộc đời. Ít nhất Loan hiểu rằng nền nếp, những giá trị quý báu gia đình mình gìn giữ được dễ bị đánh cắp, dễ bị tổn thương đến nhường nào nếu mình không có khả năng bảo vệ những điều thiêng liêng ấy.

“Mình sẽ cho con mình tất cả những gì bố mẹ đã cho mình. Mình sẽ dạy dỗ con mình có tất cả những phẩm chất cần phải có mà mình chưa có – ít nhất để không ai có thể đánh cắp được cuộc đời của nó!”.

Nỗi đau đớn hun đúc lên ý chí quyết tâm nuôi con nên người.

Má sáu Nhơn là chủ hôn đám cưới của Võ Sang. Ông Tám Việt là khách danh dự. Hai năm trời lặn lội của Lê Hải và biết bao nhiêu cố gắng của Hai Phong, của Nghĩa, cuối cùng đã thực hiện được một ước nguyện mà những người thân thương của cô dâu và chú rể đều mong muốn. Bà Nguyệt và bà Hậu xứng đáng là hai cố vấn cao cấp trong việc tác thành cho đôi vợ chồng này. Cô dâu là Nguyễn Thị Trang, quả phụ trung uý liệt sỹ Lê Tùng Lâm, người đã cứu sống Nghĩa.

Khi Lê Hải đến nhà ông Tám Việt chuyển lời của má Sáu Nhơn mời ông dự buổi lễ thành hôn
 
cho Sang và Trang, ông Tám nhận lời ngay.

   Má anh mời, tôi không thể từ chối, hơn nữa đây lại là đám cưới của Võ Sang, vừa là người quê thứ hai của tôi, vừa nguyên là chỉ huy đơn vị đã bảo vệ cơ quan tôi hồi chạy về Vĩnh Long, ơn nghĩa nhiều lắm.

   Anh xem, nếu ngày cưới Sang mà anh bận quá thì chúng tôi có thể chủ động xê xích ngày cho khớp với lịch làm việc của anh, vì má tôi và cả Võ Sang đều không có thói quen xem ngày xem giờ, nhưng má tôi không muốn anh vắng mặt...

Ông Tám xem lịch sổ tay, tính toán một lúc, rồi đáp lại:

   Ngày này có bận thật, nhưng không sao, tôi đổi lịch làm việc một chút và sẽ báo cáo vắng mặt vì có công việc quan trọng trong gia đình.
   Ôi nếu thế thì má tôi và Võ Sang vui lắm. Mấy lần anh vào thăm, má tôi đều nhận xét anh là người má tôi có thể nói chuyện được.
   Bà già của anh là người có tính cách mạnh mẽ, tôi rất mến những ý kiến sắc sảo của bả, nói thẳng, nhưng tế nhị.
   Thú thực với anh, thỉnh thoảng má tôi vẫn cho bọn con cháu chúng tôi những bài học đích đáng. Nhưng tôi vẫn lo...
   Bả còn minh mẫn lắm.

   Vâng, tôi vẫn lo má tôi và anh Hai Phong tôi suy nghĩ khác nhau quá...

   Má anh năm nay bao nhiêu tuổi rồi nhỉ?

   Cuối năm nay chúng tôi sẽ tổ chức lễ đại thọ chúc mừng má tôi 80 tuổi.

   Ở vào tuổi của bả như vậy là quý lắm. Nếu gia đình không thấy gì trở ngại, tôi đề nghị nên mời thêm mẹ cậu Chiểu, cho tôi có dịp được chào bà, vì thời giờ ít quá và cũng đã lâu tôi chưa đến thăm bà được.

Và theo yêu cầu của Tám Việt - Lê Hải còn kể cho ông nghe câu chuyện “đám cưới Bắc-Nam” này.

... Thật ra việc thuyết phục cô dâu chú rể đi đến quyết định thành hôn lúc đầu không có nhiều khó khăn lắm. Trang coi ông bà Chính và ông bà Nghĩa như các anh chị lớn của mình, những lời khuyên bảo từ phía gia đình họ Phạm rất hợp tình hợp lý và có ảnh hưởng lớn đối với Trang. Tướng Lê Hải là thủ trưởng cũ của Võ Sang, Hai Phong là người kết nạp Võ Sang vào Đảng trong những ngày đầu kháng chiến chống Pháp ở Vĩnh Long. Hai người này vừa hiểu rõ tính tình Sang, vừa có uy tín lớn đối với Sang. Cuối cùng thì cô dâu chú rể cũng thấy thương yêu nhau và nhận ra phải sớm tái tạo một mái ấm gia đình.

... Nhưng không ai nghĩ là việc thuyết phục cháu Kim lại khó đến thế.

Khi Trang bàn chuyện này với con gái, Kim bắt đầu lên cấp ba. Con gái ở tuổi này tâm lý rất tế nhị và nhạy cảm. Mấy lần Trang gợi chuyện, con gái đều im và lảng sang nói chuyện khác. Trang hiểu những suy nghĩ của con mình...

... Kim không thể hình dung được đến một lúc nào đó trong nhà tự dưng có một người đàn ông từ đâu đến, ...rồi mình sẽ phải gọi người đó là ba, chiếm một phần yêu thương của mẹ mình... Trong khi đó tất cả yêu thương của mình đã dành cho bố Lâm ... Cùng với những năm tháng côi cút, mẹ càng nói về bố Lâm bao nhiêu, Kim càng thương yêu bố Lâm bấy nhiêu. Ngày ngày, trước khi đi học, hoặc giả lúc đi học về, nhìn lên bàn thờ, nhiều khi Kim nghĩ rằng bố đang chào mình, đang hỏi mình hôm nay con được mấy điểm, đang nói với mình một câu chuyện gì đó... Không hiếm những lúc Kim hỏi bố trong ảnh về điều này điều khác.., nhất là khi trong lòng gặp điều gì khó xử... Cả nhà chỉ có hai mẹ con, nên Kim rất cởi mở với mẹ, thương yêu mẹ vô cùng, song không phải điều gì cũng có thể hỏi mẹ được. Những lúc ấy Kim lại tìm bố trên bàn thờ...

Cả Sang và Trang đã có lúc phải bàn với nhau:

- Hay là chúng ta chờ thêm vài năm nữa, cho đến khi Kim trưởng thành hơn... Em chờ được...
 

   Anh xin tuỳ hai mẹ con em quyết định. Chờ đợi như vậy anh chịu đựng được... Đừng lo gì cho anh... Anh không mong gì hơn là hai mẹ con em hạnh phúc...

Đã thế, lên lớp 12, Kim lại có thêm nhiều bạn bè mới, nghĩa là thêm nhiều sợi dây níu kéo Kim ở lại Hà Nội, mà Võ Sang thì lại muốn cả nhà vào Sài Gòn...
Bà Nguyệt và bà Hậu mất công sức gần hai năm, bắt đầu từ việc làm cho Kim thấy hai bà là
chỗ dựa tin cậy của mình... Nhất cử nhất động mọi việc của Trang và Võ Sang hai bà đều trao
đổi cặn kẽ với Kim, nghe ngóng phản ứng của Kim...

Thế nhưng khoảng một năm nay, cứ vài ba tháng Trang lại thấy con mình xin phép về quê ngoại ở Thường Tín thăm mộ bố...

Trang, rồi bà Nguyệt, bà Hậu đoán già đoán non, nhưng không hiểu ra sao cả...
Gia đình Trang và bên gia đình Lâm đã mấy lần đi đi về về, nhờ bao nhiêu cơ quan, lặn lội
khắp nơi trong vùng Bắc Thạch Hãn và cuối cùng đã tìm được mộ Lâm và đưa về mai táng tại
quê ngoại được ngót nghét mười năm nay rồi... Thường thường trước ngày giỗ Lâm và cuối
năm trước khi Tết đến, cả hai bên gia đình Trang và Lâm đều đi viếng mộ Lâm.
Việc Trang đi bước nữa, đều được cả hai bên bố mẹ hết sức vun vào. Thế nhưng thỉnh
thoảng Kim xin phép một mình về thăm mộ bố như thế này, làm cho người lớn cả hai bên càng

thêm lo.., nhất là ngày làm lễ cưới cho Trang và Võ Sang sắp đến nơi rồi...

Bao nhiêu lần Trang tìm cách tâm sự để hiểu rõ con mình... Song Kim lần nào cũng tìm cách chuyển rất nhanh sang nói các chuyện khác ...

   Hay là hai mẹ con mình cứ sống mãi với nhau như thế này con nhé? – Trang thực lòng hỏi con gái mình.

...Kim chỉ ôm lấy mẹ, không nói không rằng...

Trên chuyến tàu Bắc – Nam, khi vợ chồng Lê Hải, vợ chồng Nghĩa và hai mẹ con Trang đã ổn định song khoang ở của mình, vợ chồng Lê Hải và vợ chồng Nghĩa kéo nhau sang khoang hai mẹ con Trang, Kim mở đầu câu chuyện:

- Các bác ơi, cháu thấy đường sắt của ta kém quá các bác ạ.

Bốn người lớn vào thăm khoang của mẹ con Kim không hiểu cháu mình nói thế là ý gì: chê bai, đỏng đảnh? Vẫn còn hờn dỗi với đám cưới của mẹ sao..?

Còn Trang thì ngoài nhiều điều lo khác, còn lo con mình sẽ thất lễ với các bác.

Cũng may là con tàu lắc lư, tạo ra những khoảng cách ngắt đoạn câu nói, bà Hậu kịp nghĩ ra một ý thăm dò cháu mình:

   Theo cháu cái gì là kém nhất?

   Theo cháu kém nghiêm trọng là khác, các bác ạ. Kém đến mức không thể chấp nhận được!

Năm người lớn nhìn nhau bằng những con mắt lo lắng. - Vào làm lễ cưới trong kia mà con bé cứ nhấm nhẳng thế này thì gay go quá... – bà Nguyệt thì thào vào tai bà Hậu, tiếng ồn va đập của con tàu giúp bà giữ kín được nỗi lo của mình.

   Kim ơi, nước mình còn nghèo, có tàu chạy thông suốt Bắc – Nam, khoang nằm sạch sẽ, như thế là quý lắm rồi chứ con. Lẽ ra phải đi hai ngày rưỡi, bây giờ rút xuống còn hai ngày. Như thế con phải có lời khen mới công bằng chứ!.. – Trang tìm cách kiềm chế con.

   Không mẹ ạ. Chuyện nào đi chuyện ấy. Con vẫn dứt khoát, chê là chê, rất chê!..

   Bác chịu cháu rồi, cháu chê cái gì nào? – bà Nguyệt tìm cách làm cho không khí chuyện trò trong khoang dịu lại.

Kim lấy kẹo đưa cho mọi người:

   Cháu mời các bác ăn kẹo ạ, con mời mẹ. Xin các bác và mẹ ăn kẹo để bình tĩnh nghe con nói rõ con chê bai cái gì ạ... – chia xong kẹo, Kim về chỗ ngồi của mình, nói tiếp: - Các bác ạ, mẹ ạ…
   vẻ mặt Kim tỉnh bơ trong khi nói, -... đây là chuyến tàu Bắc – Nam chở cô dâu vào Sài Gòn làm lễ cưới, thế mà không kết nổi mấy dây hoa tết vào toa tàu!.. - khi nói gần hết câu, chính Kim
 

cũng phải tủm tỉm cười...

Tiếng cười bùng lên trong khoang tầu. Bà Hậu ôm lấy Kim:

   Con đành hanh quá con ơi! Chàng trai nào sau này được con chọn làm hoàng tử thì chắc sẽ bị con bắt nạt không ngửng mặt lên được!..

Không khí vui vẻ trong khoang tàu tự nhiên ở đâu ập đến. Song có lẽ hào hứng nhất là tướng Lê Hải. Ông mở mấy chai bia Vạn Lực(*) [(*) Tên nhãn một loại bia chai Trung Quốc vào thị trường nước ta lúc bấy giờ. Thời kỳ này chủ yếu ta mới chỉ sản xuất được bia hơi. Đàm phán bình thường hóa quan hệ Việt Nam - Trung Quốc còn đang tiếp diễn, nhưng hàng hóa Trung Quốc đã bắt đầu tràn vào.] và nước ngọt, rót vào các cốc mời từng người:

   Cháu Kim nói đúng quá, đây là chuyến tàu làm lễ cưới Bắc – Nam. Chiến công này trước hết thuộc về cháu Kim, mẹ Nguyệt và mẹ Hậu! Xin mời nâng cốc!..

Mọi người đang cười nói vui vẻ, Kim lại lên tiếng:

   Bác Hải ạ, đám cưới của mẹ cháu vui là thế mà ngôn ngữ của bác đầy chiến tranh!

   Chết chưa anh Hải, nghỉ hưu bao nhiêu năm rồi mà vẫn chưa sạch cái nghề tướng! – bà Hậu chọc tức chồng...

Lê Hải bàng hoàng, vì vui và không ngờ:

- Ôi cháu tôi đáo để quá!..

Nhân lúc vợ chồng ông Lê Hải và vợ chồng ông Nghĩa mải cười nói râm ran với nhau về đám cưới sắp tới, Kim đứng dậy dắt tay mẹ mình ra đứng trước khoang cửa sổ bên ngoài để ngắm phong cảnh. Thực ra Kim muốn có cơ hội ôm chặt lấy mẹ mình để nói với mẹ những điều không thể nói bằng lời...

Núi biển hùng vĩ bao la chuyển động trước mặt, nhưng Kim lặng lẽ gửi gắm những ý nghĩ trong tâm hồn mình vào niềm yêu thương dạt dào mênh mang không sao xác định được ...

...Trang ơi, khi anh nhận ra cái ngốc về lãng phí thời gian của mình, thì đây là đợt bổ sung quân lần thứ ba! Tiếc ơi là tiếc ... Súng lại nổ trước mặt rồi... Rút kinh nghiệm, đợt bổ sung quân lần sau có lẽ anh sẽ viết được dài hơn...

... Ngoài các cuộc chiến dữ dội mịt mù tiếp nối nhau không dứt, khói bom đạn nhiều khi đến nghẹt thở.., trong thành Quảng Trị thời gian bây giờ chẳng còn ý nghĩa gì nữa. Chẳng có gì khác nhau giữa ngày và đêm để tính xem anh đã xa em và con bao nhiêu lâu rồi. Đành dùng các đợt bổ sung quân để đo đếm thời gian vậy!..

Lại một đợt bổ sung quân nữa... Đại đội Bách Khoa(*) [(1) Đợt tuyển quân năm 1970, Đại học Bách khoa có hơn một trăm sinh viên và trợ giảng nhập ngũ, trong đó Lâm và Đại cùng là trợ giảng, cùng được Thành đội Hà Nội phân công phụ trách C45, thuần người của Bách khoa. Sau đó, đợt tuyển quân năm 1971, số sinh viên Bách khoa nhập ngũ còn đông hơn...] của anh đến hôm nay chỉ còn mỗi anh và Đại. Lần này anh giao hết mọi việc nhận quân và phiên chế cho Đại, cái ông “Einstein con” của chúng ta ấy mà. Cái triết lý “tương đối” của Đại rất được việc, vì làm cái gì cũng nhanh gọn. Kể từ đợt bổ sung quân đầu tiên, trong đại đội bọn anh không làm sao biết ai vào với ai để gọi tên từng người. Lính mới đến và đi đều rất gấp, không kịp nhận mặt nhau.... Tất cả bây giờ chỉ có một cái tên chung bất tửi C45... Nhận quân mới Đại

cũng không đủ thời giờ mà đếm, chỉ hô: “Ai được phân về C45 đứng vào đây!” Không ai còn tên riêng của mình... Lệnh gì phát ra cũng chỉ gọn lỏn “C45!”, dù là có lúc chỉ còn vài ba người... Hôn em và con. Chào cậu mợ và tất cả cho anh.

... Đại thật hào phóng. Nó lại nhận hết mọi việc để anh viết được vài dòng này, với điều kiện phải chuyển lời khen của nó về bữa bánh tôm hôm nào em khao bọn anh trước khi lên đường. Tại em rán bánh ngon hay là nhờ tem phiếu nhà mình hôm ấy mua được bột mỳ trắng? Tụi anh nói với nhau không biết bao nhiêu lần về chuyện này. Kim đã bi bô được thành câu chưa em? Nhớ em và con vô cùng...

Đợt bổ sung quân lần thứ năm.

Đại hy sinh mất rồi Trang ơi!.. – Đợt nhận quân bổ sung quân lần thứ bảy, anh phải giao cho
 

một chiến sĩ giữ chốt để đi nhận quân mới....

...

Cái thư bác Nghĩa năm nào chuyển từ chiến trường về cho mẹ Kim chỉ là hai trang giấy đã úa vàng, hình như được xé ra từ quyển sổ nào đó.., với những câu viết ngả nghiêng, vội vã, không đầu không đuôi... Lá thư cuối cùng của bố Lâm!..

Từ khi lên cấp III, càng có nhiều chuyện phải nói với bố Lâm trên bàn thờ, Kim càng giở lá thư cuối cùng này ra, đọc đi đọc lại không biết bao nhiêu lần. Có lần chỉ là để nói chuyện với bức thư. Mỗi lần là một cảm nhận mới, suy nghĩ mới. Song chỉ gần đây thôi, từ khi chợt nghĩ được rằng mình còn phải yêu mẹ thêm cả phần yêu của bố dành cho mẹ, Kim cảm thấy mình trở thành người lớn. Gần đây thỉnh thoảng Kim xin phép một mình về thăm mộ bố Lâm chính là do điều này thôi thúc... Cũng có lúc Kim còn nghĩ chính mình là bố Lâm, càng yêu thương mẹ da diết... Chính vì yêu mẹ với cả tình yêu của bố Lâm, Kim hiểu ra phải giúp mẹ đi bước nữa. Mẹ chịu đựng bao nhiêu hy sinh như thế là quá nhiều rồi! Càng thương mẹ vô cùng...

Lúc này, đứng trước khoang cửa sổ tàu hỏa, Kim ôm mẹ, nhưng vẫn giữ kín điều này trong lòng. Vì Kim nghĩ bây giờ mình đã là người lớn...

Nhìn phong cảnh bao la mênh mang bên ngoài khoang cửa sổ, Kim càng ôm riết lấy mẹ mình, không nói không rằng.

Kim cố ôm riết mẹ để giấu nước mắt...

... Nhất định mẹ sẽ hiểu mình! Nhất định mẹ sẽ hiểu con, bố ơi!..

Con tàu kiên nhẫn trườn đi, lắc lư đày vô tư. Nó dường như không hay biết hoặc không cần hay biết suy nghĩ của mọi người. Trong khoang, trừ Lê Hải và Nghĩa, đây là lần đầu tiên bà Nguyệt và Hậu đi tàu Bắc – Nam. Không khí vui vẻ trong khoang tàu và bao nhiêu chuyện để nói lúc này thu hút hết tâm trí họ, chưa ai kịp ngắm nhìn quang cảnh mới lạ bên ngoài cửa sổ đang chạy ngược đoàn tàu...

...

Trang và Sang quyết định làm lễ cưới thật đơn giản: Làm thủ tục tại trụ sở cơ quan đăng ký kết hôn của thành phố, có sự chứng kiến của đại diện các cơ quan và bạn bè. Lễ cưới chính thức được tổ chức tại nhà má Sáu Nhơn, hoàn toàn trong phạm vi gia đình. Sang nhờ má Sáu Nhơn lo cho việc này, vì họ hàng thân thuộc của mình ở Vĩnh Long phiêu dạt hết mỗi người mỗi nơi. Lâu nay bà Sáu coi Sang như con mình.

Má Sáu bắt dẹp hết mọi đồ đạc trong phòng khách lớn, thay rèm mới cho các cửa sổ, dựng thêm bốn cây đèn chùm nhỏ ở bốn góc phòng, lấy bàn xếp lại thành một bàn ăn dài chung cho tất cả cô dâu, chú rể, khách và chủ nhà. Má sai kết một lẵng hoa to và đẹp, kê trên bục cao phủ khăn trắng đặt ở một góc phòng. Thoạt trông như ở đấy mọc lên một cây hoa đời tươi tắn các màu sắc, rất vui mắt, nhưng thoáng đạt, tao nhã. Ánh đèn rọi vào làm cho cây hoa càng thêm sinh động. Bàn ăn trải khăn trắng, điểm xuyết một vài lọ hoa nhỏ, toàn hoa hồng, các màu sắc khác nhau. Đũa bát và các ly uống rượu được sắp đặt theo kiểu tiệc ngồi trang trọng. Ngắm nghía, sửa chỗ này chỗ khác cho thật vừa ý, má bắt đầu loay hoay lên sơ đồ, xếp đi xếp lại chỗ ngồi cho từng người, cứ như là tiệc của nguyên thủ quốc gia chiêu đãi các khách quý vậy.

Đám trẻ trầm trồ thừa nhận mọi thứ được má Sáu sắp đặt đẹp quá. Tất cả cứ ngỡ rằng trong nhà mình tự nhiên hiện ra một phòng tiệc của một nhà quý tộc nào đó mà chúng thường thấy trong các phim châu Âu... Song chúng kinh ngạc hơn khi thấy giảng đến đâu, má Sáu lại chỉ những trang sách, những trang ảnh của quyển sách má cầm trong tay. Má Sáu nói rất tỉ mỉ về sơ đồ chỗ ngồi... Chúng đã thấy quyển sách này trong thư viện của ông nội, đã một vài lần giở ra xem, chủ yếu là xem ảnh, đứa nọ hỏi đứa kia không biết ngày xưa ông bà nội mình mua quyển sách này để làm gì. Bây giờ thì chúng hiểu.

Giảng giải xong ở phòng tiệc, mấy bà cháu kéo nhau sang phòng khách bên cạnh, nhỏ hơn. Má bắt bọn trẻ sắp xếp, kê lại tất cả - đúng với chỗ tiếp khách trước khi vào tiệc và để quây quần chuyện trò sau khi tiệc xong. Bọn trẻ hì hục khuân khuân vác vác...
 

   Cũng may có đám cưới của chú Sang, nếu không nội quên khuấy mất phải dạy các con cách giao tiếp, cách tổ chức một bữa tiệc sang trọng. Dù phải tự làm lấy hay thuê khách sạn, không thể thiếu hiểu biết về mục này các con ạ. Trong kinh doanh, các con cũng phải thạo những việc mang tính chất lễ tân như thế này. – Má Sáu giải thích cho bọn trẻ.

   Cháu ngày càng hiểu nội dạy thế nào là học ăn, học nói, học gói, học mở... – Bảo Vân đề cao bà nội.
   Các cháu ạ, giao tiếp lố lăng suồng sã là khiếm nhã hoặc bộc lộ sự yếu kém của mình, giao tiếp đúng mức là thể hiện bản lĩnh của mình, đức tính của mình và có khi còn là cách tự đề cao mình nếu cần thiết. Rồi đây đi vào kinh doanh, nhất là kinh doanh lớn, các cháu đừng quên chi tiết ban đầu này...
Trong danh sách dự tiệc cưới, ý của ông Tám Việt đề nghị mời thêm mẹ của Chiểu, được má

Sáu coi là một ý hay, má nói với Hai Phong:

   Ổng nghĩ được như vậy là có trước có sau, không quên người mình chịu ơn. Bà mẹ của Chiểu sẽ dịu bớt nỗi đau mất con. Má rất vui về đề nghị này...
Nhưng Hai Phong và ông Tư Cương gặp một rắc rối lớn.
Qua vợ chồng Thắng, Hai Hân biết ông Tám Việt sắp vào trong này dự lễ cưới con nuôi má

Sáu. Hai Hân khẩn khoản ông Tư Cương:

[trachvandung]

   Bác cố xin bà Sáu Nhơn cho tôi được dự đám cưới này. Việc của tôi bác biết rồi. Đây là dịp duy nhất tôi có thể báo cáo trực tiếp với ông Tám, để ổng trị bọn chúng một trận.
   Nhưng mà đám cưới của nhà người ta, ai lại đem chuyện xí nghiệp của cậu ra đây mà nói! - Ông Tư không chịu.
   Bác tính, về danh nghĩa tôi bị treo giò ba bốn tháng nay rồi! Như thế tôi làm việc thế nào được! Tôi đã lên Sở mấy lần rồi, báo cáo đi báo cáo lại mãi... Nay Sở bảo sẽ có quyết định về tôi, mai Sở nói quyết định về tôi đang được xem xét... Mà cái mụ kế toán trưởng thì sau một hai tháng vào khuôn phép, bây giờ lại tiếp tục lộng hành. Bác không chỉ giúp tôi, mà còn cứu cả xí nghiệp!

   Cậu xin gặp riêng ông ấy có được không?

   Tôi không dám, mà cũng sẽ lỡ dịp mất, nhất là nếu không trực tiếp báo cáo được với ổng.

   Nhờ người khác báo cáo giùm!

   Hổng được, bác còn lạ gì cái trò tam sao thất bản!

   Cậu làm tan nát gia đình người ta rồi, tôi không thể muối mặt nhắc đến tên cậu trước mặt bả, chứ đừng nói đến điều này điều khác!..

Hai Hân quỳ xuống trước mặt ông Tư:

   Tôi biết lỗi lầm của mình. Nếu tôi chỉ vì tôi, bác Tư ơi, tôi cóc cần. Đời này có hay không có cái thằng Hai Hân này không là cái gì hết! Bác hiểu cho, tôi không cam tâm nhìn cái xí nghiệp này tan nát!.. Bác nghĩ rằng tôi không dám xé bất kỳ một quyết định vớ vẩn nào của Sở à? Bác có nghĩ thế không? Bác nói thật đi! Bác có nghĩ như thế không? Nếu phải xé, thì giấy gì thằng Hai Hân này cũng xé! Đừng có khinh thường thằng Hai Hân này!.. - Mắt Hai Hân long lên.

Ông Tư vẫn không nhúc nhích.

   Nhưng nhìn xí nghiệp bị bọn lưu manh ngày ngày cướp trắng thì tôi không cam tâm. Nó còn là cuộc sống của mấy trăm gia đình nữa bác ơi. – Hai Hân xuống giọng nài nỉ...

Ông Tư đành bước lại kéo tay Hai Hân đứng dậy. Ông Tư nhìn được hết tâm địa Hai Hân, lo lắng cho xí nghiệp của anh ta, nhưng bản thân ông thực sự không dám mở miệng nói với má Sáu, ông chỉ còn cách là nhờ Hai Phong hỗ trợ! Đâu còn cách nào khác! Hai Hân ơi là Hai Hân, cậu sinh ra hình như chỉ là để suốt đời làm rầy rà tôi!..
 

Má Sáu Nhơn vẫn ngồi im không nhúc nhích sau khi nghe ông Tư và Hai Phong nói rõ đầu đuôi việc Hai Hân nhờ má Sáu giúp.

Ông Tư và Hai Phong cũng rịn mồ hôi. Cả hai thấy má Sáu môi mím chặt, đầu ngả vào tựa ghế, mắt lừ lừ nhìn khoảng không trước mặt. Hai Phong có cảm tưởng từ đôi mắt của mẹ mình có hai ngọn lửa đang ngùn ngụt cháy. Đứng gần, Hai Phong thấy rõ hai bên thái dương mẹ mạch đập mạnh.

Má Sáu vẫn ngồi im, xiết chặt hai tay lên tay vịn của ghế, mặt trắng nhợt...

Cả đời mình Hai Phong chưa bao giờ nhìn thấy mẹ trong trạng thái giận dữ như vậy.

Thời gian như chết đứng, mặc dù cái đồng hồ treo trên tường vẫn vọng lên rõ mồn một những tiếng tích tắc, tích tắc đều đều...

Mãi má Sáu mới hỏi lại con mình:

   Lải nhải như thế đã đủ chưa Hai Phong? – Rồi bà Sáu quay sang ông Tư: - Tôi xin lỗi ông Tư. Xin ông cho phép tôi mắng con tôi!

Ông Tư và Hai Phong đột nhiên cấm khẩu, đứng yên như hai cây trời trồng giữa nhà.

Hai Phong thấy người mình lạnh toát. Cả đời mình chưa một lần ông bị mẹ mắng gay gắt đến mức như vậy. Ông còn nhớ khi ông bị Năm Thịnh mắng trước lúc bỏ đi di tản, má Sáu còn cản không cho Năm Thịnh quá lời. Sau này đôi lần má Sáu còn tìm cách an ủi ông... Nhưng bây giờ, khi nêu lên đề nghị của Hai Hân, Hai Phong có cảm giác mọi dồn nén trong tâm can mẹ mình bao nhiêu năm nay đột nhiên bùng nổ, không gì cản giữ nổi.

... Không lẽ cứ đứng chết thế này? Đắn đo mãi, Hai Phong lên tiếng:

   Con xin má, con nói điều gì sai, xin má bảo cho...

   Tôi cũng thành thực xin lỗi bà Sáu. - ông Tư nói thêm vào. -Mọi lỗi là do tôi, chứ không phải tại anh Hai. Chẳng qua tôi muốn giúp Hai Hân tìm cách cứu xí nghiệp mình đang khốn đốn, đấy là thực lòng của cậu ta...

   Nghe mủi lòng quá ta!.. – Má Sáu nói, vẻ mặt nghiêm khắc. - Bao nhiêu năm nay tôi ngậm đắng nuốt cay. Tôi không còn nước mắt nữa. Bao nhiêu đêm tôi khóc thầm trong lòng, có ai cứu tôi không? Tôi thuộc loại gần đất xa trời rồi, liệu tôi có thể gặp lại các con cháu tôi không?

– má Sáu quay sang nhìn thẳng vào mặt ông Tư: - Ông Tư, gia cảnh tôi mẹ con bà cháu chia lìa nhau như thế này có ai cứu ai giúp không? Có ai không?.. Cả ông nữa!.. Có ai nghĩ đến điều này không? Thế mà bây giờ các người lại bắt tôi đi cứu con người đã nhúng tay vào việc gây ra cảnh chia lìa trong gia đình tôi hả?

Cả hai vẫn đứng yên.

- Nói đi chớ!.. – má Sáu giục.

Ông Tư và Hai Phong đưa mắt nhìn nhau.

   Hai Phong! – má Sáu nói như rít lên: - Khi bị Năm Thịnh mắng, con cảm thấy như bị tát, thế nhưng má mất các em con, các cháu con, thì con không cảm thấy gì, có phải vậy không?

Hai Phong giật nảy người, đưa hai tay ôm ngực. Lần này không phải là một cái tát... Hai Phong cảm thấy một ngọn roi buốt quất thẳng vào tim mình, hai chân muốn khuỵu xuống, miệng không làm sao nói lên lời...

Má Sáu vẫn san sát:

   Tôi hỏi mà các người không nói? Các người quên mất nói rồi sao?.. Gần mười năm... Mười năm, các người có nghe thấy tôi hé răng kêu ca một lời nào về cải tạo tư sản đối với gia đình tôi không? Nhưng không bao giờ tôi có thể tha thứ việc chia lìa mẹ con bà cháu tôi. Hiểu chưa Hai Phong? Ông Tư hiểu chưa!?

Nghe má Sáu gọi đích danh mình, ông Tư giật nảy người, lùi lại mấy bước, mặt tái nhợt. ...Thôi chết, cái đề nghị này chạm vào chỗ đau nhất trong tâm khảm bả rồi, sao mình có thể ngu đần đến thế là cùng... - ông Tư đứng yên, trong lòng tự trách mình.

Hai Phong cảm thấy trời đất bỗng dưng tối sầm lại!
 

Má Sáu Nhơn đứng dậy, đi vào nhà trong, bỏ mặc hai người. Khi đi qua phòng thư viện của ông Sáu, má ngồi lại trước bức chân dung ông Sáu, tay chống cằm, đầu gục sang một bên. Đây không biết là lần thứ bao nhiêu ông Hai Phong nhìn thấy mẹ mình ngồi như vậy mỗi khi có điều gì phiền muộn. Lúc này, trong lòng mình Hai Phong muốn chạy vào quỳ xuống chân mẹ mình để xin lỗi. Ông muốn như thế lắm nhưng không dám, ông không nhấc nổi chân mình.

Vài ngày qua đi, vào sau bữa cơm tối, nhân lúc Vũ ngồi lại một mình kể cho má Sáu nghe những chuyện ngoài xã hội quan trọng nhất theo thường lệ hàng ngày, Vũ thưa với nội:

   Nội ạ, con thấy ông Tư mấy ngày nay rầu rĩ... Lần đầu tiên trong đời ông ấy bị nội mắng. Nhưng ông ấy nói với con là bị mắng không oan.
   Ông ấy khổ sở lắm sao?

   Vâng ạ.

   Hôm đó... nội không tự kiềm chế được.

   Ông Tư nói với nội chuyện này đúng là vì ông Tư lo cho đời sống mấy trăm gia đình trong xí nghiệp Tự Lực thôi. Vì thế ông ấy mới cả gan thưa chuyện với nội.
   Ông Tư có giải thích cho con vì sao ổng lại nhận giúp Hai Hân không?

   Chính con hỏi lý do. Ông Tư nói với con là ông hiểu con người Hai Hân và ông tha thứ cho Hai Hân, cho nên mới không nề hà việc thưa chuyện với nội. Trong khi nói chuyện với con, ông cứ tự đấm ngực vì ân hận.

Má Sáu Nhơn ngồi im ngẫm nghĩ. Vũ không dám nói gì thêm.

   Ông Tư biết tha thứ cho người là biết cách ăn ở đó. Còn chuyện gì mới nữa con kể tiếp đi.

   Dạ còn một chuyện, nhưng con đắn đo chưa dám thưa với nội lúc này.

   Lại chuyện gì nữa?

   Nội ạ, con nằm trong danh sách bị giảm biên chế.

   Họ có nói lý do không?

   Có ạ, đơn giản ai là người mới đến thì phải giảm trước ạ.

   Họ có đánh giá năng lực làm việc của con không?

   Việc trước tiên là cơ quan xét giảm những người mới thu nhận vào, trong đó có đủ các loại xấu, tốt, hay, dở... Họ không nói thẳng ra, nhưng con hiểu là ...tự dưng anh ở đâu đến, bây giờ thì xin mời anh ra đi trước cho chúng tôi nhờ.

   Con là đảng viên mà người ta cũng không giữ lại à?

   Không nhất thiết ạ, trong trường hợp này tiêu chuẩn chính trị không có ý nghĩa gì, có nhiều quan hệ thì tốt hơn.
   Bao nhiêu quan hệ thì đủ? Con có đề nghị họ xem xét lại không?

   Không khi nào nội ạ. Con có lòng tự trọng của mình.

   Nếu họ thải con ra, con định thế nào?

   Con sẽ ra đi ngay tức khắc. Vì trong môi trường như thế, con xin ở lại chỉ thêm hèn, thêm cùn đi thôi...
   Phải. Thế là phải. Con cháu họ Huỳnh ta phải như vậy.

Hai bà cháu trò chuyện với nhau một lúc nữa, Vũ đứng dậy xin ra về. Má Sáu nói với theo:

   Con sang nói với ba con là nội cho phép ba con đứng ra mời Hai Hân dự đám cưới của chú Sang...
Bữa tiệc cưới trang trọng, ấm cúng không khí gia đình như mong muốn của má Sáu.

Tuy sâm-banh đã được rót sẵn trên bàn, khi mọi người ai ngồi chỗ người ấy theo đúng sơ
 

đồ lễ tân của má Sáu – cách nói của Bảo Vân - ông Tư nổ một chai mới báo hiệu buổi tiệc bắt đầu. Cả nhà vỗ tay. Má Sáu ngồi giữa bàn tiệc, một bên là cháu Kim, một bên là Bảo Vân – có lẽ đấy là hai đứa cháu gái má cưng nhất. Đối diện với má Sáu là ông Tám Việt, một bên là cô dâu chú rể, một bên là vợ chồng Hai Phong.

Má Sáu đứng dậy:

   Thưa ông Tám, xin cảm ơn ông tới dự lễ thành hôn của hai con chúng tôi là Nguyễn Thị Trang và Võ Sang. Trước khi mời ông nói lời chúc mừng hôn lễ của hai cháu, tôi xin phép trao đôi nhẫn cưới này cho hai cháu... – má Sáu rời chỗ ngồi bước tới chỗ cô dâu chú rể, tự tay đeo nhẫn cho hai người: ...Hai con rất xứng đáng với nhau! Má hôm nay thấy mừng quá, vui quá. Chúc hai con hạnh phúc...

Trang ôm lấy má Sáu, lấy tay gạt giọt nước mắt lăn trên má bà, nhưng nước mắt lại nhoè nhoẹt trên mặt Trang... Võ Sang cả hai tay nắm lấy tay má Sáu, không nói nổi lời nào.

Khi má Sáu trở về chỗ ngồi của mình, cả Trang và Sang, chẳng ai bảo ai, cùng chắp tay lạy má Sáu ba lạy. Võ Sang, thường ngày nói năng oang oang, hôm nay chỉ nói được mỗi câu lí nhí, nhưng đầy xúc động:

- Chúng con tạ ơn tái sinh của má!

Niềm hân hoan chia vui rạng rỡ trên nét mặt mọi người.

Má Sáu đứng dậy trịnh trọng:

   Xin kính mời ông Tám nói vài lời với cô dâu chú rể.

   Thưa bà Sáu Nhơn, thưa cô dâu chú rể, thưa cả nhà.. - ông Tám Việt nói chậm rãi, vì xúc động nhiều hơn là vì cân nhắc. - Ai đã đi qua những đoạn trường của cô dâu chú rể, mới hiểu được giờ phút hạnh phúc hôm nay! Không lời nào nói xiết được! Có lẽ tôi được phép nói, tôi cảm nhận được điều này, cảm nhận sâu sắc. Tôi xin chúc mừng cô dâu chú rể. Nhưng đúng ra tôi muốn cảm ơn cô dâu chú rể. Bởi vì hạnh phúc của cô dâu chú rể càng ghi tâm khắc cốt đoạn trường tôi đã đi qua. Bởi vì hạnh phúc của cô dâu chú rể càng thôi thúc tôi hướng về phía trước, con đường tôi đang đi... Xin chúc mừng. Xin cảm ơn... – trong khi nói, những ngày tháng sống chết giành giật nhau quyết liệt ở chiến khu Củ Chi hiện lên trong tâm khảm ông Tám... Rồi đến cái tin sét đánh ...chiếc ca-nô chở vợ con ông bị Mỹ nguỵ ném bom...

Dứt lời ông Tám Việt nâng ly rượu.

Cả bàn tiệc đứng dậy nâng cốc...

Mọi người chuyện trò vui vẻ. Riêng má Sáu thoáng một lúc tư lự. Mọi người nghĩ rằng có thể má Sáu hơi bị mệt, vì tuy là “nhạc trưởng” – Bảo Vân phong cho bà chức mới trong đám cưới này – má có nhiều việc phải làm, nhất là ở cái tuổi gần tám mươi ... Nhưng thật ra trong má cảm giác vui buồn lẫn lộn, từ yêu thương dạt dào đến xót xa... Má nhớ lại hôm nào một nách năm con đứng trước mộ chồng, má nhớ đến mẹ con Út Thạnh, các con cháu của ba gia đình đang sống bên Mỹ...

“Ông Tám Việt này nói đúng, ai có đi qua những đoạn trường này, mới cảm nhận được tất cả!.. Ôi sao dân mình khổ vậy, đất nước mình kẻ còn người mất... Người còn sống chia lìa nhau mãi đến bao giờ?!” - Má Sáu trong lòng tự hỏi mình.

Kim, người ít tuổi nhất bàn tiệc, thì thầm vào tai má Sáu:

   Bà ạ, ông Tám Việt nói đúng tâm trạng mẹ cháu đấy. – Bây giờ thì cháu hy vọng cháu sẽ... – Kim bỏ lửng câu nói của mình.

Bà Sáu hiểu điều Kim đang nghĩ và tìm cách lái câu chuyện sang hướng khác. Chính má cũng muốn hôm nay là một ngày vui...

Hai Hân được má Sáu để ngồi cạnh vợ chồng ông Tư, nên cả bàn tiệc chỗ nào cũng chuyện, cười nói rôm rả, mặc dù thực tế trong con mắt má Sáu, Hai Hân không có mặt trong buổi tiệc cưới hôm nay. Hai Hân đủ nhạy cảm để nhận biết điều này nên không dám ho he nói năng hay làm gì vượt quá cái biên giới vô hình má Sáu đã khoanh cho Hai Hân trong bữa tiệc này... Mình đã làm tan nát gia đình người ta như thế mà còn được ngồi chung bàn với nhau thế này cũng là
 
quá sự mong đợi rồi! Cái chính là phải cứu bằng được xí nghiệp... Hai Hân tự nói với mình như vậy để luôn luôn giữ được mọi ý tứ cần thiết...

Bà Sáu quả là con người tinh tế. Các món ăn trên bàn chủ yếu toàn đồ nhắm, vừa ngon, vừa được bày đẹp, không quá nhiều. Thức ăn nóng duy nhất là món mì Quảng nổi tiếng(*) [(*) Mỳ xào nổi tiếng của Quảng Nam.] , được chuẩn bị kỹ và đựng trong ba cái thố sứ lớn rất đẹp, có nắp đậy kín. Thố đều được ngâm nước sôi lâu trước khi bỏ mỳ, được ủ kỹ trước khi bưng ra bàn để giữ cho món ăn nóng lâu. Cả bàn tiệc không ai phải đứng lên ngồi xuống, nên mọi người trong nhà đều được tham gia từ đầu đến cuối vào cuộc vui. Khi má Sáu mở nắp thố mời mọi người món đặc sản mì Quảng là một niềm vui bất ngờ. Sau khi thưởng thức các đồ nguội, món mì Quảng bốc hơi nghi ngút quả là hấp dẫn...

Khi mọi người sang phòng bên ăn tráng miệng và ngồi chuyện trò uống nước được một lúc, vợ chồng Lê Hải, vợ chồng ông bà Nghĩa xin phép tiễn gia đình cô dâu chú rể về nhà mới. Quân khu đã bố trí mấy cái xe Ford sang trọng cho thủ tục đón dâu này. Bà mẹ của Chiểu thấy vui quá, cũng xin đi theo. Những người còn ngồi lại trong nhà gần giống như trong bữa cơm đầu tiên bà Sáu Nhơn mời ông Tám Việt cách đây khoảng 4 năm, chỉ có một chút thay đổi: cả trợ lý và bảo vệ của ông Tám Việt đều không có mặt. Ông Tám dứt khoát không cho họ đi cùng, vì ông cho đây là việc gia đình. Nhưng bữa tiệc này lại có mặt Hai Hân. Ông Tám đã nhiều lần được nghe về xí nghiệp này. Đến tai ông không thiếu tiếng lành tiếng dữ.., nhưng hôm nay là lần đầu tiên gặp Hai Hân.

   Tôi nghe nói các cháu đều trở thành chủ nhiệm hợp tác xã? - ông Tám Việt hỏi đám cháu bà Sáu.
   Thưa bác đúng như thế ạ. – Quân lễ phép trả lời. - Chị Ngọc cháu và Bảo Vân làm chủ hợp tác xã may mặc. Còn cháu là chủ nhiệm hợp tác xã cơ khí ạ.
   Quân, thưa với ông Tám con phải nói thật... - má Sáu nhắc nhở Quân.

   Thưa nội con nói đúng sự thật đấy chứ ạ. Chỉ có điều sự thật dài hơn một chút so với điều con vừa nói thôi ạ.
   Cháu kể hết sự thật đi xem nào. - ông Tám Việt yêu cầu.

   Thưa vâng. Đơn giản là hai hợp tác xã của tụi cháu chỉ có cái tên hợp tác xã là thật thôi ạ. Đấy là hai đơn vị kinh tế do vài ba người có vốn góp lại. Chúng cháu mời thêm vài ba người đã nghỉ hưu nhưng có cái danh chính trị rất oách vào ban chủ nhiệm. Họ toàn là bà con của tụi cháu cả, trong đó có cô chú đã từng là đại tá, là tỉnh ủy viên, dũng sĩ Củ Chi... Tất cả chỉ là thủ tục đúng như chính quyền đòi hỏi thôi.

   Cháu nói thẳng vào cái hợp tác xã cơ khí của cháu xem nào! - ông Tám yêu cầu.

   Thưa bác, từ các máy phay, máy tiện, máy cắt gọt... của hợp tác xã cháu toàn là đồ đồng nát. Có cái còn khá mới, nhưng mua rẻ như cho không ạ, vì xí nghiệp bán đi vừa được ít tiền, vừa đỡ mất chỗ chứa và còn hơn là bỏ gỉ sét... Xã viên của cháu thực chất là những người lao động chúng cháu thuê mướn, trả lương theo sản phẩm, biên chế hiện nay kể cả đội quân đi thu mua hàng đồng nát là 180 người. Bình quân lương công nhân gấp ba lần trong xí nghiệp quốc doanh, nhưng chúng cháu chẳng phải lo tem phiếu gì cả.

   Thế thì họ sống bằng giá chợ đen?

   Thưa không ạ. – Quân trả lời tiếp. - Họ có hộ tịch trong thành phố, nên cũng có tem phiếu các loại theo tiêu chuẩn nhân dân được cấp cho cả nước rồi, vả lại bây giờ đã bù giá vào lương rồi, tem phiếu chẳng còn nghĩa lý gì...

   Thưa bác, hợp tác xã may mặc của cháu 220 người, trong đó một phần ba là đi thu mua phế liệu, phần lớn là tuổi thanh niên chưa có việc làm, chúng cháu phải dạy họ học nghề 3 tháng – Bích Ngọc thưa chuyện về hợp tác xã của mình.

Ông Tám hiểu dích dắc của câu chuyện, nhưng vẫn muốn tự tai mình được nghe tiếng nói của người thực trong cuộc:

- Sao các cháu lại phải mang cái tên giả như vậy?
 

   Thưa bác tụi cháu không dại gì mà xin lập doanh nghiệp tư nhân. Nghe nó sặc mùi tư bản lắm ạ. – Bảo Vân trả lời.

   Còn sớm quá bác ạ, như thế sẽ ăn đòn chết! Chính sách của Đảng và Luật pháp của nhà nước ta đã có sự bảo hộ nào rõ ràng cho doanh nghiệp tư nhân đâu. – Bích Ngọc phụ hoạ thêm với em chồng.

   Nhà này đã có bốn tư sản cải tạo, tôi nghĩ trong một gia đình như thế là quá đủ, có phải vậy không ông Tám? - Ba Khang đế vào.

Nhưng thực chất các cháu là tiểu chủ rồi còn gì nữa? - Ông Tám vẫn theo đuổi suy nghĩ của mình.

   Thưa bác Tám, đúng như vậy ạ. Nhưng thế cũng là quá chậm. – Bảo Vân thưa lại.

   Hai năm các cháu làm được như vậy phải nói là nhanh và giỏi chớ, từ tay trắng quật lên!

   Thưa bác, cháu vẫn cho là chậm ạ. – Bảo Vân không chịu. - Nếu đúng là kinh tế thị trường từng giờ từng phút đẻ ra chủ nghĩa tư bản như chúng cháu được học, thì chúng cháu vẫn là quá chậm ạ. Sau hai năm đổi mới chúng cháu mới chỉ là loại tiểu chủ chưa có cái tên thật của mình. Như thế sao gọi là nhanh và giỏi được ạ?

   Cháu thuộc loại đáo để, Bảo Vân ạ... - ông Tám vừa nói vừa lắc đầu.

Ông Tám hỏi tiếp rất nhiều về quá trình ra đời hai cái hợp tác xã giả hiệu này. Bà Sáu Nhơn bắt bọn trẻ nói thật, nên chúng chẳng giấu diếm điều gì. Ông Tám không thể ngờ được bọn trẻ tinh ranh quá, bắt đầu từ nhìn thấy được thị trường cần cái gì và có cái gì. Thì ra mấy năm trời đi bỏ sữa chua cho các nhà hàng, má Sáu đã dạy cho chúng phát hiện và biết nhìn thị trường cần cái gì để chúng có thể tìm cách đáp ứng được. Chúng nó biết nhiều lắm, nhưng bàn bạc với nhau chán rồi mới quyết định thử mở đầu bằng hợp tác xã cơ khí và hợp tác xã may mặc, nếu suôn sẻ sẽ tính thêm...

Điều đơn giản là cả đồng bằng Nam bộ có không biết bao nhiêu xuồng đuôi tôm, bây giờ có quá nhiều xuồng phải chèo bằng tay, vì các động cơ hiện có phần lớn đã hỏng, cũ, không có ngoại tệ nhập mới thay thế. Quân tìm được một số thợ cơ khí giỏi trong thành phố, lại biết có một số doanh nghiệp chế tạo cơ khí của nhà nước đang thiếu việc làm, có cái là của quân đội... Thế là ý tưởng lập một xí nghiệp chế tạo cơ khí ra đời, trước hết dưới cái vỏ hợp tác xã.

Sản phẩm đầu tiên là động cơ cho xuồng đuôi tôm...

Thiếu vốn, Quân rủ thêm một số bạn bè chí cốt hùn vào, có đáng là bao đâu... Đầu vào gần như vô tận: đi thu mua các máy đuôi tôm hỏng với giá đồng nát, thịt cái nọ phục chế cái kia, chi tiết nào thiếu giao cho các doanh nghiệp nhà nước làm gia công, họ rất thích vì đang thiếu việc làm ... Sắt vụn không thể dùng được nữa thì lại lọc ra đem bán cho các lò luyện thủ công ... Bí nhất là thiếu một số thép tốt làm vỏ và làm một số chi tiết khác.

Một bạn của Quân đưa ra sáng kiến: đi mua sắt vụn thải ra trong việc vá và sửa chữa tàu thuỷ cùng các phế liệu khác của xí nghiệp đóng tàu Ba Son, rất rẻ, chỉ mất thêm ít tiền chở về Thành phố... Ôi một nguồn nguyên liệu vô tận!..

Hợp tác xã may mặc của Ngọc và Bảo Vân cũng hình thành theo một tư duy kinh tế như vậy. Cầu gần như thênh thang, vì quần áo may sẵn bán không tem phiếu bao nhiêu cũng hết. Còn cung thì chỉ cần đi thu mua cái “lãng phí” của các doanh nghiệp nhà nước là vô khối đầu vào.

...Tụi bay làm ăn theo kiểu vốn thất nghiệp, lãi quan viên, coi bộ nội không uổng công với tụi bay!.. Chính bà Sáu Nhơn đã có lần bình phẩm như vậy về hai cái hợp tác xã giả hiệu.

Bảo Vân nói thật:

   Bác Tám ạ, tụi cháu thật sự không phân biệt được thế nào là lãng phí, thế nào là tham ô, nói đơn giản là ăn cắp. Vì nhiều lúc người của bọn cháu đi thu mua phế liệu mà mua được cả vải nguyên súc, chỉ khâu nguyên đai nguyên kiện. Còn những mảnh vải đầu thừa đuôi thẹo may được một hai cái áo người lớn hay vài bộ quần áo trẻ con là chuyện bình thường... Đã thế sản phẩm của tụi cháu bán không cần tem phiếu. Ngày càng nhiều cửa hàng mậu dịch đề nghị chúng cháu ưu tiên cung cấp hàng cho họ.
 

   Thế còn máy may? - ông Tám hỏi.

   Ôi bác Tám! Chúng cháu có thể ngay lập tức mở thêm một xưởng nữa ạ, cả thành phố này còn nhiều lắm. Xong như thế đi nhanh quá, dễ bị chiếu tướng lắm. Nhà xưởng của chúng cháu cũng sẵn sàng... Nội chúng cháu dặn không bao giờ được tham lam...

Càng nghe, ông Tám càng cảm thấy mình đang bị lạc vào cuộc sống thật, có nhiều đường đi ngõ ngách ông chưa nghe tới, chưa đi tới...

   Phơi bày ra như thế các cháu không sợ lộ hết bí mật làm ăn à? - ông Tám thăm dò bọn trẻ.

   Thưa bác, bí mật làm ăn của tụi cháu là bí mật giữa ban ngày ạ. Nghĩa là ai cũng biết, cũng thấy ạ. Nhưng chắc gì ai cũng làm được. – Bích Ngọc trình bày suy nghĩ của mình. - Nhưng để bí mật trở thành bí quyết và thực hiện được bí quyết thì còn là cả một chặng đường dài nữa bác ạ. Tính ra chúng cháu chà đi xát lại thị trường của thành phố này đến sáu năm rồi.

   Nhưng đấy cũng chỉ là câu chuyện tạm thời thôi, chị Ngọc ơi, mọi chuyện trên thị trường thay đổi hàng ngày hàng giờ mà – Quân bổ sung thêm ý kiến của Ngọc.
   Bác có thể sẽ tố cáo các cháu? - ông Tám cố giữ vẻ mặt nghiêm nghị, mặc dù ai cũng hiểu câu hỏi vui của ông.
   Nếu bác tố cáo bọn cháu, thì bọn cháu sẽ cãi lại với chính quyền là chúng cháu chỉ kể những điều ông Tám Việt thích nghe thôi ạ. Còn muốn xử phạt bọn cháu thì chính quyền phải căn cứ vào sự việc, giấy tờ, sổ sách hợp pháp.., trừ phi họ cố tình xoá sổ chúng cháu thì... mọi đạo lý sẽ chẳng còn ý nghĩa gì nữa bác ạ...

   Cháu đối đáp giỏi đấy. - Ông Tám cười. - Nghĩa là chính quyền không có cách gì xoá sổ các hợp tác xã giả hiệu của tụi cháu bằng pháp lý?
   Thiếu gì cách ạ.

   Bảo Vân, cháu cứ nói tiếp đi.

   Nếu đánh tụi cháu theo kiểu như cải tạo tư sản vừa qua thì được quá chứ ạ! Đánh lúc nào cũng được. Còn nếu đánh theo luật pháp và chính sách hiện hành, dù là còn rất mập mờ, thì chính quyền thua bọn cháu. Còn nhiều chỗ chúng cháu lách được, lách đẹp, hoặc lách không đẹp là tuỳ hoàn cảnh thôi ạ...

   Bác có thể không vui, - Quân đỡ lời cho vợ, - nhưng thưa bác, đánh một cái hợp tác xã toàn là đồ đồng nát, vốn đồng nát, phương tiện sản xuất đồng nát, vật tư sản xuất đồng nát, đến cái ban chủ nhiệm cũng là đồ đồng nát nốt, thì khó tìm ra được đạo lý thuyết phục. Mà mấy cái thứ đồng nát ấy đang tạo công ăn việc làm cho không ít người...

   Cứ cho là các cháu có lý đi!.. - Ông Tám muốn nghe nữa.

   Vâng, cả cái hợp tác xã đồng nát của bọn cháu chỉ có mỗi cái tư duy kinh doanh thì không đồng nát chút nào, cái vốn vô giá của hợp tác xã!.. Vì thế em Vân cháu nói vẫn còn nhiều chỗ lách được ạ. Nhưng đánh theo kiểu chỉ vì muốn đánh, không cần đến đạo lý, thì kiểu gì tụi cháu cũng thua. – Vũ phụ thêm ý kiến của mình.

[trachvandung]

Nghe đến đây Hai Hân như bị điện giật. Chính nhờ có cái chuyện “đánh” không cần đạo lý như thế mình mới có địa vị như ngày nay. Song những gì Bảo Vân kể, nhất là sự nhập nhằng giữa lãng phí và ăn cắp thì đúng là câu chuyện xảy ra hàng ngày trong xí nghiệp của Hai Hân. Qua miệng người khác, chưa bao giờ Hai Hân thấy rõ thực trạng xí nghiệp mình như hiện nay. Hai Hân vẫn kiên nhẫn ngồi nghe.

   Bảo Vân và Quân, hai con nói quá lời rồi. – Bà Sáu nhắc nhở.

   Nội bảo tụi con phải thưa chuyện thật với ông Tám mà! – Quân bênh vợ.

   Xin bà Sáu cứ để các cháu nói. Bác muốn nghe những câu chuyện thẳng thắn như vậy. Thế các cháu có lo bị “đánh” không?

Quân định bảo Vũ trả lời, vì câu hỏi khá tế nhị, song Vũ bảo Quân cứ nói thẳng đi, vì mọi chuyện đâu có phụ thuộc vào câu trả lời của mình. Quân đồng ý:

- Chúng cháu thường xuyên lo ạ. Chúng cháu không muốn nói dối. Thưa bác, anh em cháu
 

thường tâm sự với nhau thế này: ...Phải bảo nhau noi gương các bậc cha chú mình thì đúng rồi! Nhưng lại cũng có thể bị các bậc cha chú mình nện cho chí tử lúc nào không biết! Nói thực với bác chúng cháu rất buồn. Hay là trình độ chính trị chúng cháu còn thấp kém quá?..

Ông Tám đau điếng người vì những câu nói của bọn trẻ. Đó là những câu nói vừa rất thật, song cũng đầy oán trách, dù ít nhiều hài hước ... Nhưng ông nhất định chôn chặt trong lòng câu trả lời định nói ra. Ngẫm nghĩ một lúc ông nói theo cách khác:

   Các cháu đúng là các cháu của bà Sáu Nhơn! – Trong đầu ông nảy thêm nhiều câu hỏi, ông tiếp - Lo như thế thì các cháu làm thế nào?

Quân dứt khoát đẩy cho Vũ trả lời câu này:

   Anh em chúng cháu khi bàn với nhau về Nghị quyết Đại hội VI đã tính nát ra rồi.

   Bàn ở đâu?

   Dạ ngay trong nhà này.

   Có học không mà bàn?

   Trừ anh Vũ cháu ra, chúng cháu làm gì được học. Nhưng chúng cháu đọc đi đọc lại không sót một chữ, tự giảng cho nhau, tự tranh luận với nhau. – Bích Ngọc phụ thêm vào với chồng.
   Các cháu hiểu Nghị quyết Sáu như thế nào?

   Nghị quyết Sáu có ba cái được ạ. – Bảo Vân cướp lời. - ...Đó là thừa nhận thị trường, thừa nhận kinh tế có nhiều thành phần và xoá bao cấp ạ.

Ông Tám cười, thán phục. “Bọn trẻ này ghê gớm quá! Mình chưa thấy ai tóm tắt Nghị quyết Sáu ngắn gọn, rõ ràng đến thế”.

   Đó là đáp án của riêng cháu hay là của bốn anh chị em cháu?

   Dạ không hoàn toàn là của chúng cháu ạ. Nội là người tổng kết lớp học nghị quyết của chúng cháu đấy ạ!
   Ôi bà Sáu! – Ông Ba Khang và ông Tư Cương thốt lên gần như cùng một lúc.

Ông Tám gần như không tin vào tai mình. Câu nói của Bảo Vân khiến ông nhớ lại ý kiến sắc sảo của bà Sáu trong bữa cơm đầu tiên hôm nào: ...Là chủ thành phố này, sẽ không đời nào tôi lại cho phép Ba Khang gỡ các xe đò của tôi ra thành từng mảnh rồi trao vào tay những người không hiểu biết gì về xe pháo… Là người dân tự do... Câu nói ấy giờ đây vẫn như dao cắt vào da thịt mình, lại thêm cái cuộc tranh luận nảy lửa mấy hôm sau đó... Hôm nay, lại chính bà Sáu là người tổng kết việc học nghị quyết cho con cháu mình! Ông Tám ngồi im cố làm chủ sự kinh ngạc của mình.

   Bảo Vân nói sai rồi. Các cháu hỏi nội, nội chỉ tóm tắt những điều nội thích nhất thôi. Làm gì có chuyện tổng kết nào ở đây. Ông Tám đừng tin vào những lời khoa trương của tụi trẻ này. – Bà Sáu vừa nói vừa xua xua hai tay.

   Như thế đúng là tổng kết đấy, bà Sáu ạ. Xin cho phép tôi tiếp tục làm thầy giáo truy bài các cháu: - Còn những gì các cháu cho là chưa được?
   Anh Vũ cho em trả lời nhé? – lại Bảo Vân.

Nhìn thấy Vũ gật đầu, Bảo Vân nói liền:

- Chỉ có một điều chưa được thôi ạ... – Bảo Vân bỏ lửng câu trả lời.

Các đảng viên Hai Phong, Ba Khang, Bảy Dự, bà Ngân, Hai Hân… hết nhìn nhau rồi lại nhìn bọn trẻ. Hai Phong rất hiểu chí hướng của ông Tám Việt mà vẫn không hết lo cho các con mình quá vạ mồm vạ miệng. Riêng bà Sáu Nhơn mắt như ánh lên một niềm kiêu hãnh thầm kín nào đó, nhất là về Bảo Vân.

Ông Tám thấy rõ tâm trạng mọi người. Bản thân ông cũng hồi hộp, không hiểu trong đầu bọn trẻ này còn có những suy nghĩ gì nữa. Ông giục:

   Cháu nói tiếp đi.

   Cái chưa được duy nhất là tất cả những cái được cũng mới chỉ là miễn cưỡng thôi ạ.
 
   Thôi chết, cái con này... – bà Ngân buột miệng kêu lên.

   Bảo Vân, con đòi hỏi nhiều quá đấy. – Bà Sáu Nhơn tìm cách kiềm chế cháu mình. – Ba cái được ấy là cả một cuộc đổi đời rồi mà còn đòi hỏi gì nữa. Xin ông Tám đừng cố chấp sự bồng bột của các cháu tôi.

Dứt lời, bà Sáu đặt tay mình lên tay Bảo Vân như không muốn cho Bảo Vân nói. Bà không muốn cháu mình đi quá xa.

Ông Tám thấy tai mình ù lên, phần vì câu trả lời làm ông choáng váng, phần vì cả một quá khứ tranh luận gay gắt trong quá trình soạn thảo Nghị quyết lại bùng nổ dữ dội trong tâm trí ông, những lời nhắc nhở ông đang chệch hướng... Trong giây lát ông quên mất mình đang sắm vai thầy giáo truy bài.

Quân phân bua thêm cho ý của Bảo Vân:

   Chính vì vậy anh em tụi cháu tính toán phải trù liệu mọi tình huống bác Tám ạ, kể cả tình huống sẽ có cải tạo tư sản toàn quốc lần thứ ba! – Quân bênh vợ mình. Tuy thế vừa nói vừa đưa mắt nhìn bà Sáu.

   Cháu nghĩ rằng sẽ có cải tạo tư sản toàn quốc lần thứ ba sao? - Ông Tám lúc này mới ra khỏi sự choáng váng của mình.
   Thưa bác tụi cháu làm sao biết được, nhưng phải nghĩ phòng xa thôi. Sử dụng để cải tạo, cải tạo để sử dụng tốt hơn.., tinh thần nghị quyết có ý này ạ. Cháu hiểu là khi nào muốn thì Đảng lại tiến hành cải tạo! – Vũ nói chen vào.

...Cha mẹ ơi, Nghị quyết có ý này thật sao? Ai giảng như vậy? Mình nhớ là đây là một trong những câu tốn nhiều thời giờ tranh cãi và giấy mực trong lúc soạn thảo đề cương, sau đó mình không để ý nó được viết thành văn như thế nào trong Nghị quyết ...

   Có phải vì thế các cháu cho rằng tất cả những cái được mới chỉ là miễn cưỡng không?

   Những câu nhiều nghĩa như thế trong Nghị quyết nhiều lắm. Cháu quên mất con số tụi cháu liệt kê những câu ý trái nhau hoặc những câu hiểu thế nào cũng được, nghĩa là vận dụng thế nào cũng được. Chắc chắn là con số hàng chục bác ạ. – Quân muốn làm rõ thêm ý của vợ.

   Tất cả tùy thuộc Đảng và Chính phủ dồn chúng cháu vào con đường nào đó thôi! Em Quân cháu và cháu đều là đảng viên, nhưng cũng xin thực lòng thưa với bác như vậy! – Vũ nói.
   Điều gì dẫn các cháu đến suy nghĩ kỳ quặc này?

   Cháu không có việc làm, nên tham gia sinh hoạt chi bộ tại khu phố. Mấy năm đầu thỉnh thoảng chi bộ vẫn yêu cầu cháu tự kiểm điểm xem đã đoạn tuyệt dứt khoát với giai cấp tư sản chưa, bác Tám ạ. – Quân minh hoạ thêm nỗi lo của mấy anh em mình.

   Cháu trả lời thế nào?

   Dạ, cháu nói cháu đẻ ở ngoài Bắc, miền Bắc xã hội chủ nghĩa nuôi dưỡng giáo dục cháu thành đảng viên, chẳng có gì để mà đoạn tuyệt. Còn đoạn tuyệt với bà nội của chúng cháu thì dứt khoát không. Các chú đi di tản thì cháu chưa biết mặt...

   Thế họ bảo sao? - ông Tám hỏi tiếp.

   Cháu bị xếp vào loại đảng viên chậm tiến.

   Chỉ tại cháu nói năng như vậy?

   Chậm tiến hay tiên tiến đối với cháu có ý nghĩa gì?! Nhưng họ phàn nàn vì cháu mà chi bộ mất mấy năm không được danh hiệu tiên tiến. Còn muốn khai trừ cháu thì họ không đủ lý do. Thật ra chi bộ cháu bị chậm tiến là vì những lý do khác.

   Thưa bác hồi ấy đã có đồng chí trong chi bộ anh Quân cháu gián tiếp gợi ý anh ấy nên tự nguyện làm đơn xin ra Đảng. Họ nói thẳng với anh Quân: công ăn việc làm không, biên chế cũng không, chỗ đứng trong xã hội không rõ ràng, như vậy anh còn chờ đợi cái nỗi gì!?. – Bảo Vân thưa rõ hoàn cảnh của chồng.

   Có đúng như vậy không Quân?
 

   Thưa bác đúng ạ. Các đồng chí ấy còn bảo cháu: anh là đảng viên mà hàng ngày vẫn nai lưng đạp xe đi bỏ sửa chua phục vụ bọn tư thương. Thế là thiếu nhạy bén giai cấp.., là... là nhiều thứ lắm bác ạ.
   Cháu không cãi lại?

   Thưa bác cháu cãi làm gì ạ? Các đồng chí ấy nói một câu là dạy cháu một câu, nói hai câu là dạy cháu hai câu, làm như thể cháu mù chữ, không đọc nổi nghị quyết của Đảng. Càng cãi càng rách việc cho cháu. Mà chỉ vì ý kiến của chi bộ rồi chịu thôi đi bỏ sữa chua thì cháu không thích, nội cháu càng không thích... Đã thế các đồng chí lại còn dạy sai nữa chứ.

   Sai như thế nào?

   Kể ra thì nhiều ví dụ buồn cười lắm ạ. Cháu chỉ thuật lại bác nghe một chuyện nghiêm túc thôi. Các đồng chí ấy giảng cho cháu: Nghị quyết đại hội VI nhấn mạnh phải xoá bỏ tư bản tư nhân, đầu cơ buôn lậu... Cháu cãi lại: Nghị quyết không nói đơn giản như vậy. Thế là chi bộ chụp mũ cho cháu có tư tưởng chống Đảng, họp bàn ra quyết định khai trừ. Tại cuộc họp, cháu cãi lại: Các đồng chí mới là người không hiểu nghị quyết, lại còn trích dẫn sai nữa. Cháu mượn đồng chí bí thư chi bộ quyển Nghị quyết đang cầm trong tay, chỉ ra những chỗ họ sai, những chỗ họ hiểu chưa tới. Đồng chí bí thư phát khùng: Tôi là người được đi học nghị quyết về mà anh dám ăn nói như thế à? Chưa sạch máu đầu mà dám chống Đảng đến cùng phải không?.. Thì ra cái bệnh liên quan với tư sản nó làm anh mù quáng rồi!.. Cháu nói lại: nếu chi bộ thấy cần khai trừ thì cứ làm biên bản đầy đủ, cháu sẽ ký vào và xin được khai trừ đúng thủ tục...

   Rồi câu chuyện ra sao?

   Thưa bác, họp được hai lần thì câu chuyện nhạt dần ạ. Từ ngày cháu lập hợp tác xã thì không thấy bí thư chi bộ nhắc đến chuyện này nữa, có thể các đồng chí ấy quên rồi...
   Bây giờ cháu định xử sự thế nào?

   Xin thú thực với bác, họp hành với những người lý sự cùn và bụng đầy tư tưởng công thần, đúng là một cực hình lớn đối với cháu. Hai anh em cháu bàn chán rồi. Chúng cháu đều nghĩ chẳng lẽ mình có thể dễ dàng vứt bỏ lời tuyên thệ của mình khi vào Đảng như là quên đi một lời nói suông? Vứt những người như thế ra khỏi Đảng thì lại là việc cả hai anh em cháu muốn lắm nhưng không làm được!..

Ông Tám tròn mắt chằm chằm nhìn Quân và Vũ:

- Cơ sự đã đến như vậy sao hai cháu!?.

Từ bà Sáu, đến vợ chồng ông Tư, vợ chồng ông Ba, vợ chồng cậu Bảy và Hai Hân gần như không ai tin vào tai mình. ...Làm sao Vũ và Quân có thể nói năng quyết liệt đến như vậy? Mà quyết liệt như vậy để làm gì?.. Ông Tư không làm chủ được mình, buột miệng:

   Vũ và Quân ơi, hai cháu có quá lời không đó! Không có câu trả lời nào cho ông Tư...

Bích Ngọc nói rõ thêm ý của Quân:

   Bác Tám ạ, bây giờ chúng cháu được học hành, lại có nhiều thông tin, chúng cháu không thể cứ răm rắp một chiều nghe theo mọi điều chỉ bảo. Ngay trong nhà cháu, cứ đến bữa ăn tối là bố mẹ cháu một phe, bốn anh chị em chúng cháu một phe, nội cháu là đồng minh của chúng cháu. Có nhiều điều bố mẹ cháu cổ hủ thật rồi...

   Nhưng chị Ngọc phải nói thêm là ba má thích nói chuyện ngày xưa nữa chứ. – Bảo Vân chen vào.
   Vâng, có chuyện đó ạ. – Bích Ngọc nói tiếp, - Nhưng nội cháu khôn lắm. Về hùa với bọn cháu như thế mà nội chẳng bao giờ chịu đứng ra làm trọng tài!

Nghe đến đây má Sáu chỉ mỉm cười, ông bà Hai Phong thì lắc đầu và cười.

   Có lẽ cháu phải nói thêm điều này nữa cho hết nhẽ, để bác Tám có thể hiểu bọn con nít chúng cháu... – Vũ giãi bày. - Với cái đà này biết đâu sẽ có ngày hoặc là chúng cháu bị Đảng khai trừ, hoặc là chúng cháu chẳng dại gì để Đảng khai trừ. Nghĩa là chúng cháu cứ làm mọi việc của
 

mình dưới mũ áo người đảng viên. Cứ như là trên sân khấu ấy! Xấu hơn nữa là chúng cháu có thể dùng Đảng làm bình phong, làm ngáo ộp. Chúng cháu đủ tinh khôn để làm việc này! Chúng cháu nghĩ nếu không giỏi như người lớn thì có lẽ cũng chẳng thua người lớn là bao trong chuyện này. Cháu tin là không có một bửu bối nào có thể gìn giữ chúng cháu vĩnh viễn là người lương thiện ngu đần đâu ạ!.

Ông Tám lặng đi vì những suy nghĩ lớn hơn phạm vi Vũ đang nói. Một lúc sau ông hỏi:

   Khi mới thành lập hợp tác xã, Quân có báo cáo chi bộ ngay không? - ông Tám hỏi tiếp.

   Dạ có chứ ạ, cháu còn xuất trình cả giấy phép. Nhưng cháu không thể nói toạc ra đấy là một cái hợp tác xã đồng nát như đang trình bày với bác được ạ!
   Chi bộ nói thế nào?

   Thưa bác, khi nhìn thấy cái giấy có cái triện đỏ chót của phường thì chẳng ai chất vấn câu nào nữa. Một vài bác hỏi có thể nhận giùm con em của họ vào làm việc được không. Cháu trả lời: chúng cháu sẵn sàng, chỉ có điều là có nhiều tiêu chuẩn khắt khe đấy, vì đây là hợp tác xã, không phải là xí nghiệp của nhà nước...

   Quân ơi, con dám coi cái hợp tác xã đồng nát của con hơn cả xí nghiệp nhà nước à!? – ông Hai Phong cảm thấy mình như đang ngồi trên gai.
   Xin ba đừng quy chụp con như thế. Hôm nay có bác Tám, ba càng dễ thua bọn con lắm đấy
ạ…

Cả nhà cười rộ. Ba Khang lắc đầu thán phục bọn trẻ ranh mãnh. Riêng ông Tám Việt vẻ mặt đầy lo lắng về thực trạng đất nước. Ông chủ tâm đối thoại đến cùng để được nghe những tiếng nói thực ngoài đời:

   Các cháu là những chủ thật của hai cái hợp tác xã giả. Tiêu chuẩn người đảng viên ghi trong Điều lệ Đảng như thế nào nhỉ?

Hầu như mọi con mắt đều dồn về phía Quân.

Vì muốn tìm cách trả lời sao cho nhã nhặn, Quân đắn đo một lúc mới thưa lại:

   Thưa bác, một lần nữa cháu xin bái phục bác. Bác muốn hỏi tụi cháu là đảng viên có được làm ông chủ bà chủ không, có được tham gia bóc lột không. Một trăm phần trăm bác định hỏi chúng cháu như vậy!

Cả nhà nín thở. Bà Ngân hoảng hốt:

   Thôi chết, sao lại đụng vào vấn đề cấm kỵ này!? Các con xin phép bác Tám nói chuyện khác đi! Anh Phong bảo các con nói chuyện khác đi!

Nhưng nhìn thấy bà Sáu không nói năng gì, ông Hai Phong ngồi im. Mọi người khác đều ngồi yên! Mãi một lúc sau ông Tám mới lên tiếng:

   Chị Hai đừng lo, cứ để các cháu nói hết lòng. - đoạn ông quay sang Quân - Bác cũng phải chịu là cháu đọc được ý nghĩ của bác. Bây giờ cháu trả lời đi.
   Vâng, cháu xin thưa chúng cháu đụng chạm đến chuyện này nhiều lần trước khi đi đến quyết định lập hai cái hợp tác xã đồng nát. Anh Vũ cháu vừa mới bị loại khỏi biên chế nhà nước, chưa tham gia vào hợp tác xã thì không nói làm gì. Còn lại ba chị em chúng cháu đích thực là những bà chủ chui, ông chủ chui. Chúng cháu không rõ như thế có phải là mình đã biến chất giai cấp không, nhưng cũng xin bác hiểu cho nước ta ngày càng có nhiều thứ chui ạ. Không như thế thì lấy gì mà sống! Còn vấn đề bóc lột thì thực quả chúng cháu không đủ lý luận. Chúng cháu lôi ra bàn chán với nhau rồi đành bỏ dở. – Quân dừng lại một lát, lưỡng lự: - Xin bác Tám cho cháu hỏi một chuyện nhỏ, được không ạ?

   Cháu nói đi. - ông Tám gật đầu.

   Cháu nghe nói ở nghĩa trang Mai Dịch cũng có chuyện làm mộ chui, có phải thật thế không
ạ?

Mọi người tròn xoe mắt, kể cả ông Tám.

- Cháu nói gì bác không hiể?
 

   Thưa bác cháu được nghe kể là có dịch vụ làm sẵn một ô rỗng bên dưới khi xây mộ, để nếu tiêu chuẩn của chồng được vào nghĩa trang Mai Dịch thì đến khi vợ chết cũng có chỗ để lọ tro bên cạnh chồng, mặc dù không có quy định nào cho phép.
   Cũng không có quy định nào cấm nữa chứ, anh Quân. – Bảo Vân thêm vào.

Ông Tám lúng túng:

   Bác không biết chuyện này. Tụi cháu moi được ở đâu đủ mọi thứ chuyện? Nhưng nếu có, theo cháu nên giải quyết thế nào?
   Thưa bác, người chết có nguyện vọng vợ chồng được chôn cất cạnh nhau là đạo lý xưa nay vẫn có ở đời. Chuyện này đơn giản thôi: Chính thức cho phép dịch vụ này là hết chui! Và khi nào nghĩa trang Mai Dịch hết chỗ thì thôi không làm cái mới nữa.

   Anh bạn này nhanh trí. - ông Tám thừa nhận. - ...Chúng ta trở lại chuyện làm ăn chui cho hết nhẽ đi.
   Vâng ạ. Rõ ràng là việc làm ăn chui của chúng cháu được thực tế cuộc sống biện hộ. – Bảo Vân đỡ lời chồng. - Khoảng sáu bảy chục phần trăm xã viên của cháu là con em cán bộ công nhân viên nhà nước. Phần còn lại mới là người không có nghề, là các bà nội trợ.

   Cô gái này đáo để quá! Thế tại sao... - ông Tám định bụng không để cho Bảo Vân cầm chịch câu chuyện.

Nhưng Bảo Vân đã chen ngang:

   Bác giảng cho chúng cháu nghe về giai cấp, về bóc lột đi ạ.

   Vâng, bác giảng đi, cho chúng cháu đỡ phân vân. – Quân về hùa với vợ.

   Ghê thật, các cháu lại quay sang truy kích bác. - ông Tám cười hiền hậu. - ...Thôi được, lúc nào đó bác sẽ đề nghị cho các cháu đi học, nếu các cháu thích học. Hôm nay bác chỉ nói đơn giản thế này: Các cháu cứ bám chắc luật pháp và chính sách. Các cháu cứ làm những việc luật pháp không cấm hoặc luật pháp cho phép.

   Hoan hô bác Tám! Bác nói dễ hiểu quá!.. - Cánh trẻ vỗ tay reo ầm lên, người lớn cũng vui
lây.

   Bác hỏi tiếp, thế tại sao các cháu lại đặt vấn đề tương lai là tuỳ thuộc Đảng dồn các cháu vào con đường nào? - ông Tám kiên trì tìm hiểu suy nghĩ của bọn trẻ.
   Thưa bác, chúng cháu nghĩ đơn giản thôi. Thế hệ nội chúng cháu, rồi đến thế hệ cha chú cháu gắn bó với cách mạng như vậy mà còn bị đánh lên đánh xuống, thế hệ bọn cháu không là cái đinh gỉ gì… – Quân đáp lời.

   Bác Tám ạ...

   Vũ định nói thêm gì?

   Thưa bác, em Quân cháu dùng từ “đánh”, nghe đã thấy đau rồi. Cháu xin lỗi bác, tính thanh niên chúng cháu không nói loanh quanh được, mà nói theo chúng cháu nghĩ trong bụng thì đau lắm bác ạ. Chúng cháu không muốn nói dối, nhưng chúng cháu cũng không thích người ta nói dối bọn cháu. Bác là đảng viên cao cấp của Đảng, mong bác thấu hiểu nỗi đau của tụi cháu!

   Tại sao đến mức vầy mà các cháu không nghĩ đến chuyện xin ra Đảng? - Ông Tám muốn thẩm tra tiếp.

Vũ trả lời: - Hai anh em cháu đã tâm sự với nhau nhiều lần về đề tài này rồi bác. Có thể chúng cháu bi quan. Cuộc sống không đẹp như chúng cháu mong tưởng. Lý do đơn giản là cả hai chúng cháu xin vào Đảng theo lý tưởng đã trở thành lời thề của mình, nuôi hoài bão lớn. Còn nếu hai chúng cháu vào Đảng vì bất kể một lý do gì khác thì có lẽ chúng cháu đã bỏ Đảng từ lâu rồi. Riêng cháu còn là đảng viên Điện Biên Phủ nữa.

   Vũ trẻ thế mà tham gia chiến dịch Điện Biên Phủ à? - ông Tám ngạc nhiên.

   Không ạ. Lúc đang học cháu đã được là cảm tình Đảng. Tốt nghiệp xong cháu xung phong lên công tác ở Điện Biên Phủ và được kết nạp Đảng tại đấy. Cháu rất tự hào về điều này. Hơn một năm sau cơ quan của cháu giải thể vì cải tổ bộ máy nhà nước, cháu được trả về Bộ.
 

   Thì ra là Điện Biên Phủ vỏ thôi, - ông Tám cười.

   Bác Tám ạ. Cái dở nhất của chúng cháu có lẽ chỉ vì muốn trở thành người tử tế trong cái xã hội ngày càng nhiều chuyện không tử tế! Chúng cháu không bỏ qua một chuyện nào của người lớn!.. – Quân không muốn câu chuyện chệch sang hướng khác.

Mọi người lớn căng thẳng lộ ra mặt. Riêng ông Tám càng bị bọn trẻ cuốn hút:

   Các cháu tránh nói đến những người không tử tế?

   Vâng ạ. Chúng cháu vẫn cố thận trọng. – Vũ đáp lời ông Tám. - ... Hình như kháng chiến xong rồi, nhiều người bây giờ có quyền xả láng!.. Nhiều lúc cháu cứ tưởng cơ quan của cháu là một câu lạc bộ chia chác bác ạ. Chia tem phiếu, chia quyền lợi, chia ghế, chia sự lười biếng... Có ngày làm việc bắt đầu từ việc gọi nhau í ới đi chia... – Vũ trả lời, nhưng mắt nhìn tận đâu đâu: -...

Thưa bác, hồi ở ngoài Bắc cháu có hai thằng bạn cùng chi bộ ạ. Cả hai đều đi lao động ở Cộng hòa Dân chủ Đức rồi. Bây giờ cả hai đều bỏ sinh hoạt Đảng từ mấy năm nay, nhưng trong đó một đứa còn tiếp tục đóng đảng phí đều đặn... Nó thư về cho cháu: dù thế nào cũng không nên quên ơn Đảng. Nhưng...

   Nhưng làm sao cháu?

   Nhưng nếu Đảng đến một lúc nào đó không còn như chúng cháu nghĩ, thì Đảng trong tim chúng cháu và Đảng khai trừ chúng cháu sẽ là hai Đảng khác nhau mất rồi bác ạ.
   

Câu chuyện đột ngột tắt ngấm trong giây lát.

Các chén nước vẫn đầy nguyên trên bàn. Không khí trong phòng khách bỗng lặng ngắt, nghiêm trọng, có vẻ căng thẳng nữa ... Không ai nghĩ đến uống nước. Mấy tiếng cọt kẹt của một hai cái ghế hay chân bàn nào đó nghe rõ mồn một. Sức nặng của cuộc đối thoại trong phòng quá lớn...

Riêng bà Sáu nghĩ thầm: “Gậy thần nội trao cho tụi bay rồi, tụi bay phải tự đương đầu”.

Bản thân ông Tám cũng không ngờ câu chuyện có thể quyết liệt đến mức như vậy...

Một lúc sau, ông là người đầu tiên cầm chén trà đã nguội lên tay, uống một mạch hết cả chén, vì miệng khô đắng:

   Hai cháu nghĩ như thế, bác còn hy vọng, rất hy vọng nữa là khác. Bác cứ chất vấn mình mãi vì sao phải để cho các cháu chọn con đường hợp tác xã đồ đồng nát để khởi nghiệp cả đời mình..? – ông Tám như đang giãi bày cảm nghĩ của mình đối với bọn trẻ.

Sự im lặng lại kéo dài. Mãi Vũ mới xin thưa:

   Bác ạ, qua sách báo, chúng cháu thấy thế giới có nhiều người đi lên bằng những con đường độc đáo. Chủ tập đoàn Sony khởi nghiệp bằng mấy cái radio gỉ, công việc đại thể cũng na ná cái nghề đồ đồng nát của hợp tác xã chúng cháu. Cái ông buôn tiền Soros đi lên từ cái nghề buôn nước bọt trên các thị trường chứng khoán. Thật ra họ chẳng là siêu nhân quái đản gì hết. Chung quy lại họ chỉ là những người dám thử sức với rủi ro. Điều quan trọng nhất là họ có trí tưởng tượng và có quyền làm như vậy, họ tự chịu trách nhiệm đầy đủ về những việc mình làm...

Chúng cháu không có cái quyền ấy, không có cả môi trường dung nạp những cuộc thử sức như thế.
   Đúng như thế bác ạ. Đấy là cái họ có mà chúng cháu không có. Chúng cháu chẳng có gì để tự chịu trách nhiệm cả! – Quân tiếp sức cho anh mình.
   Chỉ vì thế các cháu phải đi con đường đồ đồng nát? - ông Tám hỏi tiếp.

   Vâng ạ. Hay là cách mạng đã thành công rồi, chế độ mình không cần những loại người như thế, vấn đề dân tộc, vấn đề giai cấp bây giờ cũng mang nội dung khác trước. Có phải như thế không hả bác? Bác nói thật đi! Vì càng đọc, càng trải nghiệm, và bây giờ chúng cháu ngồi nghe bác nói, cháu càng không hiểu!.. – Vũ khẩn khoản nhìn ông Tám.

Ông Tám thấy lưng ớn lạnh, nhớ lại những câu chuyện vỡ đầu của mình ở An Giang, Long An.., đắn đo một lúc:
 

   Các cháu cảm thấy như vậy à? Nhưng những người làm lợi cho đất nước thì bao giờ cũng cần chứ.

   Nhìn vào thực tế, cháu thực tình vẫn chưa hiểu ý bác. – Vũ phân vân.

Ông Tám phân vân chưa biết nên giải thích cho Vũ như thế nào vì còn nhiều chuyện chưa tiện nói, may quá Bảo Vân chen ngang vào:

   Con đường đồ đồng nát! Ôi bác khái quát lại hay quá! Nhưng không phải là đồ đồng nát Sony đâu ạ.
   Chúng cháu thực chưa khái quát hoá được vấn đề lên mức như bác vừa nói. Đúng là con đường đồ đồng nát thật bác Tám ạ! – Vũ tán thưởng ông Tám Việt. Nhưng trên mặt ông Tám lại thoáng một nét nhăn mới...

   Đấy là sự lựa chọn của chúng cháu, bác Tám ạ. – Quân nói thêm vào. - ...Bốn anh chị em chúng cháu bàn đi bàn lại nát ra rồi, cuối cùng mới đi đến cái triết lý: Phải chiến đấu theo tinh thần Quốc tế ca!

   Đấu tranh nay là trận cuối cùng, nghĩa là không có gì để mất!

Mọi người lớn ồ lên vì ngạc nhiên, vì không hiểu Quân định đưa câu chuyện vào cái bẫy gì đây. Nhưng bốn thanh niên lại khúc khích nhìn nhau.

   Tụi bay hôm nay có khùng quá không đấy? – bà Ngân đe bọn trẻ.

   Đừng khủng bố các cháu, chị Hai. Tự do tư tưởng mà! – Bảy Dự can vợ Hai Phong.

   Tụi bay cứ nói hết lòng mình đi, đừng ngại! Không mấy khi có ông Tám ở đây! – Ba Khang cổ vũ.

Gian phòng ồn lên những tiếng cười động viên.

[trachvandung]

   Vâng, nếu mẹ không giận thì con xin nói tiếp – Quân cố giữ cho giọng mình thật bình tĩnh – Quốc tế ca có câu hát nổi tiếng: Đấu tranh nay là trận cuối cùng! Ai không thấy trong lòng mình hừng hực khi hát câu này ạ?! Từ đó bọn con mới nghĩ đến phải làm ăn theo khí thế: Không có gì để mất! Làm ăn theo Quốc tế ca là chúng con dám liều với khí thế: Không có gì để mất!

   Lập nghiệp bằng con đường đồ đồng nát, chúng cháu không có gì để mất thật, bác Tám ạ! – Bảo Vân nói chen vào.

Ông Tám buột miệng:

   Chịu tụi cháu!

   Chúng cháu nghĩ mãi rồi, - Quân nói tiếp. - ...trong cung cách làm ăn của Đảng và Nhà nước ta bây giờ, chính sách là một việc, thực hiện là một việc khác. Chỉ có cái triết lý làm ăn không có gì để mất là phù hợp thôi bác ạ. Nghĩa là hai cái hợp tác xã đồ đồng nát này nếu thất bại đối với tụi cháu cũng không thành vấn đề! Thành công thì thắng to!

Ông Tám trong lòng đầy lo âu, nhất là kinh tế đang ngày một kiệt quệ, viện trợ bên ngoài đến lúc này thực sự không còn nữa, lẽ ra cả nước phải tìm hết cách khơi dậy mọi tiềm năng của mình... Thế nhưng bọn trẻ của bà Sáu Nhơn... Cả nước có bao nhiêu người lựa chọn con đường không có gì để mất!.. Còn tổn thất nào lớn hơn thế?..

Ông Tám vẫn tự răn mình phải kiên nhẫn ngồi nghe.

   Kinh doanh mà lúc nào các cháu cũng phải bảo nhau làm theo cách không có gì để mất như vậy thì làm sao dốc hết sức mình được? - ông Tư bày tỏ sự thông cảm.
   Ông Tư nói đúng ý bọn cháu đấy, bác Tám ạ. – Bảo Vân không thể ngồi yên quá lâu. - Ví dụ việc chúng cháu đi mua phế liệu cũng có thể bị khép vào tội đồng loã với ăn cắp tài sản nhà nước xã hội chủ nghĩa, bất kể lúc nào cũng khép tội được. Mà còn kẻ ăn cắp, thì còn người mua đồ ăn cắp... Tụi cháu không mua thì người khác mua...

   Thưa bác, ý em Vân cháu muốn nói ăn cắp và mua đồ ăn cắp chỉ là câu chuyện trên ngọn thôi ạ – Vũ nói thêm vào cho rõ ý của em gái mình. - Còn câu chuyện dưới gốc là cái cơ chế cho phép mất cắp và cho phép ăn cắp nảy nở.
 
Cả nhà ngồi chết lặng.

Vũ thấy vậy hoảng quá. Biết là mình lỡ lời, định lắp bắp điều gì để thanh minh nhưng mãi không nói được, Vũ đưa mắt cầu cứu các em.

Đến lúc này ông Tám thật sự cảm thấy có ai cầm roi quật vào mình. Ông thấy đau trên mặt, giơ cả hai tay vuốt tóc, vuốt đầu, cho đỡ nhức nhối, nhưng vẫn nghe tiếp.

   Thưa bác đúng như thế ạ. Nhưng trong cái hợp tác xã đồ đồng nát của cháu thì ăn cắp một thước dây điện cũng khó. Ở chỗ cháu không ai dại gì chỉ vì đánh cắp một thước dây điện mà để mất việc làm có lương cao hơn biên chế nhà nước gần gấp ba! Hơn nữa, để ai, đuổi ai, một mình cháu quyết là xong ngay, điều lệ và hợp đồng đều ghi rõ như vậy ạ..! – Quân hỗ trợ cho Vũ.
   Chú Tám ơi, chính đấy là cái xí nghiệp quốc doanh của cháu không có ạ! – Hai Hân im như thóc từ đầu cuộc, bổng nhiên buột miệng kêu lên.
   Thưa ông Tám, hai cái hợp tác xã này nói về số người lao động còn lớn hơn nhiều doanh nghiệp tư sản đã cải tạo sau 30 tháng Tư đấy ạ!... Mới chỉ có một Nghị quyết VI mà tư sản mới đã mọc lên như nấm..! – thái độ nói năng của Bảy Dự có hơi hướng khiêu khích – chủ định nhằm vào Hai Hân.

   Tôi còn nhớ tại bữa cơm đầu tiên tôi được mời ở đây hôm nào, anh nằng nặc đòi khai lại lý lịch. Có đúng thế không anh Bảy? – tay ông Tám chỉ chỉ về phía Bảy Dự.

Bảy Dự mở miệng cười để tránh câu trả lời. Anh định mượn cớ chọc Hai Hân, nhưng câu nói của anh lại vô tình chạm lòng tự ái của ông Tám.

   Tôi chưa quên đâu – giọng Tám ông có ý trách móc. Ông đứng dậy, dùng cả hai tay cào cào tóc ra phía sau, dáng điệu mệt mỏi: - ...Bây giờ đã muộn rồi, tôi xin cáo từ. Cảm ơn bà Sáu, cảm ơn tất cả. Bác chúc hai cái hợp tác xã giả của các cháu có nhiều kết quả tốt.

   Trước khi ra về bác có điều gì khuyên tụi cháu không ạ? – Bảo Vân không để lỡ cơ hội.

   Lời chúc của bác là câu trả lời rồi - ông Tám vừa đi vừa nói. - ...Các cháu cần kiên trì. Cứ lấy kết quả làm thước đo công việc của mình. Nội các cháu dặn đúng lắm, đừng có tham lam, đừng quên mục đích. Chỉ cần giữ như thế là được!

Ông Tám quyết định không nói gì thêm. Ông có bản lĩnh đón nhận mọi điều mới mẻ, nhưng cũng rèn được cho mình đức tính kìm giữ trong lòng những ý nghĩ của mình khi chưa có điều kiện nói ra. Từ ngày đi làm cách mạng, cuộc sống đã rèn luyện ông trở thành con người có tính nguyên tắc chặt chẽ.

Hai Hân máu như sôi trong người. Ông Tám đứng dậy rồi mà chưa nói được một lời nào về xí nghiệp của mình. Không còn cách nào khác, Hai Hân liều chạy đến nắm tay ông Tám:

   Chú ơi, cháu có chuyện quan trọng lắm, xin chú cho cháu vài phút...

   Thôi, bây giờ đâu có phải là lúc giải quyết công việc.

   Không nói được với chú thì xí nghiệp cháu tan mất.

   Trời có sập ngay đâu mà lo. Mai đến chỗ tôi, 6 giờ 30 sáng. Tôi cho anh 30 phút, được không?

Ông Tám chủ động chào mọi người rồi ra về. Ông Tư và má Sáu Nhơn tiễn ông Tám ra tận xe.

Trái với sự lanh lẹ gần như bẩm sinh, ngay cả khi mới đến đây chiều nay cũng vậy, bây giờ – nghĩa là chỉ sau vài tiếng đồng hồ hội ngộ với thế hệ trẻ nhà bà Sáu Nhơn - ai cũng thấy bước đi của ông chậm hẳn, nặng nề... Ông cảm thấy khô đắng trong cổ.

Khi xe ông Tám đi khỏi, bà Sáu Nhơn nói với ông Tư Cương:

   Ông Tám Việt hôm nay ra về coi bộ đăm chiêu quá. Tôi chỉ e bọn trẻ làm ổng phật lòng.

   Vâng. Tôi cũng thấy vậy bà Sáu ạ. Tôi...Tôi thấy lo lắm!
Ngồi trong xe, ông Tám gần như nói chuyện một mình: ...Hợp tác xã đồ đồng nát. Con đường

đồ đồng nát... Cơ chế cho phép mất cắp và ăn cắp nảy nở... Phải thừa nhận bọn trẻ dũng cảm...
 
Rút lại lời thề... lời nói từ đáy lòng chúng hay là ...sự thách thức mới đối với Đảng?!. Chúng cháu buộc phải lựa chọn cách chiến đấu không có gì để mất. Trời ơi thế hệ trẻ của dân tộc ta ngày nay! Tại sao chúng ta lại buộc chúng phải lựa chọn con đường đồ đồng nát như vậy! Chính ta phải trả lời những câu hỏi hóc búa này.

Những điều ông cảm nhận được, những ý tưởng mới nảy ra từ chính ông, của chính ông.., tất cả như đang muốn phá tung cái mũ Kim Cô vô hình lúc nào cũng xiết lấy đầu ông... Bỗng dưng ông oằn người lên: Ô hay, chính mình đã tôn thờ những khuôn vàng thước ngọc này cơ mà. Chẳng lẽ đã đến lúc mình phải xem lại mình? Đã đến lúc phải tự giải phóng khỏi chính mình chắc? Xưa nay mình chỉ nghĩ đến giải phóng mình và mọi người khỏi bất công, áp bức ... Chưa bao giờ nghĩ đến chuyện phải tự giải phóng mình ra khỏi chính mình. Hay là các vấn đề giai cấp, vấn đề dân tộc... bây giờ đều mang nội dung khác – chỉ vì cách mạng thành công rồi!? Còn sự ngờ vực nào trong nhân dân lớn hơn thế?..

Thành phố tối om vì thiếu điện, ngồi trong xe ông Tám cảm thấy như mình đang mò mẫm tìm đường, tìm lối...

Tuy vậy sớm hôm sau ông Tám vẫn giữ đúng lời hứa tiếp Hai Hân 30 phút.

Chưa đầy một tuần lễ sau đó, mụ kế toán trưởng có quyết định chuyển đi xí nghiệp khác. Không có quyết định nào dành riêng cho số phận Hai Hân, nhưng quyết định của Sở thuyên chuyển công tác của kế toán trưởng viết rất rõ:

“Điều 4 Giao cho giám đốc XNQD in Tự Lực Hà Văn Hân và kế toán trưởng Nguyễn Thị Bội thi hành quyết định này...”

- Có thế chứ! Ta đã chiến thắng... Ta đã chiến thắng!..

Cầm tờ quyết định của Sở trong tay, Hai Hân vừa nói vừa nhảy cẫng một mình trong phòng làm việc, điệu bộ chẳng khác nào một siêu sao bóng đá vừa mới ghi được một bàn quyết định. Cũng may lúc này trong phòng làm việc không có ai. Song niềm vui chợt giảm đi rất nhanh khi Hai Hân đọc lại kỹ càng từng dòng từng chữ của quyết định.

... À thế ra Sở vẫn tự ái, không chịu có một quyết định riêng về số phận mình, nhưng vẫn ghi rõ là giám đốc Hà Văn Hân... thi hành quyết định này!.. Thôi, thế cũng chẳng sao. Có bao giờ cấp trên tự nhận mình là sai đâu!..

Vài hôm sau Hai Hân nằn nì nhờ ông Tư xin cho gặp được bà Sáu để cảm ơn. Nhưng lần này ông Tư thất bại. Đền ơn ông Tư Cương, Hai Hân chạy ngược chạy xuôi giúp ông và Vũ giải quyết nốt những vướng mắc để hoàn tất việc hợp thức hoá hợp đồng thuê nhà ký với Sở Quản lý nhà đất. Ông bà Tư Cương và vợ chồng Vũ cùng nhau loay hoay mấy năm trời mà không làm sao hợp thức hoá được việc thuê nhà, mặc dù đã mất khối tiền. Vợ chồng Thắng đã dọn đến nơi ở mới từ lâu rồi, trước khi ông Thành đi Mỹ.

Nhảy dù vào chỗ ông Thành, ông Tư Cương được gần một năm, Hồng – vợ Thắng được người cùng làm căng - tin mách cho một căn hộ đầy đủ tiện nghi của người đi di tản, chỉ cần bốn cây vàng là có thể chạy xong việc sang tên hợp đồng thuê nhà. Đến xem tận nơi, căn hộ ở tầng trệt, mặt tiền quay ra phố, rộng gấp ba bốn lần nơi gia đình mình đang ở. Hồng nêu chuyện này ra với Vũ, đòi 6 cây.

Đào đâu ra 6 cây vàng? Vũ thưa chuyện này với cả nhà. Bà Sáu Nhơn đưa cho Vũ cái nhẫn hột xoàn:

- Nhẫn cưới của bà đây! Nó có thể đủ mua cả một biệt thự trọn vẹn!

Vũ nhất quyết từ chối, vì đấy là báu vật của cả đại gia đình họ Huỳnh. Cuối cùng mọi việc cũng được thu xếp ổn thoả. Ông bà Tư cho một ít, ông Thành gửi về cho một ít, ông bà Hai Phong cho một ít...
 
16.

Tướng về hưu Lê Hải vừa mới đặt điện thoại xuống, đun vội ấm nước, đã nghe thấy tiếng ô-tô đỗ xịch ngoài cổng, rồi tiếng bấm chuông.

   Chào anh Thu! Tôi không ngờ anh đến nhanh như thế!

   Chào anh. Tôi sốt ruột quá, không thể chờ thêm được. Nếu không đi miền Trung, tôi đến thăm anh tuần trước rồi. – thiếu tướng Trần Thu bước vào, vừa chào vừa tự kéo ghế ngồi.
   Tôi cũng đang mong anh đến để hỏi xem giới tại chức như anh có biết gì thêm về tình hình Liên Xô không? Thế là mất Đảng rồi! Tuần trước nghe nói bên ấy vừa mới xảy ra binh biến để cứu Đảng, nhưng không thành, mấy tướng hay là nguyên soái tự sát!

   Có chuyện đó. Đảng bị giải tán và bị đưa ra Tòa án Hiến pháp. Nhưng tôi đến gấp gáp thế này là vì chuyện khác.
   Binh biến thất bại thì gay lắm rồi anh Thu ạ! Hết đường cứu chữa! Bức tường Berlin sụp đổ đã hơn một năm mà tôi vẫn ngỡ là chuyện mới xảy ra hôm qua. – trong đầu Lê Hải vẫn chưa ra khỏi Liên Xô.

   Vâng, còn hơn một cơn ác mộng!..

   Tôi nghe đồn cách đây khoảng một năm nhà sử học Trần Quốc đã xem tướng cho Gorbachov. Nói là ông ta tuổi Tân Mùi, lại có cái bớt đỏ trên đầu nữa, thế nào cũng mất chức! Có đúng thế không anh?

   Trên báo Pháp Luật tôi có đọc chuyện ông Quốc xem bói, anh Hải ạ. Trong bài báo này theo tôi chuyện bói toán không quan trọng, nhưng quan trọng thật sự là ông Quốc nhận xét một chế độ xây dựng trên sự giả dối thì trước sau cũng sụp đổ!

   Chuyện nội tình Liên Xô ta bàn sau, quả thực tôi chưa hết bàng hoàng, lúc nào cũng có cảm giác như đang ngồi trên lửa. Nhưng chúng ta làm gì được hả anh Thu?
   Bây giờ phải làm ngay mọi việc để nước ta không đổ theo!

   Liên Xô giúp cả thế giới. Nhưng cả thế giới không ai giúp được Liên Xô!.. - ông Lê Hải rên rỉ.

   Tôi lo cho nước mình quá. Có biết bao nhiêu chuyện lình xình bí bét cả mười năm nay rồi! Kho quỹ chỗ nào cũng gần như trống rỗng...
   Thế mới biết dân mình vừa kiên cường, nhẫn nại chịu đựng, vừa bao dung...

   Quả là thế. Nếu giống như ở Liên Xô - Đông Âu thì cũng đổ theo từ đời tám hoánh rồi anh Hải ạ.
   Vào giờ phút này tôi càng thấm thía nhận xét của anh!

   Phải tự cứu mình để tồn tại rồi mới có thể nghĩ đến những chuyện khác anh Hải ơi!

   Cứu K8 của anh?

   Đúng thế. Mỗi người phải làm ngay việc của mình! Không thể nói chung chung được!

Tướng Trần Thu vào đề luôn, không để cho chủ nhà hỏi han gì thêm. Trong khi ông nói, chủ nhà lật đật pha chè, bóc thuốc mời khách. Bà Hậu đi dạy học chưa về.

Tướng Trần Thu bộc bạch hết khó khăn của mình với bạn.

... Học xong về nước được gần một năm nay, nhưng Yến vẫn tìm cách trì hoãn nhận nhiệm vụ mới. Đơn vị cũng tốn khá nhiều tiền chi cho Yến đi khảo sát các xí nghiệp dược thuộc phạm vi dân sự, quân sự, trong quốc doanh, ngoài quốc doanh, trong Nam ngoài Bắc.

Các báo cáo hàng tháng đều đặn của Yến lên lãnh đạo K8 không quá một trang giấy, cộc lốc mấy dòng liệt kê công việc đã làm, lần nào cũng kết thúc bằng mấy chữ: Xin cho thêm thời gian... Họp chi bộ, khi được hỏi đến, Yến cũng rất ít lời về công việc của mình. Nhiều người trong K8 ghen ghét.

... Cô nương được chiều chuộng quá xá!
 
... Gái mất chồng, chạy lăng quăng!

... Vợ liệt sĩ thật, nhưng ưu ái gì cũng phải mức độ thôi chứ!..

... Ai ngờ đi học về chỉ hơn người ở nhà mỗi cái xe máy Pơ-giô!..

... Cưng của thủ trưởng đấy!..

...

Những lời xì xèo như thế rỉa rói tướng Trần Thu. Uy tín ông quá lớn nên không có đất cho những lời ác khẩu hơn nữa. Với chức thiếu tướng mới được đề bạt, trách nhiệm của ông mở ra toàn tuyến, công việc càng bận. Dư luận ghen tỵ với Yến một, ông sốt ruột mười. Các nước Đông Âu đã theo nhau đổ, Liên Xô tan rã và đang náo loạn. Từ hai năm nay chi viện của các nước bạn cho ta không còn một giọt. K8 của ông tuy ở xa những quốc gia này hàng nghìn, hàng nghìn cây số, nhưng ông lại cảm thấy như chính mình đang bốc cháy. Chiến tranh ở Campuchia đã kết thúc với quân đội ta mấy năm rồi, nhưng bây giờ mới là lúc hàn gắn vết thương đúng với nghĩa đen của từ này. Các trạm quân y và điều dưỡng quá tải. Các kho quân dược trống rỗng. Trong cơ chế giá thị trường, ngân sách phân bổ về bị lạm phát ngoạm hết phần này phần khác. K8 và những đơn vị mới trên tuyến ông phụ trách quanh năm vật lộn với thiếu thốn...

Trong khi đó cả nước tìm đường chuyển sang làm ăn theo cơ chế mới...

Quá nóng ruột, đã có lúc ông phải tự hỏi: ...Hay là Yến không đủ can đảm đứng mũi chịu sào? Hay là mình đã chọn nhầm người?!.. Nhưng thách thức không biết chờ đợi...

Cuối cùng, tướng Trần Thu nhận được một bản tường trình dày cộp của Yến. Lúc đầu ông hỉ hả lắm. Song đọc đi đọc lại nhiều lần, ông càng không tin vào những điều trong bản tường trình. Ông phân vân không biết nên gọi đấy bản khai tử, khai sinh, hay tái sinh K8... Điều chắc chắn là làm theo đề án nêu trong tường trình này, K8 không còn là K8 như nó đang tồn tại.

   Cháu có quá ngông cuồng không Yến ơi!?.. – ông Thu đã có lần kêu lên như vậy với Yến.

   Bác muốn cháu dồn mọi cố gắng nâng cao phân xưởng dược, chứ có giao cho cáu nhiệm vụ cải tạo hay xoá sổ K8 đâu? – thiếu tướng Trần Thu căn vặn Yến.
   Vâng, thưa bác cháu nhớ nhiệm vụ bác giao. Thời chiến, khi tình hình bắt buộc, có thể cần gì làm nấy, với bất kỳ giá nào, miễn là đạt mục đích. Thời bình không thể lấy đâu ra tiền của duy trì kiểu làm ăn như vậy được bác ạ.

   Chính vì thế bác mới cử cháu đi học.

   Thưa bác, phân xưởng dược đặt trong K8 là hoàn toàn không hợp lý trong thời bình. Bắt nó hoạt động như một đơn vị sản xuất trong khuôn khổ của K8 lại càng không thể được ạ. Cháu đi gần khắp nước Anh, nhưng không thấy một bệnh viện nào dám tự xây riêng cho mình một phân xưởng dược, dù là nhỏ nhất.

   Họ làm gì có hoàn cảnh chiến tranh như ta.

   Vâng cháu hiểu ạ. Bác thử tính xem, riêng thiết bị thí nghiệm hoá dược của phân xưởng cháu hiện nay đủ công suất phục vụ toàn bộ công việc thí nghiệm của xí nghiệp Dược phẩm I và xí nghiệp Dược phẩm II của cả miền Bắc, song lại rất lạc hậu về kỹ thuật. Đã thế phân xưởng của cháu bây giờ mỗi tháng chỉ có thuốc thử và mẫu thử cho vài ngày, có dược liệu để bào chế chỉ đủ khoảng hai ngày – toàn những loại thuốc quá thông thường. Riêng thuốc chữa bỏng tồn kho của phân xưởng cháu có thể đủ bán khắp cả nước trong một năm...

   Cháu đã tính toán kỹ chưa?

   Xin bác đọc phụ lục liệt kê các thiết bị, so sánh công suất thiết bị với công suất thực tế phân xưởng cháu đang sử dụng. Kho I của phân xưởng cháu để chứa sản phẩm bây giờ biến thành nhà mồ cho nhiều thiết bị không dùng đến nữa ạ. Nơi nào cũng lủng củng những thứ vô dụng nên chật cứng! Bệnh viện Hoàng Gia nổi tiếng rộng thênh thang nhất nước Anh, thế mà toàn bộ khuôn viên của nó nhỏ hơn khuôn viên của K8 nhiều.

   Được rồi, được rồi... Nếu cho phép cháu toàn quyền quyết định, cháu sẽ làm gì?

Yến không đắn đo:
 

   Phương án cháu mong muốn nhất là giải thể phân xưởng dược. Vì cắt bỏ hẳn đi như thế còn hơn là chắp vá. Nhưng cháu biết không thể đề nghị như thế được. Tính đi tính lại mãi cháu lựa chọn phương án thoả hiệp.
   Kiến nghị làm tan hoang K8 mà cháu còn gọi là thoả hiệp à?

   Lỗi tại chiến tranh và tại chúng ta chậm nhận ra lỗi này thôi bác ạ. Điều cháu thấm thía nhất trong chuyến du học này là nước ta nghèo nhưng lãng phí ghê quá.
   Nếu đề án bị bác?

   Thì cháu xin tuỳ bác phân công cho cháu công tác khác. Đừng để cho cháu làm gì về dược nữa!
   Cháu ra tối hậu thư cho bác?

   Dạ không ạ. Để nguyên hay bớt đi một người trong cái phân xưởng dược không còn hoạt động được nữa thì cũng thế thôi ạ. Còn cháu thì nóng lòng làm một việc gì đó để phục vụ, để khảo nghiệm hiểu biết của mình.

Thiếu tướng Trần Thu thừa nhận khó bác bỏ những lý lẽ Yến trình bày. Nhưng...

... “Đề án này tư sản hoá K8. Đây là đòn đánh vào quân đội ta từ bên trong...”. Bút phê của đại tá bí thư đảng uỷ Đỗ Chính.

Lời phê viết bằng bút bi đỏ, chữ to bằng quả mận, chiếm hết cả góc trái trang nhất bản tường trình. Đỗ Chính vốn nổi tiếng chữ xấu, nhưng các nét chữ của bút phê lại ngay ngắn, nắn nót khác thường. Ai cũng hiểu dụng ý của đại tá: Dòng chữ bút phê này phải in vào mắt mọi người! Những chữ viết đè lên các dòng chữ của bản tường trình được Đỗ Chính tô đi tô lại, hằn lên mấy trang sau, thủng cả giấy...

   Mầm mống trào lưu đi theo vết xe đổ của Ba Lan, Ru, Đức... đang lan đến K8! – Phát biểu của đại tá phó giám đốc thứ nhất Nguyễn Đình Cận trong cuộc họp thẩm định của lãnh đạo K8.
   Nhiệm vụ của cô Yến chỉ là lo cho phân xưởng dược, đề án này phải chăng có ý đồ leo lên cao để lũng đoạn K8? - nhận xét của đại tá phó giám đốc thứ hai Vũ Miêu.
   Xưa nay tôi chỉ biết quân đội là quân đội, chứ không phải là xí nghiệp! Tôi thực tình không hiểu... – Phát biểu của trung tá Nguyễn Bân, đại diện cho lớp sĩ quan trẻ, làm công tác nghiên cứu khoa học trong đơn vị.

Nguyễn Bân vốn là phó của Nam trong những ngày trên chiến trường Campuchia. Năm 1989 trạm quân y của Bân là đơn vị cuối cùng rút về nước. Bân được giao tạm thời phụ trách phân xưởng dược trong khi Yến đi học. Việc sắp xếp này là dụng ý có thiện chí của tướng Trần Thu.

... Vốn trong lòng chết đứng chết ngồi về Yến, Bân rất nhạy cảm để hiểu tất cả. Nhưng cũng không thể vì thế mà nói liều về đề án. Mà nói thế này không biết Yến sẽ nghĩ gì về mình đây!..

... Rõ ràng từ khi về nước Yến vẫn cố giữ một khoảng cách nào đó, mặc dù cún Nam rất thích chơi với Bân. Nhiều lần Yến đồng ý để chú Bân dẫn cún Nam đi học bơi hay đi chơi suốt buổi chiều. Đôi ba lần Yến chủ động mời Bân cùng với mình đưa cún Nam và bé Dũng – con của Loan - đi chơi xa. Nhưng chưa một lần nào Yến để cho Bân đi xa hơn nữa về chuyện giữa hai người... Hoàn cảnh này càng làm cho Bân khó xử khi được yêu cầu thay mặt cho cánh sĩ quan trẻ phát biểu về đề án của Yến. Bân thừa nhận ngoài chuyên môn và ý chí phấn đấu làm người sĩ quan có phẩm chất, Bân chưa bao giờ nghĩ đến chuyện phải có những hiểu biết cần thiết khác để đánh giá đề án. Yến nói quá nhiều về cân bằng đầu vào đầu ra, cân đối vật tư, hạch toán thu chi, phương pháp quản lý mới, hợp tác với các doanh nghiệp dân sự, xúc tiến nghiên cứu triển khai, những đòi hỏi mới của khoa học và công nghệ, thành lập đơn vị kinh tế mới tách khỏi K8 với tính cách là doanh nghiệp... Có nhiều thứ nghe cũng chưa thủng, chứ đừng nói là hiểu và bàn.

... Quân đội, nhất là quân y sao lại nói đến hạch toán thu chi?

... Hay là đi Tây về, Yến đã Tây hoá mất rồi?..

... Đấy là nguyên nhân của khoảng cách giữa mình và Yến?
 

... Mình cứ nghĩ là đi học về thì bắt tay vào việc với chuyên môn cao hơn, trong phân xưởng dược chỗ nào cần cải tiến kỹ thuật thì cải tiến... Sao Yến lại bày ra lắm thứ chuyện thế này. Sải tay với lên cả những vườn trồng cây thuốc trên Vĩnh Phú, Tam Đảo, đi vào tít tắp trong Quỳnh Lưu... Kéo theo cả những doanh nghiệp dân sự Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh vào đề án... Tán thành thì mình chẳng hiểu gì cả để tán thành, còn nói lơ lửng và có vẻ bàn ra như thế này, Yến có lẽ càng xa mình hơn...

   Bây giờ chắc anh hiểu rõ nỗi lo của tôi? – Trần Thu hỏi Lê Hải.

   Hiểu. Cháu Yến đã kể cho tôi nghe mọi chuyện. Nhưng hôm nay nghe anh nói tôi mới thấy được mức độ gai góc của vấn đề. Đến lúc này tai Lê Hải vẫn còn ù lên khi nghe thuật lại ý kiến của Bân về đề án của Yến, điều mà Lê Hải không ngờ.

   Anh ủng hộ những kiến nghị của cháu? – Trần Thu hỏi.

   Chúng ta đang đi trên đường không có bản đồ vạch sẵn!

   Nói dứt khoát đi. Tán thành hay phản đối hả anh Hải?

   Tôi chịu không biết đề án khả thi đến đâu anh Thu ạ. Đơn giản là tôi không lường hết được tác động của đề án đối với K8 như thế nào. Về đạo lý, tôi tán thành một trăm phần trăm. Nhưng về kinh tế và kỹ thuật, đề án vượt quá tầm hiểu biết của tôi. Anh thông cảm. Hiển nhiên sự tồn tại của phân xưởng dược trong khung cảnh đất nước hiện nay trở nên phi lý. Tôi không thể bác bỏ nhận xét này của Yến. Nhưng thay đổi phân xưởng dược, hay là thay đổi cả K8 như thế nào thì tôi bí. Nhiệm vụ của anh là phòng ngừa bất kỳ sự viển vông nào, chứ không được cản mã!

   Đừng lên lớp tôi nhé! Tôi không cần cái thứ đạo lý suông ấy.

   Hỏi thật, anh sợ cấp trên, hay sợ trách nhiệm? – Lê Hải nhìn thẳng vào hai mắt Trần Thu, như muốn đọc từ đấy những ý nghĩ sâu kín nhất của bạn mình.
   Sợ cả hai, nhưng sợ trách nhiệm nhiều hơn, anh hiểu không? – Trần Thu trả lời rất cân nhắc - Quân đội là sức mạnh của bộ máy chuyên chính. Đụng vào quân đội là chuyện cực kỳ nhạy cảm. Đấy là chuyện gay cấn nhất cho tôi.

   Cháu Yến lập luận cho tôi nghe: Trên nói phải kết hợp kinh tế với quốc phòng. Song theo Yến, không được vì thế nhập cục làm một hoạt động kinh tế với nhiệm vụ quốc phòng. Lý lẽ của cháu đơn giản: Có giàu thì mới nuôi được quân đội mạnh. Muốn thế phải tách quân đội khỏi mọi hoạt động kinh tế, để ai làm đúng việc nấy. Cháu phản đối cách quân đội làm kinh tế như hiện nay! Hai năm rõ mười như thế, làm sao tôi không tán thành?

   Nói thế, anh vẫn là người ngoài cuộc anh Hải ạ.

   Sao anh không gọi tôi là kẻ ngoại đạo hay vô đạo?

   Chưa đến nỗi vậy, nhưng chỉ người ngoài cuộc mới tưởng đây là công việc ngon xớt! Một ví dụ nhỏ thôi, anh thử xem có ai dám treo lon của mình để trở thành người dân sự và ăn lương theo năng lực chuyên môn, để thực hiện cái việc tách quân đội với hoạt động kinh tế không?! Rồi còn biết bao nhiêu thứ quyền hành lợi lộc thành văn hoặc không thành văn khác nữa chứ! Đấy mới chỉ là cái chuyện bằng móng tay! Ngoài ra theo đà này để xảy ra chuyện quân đội làm ăn phá rào thì càng không được! – Trần Thu giải thích.

[trachvandung]

   Nghĩa là anh cam chịu để cậu Bân mỗi tháng cho phân xưởng của mình làm việc một tuần, làm vệ sinh nhà xưởng một tuần, hai tuần còn lại đeo lon và quân phục chỉnh tề đưa nhau đi tăng gia sản xuất trên Vĩnh Phú?

   Anh vừa mới nghỉ hưu mà đã lú lẫn thế rồi à? Làm kinh tế như vậy là mệnh lệnh cho toàn quân, có chỉ thị của trên hẳn hoi, anh thừa biết như vậy. Lâu nay đã trở thành phong trào, đâu có phải là sáng kiến riêng của K8. Nhưng một tiền gà ba tiền thóc thì đúng!

   Cháu Yến nói với tôi sẵn sàng tự nguyện bỏ lon đại uý để chuyển sang chế độ cán bộ công nhân viên quốc phòng nếu đề án được chấp nhận.
   Khổ quá, anh nên nhớ cho Nam, Bân, Yến... là những cán bộ thế hệ trẻ trong đơn vị. Còn đối với những người gần trọn đời đứng trong quân ngũ như anh và tôi thì họ không nghĩ đơn giản như thế! Công bằng mà nói chiến tranh đã rèn đúc họ trong những khuôn mẫu của chiến tranh
 

rồi.

   Anh chuẩn bị thật kỹ tất cả, lựa ra một số việc dễ nhất trong đề án của Yến rồi xin trên cho phép làm thí điểm để khỏi bị khép vào tội “tiền trảm hậu tấu”. Sau đó ra lệnh xung phong tất! Kho, két của anh bây giờ đằng nào cũng rỗng tuếch! Nếu dám liều, anh có gì để mất đâu?

   Phải, không có gì để mất thêm...

...Trần Thu cho Lê Hải biết ông vẫn đang chạy hết nơi này đến nơi khác cho đề án của Yến, với ý chí còn nước còn tát. Nhưng càng chạy, ông càng hiểu là vô kế khả thi. Truyền thống, thói quen, những hệ quả của chiến tranh để lại, tính bất khả xâm phạm của quân đội, rồi còn biết bao nhiêu điều kiêng cấm khác... Tất cả tạo thành một rào cản đề án không thể vượt qua. Đã thế còn có biết bao nhiêu điều quan ngại khác ập vào từ thế giới bên ngoài.

- ... Anh không thấy dứt dây động rừng à?

-... Có muốn cái cảnh giậu đổ bìm leo như ở Liên Xô không?

   ...Mở mắt ra mà nhìn! Cứ pê-ret-xtơ-rôi-ca(*) [(*) Perestroica: đổi mới.] cho lắm vào!

   ...

Trần Thu thuật lại những ý kiến đả kích gay gắt.

Lê Hải dần dần mới tỉnh ra, gần như tự nói với chính mình:

   Có lý... Cũng có lý... Tôi thừa nhận những lo ngại này là hoàn toàn chính đáng này. Như thế việc cháu Yến đi học là công cốc?
   Không đến nỗi thế, anh Hải ạ. Có lẽ phải chờ đến khi trên có chủ trương cải cách chung trong quân đội thì mới có thể nghĩ đến đổi mới K8 được. Hoặc là không bao giờ... Nhưng anh cần động viên cháu Yến không được nản lòng.

   

   Anh còn phải động viên cháu Yến bắt tay ngay vào việc thu thập mọi dược liệu, vật tư, nguồn lực để cứu vãn tình thế trước mắt của K8 đã.
   Vâng, tôi hiểu. Cháu Yến đã mất Nam, nếu bây giờ mọi hy vọng vào đề án cũng tiêu tan nốt thì khổ cho cháu tôi quá... - Lê Hải bỏ dở câu nói của mình.

Trần Thu dập tắt điếu thuốc đang hút dở, đứng dậy. Nhưng Lê Hải níu xuống:

   Liên Xô đổ rồi, chi viện hết rồi. Kế hoạch cứu K8 của anh thế nào?

   Tôi như người leo dây anh ạ, sẩy chân ngã chết liền! Trong khi đó thương binh bệnh binh ùn ùn đưa về K8 và trên toàn tuyến. Tôi ra lệnh đình hoãn mọi công việc, mọi công trình có thể đình hoãn, đề nghị Bộ và Tổng cục dồn hết mọi khoản chi lâu dài sang khoản chi thường xuyên để có kinh phí thực hiện các giải pháp tình thế. Cứu thương binh, cứu bệnh binh trước hết đã!

   Anh sẽ cầm cự được bao lâu?

   Không biết. Nhưng trước mắt tôi cắt những khoản chi có thể cắt, đại loại những việc như Bân mỗi tháng đưa đơn vị của mình lên tăng gia hai tuần trên Vĩnh Phú. Làm dấn được các việc cắt xén như thế thì cũng sẽ tàm tạm. Rồi trên đã hứa điều chỉnh gấp ngân sách. Ngay trong K8, mọi công việc xây dựng tôi ra lệnh tạm đình hết. Tôi đã cho phép một số đơn vị làm đổi công cho bên dân sự để được cấp thêm lương thực và thực phẩm. Lúc này phải ba đầu sáu tay anh Hải ạ. Ổn ổn rồi sẽ quay ra tính lại đề án của cháu Yến.

   Thì ra cái gì tình thế thúc bách phải làm thì làm được, có phải không anh Thu? Kiêng cấm đến mấy cũng làm được!
   Đành là thế. Nhưng cứ để bị dồn đến chân tường rồi mới cựa quậy thì không hay lắm. Tôi cứ loay hoay tự hỏi mình vì sao 70 năm Liên Xô vĩ đại sụp đổ trong một giờ, không một phát súng từ bên ngoài!

   Nhưng cũng phải nói không một phát súng bên trong tự vệ nữa chứ!

   Có. Có binh biến nhưng tắt ngay!

   Không ai có thể thờ ơ được anh Thu ạ. Vài ngày trước khi Cộng Hòa Dân Chủ Đức sụp đổ,
 

tôi còn nhớ hôm ấy báo đài đưa tin Tổng bí thư Hô- nếch-cơ tiếp Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh. Mấy bữa sau trong khi tôi đang theo dõi tin đội tuyển bóng đá quân đội Liên Xô thi đấu giao hữu ở Hung -ga-ri... tự dưng lại thấy báo đài đưa tin Tổng bí thư Gren- dơ hội đàm với Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh. Sau này vỡ lẽ ra đấy là những ngày cuối cùng của Cộng hòa Dân chủ Đức!
   Chuyện bức tường Berlin sụp đổ cũng được phổ biến tới tận chi bộ đường phố hả anh Hải?

   Đâu có, anh Nghĩa kể cho tôi biết. Sau hỏi thăm thêm mấy tướng về hưu thì đúng là như
vậy.

   Tin nội bộ cho biết vợ chồng Xê-au-xét-cu(*) [(*) Ceausescu, Tổng Bí thư kiêm Tổng thống Rumani, bị lật đổ và bị giết cùng với vợ ngày 25-12-1989.] bị đem ra bắn mới khủng khiếp chứ, tôi được xem cả một đoạn phim truyền hình về sự việc này. Trước đó không lâu toàn thể những đại biểu dự đại hội Đảng Ru còn đứng dậy vỗ tay rầm rầm khi bầu lại Xê-au-xét-cu làm Tổng bí thư, một người thay mặt đại hội lên khoác vào vợ chồng ông ta mỗi người một cái đai vàng chéo, cả hai trông oai phong lẫm liệt như ông vua và hoàng hậu! Thế mà kết cục lại như vậy!

   Chết thật, chuyện đến mức ấy cơ à?! Anh nói rõ xem nào.

   Chẳng khác gì một cuộc nổi dậy của nhân dân giết bạo chúa anh Hải ạ.

   Có bàn tay nào xui khiến không?

   Loáng thoáng có tin CIA cũng thọc tay vào, chưa biết đúng sai ra sao. Các lực lượng chuyên chính do chính tay Xê-au-xét-cu dựng lên cũng tham gia nổi loạn mới kinh chứ.
   Nếu vậy nghi hoặc của tôi về thối ruỗng bên trong là có cơ sở. Lúc nào chúng mình sẽ trao đổi thêm với Nghĩa... Nhưng...
   Nhưng làm sao?

   Liệu có sự phản bội của Gorbachov không?

   Thế một mình Gorbachov có thể phá tan Liên Xô không? – Trần Thu hỏi lại.

   Chết! Anh hỏi thế thì câu chuyện nguy hơn chúng ta nghĩ rất nhiều!.. – Lê Hải rót nước cho bạn mà tay cứ run bần bật.
   Đúng vậy. Điều rất mừng là tình hình nước ta ổn định, mặc dù báo chí phương Tây có không biết bao nhiêu lời tiên đoán Việt Nam sẽ đi vào vết xe đổ của các nước Liên Xô Đông Âu.
   Tôi cho là trình độ chính trị dân mình cao lắm anh Thu ạ. Anh xem, bao nhiêu năm nay có nhiều chủ trương chính sách của ta đổ lên đổ xuống, đời sống nhân dân khó khăn là thế. Rồi bao vây cấm vận, kinh tế khủng hoảng, chiến tranh tâm lý... Các thế lực thù địch phá ta trong vấn đề Campuchia gay gắt. Lúc này chế độ chính trị của đất nước dễ bị chấn thương nhất, dễ bị diễn biến nhất. Nhưng anh xem, nhân dân ta vẫn vững vàng. Trong cả nước không xảy ra bất kỳ một sự lộn xộn nào. Dân mình anh hùng lắm anh ạ!

Tôi thừa nhận từ khi đổi mới, kinh tế nơi này nơi khác bắt đầu khởi sắc, quân đội chưa theo kịp.

   Chính lúc này tôi mới càng thấy nhân dân ta bản lĩnh cao cường, tình nghĩa với Đảng lắm. Dân vẫn tin vào Đảng, bảo vệ chính quyền, bảo vệ Đảng...
   Đúng là suy nghĩ của người lính già. Anh làm tôi thêm can đảm. Hay là tại vì ở nước ta, nhân dân và Đảng cùng quyết tâm đổi mới nên trụ được? – Trần Thu hỏi lại.
   Cách mạng nước ta đã bao phen thăng trầm anh Thu ạ, nhưng rõ ràng là chừng nào còn giữ được lòng tin của dân thì còn tất cả. Nghĩ như thế, nên tôi nghi nội tình các nước Liên Xô Đông Âu ắt có điều gì không ổn. Cái phá bên ngoài không lo bằng điều này.

   Đúng là không thể nhìn nhận vấn đề một cách hời hợt được anh Hải ạ, nếu không muốn tự
sát.

   Anh xem, thành trì của cách mạng thế giới, mấy chục triệu người hy sinh trong chiến tranh thế giới thứ hai đã cứu nhân loại thoát được hoạ phát xít, cũng nhờ đó mới có thời cơ cho cách mạng Việt Nam, bảy mươi năm xây dựng và cầm chân chủ nghĩa đế quốc… Thế mà bây giờ ra
 
mây khói hết!..

   Vâng đau lắm, anh Hải ạ, người cộng sản chúng ta không thể nghĩ khác được.

   Đúng như người đời xưa nói, lỡ chân một bước hận nghìn năm, ngảnh mặt nhìn lại trăm tuổi mất rồi(*)…
[(*) Ý từ một câu thơ cổ nổi tiếng của Ngụy Tử An, đời Thanh, Trung Quốc, nguyên văn:

Nhất thất túc thành thiên cổ hận, Tái hồi đầu dĩ bách niên thân]

Sáng chủ nhật.

Bân có hẹn với Yến, nhưng còn nhiều thời giờ quá, tại dậy sớm hay tại sự bồn chồn nóng hẹn?

Bân làm một số việc lẽ ra dành cho chiều nay. Lật lật được mấy trang sách, đã bỏ sách xuống đi tìm giấy bút. Viết được vài dòng lại quăng bút đi, đứng dậy ra bàn pha nước ... Bân chịu không làm sao thắng được sự mung lung của mình, cốc nước cầm mãi trong tay không nghĩ đến uống.

Bân trở lại bàn viết, ngồi chưa nóng chỗ đã đứng lên, cố sắp xếp một vài suy nghĩ. Nhưng trong đầu chỉ toàn là những câu hỏi và câu hỏi. Nỗi bứt rứt không cho Bân đi đến sự lựa chọn nào dứt khoát.

... Ngày hôm nay sẽ định đoạt số phận mình!

Bân khoá cửa phòng ở rồi dắt xe ra đường. Còn những mấy tiếng đồng hồ nữa!

Phố xá yên tĩnh, đang ngái ngủ trong buổi sớm của ngày nghỉ cuối tuần. Trong tiết vào thu bầu trời thành phố buổi sáng xanh vắt, khiến màu sắc cây cối sáng bừng lên. Bân cảm thấy như chính mình được đánh thức. Cái mát dịu phảng phất chút gió lành lạnh. Thỉnh thoảng một vài giọt sương nhỏ li ti trên cây vương vào mặt một cảm giác dễ chịu. Bân căng ngực hít thở những luồng gió từ bên kia sông Hồng tạt sang, trong lòng dần dần trấn tĩnh trở lại ...

Ngồi trên cái Honda đen, trung tá Bân đi lòng vòng mãi lên tận đường Yên Phụ, rồi đi hết đường Nghi Tàm... Tới gần địa phận Tứ Liên anh mới nghĩ đến chuyện quay lại thành phố.

Từ khi ở chiến trường Campuchia về, nhân thể những lúc phải đi làm việc gì hoặc khi rỗi rãi, Bân thích đi lại khắp nơi, để được ngắm nghía thành phố đang lớn dần lên trong những năm đổi mới. Thói quen này nhiều lúc còn là cách san lấp những giờ phút khắc khoải của hy vọng, của chờ đợi…

Nếu so với ngày Bân cùng với Nam lên đường hành quân đi Campuchia, bây giờ thành phố có thêm nhiều đường phố chưa làm sao nhớ tên hết được. Nhiều đường phố gần đây Bân mới biết đến, Bân thú thực trong đầu có nhiều tên người Bân không biết họ là ai... Đôi lúc Bân bị lạc, bị mất hướng trong những khu dân cư mới.

...Mười hai mười ba năm nay rồi còn gì nữa kể từ khi lên đường… – quãng đời đẹp nhất của tuổi thanh xuân! Đổi mới trong cả nước đã bước sang năm thứ ba! Chỉ có sự vận động của K8 là quá ì ạch so với bên ngoài... Chẳng lẽ đã bắt đầu trong mình biểu hiện nào đó của già cỗi, cũ kỹ?!

Đã mấy lần Bân dạo xe máy trong tâm trạng như vậy trên đường Yên Phụ – Nhật Tân - Tứ Liên.., thế mà hôm nay Bân vẫn cứ tưởng là có một bàn tay vô hình nào đó vừa mới đắp lố nhố lên trên những ruộng hoa của vùng này những khu dân cư mới tinh. Nhìn đâu cũng thấy nhà cửa mọc lên như nấm, mọi kiểu dáng, đủ các màu sắc, chẳng theo một quy hoạch hay trật tự nào ...

Ngỡ ngàng, hay luyến tiếc?.. Ký ức bừng sáng trên triền đất cũ...

Mới những ngày nào Bân cùng với Nam hối hả đạp xe đi về như con thoi trong khắp vùng này để làm các việc cho đơn vị lên đường... Có lần cả hai đều thốt lên khi thấy mình lọt thỏm giữa những cánh đồng trồng đào bát ngát hai bên ven đê.

- Bân ơi, cái đẹp trong bao la vĩ đại mới đẹp làm sao!..
 

Hình như tiếng nói của Nam vẫn còn vương đâu đây. Bân nhớ trong các tranh của Nam mình thu nhặt từ Siêm -riệp mang về trao lại cho Yến, có một bức tranh mang đề tựa “Gửi nỗi nhớ thương da diết!..” Đó là hoa đào đủ các màu thắm nhạt, là rừng đào xa hút mãi, tất cả như chìm trong một cái nhìn thăm thẳm từ đâu đó... Nam đã vẽ bức tranh ấy bằng nỗi nhớ ...

... Hoa không thấy nữa, các miệt vườn không còn, hay là mùa đào chưa đến!

...Yến không hiểu tình yêu của ta, hay là Yến không thể có một tình yêu nào khác?

Mấy lần Bân giảm ga cho xe đi thật chậm, nhưng không phải để nhìn trời nhìn đất, mà chỉ để chế ngự cái cảm giác mung lung đang xâm chiếm đầu óc mình...

   ...

   Cho anh nói với em lời cuối cùng đi!.. Yến!..

   Xin anh đừng nói gì nữa! Anh Bân, thông cảm cho em...

   Nhưng em phải nói vì sao chứ!

   Em hiểu tất cả, và cũng mong anh hiểu tất cả.

   Nhưng mà Yến..! - Bân nắm lấy tay Yến. Đấy là lần đầu tiên trong đời... Cả giọng nói và tay Bân run lên.

Yến không rụt tay lại, mà cả hai tay Yến nắm lấy tay Bân, chân thành:

   Anh Bân, xin anh đừng nói gì nữa. Mong anh hãy hiểu em cho em... - đoạn Yến nhẹ nhàng gỡ tay Bân ra, đứng dậy. Cũng vừa lúc ấy cún Nam chạy vào tìm mẹ...

...

Ôi!.. Có đến hàng trăm, hàng trăm lần Bân tự thuật lại, tự diễn lại với chính mình bữa nói chuyện hôm ấy. Hàng trăm lần Bân mổ xẻ từng câu nói, từng cử chỉ, giọng nói của Yến, từng hơi thở của Yến đi theo từng lời... Tay Bân như vẫn đang run lên trong tay Yến... Hàng trăm lần Bân tự đặt các câu hỏi, tự trả lời, nghĩ ra không biết bao nhiêu giả thuyết... Tất cả đều xoay quanh nỗi mung lung duy nhất, không sao xác định được...

Bân phải ghếch xe vào vệ đường, leo lên ngồi trên con trạch của mặt đê, nghĩ tiếp.

... Lúc dắt xe ra khỏi nhà, mình đã cố tâm tâm niệm niệm một ý nghĩ dứt khoát. Nhưng bây giờ lại phân vân, lại mung lung...

... Nam ơi, cho mình một lời khuyên đi! Hãy hô tất cả đứng nghiêm rồi ra lệnh đi! Mình cầu cứu Nam đấy, hãy ra lệnh đi!..

Bân không thể quên được cử chỉ, giọng nói của Nam trong buổi họp chi bộ hôm ấy. Cả quyết, dứt khoát, giữa cái sống và cái chết! Ôi, một con người, sống tha thiết, yêu tha thiết!

... Nam ơi hãy ra lệnh cho Yến và cho mình đi! Phải làm gì cũng được, nhưng ra lệnh đi!

... Hôm nay mình phải có lời dứt khoát với Yến!

Cũng như bao nhiêu lần khác, chỉ có một ý nghĩ duy nhất đem lại cho Bân sự cân bằng, tâm trạng trấn tĩnh:... Phải làm theo mong muốn của Yến!

Bân gần như ra lệnh cho chính mình.

Bân không thể tự cắt nghĩa cho mình vì sao ý nghĩ đó lại mạnh mẽ đến như vậy. Chỉ biết là ý nghĩ đó làm cho Bân trong lòng cảm thấy thanh thản với chính mình, sự thanh thản mênh mang nỗi buồn không sao cắt nghĩa được. Chính ý nghĩ này giúp Bân hiểu mình yêu Yến như thế nào...

Ngồi mãi như thế, cuộc sống chung quanh tấp nập huyên náo dần lên, kéo Bân trở về thực tại. Trước mắt Bân xe tải các kiểu nối đuôi nhau chở vật liệu xây dựng kéo vào thành phố. Xe tải từ thành phố ngược dòng đi ra chở các phế thải. Những tiếng rú ga của động cơ các máy móc đủ loại phả lên từ lòng đường những cụm khói nồng nặc mùi xăng dầu. Các máy trộn xi-măng đâu đây ầm ĩ thi nhau chạy hết tốc lực. Bên kia chân đê các toán công nhân kéo đường dây cao thế í ới gọi nhau... Bân có cảm giác mình đang ngồi trước một công trường xây dựng lớn...
 

Một ngày mới bắt đầu, rộn ràng, náo nhiệt.

Bất giác Bân tự hỏi: Chẳng lẽ mình cứ đứng mãi bên lề đường như thế này?

Trong những năm tháng Yến đi học, ông bà Chính và bố mẹ Yến đối xử với Bân như con cái trong nhà. Bân cũng coi bố mẹ Yến và ông bà Chính như bố mẹ mình. Những ngày nghỉ cuối tuần, các dịp lễ tết, khi thì bố mẹ Yến, khi thì ông bà Chính mời Bân đến ăn cơm. Cũng có lúc Bân được nhờ giúp việc này việc khác, tin cậy. Có lần bé Dũng, con của Loan, bị ốm phải nằm viện. Nhà neo người, có lúc ông bà Chính phải nhờ Bân đưa cơm vào cho Loan trong bệnh viện, chạy đi tìm thuốc này thuốc khác...

Tướng về hưu Lê Hải có lần nói với Bân:

   Chú thấy cả nhà họ Phạm hậu thuẫn cho cháu. Bố mẹ Yến không mong gì hơn là Yến quyết định sớm. Tả phù hữu bật như thế, cháu thật là diễm phúc...

Bân uống những câu nói gần giống như thế, của tướng Trần Thu, của chú Nghĩa, của Loan, của Mai... để nuôi hy vọng...

Sinh ra ở Tiền Hải nổi tiếng trong cả nước là lá cờ đầu 5 tấn(*) [(*) Thành tích sản xuất nông nghiệp của Thái Bình, tỉnh đầu tiên trong cả nước đạt năng suất 5 tấn lúa/hécta.] và quê hương anh hùng trong chống Mỹ, Bân thừa hưởng nhiều đức tính tốt đẹp của vùng quê mình. Người dân Tiền Hải, dù thuộc xã nào, bên lương hay bên đạo, đều tôn thờ Nguyễn Công Trứ – người khai hoá ra quê hương mình. Truyền thống hiếu học và nhiều giá trị tốt đẹp khác của quê Bân bắt nguồn từ đấy. Trước Cách mạng tháng Tám, xã của Bân vốn bao đời lam lũ, nghèo nhất huyện. Từ khi giải phóng miền Bắc tới nay tính gộp lại, riêng xã Bân có tất cả 142 người tốt nghiệp đại học, bao gồm những người đã hy sinh, về hưu hay đang tại chức khắp nơi trong cả nước. Xã đứng đầu toàn tỉnh về phương diện này. Ngoài ra xã của Bân còn có một đại tướng, một trung tướng Quân đội Nhân dân Việt Nam và hai tiến sĩ. Cấp tá phục viên về làng có đến gần một chục. Song muốn biết tường tận sự hy sinh của xã này cho cuộc kháng chiến chống Mỹ thì phải ra thăm nghĩa trang liệt sĩ! Người đến thăm ai cũng chú ý đến một bia lớn, ghi tên 29 liệt sĩ chưa tìm thấy thi hài - trong đó có 5 liệt sĩ cùng nhập ngũ một ngày, cùng hy sinh trong một đêm ở Quảng Trị, hai chiến sĩ hy sinh trên mặt trận Lào, ba chiến sĩ hy sinh trên mặt trận Campuchia ... Trước bia là một bát hương lớn, không một ngày nào tắt khói hương. Năm kia, nhân dịp kỷ niệm 45 năm Cách mạng tháng Tám, xã vừa được trao tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang kháng chiến cứu nước... Từ khi bắt đầu công cuộc đổi mới, quê hương Bân tự bảo nhau rộn rã phong trào thoát khỏi xiềng ba sào(**) [(**) Thái Bình ruộng đất chỉ có bình quân 3 sào Bắc bộ cho một nông dân.]. Người người trong quê đổ nhau đi làm ăn bốn phương, ngày mùa mới kéo nhau về dăm mười hôm cho gọn việc đồng áng. Có người thỉnh thoảng tạt về làng họp chi bộ Đảng, kết hợp thăm gia đình. Trong các nẻo làng xuất hiện ngày càng nhiều ngành nghề mới. Đồng quê Thái Bình lan đi câu nói năm xưa: Phi nông bất ổn, phi công bất phú, phi thương bất hoạt, phi trí bất hưng... Người thì nói đấy là của Lê Quý Đôn, người thì nói đấy là tổng kết của các lão nông Thái Bình. Có người lại nói đấy là tổng kết của Trung Quốc ... Của ai cũng được, hiển nhiên là Thái bình không một giây phút mệt mỏi tìm đường phát triển. Rặng tre xanh, hàng cau phải nhường chỗ dần dần cho các ngôi nhà ngói hoá, bê- tông hoá. Đường dây điện, đường trải nhựa ngoằn ngoèo bò vào làng, lác đác có cả điện thoại. Trên vùng quê đất chật người đông này cuộc sống lúc nào cũng nào cũng vận động hết nhịp.

Bân còn nhớ ngày hối hả về nhà chào bố mẹ để đi Campuchia, mẹ Bân xót con lắm. Bà không nói năng gì, chỉ gạt nước mắt ôm con vào lòng. Bố Bân dặn dò ngắn ngủi, gần như ra lệnh:

- Cố sao cho khỏi hổ thẹn với xóm làng!

Hôm ra đi, mẹ Bân dúi vào tay con một gói tiền chắt chiu từ mấy lứa tằm:

   Giá con lấy vợ ngay từ lúc tốt nghiệp, có phải bây giờ mẹ có cháu bế rồi không!

... Thoắt một cái thế mà mười bốn năm!

Phụ tá cho Nam chỉ huy đơn vị trong những năm tháng quyết liệt nhất, Bân đã tỏ ra xứng đáng với đồng chí đồng đội, bố mẹ và quê hương của mình. Hôm Bân trở về, xã đón tiếp Bân
 

như một anh hùng. Truyền thống của làng lâu nay vẫn thế, dù người trở về là binh nhì binh nhất cũng vậy – miễn là hoàn thành nhiệm vụ. Xã còn đứng đầu toàn tỉnh về chính sách hậu phương quân đội. Chẳng thế mà suốt hai cuộc kháng chiến toàn xã không một ai đi bộ đội đào ngũ. Trong Cách mạng tháng Tám, nông dân Thái Bình nổi dậy cướp chính quyền trước tiên là

   xã này, ngay sau đó lan ra toàn huyện, toàn tỉnh. Trong những năm giặc Pháp tạm chiếm, xã là địa phương đầu tiên của tỉnh tiến hành đấu tranh vũ trang xoá tề...

Ngay tối hôm Bân trở về làng, sau khi họ hàng khách khứa đến thăm về hết rồi, câu hỏi đầu tiên của mẹ Bân:

   Bây giờ con cho mẹ toại nguyện chứ? Mẹ đã dấm cô dâu cho con rồi. Nhưng tên nó mẹ phải giữ bí mật.

Bân ậm ừ như gà mắc tóc.

Một hai chuyến về thăm nhà sau đó, mẹ Bân còn chấp nhận được sự ậm ừ này. Nhưng rồi một năm! Hai năm!.. Mẹ Bân không hiểu ra sao cả.

Trước sau Bân chỉ có một lời:

- Mẹ cho con thời giờ hoàn hồn đã, từ cõi chết trở về mà! Có gì mà phải vội hả mẹ?

Thoạt đầu mẹ Bân thầm lo trong lòng: Hay là con mình là bệnh binh? Nghe nói mặt trận bên ấy khốc liệt lắm, nếu còn sống trở về không thương tật thì cũng sốt rét, viêm gan và biết bao nhiêu bệnh nhiệt đới khác.

Có lần Bân về thăm nhà, bà vin cớ trời nóng dội cả thùng nước vào người Bân, rồi tự tay gội đầu cọ lưng cho con mình:

   Ngoài ba mươi tuổi đầu rồi mà mẹ còn phải tắm cho. Trai hoi này chắc ế vợ suốt đời mất thôi!..

Bân hiểu nỗi lo của bà.

... Mẹ muốn tận tay tận mắt xem con mình khoẻ mạnh hay ốm đau...
Bà thấy Bân ăn khoẻ, da dẻ săn chắc. Một vài công việc nặng bà nhờ, Bân làm phăng phăng.

Mối lo âu được giải toả, lo âu khác lại đến:

... Nhưng sao nó cứ ậm ừ mãi? Hay là...? Nhưng con mình chưa bao giờ nói dối mình điều gì...

   Hay con đã nhằm đám nào rồi, dứt khoát đi cho mẹ yên tâm! Trước sau Bân vẫn ậm ừ, nước đôi:

   Con trai mẹ vẫn ế mẹ ạ, cũng chưa thành đám nào đâu. Con cần nhiều thời gian mà...

Thế là bà không còn cách gì để truy Bân nữa. Chắc có lẽ do công tác của nó quá bận!. Hai năm qua rồi, sang năm thứ ba...

Về thăm nhà nhiều lần, dần dà Bân cũng biết được bí mật của mẹ. Đấy là cô giáo cấp hai của xã, kém Bân đúng một giáp.

... Thì ra là cái kẹo Lựu, trong đội thiếu nhi mình phụ trách ngày xưa! Trời đất!..

Một lần Bân tìm được cớ để nghe trộm và nhìn trộm cô giáo Lựu giảng bài. Bân không thể tưởng tượng nổi cái kẹo Lựu ngày xưa và cô giáo Lựu bây giờ là một. Nhiều lúc Bân không tin vào mắt mình. Cái kẹo Lựu bây giờ là một cô gái cao ráo, lẳn mình trắm, dáng điệu nói năng đi lại rất con gái nhưng cũng rất tự tin... áo Lựu mặc bó sát người chẳng khác gì các cô gái thành phố, càng làm tăng thêm cái sức sống khoẻ đẹp mà không phải cô gái thành phố nào cũng có được . ...Ôi, mình đi vắng mười mấy năm rồi còn gì! Riêng khuôn mặt trái soan và cặp mắt đen láy ngày xưa của Lựu bây giờ vẫn không thể trộn lẫn với ai được. Có lúc Bân tần ngần không thể phân biệt được mình đang bị cái đẹp của Lựu thu hút hay là bị phong thái giảng bài của cô giáo Lựu chinh phục. Để ý kỹ, Bân thấy đúng như mẹ nói: “Cái Lựu trắng nõn nà, con gái tỉnh thành cũng đừng hòng ăn đứt được nó!”

Bân hiểu câu nói của mẹ còn có một ẩn ý khác. Đấy không phải là lần duy nhất bà bênh Lựu, làm như là Lựu đã là con dâu của bà.
 

Lần ấy Bân khoe với mẹ việc mình đi nghe trộm, nhìn trộm cô giáo Lựu, bà sướng lắm:

   Mẹ chọn ngày sang đánh tiếng với nhà người ta nhé? Buồng cau trong vườn nhà đang mượt.
   Ấy chết, đừng! Đừng nói năng thưa gửi gì vội mẹ ơi...

Bân nhăn mặt vì thấy niềm vui của mẹ tắt ngấm...

Đã mấy lần thu qua đông tới, Bân càng nóng ruột, cố tránh không gặp Lựu chính diện. Ngày đêm Bân mong Yến sớm dứt khoát cho ngã ngũ mọi chuyện. Cứ như thế này mình làm khổ mình, làm khổ cả người khác!..

Bẵng đi, Bân không thấy mẹ giục lấy vợ nữa.

... Mà lạ quá, sao mãi không thấy xóm làng nói gì đến chuyện chồng con của Lựu? Bân chỉ tự hỏi mình như vậy và tránh né, không dám hé răng hỏi thăm hỏi nom chuyện này.

   Cái Lựu thật là gan. Khối đám hỏi rồi mà nó vẫn nói không đấy! Đẹp nhất làng, được nết nhất làng!

[trachvandung]

Mẹ Bân lúc này lúc khác tự dưng cứ nói bâng quơ như thế giữa bữa cơm hay lúc sum họp họ mạc, câu nói chẳng ăn nhập vào câu chuyện nào. Bố Bân lặng yên theo tính ít nói của mình. Còn Bân thì hiểu ý mẹ.

Trong khi đó, Yến vẫn một mực không nói gì! Về nước được một năm rồi còn gì nữa!

... Cũng không thể có chuyện Yến hiểu lầm về thái độ của mình đối với đề án cải tạo K8. Mình nghĩ thế nào nói vậy, Yến quý trọng sự trung thực này. Bân lại nhớ lúc hai tay Yến nắm lấy tay mình, giọng nói Yến chân thành...

Đôi lúc Bân cảm thấy khốn quẫn thực sự, vì quá yêu hay vì tuyệt vọng?

... Đâu có phải lần đầu tiên trong đời mình yêu. Nhìn lại, cũng đã hai, không, phải nói là ba “mối tình đầu” rồi! Mình còn là người chủ xướng cái thuyết mối tình nào cũng có thể là mối tình đầu cơ mà ... Cái thuyết ấy đã thuyết phục chính bản thân mình, nghĩa là cho phép mình bớt khắt khe trong khi yêu, bớt đi cái vị đắng không đáng có và làm tăng những dịu ngọt còn phải tạo thêm trong tình yêu. Mình đã từng nói với mình và cả với Khanh, rồi với Nga...

Cứ yêu đi, tình yêu tự sẽ đến, đến một cách tha thiết, cháy bỏng như mối tình đầu!

Mình đâu có phải chưa có kinh nghiệm gì hay không hiểu gì về phụ nữ! Trước ngày lên đường đi Campuchia, bận rộn là thế, mà vẫn cùng nhau đi thửa nhẫn cưới, chứ đâu có phải chuyện tầm phào. Thậm chí còn nhất quyết với nhau nếu có gì thì bất kỳ giá nào cũng phải phải xin phép đơn vị về nhà vài ngày để cưới chạy! Hôm tiễn đưa:

   ... Anh ra tiền tuyến, em ở hậu phương, nhẫn cưới này là thần hộ mệnh của anh và người bảo vệ tình yêu của em!..

... Còn gì lãng mạn hơn! Hay là chính mình đã phải trả giá cho cái thuyết mối tình nào cũng có thể là mối tình đầu?..

Khi nhận được cái thiệp cưới của Nga trong những ngày mưa thối đất ở Xiêmriệp, Bân mất ngủ đến tuần lễ. Lá thư thanh minh của Nga, Bân đốt luôn không thèm đọc. Nhưng Bân cũng hoàn hồn nhanh chóng.

   Thì ra cái thuyết mối tình nào cũng có thể là mối tình đầu của cậu thế mà khoẻ đấy. Nếu không cậu còn khốn khổ nữa, Bân ạ. – Nam chọc tức bạn.
   Biết thế này mình cứ để bà cụ cưới quách cho mình một cô vợ ở quê có phải là hết mọi chuyện rắc rối không. Bắt chước cậu cài một du kích giữ nhà nữa là yên chí!

...Giữa mình và Yến đã có gì đâu, thế mà vì sao bây giờ mình chết dở sống dở? Những năm tháng lê thê!..

Nhiều lúc không lý giải được thái độ của Yến, Bân quay sang tự hỏi mình những câu hỏi Bân thừa hiểu không bao giờ có thể trả lời rành rọt. Bân không làm sao xác định được mình yêu Yến từ bao giờ, vì sao yêu đến mức chết đứng chết ngồi như vậy, mặc dù đã từng trải hai hay ba
 

mối tình đầu! Riêng chỗ này thì Nam sai hoàn toàn, Nam ơi! Hay là mình đã nghe Nam nói rất nhiều về Yến? Hay là qua Nam, mình hiểu Yến, ngưỡng mộ Yến như một thần tượng.

... Bân ơi, Yến là chỗ dựa cho tâm hồn mình, nhưng quan trọng hơn nữa Yến luôn luôn là cái đích, là nguồn cảm hứng cho mình vươn tới!..

Bân không nhớ bao nhiêu lần được nghe Nam thốt lên những lời như vậy, ...cho đến ngày Bân đưa thi hài Nam về Hà Nội, ...cho đến những giờ phút đầu tiên Bân được sống quấn quýt bên cạnh Yến và cún Nam...

... Chưa bao giờ mình thổ lộ tâm trạng với ai tha thiết, quyết liệt như thổ lộ với Yến! Hay là tình yêu của mình không thể lay chuyển được Yến?..

   Tin em đi, em vẫn chưa tìm lại được chính mình! Thông cảm cho em, anh Bân, và xin anh đừng bao giờ nói gì nữa!.. – Yến gần như nấc lên...

... Ôi những câu nói xé lòng!

Mẹ Yến có lúc quá lo lắng cho Bân, gọi riêng anh ra nói:

   Anh Bân thông cảm cho Yến và cố quên em nó đi. Anh cũng phải lo nghĩ cho hạnh phúc của chính mình chứ!

Một lần khác mẹ Yến lại nói:

   Nếu anh cứ quyết gắn kết với chúng tôi như vậy, tôi hỏi em Loan cho anh nhé! Anh có câu nệ điều gì không?

... Ôi mọi người đều lo lắng cho hạnh phúc của mình. Nhưng mình thì cứ quanh năm lóng ngóng giữa trời! Nam ơi, nếu còn sống thì có phải là Nam và Yến đều hạnh phúc, mà hạnh phúc cũng sớm đến với mình, có phải không?! Có phải thế không Nam ơi!..

Một vết thương từ chiến trường ? Một tình yêu tuyệt vọng? Nam ơi, Yến ơi, chúng ta mất nhiều hơn chúng ta nhận biết được! Đau đớn quá Nam ơi, Yến ơi!..
Thế rồi cái điều mẹ Bân ngày đêm mong đợi cũng đến, gần như nhờ vào sự thúc giục quyết liệt của Yến.

   Anh không được làm khổ anh nữa, lại càng không được làm khổ Lựu. - Giọng nói của Yến gần như ra lệnh cho Bân.
   Nhưng sao em dám cả quyết như vậy?

   Còn hơn thế… Em chẳng những tin, mà em còn hiểu điều anh không hiểu…

   Nhưng anh sợ Lựu sẽ…

   Anh Bân, - Yến giơ ngón tay trỏ lên trước mặt, không cho Bân nói tiếp - Trước hết anh phải tự tin vào chính mình! Hứa với em như thế đi!
   Anh xin hứa…

Cuối năm ấy, đám cưới Bân – Lựu được tổ chức trọng thể, ấm cúng, theo đúng phong tục của xóm làng. Người vui nhất là mẹ Bân.

Đêm tân hôn, Lựu hờn mãi, Bân không làm sao dỗ được.

   Đi đi, cưới người ta mà làm gì!

   Em đuổi anh đấy à?

   Đi đi, em bảo anh đi đi mà!..

   Anh xin em! Nín đi! Tại sao cứ chờ anh mà không đi lấy chồng?

   Hỏi thế mà cũng hỏi được à? Tại anh đấy!

   Làm sao lại tại anh hả em?

   Không biết! Anh đi đi! Đã bảo là đi đi!..

   Anh xin, anh xin. Nín đi. Nhưng mà tại anh cái gì mới được chứ?
 

- Tại anh mãi không cưới vợ...

Từ đêm tân hôn, Bân vượt qua được nỗi mung lung trong lòng mình, cả quyết, nhiệt thành...

Yến đi đàm phán ở Hàn Quốc về đến nhà thì đám cưới Bân ở Thái Bình đã tổ chức xong được mấy hôm... Đây là chuyến đi khá dài ngày, vì công ty của Yến đang muốn mở rộng liên doanh để xuất khẩu một số biệt dược đi Brazil, nếu thuận lợi sẽ lan sang một vài nước châu Mỹ La-tinh khác...

Ông Chính bà Hương kể lại cho Yến nghe: Trước lễ cưới mấy ngày Bân đến thăm, ngồi lại khá lâu, nhưng ít nói, rầu rĩ, hầu như chỉ kể lại những chuyện cũ cùng với Nam ở Campuchia...

Trước khi ra về Bân xin lên gác thắp hương cho Nam, lúng túng mãi mới rút ra từ túi áo ngực một phong bì dán kín:

   Xin hai bác nhận cho và thông cảm cho cháu... Xin hai bác thông cảm cho cháu... – Bân chào từ biệt và đi ngay, như đang chạy trốn điều gì đó...

Bân đi rồi mà vợ chồng ông Chính vẫn còn ngỡ ngàng, khi mở bì thư ra mới biết đấy là giấy báo hỷ, gửi cho ông bà Chính, bố mẹ Yến và Yến.

Tối hôm ấy, khi ngồi một mình trong buồng riêng, Yến mở thiếp báo hỷ của Bân ra xem mãi, như đang đọc lại những năm tháng đằng đẵng, trống trải từ khi mất Nam.

- Hãy hiểu em cho em, anh Bân... – Yến bỗng bật lên thành lời, rồi ôm gối khóc nức nở...

Yến khóc mãi, bộc bạch thân phận cô đơn của mình với chính mình... Càng khóc, càng muốn khóc nữa...

Ngoài trời không trăng không sao.

17.
Đúng vào lúc các em của Vũ bắt tay xây dựng công ty trách nhiệm hữu hạn Ngọc Vân, trụ sở cơ quan của Vũ bị cháy.

Đấy là vụ cháy nổi tiếng Sài Gòn năm ấy. Có người nói ngôi nhà bị cháy cao nhất thành phố, phát lửa do chập điện tầng trệt, phép màu làm cho nó chỉ cháy ba tầng trên cùng. Có người lại nói hoả hoạn này cứu vô khối người khỏi đi tù, trong đó có một số nhân vật quan trọng trong công ty của Vũ và một vài quan chức Thành phố. Thực hư thế nào không rõ, nhưng biết bao nhiêu hồ sơ, chứng từ, hoá đơn, sổ sách và nghe nói còn có cả một số tiền mặt nữa biến thành tro than. Không xảy ra thương vong. Những người không bị cháy của toà nhà này khai thế nào thì biên bản hoả hoạn ghi như vậy, không có cách gì kiểm chứng. Hoả hoạn này không để lại một hệ quả hình sự nào, vì được xem là hoả hoạn, một tai nạn... Câu chuyện dễ tin, vì tình trạng điện đóm cả Thành phố phập phù. Trong thành phố nhà này nhà khác bị cháy tivi, tủ lạnh vì điện áp lúc giảm lúc đột ngột tăng vọt... là chuyện cơm bữa. Một tiếng nói khác lại nói: Vụ cháy này âu cũng là cái giá phải trả khi chuyển sang kinh tế thị trường!..

Nhưng hoả hoạn này làm cơ quan của Vũ tan rã, cấp trên trù tính sáp nhập nó vào cơ quan khác. Vũ phải ra đi vì thuộc diện giảm biên chế. Vũ thở phào:

Thà bị đuổi như thế này còn hơn tự tay phải viết đơn xin thôi việc!

Vũ chỉ đề đạt một nguyện vọng duy nhất: Được chuyển sinh hoạt Đảng về chi bộ Hợp tác xã sửa chữa cơ khí của Quân cho danh chính ngôn thuận. Nguyện vọng được đáp ứng ngay. Thật ra từ nhiều tháng trước khi nhận quyết định nghỉ việc, Vũ đã làm việc ở đây rồi. Vì ngoài việc tháng tháng hai lần đến cơ quan nhận phụ cấp thôi việc, Vũ chẳng có việc gì làm. Thôi thúc Vũ tìm đường bứt khỏi cơ quan, Quân chỉ nhắc lại với Vũ lời của nội:

- Thời cơ nào cũng chỉ đến có một lần!

Về danh nghĩa, Vũ ăn lương tư vấn kinh doanh của cái hợp tác xã đồng nát này. Hợp tác xã có tên mới là Đồng Tâm. Trên thực tế hợp tác xã này và hợp tác xã may mặc 8- 3 của hai chị em Bích Ngọc và Bảo Vân đã có người quán xuyến. Bốn anh em Vũ dành hết thời giờ chạy ngược
 

chạy xuôi thành lập công ty trách nhiệm hữu hạn Ngọc Vân.

Chuyện động trời là giấy phép đăng ký cấp cho công ty Ngọc Vân ghi rõ: Kinh doanh tổng hợp đa ngành nghề. Ông Hai Phong đọc đi đọc lại, chỉ tay vào mấy chữ này nói với các con mình:

   Coi đây! Ba chịu. Các con làm được một việc không ai dám nghĩ đến! Có lẽ người ký giấy phép bỏ sót không đọc mấy chữ cuối này khi cầm bút ký!
   Ba ơi, có lẽ tại chúng con là người đầu tiên đứng ra xin loại giấy phép này ạ.

Quả nhiên ông Hai Phong có lý. Vài ngày sau khắp Thành phố lào rào chuyện công ty Ngọc Vân được cấp giấy phép kinh doanh tổng hợp đa ngành nghề. Không sao phân biệt được cái lào rào ấy là phản ứng tự nhiên trước một hiện tượng đổi đất đổi trời hay là dư âm của những dè bỉu về một hiện tượng tiêu cực... Điều hiển nhiên là sau đó Thành phố tới tấp nhận được đơn xin thành lập công ty kinh doanh. Hình như những lá đơn này ém sẵn nơi kín đáo, bây giờ rộ lên như các đàn bướm từ đâu đó bay về.

... Đã kinh doanh tổng hợp rồi lại còn đa ngành nghề! Làm ăn cái gì cũng được, miễn là luật pháp không cấm? Thế thì định hướng xã hội chủ nghĩa ở chỗ nào? Một sơ hở của luật pháp hiện hành? Một thiếu sót của thực thi luật pháp? Quán triệt quan điểm nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần của Hội nghị Trung ương 6(*)?[(*)Họp tháng 3- 1989.] Bước đột phá nữa trong đổi mới? Hệ quả của sự giao thoa hay là tình trạng tranh tối tranh sáng giữa cơ chế kinh tế cũ và cơ chế kinh tế mới?.. Một số nhà kinh tế và báo chí nước ngoài cho rằng Việt Nam ở vào thời kỳ của nền kinh tế đang chuyển đổi...

... Tụi bay đích thị rời bỏ chủ nghĩa xã hội rồi! Ôi các con tôi!.. ông Hai Phong lo lắng, rầu rĩ.

Tha hồ bàn cãi.

Ai muốn nói gì thì nói, vào thời điểm này, vào không gian này, đấy là cái giấy phép đầu tiên cấp cho một công ty tư nhân, trong vòng 9 ngày, nói cho chính xác là tám ngày 18 giờ kể từ khi nộp đơn!..
Báo chí loan tin Thành phố đang cố gắng rút thời hạn xét cấp giấy phép xuống còn 5 ngày!..
Nhiều người có cảm tưởng mặt đất của cả Thành phố đang rậm rịch chuyển động.

Về pháp lý, công ty do Bích Ngọc và Bảo Vân làm chủ. Vũ và Quân giữ vai làm thuê, họ giữ ý như vậy vì cả hai đều là đảng viên.

... Nắm bắt được nhu cầu xây dựng nhà cửa trong thành phố tăng lên đột ngột, một năm sau khi thành lập, công ty cho ra đời xí nghiệp sản xuất đồ nội thất và công ty xây dựng. Phương thức huy động vốn và chất xám cho hai đơn vị kinh tế này trước đây đã được vận dụng cho hợp tác xã sửa chữa cơ khí Đồng Tâm và hợp tác xã may mặc 8-3, nhưng nay được bổ sung mạnh mẽ bằng huy động nguồn vốn có xuất xứ từ kiều hối. Đó còn là kết quả khả quan nhất của vận dụng bài học “lấy chữ tín làm đầu” mà bà nội Sáu Nhơn đã truyền đạt cho họ. Khi xảy ra một số vụ giật hụi, vỡ hụi đầy tai tiếng ở Thành phố, ở Hà Nội, rồi lan ra Hải Dương, Minh Hải, An Giang.., một vài tỉnh khác, luồng kiều hối càng dồn về công ty Ngọc Vân như nước đổ về chỗ trũng. Lẽ đời là ai mà chẳng muốn đồng tiền của mình được ở nơi an toàn và sinh sôi nảy nở đôi chút.

Từ những thuận lợi ấy, cách đây mấy năm, một chi nhánh của Công ty xây dựng Ngọc Vân 1 trở thành Công ty xây dựng Ngọc Vân 2, có pháp nhân độc lập, chuyên kinh doanh địa ốc. Ngọc Vân đi sang một vùng trời mới. Đất được giá, càng nhiều người cho vay, càng mua được nhiều đất ... Công ty Ngọc Vân phất lên nhanh chóng. Luật pháp không cho phép mua bán đất, do đó hoạt động của Công ty xây dựng Ngọc Vân 2 là làm chui, dưới những tên gọi: Thuê dài hạn, chuyển nhượng quyền sử dụng, thế chấp, đổi chác, bao thầu... Đương nhiên là những chuyện làm ăn chui như thế về đất đai đầy rẫy ngoài đời, trở thành một thứ luật không luật. Mua bán với nhau cả một ngôi nhà, một khu đất... có khi cũng chỉ cần một cái giấy viết tay!..

Tiếng lành đồn xa, tiếng dữ đồn xa, công ty Ngọc Vân dần dần trở thành khách hàng nặng ký của một số ngân hàng cổ phần. Tuy lãi suất cho vay của những ngân hàng này khá cao, nhưng dễ vay. Công ty Ngọc Vân ước ao có thể tiếp cận được với những nguồn vốn của ngân hàng
 

thương mại quốc doanh để tăng thêm khả năng cạnh tranh, song đấy là điều không tưởng - trừ phi có những đường dây không tưởng tượng được.

Khi công ty Ngọc Vân được phía đối tác Việt Nam cử làm đại diện đứng ra đàm phán liên doanh với Adidas may quần áo thể dục thể thao xuất đi châu Âu, một loại hình liên doanh hồi ấy được coi là đi tiên phong, dư luận tặng ngay cho bốn anh em nhà sáu Nhơn biệt danh “tứ quái”.

Bốn anh em Vũ lo nhiều hơn vui, vì hợp đồng đàm phán mấy tháng ròng vẫn chưa đâu vào đâu, miệng thế gian đã ầm lên.

Tham gia vào liên doanh này có xí nghiệp may Z11 của Cục Quân nhu. Z11 hồi ấy đang làm thủ tục giải thể vì không còn cơ chế bao cấp. Cơ quan chủ quản Z11 ưng thuận ngay đề nghị liên doanh của công ty Ngọc Vân, vì cả một phân xưởng sẽ không bị thất nghiệp. Đóng góp của Z11 về mặt bằng và cơ sở hạ tầng cho liên doanh có thể nói là lý tưởng. Trước khi nhận tham gia liên doanh, Z11 đã nằm đắp chiếu mấy năm ròng. Tiền Z11 bỏ ra chiêu đãi các mối khách đầu tư nước ngoài người Đài Loan, Thái Lan, Hàn Quốc, Itali, Việt kiều... không đủ nguồn để kết toán, phải xin trên chi viện. Lẽ đơn giản là khách có một người thì chủ phải năm, sáu, lại phải chơi sang một chút để chứng tỏ Z11 có thực lực!.. Song tất cả những khách thật và khách ma này dự tiệc xong đều đánh trống lảng một cách lịch sự hoặc thiếu lịch sự. Đôi lần Z11 còn phải è cổ thanh toán cho một vài vị khách mắc dịch ăn quỵt tiền trọ khách sạn!

Một đối tác nữa về phía Việt Nam là hợp tác xã may mặc cao cấp Tiến Thắng của Quận 3. Tiến Thắng thoả thuận sẽ góp ngay bộ phận thiết kế và một nửa số công nhân lành nghề của mình vào liên doanh để bảo đảm chất lượng sản phẩm ngay từ đầu. Công ty Ngọc Vân lo số vốn đối ứng của phía Việt Nam – chủ yếu là phần góp vào khoản vốn lưu động của liên doanh, và chịu trách nhiệm vận hành công trình liên doanh. Phía đầu tư nước ngoài lo cải tạo cơ sở hạ tầng, cung cấp thiết bị mới, vốn lưu động, cung cấp mẫu mã và know how của Adidas, bao tiêu sản phẩm. Đàm phán gay go nhất là vấn đề phân quyền giữa hai bên về điều hành và việc Adidas đòi trực tiếp cung cấp nguyên liệu. Cuối cùng thoả hiệp đạt được là nếu không đạt được sự nhất trí trong hội đồng quản thị thì phải thuê trọng tài, Adidas đồng ý để công ty Ngọc Vân cùng tham gia từ đầu việc mua nguyên vật liệu cho sản xuất của liên doanh.

... Một buổi tối, đã khuya rồi, bốn anh em bàn bạc mãi với nhau, đến phút chót Vũ nói:

   Còn một chuyện nữa, nếu cái biệt danh “tứ quái” trở thành trade mark của công ty chúng ta thì sẽ tính sao?
   Thương trường là thế. Mỗi bước đi của chúng ta đều có một quả mìn nào đó, chầu chực tại đâu đó. – Quân bình luận.
   Ăn nên làm ra thì “tứ quái” trở thành phép thần chú. Để cho giậu đổ bìm leo thì “tứ quái” sẽ là cái bia của mọi cỡ đạn! – Bảo Vân nhận xét.
   Hay là đưa Z11 lên làm đầu đàn chịu trận, miễn là chúng ta không mất quyền chi phối mọi việc?
   Không bàn chùn được Ngọc ạ. – Vũ can vợ. - Tự mình thay ngựa giữa dòng thì xôi hỏng bỏng không! Phần bánh chúng mình giành được là vận dụng chất xám quản trị kinh doanh và quyền được cùng khai thác thị trường cho đầu vào và đầu ra. Chúng mình chịu góp phần vào vốn lưu động cốt là để giành bằng được phần bánh này. Có như thế sau này chúng mình mới vươn nhanh ra thị trường thế giới được. Còn không thì chịu bóp mũi suốt đời.

   Không lùi được thật, vì như thế chúng ta sẽ chỉ là người làm gia công thuần tuý như các liên doanh khác. Chúng ta dứt khoát không thể cam chịu điều này. – Bảo Vân tán thành.
   Đổi vị trí có nghĩa là vốn do chúng mình huy động sẽ đưa vào tay quốc doanh, hợp tác xã và bên Adidas. Nắm đằng lưỡi như vậy anh không yên tâm... – Vũ nói tiếp.

Bàn đi bàn lại xong rồi, cuối cùng họ đứng dậy nắm tay nhau, vừa cười vừa hát để xả hết tâm trạng căng thẳng:

“Đấu tranh nay là trận cuối cùng! Kết đoàn lại cho ngày mai! Internationale sẽ là xã hội tương lai!..”
 

Bà Ngân thức giấc choàng dậy, làu bàu: ...Khuya thế này mà còn hát hỏng inh ỏi hàng xóm!..

Bà chạy sang phòng bên:

   Coi bộ các con họp chi bộ hả? Bảo Vân hay Bích Ngọc, đứa nào được kết nạp Đảng? Tất cả cười phá lên.

   Chúng con bàn nhau chỉ có tiến không lùi! Với ý chí không có gì để mất! – Vũ thưa lại.
Bà Ngân còn đang ngơ ngác không hiểu ra sao, đám “tứ quái” hát lại Quốc tế ca từ đầu...

Tiếng hát vang ra cả đường phố trong đêm khuya...

Quần thảo chán môi trường đầu tư một số tỉnh và trong thành phố, cuối cùng Adidas ký liên doanh với Ngọc Vân, công ty trách nhiệm hữu hạn đầu tiên của Thành phố làm được kỳ tích này! Quyết định của Adidas căn cứ vào lý lịch công ty Ngọc Vân, kết quả kinh doanh của công ty, thực lực các đối tác bên Việt Nam, đánh giá của các loại khách hàng, dư luận giới kinh doanh trong thành phố, so sánh sáu bảy ứng cử viên khác… Thường thì phía đầu tư nước ngoài thích liên doanh với các đối tác thuộc khu vực quốc doanh, vì rất nhiều lý do mà cho đến nay chưa có

   kiến phân tích nào có sức thuyết phục cao. Chẳng lẽ lại nói vốn đầu tư của tư bản nước ngoài chuộng kinh tế quốc doanh! Song trong giới đầu tư nước ngoài ý kiến được nhiều người thừa nhận là Việt Nam còn nhiều bảo lưu với thành phần kinh tế tư nhân, không dại gì mà thò tay vào!.. Công ty Ngọc Vân gần như là một trường hợp ngoại lệ vào lúc này.

Trong tiệc cocktail hôm lễ ký kết hợp đồng liên doanh, người đại diện cho Adidas cầm cốc sâm-banh lại chỗ Bích Ngọc và Bảo Vân:

   Xin nâng cốc chúc sức khoẻ hai bà! Đáp từ của bà Bích Ngọc nhắc nhở trách nhiệm của chúng tôi: “Nước giàu và nước nghèo tìm tiếng nói chung trong hợp tác để phát triển!” Thật là câu nói được lòng mọi người! Xin chúc hợp đồng liên doanh Ngọc Vân – Adidas đầy sức sống để thực hiện mong muốn này!

   Xin cảm ơn ông. Chúng tôi tin tưởng như vậy. – Bích Ngọc nâng cốc đáp lại.

   Nếu công ty của các quý bà làm tốt hơn nữa việc quảng bá thì có lẽ chúng ta đã ký hợp đồng này sớm hơn được vài tháng.
   Cảm ơn lời phê bình chính xác của ông. – Bảo Vân giải thích. - Đúng là khả năng quảng bá của chúng tôi có hạn. Chúng tôi tiền ít, buộc phải tiết kiệm, mong được thông cảm. Nhưng may mắn là Adidas đã tìm ra công ty của chúng tôi, như thế chúng tôi cảm thấy được khích lệ nhiều hơn.

   Như ông biết đấy, trước khi liên doanh với Adidas, chúng tôi phải lo sắp xếp xong đội ngũ phía chúng tôi đã. Thẳng thắn mà nói, việc này chiếm nhiều thời giờ và tâm trí của chúng tôi.
   Bà Bích Ngọc nói đúng. Hợp đồng đã ký rồi, bây giờ tôi xin tiết lộ một bí mật: Nếu công ty Ngọc Vân không chủ trì phía Việt Nam, chúng tôi sẽ không có đủ cơ sở cần thiết cho quyết định ký kết liên doanh này. Cái giấy phép đăng ký kinh doanh của quý công ty và những việc quý công ty đã làm được quả là có sức thuyết phục lắm. Tuy nhiên, không giấu diếm hai quý bà, chúng tôi vẫn coi liên doanh này là sự mạo hiểm dò đường cho tương lai.

   Hợp đồng ký rồi mà ông vẫn còn cố khoác thêm trách nhiệm cho công ty Ngọc Vân, có phải thế không, thưa ông?
   Xin chịu bà Bảo Vân. Lúc nào bà cũng sẵn sàng một nhận xét sắc sảo. Đến Việt Nam tôi học được câu “trông giỏ bỏ thóc”. Chúng tôi hy vọng đã học được.
   Phía Việt Nam chúng tôi sẽ cố gắng không làm phía Adidas thất vọng!

Mấy ngày sau liên tiếp, liên doanh trở thành một sự kiện kinh tế quan trọng trên diễn đàn báo chí của Thành phố.

Vào một buổi tối, giữa lúc Vũ đang xem lại bài vở của con trai, Bích Ngọc loay hoay một số việc viết lách trước cái laptop, Thắng đột ngột gõ cửa bước vào. Chưa chào hỏi gì cả Thắng đã bô bô:
 

   Lênin chỉ nói: Học, học và học mãi! Nhưng nhà này còn đi xa hơn. Chỉ làm việc, làm việc và làm việc mãi! Ti vi đang có phim chưởng Trung Quốc hay là thế mà không thèm bật lên!

   Anh Thắng đến thăm bất ngờ thế này chắc có nhiều chuyện vui. – Vũ xã giao. - Tôi ra bảo lái xe của anh vào nhà nhé? Chúng ta lai rai với nhau một chút...
   Không cần đâu, cứ để cậu ta ngoài ấy, vừa coi xe luôn thể. Đấy là cái Mercedes thứ hai đời EL 400 trong Thành phố này, phải cẩn thận một chút.
   Anh Thắng đã nổi tiếng là người tài rồi còn xài sang nữa. – Bích Ngọc bình phẩm.

   Cho trên trông xuống, cho dưới trông lên, cho... o... từ xa trông vào chứ... Ấy thế mà tiếng tăm còn thua xa Tứ Quái đấy!

Sau câu nói xã giao ấy, Thắng tặng vợ chồng Vũ một tờ báo chuyên về kinh tế có đăng một bài dài về liên doanh Ngọc Vân – Adidas, nhưng nội dung chủ yếu lại là viết về công ty Ngọc Vân. Bài báo có tựa đề là “Tứ quái đang vươn tới đỉnh Olympia”, tác giả là tiến sĩ kinh tế Đoàn Danh Thắng – Tổng giám đốc Trung tâm Thương mại Bình Tiên.

Hai tay trịnh trọng như người dâng sớ, Thắng đặt tờ báo vào tay Vũ:

   Bái phục và ca ngợi các ông anh bà chị hết lời đấy nhé! Phải bỏ ra hai ngày liền, do đích thân Thắng này soạn thảo. Không biết các ông anh bà chị có đủ tiền để trả nhuận bút cho Thắng này không!

   Anh Thắng đã bỏ công sức viết báo, lại còn thân chinh mang báo đến tặng. Vợ chồng tôi cảm kích lắm. – Vũ đáp.
   Đời này không ai làm không công đâu. – Thắng vẫn giữ cách nói trống không.

Hẳn anh Thắng phải có một nhã ý gì đó? – Bích Ngọc thăm dò.

   Thế là vào chuyện được rồi đấy. Cho một công ty nào đấy của hai bạn về làm dâu bên trung tâm Bình Tiến đi. Liên doanh đàng hoàng, không xin đểu đâu! Công ty nào cũng được, bên này không kén chọn...

   Nhưng mà quốc doanh có dám liên doanh với tư doanh không hả anh Thắng. – vẫn Bích Ngọc.
   Chưa đâu dám mà mình dám mới hay chứ! Lời mời thực sự đấy. Nếu thuận là cơm lành canh ngọt hẳn hoi, dứt khoát không xin đểu... Cứ nghĩ đi... – chẳng cần chờ câu trả lời của chủ nhà, Thắng cuộn cuộn tờ báo lại, gõ gõ vài cái xuống bàn, rồi buông tờ báo xuống mặt bàn, ra về - ... Bye!

Bốn anh em Vũ đọc đi đọc lại bài báo, chẻ ngược chẻ xuôi từng câu, từng chữ.

   Nó nhắc đi nhắc lại là không xin đểu, nhưng nói sặc giọng kẻ cướp! – Bích Ngọc bàn với mấy anh em mình.

[trachvandung]

Những ý ca ngợi công ty Ngọc Vân trong bài báo đầy rẫy những đại ngôn, đọc lên bốn anh em Vũ không tránh khỏi rùng mình. Song nhiều hoạt động cụ thể của công ty Ngọc Vân được bài báo mô tả rất đậm nét một cách có ý tứ, khiến người đọc có thể dễ dàng đi tới phán xét công ty Ngọc Vân là một cai đầu dài có hạng - nhất là những đoạn nói về cách huy động vốn trong dân, huy động nguồn kiều hối... Đoạn văn ca ngợi Công ty xây dựng Ngọc Vân 2 mở đầu bằng câu “Tấc đất nằm trong tay công ty trở thành tấc vàng!..” Không có một câu đả kích nào, nhưng bài báo lại đưa ra nhiều chi tiết được lựa chọn có chủ đích. Người đọc chỉ có thể hoặc là khâm phục tính năng động sáng tạo của công ty Ngọc Vân, hoặc là dễ dàng khép công ty này vào tội vi phạm những quy định về đất đai, về tài chính, về ngoại tệ... Bốn anh em Vũ không sao hiểu được Thắng đào ở đâu ra lắm số liệu và dữ kiện đến thế! Gần như đúng một trăm phần trăm! Bốn anh em Vũ thấy không có điều gì đáng lo ngại về mặt pháp luật, nhưng chẳng còn đâu là bí mật kinh doanh nữa!.. Tai mắt của Thắng có khắp mọi nơi?.. Cả đến cái tên tác giả của bài báo cũng làm bốn anh em Vũ bận tâm. Thắng ghi rõ chức danh tiến sĩ kinh tế, Tổng giám đốc Trung tâm xúc tiến đầu tư và thương mại Bình Tiến là có dụng ý gì? Tăng thêm sức nặng cho bài báo, ghi điểm đối với giới lãnh đạo của Thành phố, tự đề cao mình, hay là tăng thêm
 

ánh sáng phát ra từ Trung tâm Bình Tiến?..

Tùy trình độ và góc nhìn của người đọc, bài báo có thể gây ra những phản ứng khác nhau. Hệ quả chung bao trùm là bài báo đưa công ty Ngọc Vân vào ống kính hay ống ngắm của nhiều người.

   Miệng đời và cái hố chôn người có gì khác biệt nhau đâu hả nội!.. - Vũ đã phải rên lên như vậy với bà Sáu.
   Nội đủ từng trải để hiểu. Càng thành đạt, càng phải tỉnh táo và khiêm tốn các con ạ.

Khoảng một tuần lễ sau, Thắng lại đến thăm, cũng không hẹn trước. Lần này Thắng vận quần áo màu đen từ đầu đến chân. Cái cặp kính trắng trên mặt gọng vàng, cái vòng xích vàng bự ôm lấy cổ tay, ngực lủng lẳng một cái nanh hổ... Tất cả những thứ đó cùng với mấy cái răng bịt vàng trên mặt lúc nào cũng nhăm nhe chóe ra càng tăng thêm vẻ “bụi” của Thắng.

Mặc dù có Vũ cùng tiếp chuyện, Thắng đi đi lại lại như chỗ không người, hai tay đút túi khuỳnh khuỳnh, nửa nạc nửa mỡ với Bích Ngọc:

   Xin lỗi, có việc bận quá, đến không hẹn trước được.

   Tổng giám đốc Trung tâm thì nhất định phải vất vả hơn trợ lý giám đốc nhà in rồi, bọn tôi thông cảm anh Thắng ạ. – Vũ đỡ lời vợ.
   Toàn việc nhân sự hệ trọng, không thể chùng chình được. – Thắng vẫn nói năng trống không.
   Anh Thắng định tham gia thành uỷ hay tham gia Trung ương khoá Đại hội tới chắc? – Bích Ngọc trêu chọc.
   Chuyện ấy nói sau. Nhưng đã đến mức đích thân phải đi gặp ông Chín Tạ thì về đại thể công việc có tầm quan trọng không kém. – Thắng chủ ý nhắc đến tên CHÍN Tạ NHƯ VậY Để NGầM BảO CHO Vợ CHồNG VŨ BIếT Họ ĐANG NÓI CHUYệN VớI ai. Trong cái thành phố to đùng này đứa trẻ con thò lò mũi cũng biết CHÍN Tạ LÀ AI...

Trời ơi, nếu thế thì anh Thắng chuyển sang nghề chính trị rồi. Cả thành phố này ai không biết ông Chín quyền sinh quyền sát về công tác tổ chức và nhân sự! – Vũ kêu lên.

   Đến thăm hai bạn là câu chuyện kinh tế, chứ không phải chuyện chính trị. Bài báo của tôi được đấy chứ, có phải thế không? Thưa bà chị? – Thắng quay hẳn sang phía Bích Ngọc. - Nếu không đủ tiền trả nhuận bút thì đưa Ngọc Vân về Trung tâm của mỗ gia. Làm ăn chung vui vẻ với nhau, được không?

Tai Vũ nóng ran, song vẫn điềm tĩnh chờ đợi, vì mình không phải là người được hỏi chuyện. Bích Ngọc nhớ lại những ý kiến đã bàn giữa bốn anh em, cân nhắc xem nên trả lời vị khách không mời mà đến này như thế nào. Ngọc rót nước đưa tận tay cho Thắng, trở lại chỗ của mình ngồi cho ngay ngắn, rồi mới thủng thỉnh:

   Anh Thắng rất hài. Anh Thắng nói lời chào mời hay hăm doạ đấy?

   Câu chuyện mới mào đầu thôi mà, đã làm gì có hồi tiếp theo!.. – Thắng vẫn tiếp tục cách nói trống không.
   Chỗ quen biết đến thăm nhau mà anh Thắng cũng chia câu chuyện ra thành các giai đoạn ạ? – Bích Ngọc điềm đạm.
   Các giai đoạn, hoặc đốt cháy các giai đoạn. Trong kinh doanh phải sẵn sàng các phương án khác nhau. – Thắng vẫn giữ nguyên cách nói trống không.
   ...

Trong câu chuyện, Thắng phô trương sức mạnh kinh tế và quyền lực của Trung tâm, lời lẽ huênh hoang đến mức uy hiếp. Cuộc thăm không thèm hẹn trước lần thứ hai này của Thắng phảng phất bầu không khí tanh tưởi... Khi ra về Thắng không thèm giấu diếm ý đồ muốn sáp nhập công ty Ngọc Vân vào Trung tâm...

   Gần đất xa trời mất rồi, còn nuối tiếc công lên việc xuống gì nữa! Thế nhưng tại sao càng về già những lo lắng về đất nước lại canh cánh hơn trước trong lòng mình? – ông già Học lẩm
 

bẩm với chính mình.

... Lạ thật, cũng đất nước này, khi còn trẻ mình tìm mọi cách đứng ngoài cuộc, dửng dưng trước mọi thời cuộc! Nhưng bây giờ lại thấy day dứt một nỗi niềm gắn bó nào đó...

Hồ tử quy thủ khưu

Cố hương an khả vong(*)
[(*) Đại ý: Cáo chết cũng quay đầu về núi, làm sao có thể quên được cố hương! Ngôn ngữ

dân gian cũng nói: “Cáo chết ba năm quay đầu về núi!”.]

Câu nói của cổ nhân thực là chí lý!..

Tâm trạng ông Học trong những năm gần đây là như vậy. Lúc đầu còn chưa rõ rệt lắm, nhưng ngày càng tấy lên.

Bước vào cái tuổi thất thập cổ lai hy ông Học vẫn còn làm các ap- phe tài chính lớn giữa Mỹ và châu Phi, với nhiều chuyến đi dài ngày, với nhiều cuộc đàm phán căng thẳng mà chính công việc đầy rủi ro này đòi hỏi. Nghĩa là mới cách đây mấy năm thôi, ông vẫn còn làm việc như một người máy: lạnh lùng, triệt để, theo mọi tính toán đã cài đặt... Không tinh ma năng nổ thì sẽ bị ăn gỏi ngay tức khắc trong cái thế giới của đồng tiền! - ông thường tự nhắc nhở mình như vậy. Công việc giao dịch tiền tệ, làm các dịch vụ tài chính và chứng khoán của ông có khi chỉ cần chậm mất một phút trên mạng, đến sau một cú điện thoại, hoặc thần kinh kém chai sạn một tí, lười biếng lơi lỏng một tý... là cũng có thể khuynh gia bại sản ngay tức khắc.

   Công việc trâu bò của tôi là nghệ thuật lao động trí tuệ chống lại số phận trâu chậm uống nước đục mà! - ông thường nói như vậy khi bà Học ngăn cản không cho ông làm việc quá sức.

... Ấy thế mà đã một lần ông Học đành khoanh tay chịu mất gần hết vốn liếng của công ty mình, chỉ vì chậm mất một cú điện thoại! Những vấp ngã nhỏ hơn không kể. Lần ấy luật sư của ông gọi điện khuyên ông bán tháo ngay một loại trái phiếu công ty đang nắm giữ, vì tính toán gần như cầm chắc sẽ mất giá. Nhưng trước cú điện thoại này mấy phút, ông đã trót ký bán cho khách hàng một loại trái phiếu khác. Các máy tính trong đầu ông Học làm việc, ông đành gọi lại cho luật sư của mình:

   Đành làm theo nguyên tắc ký trước thực hiện trước(*) [(*) Nguyên tắc “Fist comes first” trong kinh doanh theo fair play.] vậy. Tiền mất sẽ lại kiếm ra được. Uy tín công ty mất thì mất hết!

Chuyện đại bại này loan ra trên báo chí, thành ra công ty của ông được nhiều người biết đến và khâm phục. Có bài báo so sánh việc làm này của ông Học với hành động chạy làng của một vị lãnh đạo công ty dầu khí Texas Oil nguyên là thượng nghị sĩ Dick Caine …

Công ty dịch vụ tài chính của ông Học sau vụ thất bát này phất lên như diều. Ông nói với luật sư của mình:

- Coi như chúng ta chơi sang trong việc quảng cáo và làm marketing vậy!

Nhưng đúng là từ khi buộc mình nghỉ hưu, mới cách đây mấy năm thôi, nhất là từ khi bước vào tuổi tám mươi, ông thấy tâm trạng mình thay đổi hẳn. Có thể một khi đã đứng bên lề cuộc đời thì người ta bắt đầu nghĩ nhiều về cuộc đời. Thời gian như trở nên hào phóng, để cho ông có thể thoải mái đối chất, kiểm nghiệm mọi hiểu biết, mọi triết lý, kể cả lẽ sống của mình. Xưa nay ông vẫn có hai bửu bối, hai nguồn sức mạnh giúp ông luôn luôn có nghị lực trong mọi hoàn cảnh. Đó là đức tính không chịu luồn cúi ai và ý chí muốn làm những công việc thách thức khả năng của mình.

Ông tự cho mình là người hạnh phúc, với ý nghĩa là cả cuộc đời lăn lộn ông thấy mình luôn luôn giữ được lòng trung thành với đức tính của mình, nghĩa là trung thành với chính mình và cảm thấy vừa lòng với những gì ông đạt được. Cảm nghĩ này hình thành từ sự phán xét bản thân khi về già chứ không phải là tâm trạng thoả mãn, mặc dù về phương diện tiền bạc, sức khoẻ, những mối quan hệ của con người ... ông không thể nói là mình nghèo.

Ông thường tự răn mình phải sống theo đạo lý cha mẹ hiền lành để đức cho con, nhưng ông đã không cản được con cháu mình đi vào con đường binh đao chém giết. Cay đắng hơn nữa là
 

ông đã mất đứa con trai duy nhất của mình. Ông thừa nhận đấy là thất bại lớn nhất và cũng là vết thương lớn nhất trong đời ông phải gánh chịu. Sự trớ trêu này càng làm cho ông tìm mọi cách xa lánh chiến tranh, xa lánh chính trị, thúc đẩy ông đi tìm những phương trời xa lạ, với hy vọng có thể dồn hết sức vào công việc mình ưa thích. Bà Học không khỏi lo lắng. Bà hiểu trong những phiêu lưu của chồng ít nhiều có tâm trạng chạy trốn, nhất là từ khi Mạnh chết.

   Nếu có nước nam nứ trên đời này thì chắc ông cũng tìm cách mò tới nơi. Người đâu mà lạ thế! – bà trách khéo chồng.
   Mong bà hiểu cho, tôi vốn dĩ xưa nay hễ thấy đâu có hơi tiền là đi mà!..

   Ông có thiếu tiền đâu, mạo hiểm cả đời người rồi còn chưa đủ à?

   Khổ quá, bà xem, có người Việt Nam vong quốc nào làm được những việc tôi làm không?

Đúng là ông Học say mê kiếm tiền, coi tiền là phương tiện quan trọng nhất để tự khẳng định mình trong cái thế giới không phải là của ông. Ngay đến tên của mình, ông vẫn giữ nguyên tên tiếng Việt, dứt khoát không chịu đệm thêm một tên gọi tiếng nước ngoài như nhiều người Việt sống ở nước ngoài thường làm.

... Tên ta là cha mẹ cho, không ai có thể thay đổi được!

Bạn hàng không thể gọi ông là Paul, là Jusepe, hay Michael hay là Hans ... Khốn nỗi tên gọi và họ của ông đều khó phát âm. Ông mang họ Phạm, người nước ngoài đọc là “Pham” mà vẫn khó. Dần dà ông Phạm biến thành Mister Phan, Monsieur Phan, Senjore Phan, Herr Phan... Ông chặc lưỡi: ...Thà như thế còn hơn!

Nỗi xót xa khi Thảo và Lễ từ Sài Gòn sau khi được giải phóng báo tin ông về cái chết của các anh trai ông, các cháu ông ở ngoài Bắc làm cho ý thức của ông không lúc nào quên mình là người Việt càng sâu lắng thêm. Đấy là cái tin đầu tiên về cội nguồn của mình sau ba mươi năm chia lìa. Rồi lại đến nỗi đau mất cháu Huệ, mất cháu Nam... Nỗi đau riêng nhen nhóm dần lên trong ông nỗi đau về đất nước. Ông rên rỉ trong lòng:

   ... Đấy là đất nước xưa nay mình vẫn lạnh lùng, vẫn tìm mọi cách đứng ngoài cuộc, dửng dưng với mọi thời cuộc! Ôi mình phải gánh chịu đau thương từ cả hai phía! Đất nước mình sao bất hạnh đến nhường vậy! Thân phận con người sao mong manh đến nhường vậy!..

Tìm lại được mối ràng buộc với đất nước, ông ngày càng quan tâm giúp đỡ những người Việt tìm đến ông, trong đó một số là sinh viên trong nước đi du học. Ông lấy cảm nhận của ông về đất nước để hoà giải những thù hằn, kêu gọi mọi người hướng về cội nguồn...

Ngày hôm chia tay để trở lại Mỹ trong chuyến về thăm quê hương lần đầu tiên, ông lại thắp hương trên bàn thờ nhà ông Chính, đầu gục xuống hồi lâu:

   Em về quá muộn, các anh các chị ơi!.. Tối hôm đó ông tâm sự với các cháu mình:

- ... Khi Nga Xô tan rã, báo chí cứ nói như đinh đóng cột là Việt Nam sẽ sụp đổ theo. Thú thực với các cháu, ước ao về thăm đất nước là thế, nhưng chú vẫn bảo Hoài huỷ vé máy bay vì sợ. Càng trông ngóng, càng thấy nước Nga rối loạn triền miên. Ruột gan rối bời, mà chưa dám về. Khi nhận được tin thím Tuấn mất, chú và Hoài thấy không thể chần chừ nữa, không về không được . ...Vì bác Tuyên gái mất, chú và Hoài đã không về chịu tang rồi ... Bây giờ chú là người cuối cùng trong thế hệ cha mẹ các cháu. Họ Phạm ta mất mát nhiều quá, nhưng làm thế nào được!..

Thấy con cháu mình nghèo quá, ông Học định cho ít tiền, nhưng mọi người nhất quyết không nhận. Cuối cùng ông Chính phải đứng ra nói thay tất cả các em:

   Chú bây giờ là cha chúng cháu, chúng cháu không dám cưỡng lại ý chú. Chú không ngại tuổi cao, đường xa về thắp hương cho các bố mẹ chúng cháu và thăm chúng cháu là quý lắm rồi. Chúng cháu không mong gì hơn là chú luôn khoẻ mạnh, sang năm xin chú đưa cả thím về thăm chúng cháu. Đấy là điều chúng cháu mong mỏi nhất. Chúng cháu xin phép chú đem số tiền chú cho chúng cháu về tặng quê ta. Chắc chắn quê ta có nhiều việc cần dùng đến nó.

Ông Học tán thành, nhưng dặn đi dặn lại ông Chính phải nói rõ đấy là số tiền của cả nhà họ Phạm góp lại biếu quê. Ông Chính không dám sai lời. Sau chuyến về thăm đầu tiên này, ý thức
 

về sự trống vắng những mối quan hệ với đất nước càng rõ, ông càng thấy khát khao làm một vài việc gì đó còn có thể làm được để bù đắp lại.

Tuy nhiên, bất chấp mọi lời giải thích của các cháu ông, trong chuyến về nước lần ấy ông vẫn chưa hoàn toàn vượt qua được mọi hoài nghi, mặc cảm. Một người bạn ở Los Angeles nói với ông một số chuyện rắc rối ông ta gặp phải trong lần về thăm đất nước, ông ta kể:

“Khi rời thành phố Hồ Chí Minh trở về Mỹ, mãi cho đến khi màn hình trên máy bay thông báo đã bay vào hành lang hàng không quốc tế, tôi mới hoàn hồn, yên chí là mình vô sự!”.

... Chẳng lẽ tự dưng mình đưa đầu vào tròng? Năm 1973 mình đã bỏ ra đi cũng chỉ vì...

Không nói ra với ai, nhưng lần về thăm ấy ông nóng lòng mong sớm được giải toả khỏi tâm trạng nơm nớp. Đã thế lúc các cháu đang ăn cơm với ông ở nhà ông Nghĩa, cậu hộ tịch viên mặc quân phục công an hẳn hoi vào bàn với bà Nguyệt một số việc ở khu phố, ông Học đã lo lại càng lo... Cả nhà giải thích cho ông thế nào cũng ông cũng chỉ ừ ừ ào ào, trong bụng nghi vẫn hoàn nghi. Về quê thắp hương cho các mộ xong, ông vội vã thăm các cháu và họ hàng, chân ướt chân ráo từ Hà Nội ông bay thẳng đi Hongkong để trở lại Mỹ, hủy dự định vào thăm Sài Gòn trong chuyến về thăm nước lần đầu tiên này...

Dần dần tự ông cũng nhận ra lo sợ như vậy là quá đáng. Những năm gần đây ông cổ vũ và hỗ trợ một nhóm chuyên gia người Việt ở Tây Âu và Mỹ đang hợp tác với nhau tin học hoá chữ Hán Nôm. Tự tay ông cũng góp phần sưu tầm một số sách Nôm cổ của nước ta nằm rải rác trong một số thư viện ở châu Âu, ở Mỹ... Người chủ hiệu sách tiếng Việt lớn nhất ở San Jose dành trọn vẹn một buổi sáng để giới thiệu với ông các sách về văn học chữ Nôm từ đời Trần xuất bản ở Việt Nam được in lại tại Mỹ, chẳng hiểu bằng con đường nào ... Công việc này đưa ông đi sâu vào thế giới của thơ văn Lý – Trần ông vốn ước ao tìm kiếm. Ông vô cùng ngạc nhiên thấy trong nước đã xuất bản nhiều công trình nghiên cứu công phu về kho tàng văn học cổ của nước ta, càng cảm thấy được khích lệ. Từ khía cạnh văn hoá, ông Học tìm ra được nhiều điều mới mẻ trong lịch sử nước mình. Ông đối chiếu lịch sử với hiện đại, đối chiếu nước mình với thế giới, với cả nhân loại. Tự nhiên trong ông bùng lên niềm say mê tìm hiểu, so sánh quá trình phát triển của các loại nước khác nhau trên thế giới.

“Tuổi già như thế này, mình vẫn chưa cảm thấy là già!”. Ông học tự khích lệ mình.

Vào một ngày, khi được trao cho tập thơ Hồ Xuân Hương xuất bản ở Mỹ, do nhà thơ Mỹ John Balaban dịch ra tiếng Anh, ông Học rơi nước mắt.

John Balaban tự tay đến biếu ông Học tập thơ:

   Xin kính tặng ông để tỏ lòng biết ơn nhóm tin học nghiên cứu Hán Nôm đã hỗ trợ tôi dịch tập thơ này(*) [(*) Sau này, năm 2001, được biết tập thơ được xuất bản 12.000 cuốn, được đánh giá là một trong các tập thơ nhiều người Mỹ đọc nhất. Nhà văn Frances Fitzgerald, tác giả cuốn tiểu thuyết nổi tiếng Lửa trong hồ, cho rằng thơ của Hồ Xuân Hương sẽ tìm được vị trí xứng đáng trong văn học thế giới.] Tôi học tiếng Việt 10 năm và làm việc cũng ngần ấy năm vì tập thơ này...

Ông Học cứ để nước mắt mình trào ra một cách tự nhiên, hai tay đỡ tập thơ, nhưng mãi không nói được một lời nào.

Ngày mùng 3 tháng 1 năm 199.. ở Genève, ông Học được tham dự một sự kiện văn hoá khó quên trong đời mình. Đó là vào dịp kỷ niệm ngày sinh Nguyễn Du, nhóm tin học hoá chữ Hán Nôm kéo nhau về đấy họp để làm lễ hoàn thành giai đoạn I việc mã hoá chữ Nôm bằng ký tự Unicode. Trong buổi lễ này ông Trần Văn Kiếng, một thành viên của nhóm, cho ra mắt độc giả cuốn từ điển Nôm – Hán Việt do ông biên soạn theo phương pháp tra cứu mới, xuất bản tại bang Maine. Trong buổi lễ, ông Học được mời phát biểu với tư cách là người tham dự cao tuổi nhất.

Vốn là con người hành động, ông không dài dòng: “Chúng ta đã đi được chặng đường đầu tiên. Xin hãy nỗ lực tiếp tục công việc chúng ta đang làm. Rồi đây, một khi việc tin học hoá chữ Nôm được hoàn tất, hậu thế như chúng ta ngày nay sẽ có những điều kiện kỹ thuật tốt nhất tiếp cận kho tàng văn hoá chữ Nôm vô cùng quý báu của tổ tiên để lại. Bản sắc và nhiều giá trị
 

tốt đẹp của văn hoá Việt Nam sẽ tăng thêm sức sống cho dân tộc ta trong quá trình hội nhập quốc tế. Chắc chắn là như vậy. Đối với cá nhân tôi, không lúc nào tôi quên mình là người Việt, nhưng công việc của các bạn đã thức tỉnh tâm hồn Việt Nam trong tôi. Xin cho phép tôi bày tỏ với các bạn lòng biết ơn sâu sắc của mình”.

Ông Học ngày càng quan tâm đến mọi chuyện của đất nước. Hàng ngày ông bắt người thư ký riêng của mình lọc ra và báo cáo cho ông những tin tức quan trọng nhất của báo chí tiếng Việt và tiếng nước ngoài trên mạng. Chính ông cũng không biết là tự bao giờ ông bắt đầu lại thói quen này trước đây của mình, một thói quen nghề nghiệp mà ông đã bỏ bẵng mất ít lâu từ khi nghỉ hưu. Ông trăn trở về nhiều chuyện, trao đổi với nhóm Hán Nôm về nhiều chuyện. Có những lần ông mời vợ chồng Lễ đến sống với ông vào dịp cuối tuần hoặc vin vào một lý do nào đó đột xuất mời họ đến chơi. Trong thâm tâm thực ra ông cần có người đối thoại về các vấn đề nóng bỏng của đất nước.

   Chú khám phá ra chủ nghĩa yêu nước từ bao giờ thế ạ? – một lần Lễ trêu chú mình.

   Cháu không biết đây là ông Christoph Colombo đệ nhị à? – bà Học phụ hoạ với Lễ.

   Vẫn cái lẽ đời cáo chết ba năm quay đầu về núi mà cháu, sao gọi là khám phá được! - ông Học thừa nhận sự phát hiện của Lễ.

Một chuyện ngẫu nhiên thú vị là năm nay cánh ông bà Học, cánh anh em Năm Thịnh và gia đình Tôn Thất Loan cùng rủ nhau về thăm đất nước. Lý do thật đơn giản: tất cả gặp thuận lợi trong bố trí thời gian và nghỉ phép.

Ông bà Học cùng hội buôn bán với bà Sáu Nhơn hồi còn ở tỉnh Gia Định(*) [(*)Trước 1945 Gia Định là một tỉnh riêng, nay thuộc Thành phố Hồ Chí Minh], nên biết anh em Năm Thịnh là lớp con cháu. Sang Mỹ, cánh Năm Thịnh thường lui tới chỗ ông Học để xin chỉ giáo điều này điều khác. Cánh anh em Năm Thịnh cho biết nhân dịp này sẽ làm lễ đại thượng thọ cho bà Sáu Nhơn, ông bà Học thích lắm, muốn dành cho bà Sáu Nhơn một niềm vui bất ngờ.

Đến Hà Nội, cánh ông bà Học trước tiên về quê thắp hương bàn thờ tổ, rồi đi thăm đền Hùng, chùa Hương, chùa Yên Tử, sau đó đi thăm một số đơn vị kinh tế quanh vùng Hà Nội.

Vào những ngày này, nhiều người đi hành hương ở những nơi trên không khỏi ngạc nhiên khi thấy một tốp người, đi đầu là một ông già và một bà già, miệng niệm Phật, tay chống gậy, nhẫn nại leo trên các đường mòn cheo leo vào thăm các chùa. Đó chính là ông bà Học. Lúc này ông Học bước vào tuổi tám mươi mốt. Bà Học kém chồng mười tuổi.

Hôm ở quê, ông Chính dẫn ông bà Học và các em các cháu đến thăm trường mẫu giáo mới khánh thành. Trường gắn một tấm biển nhỏ: “Ngôi nhà của lớp mẫu giáo này do các gia đình họ Phạm làng ta biếu tặng”.

Ông Học hoàn toàn bị bất ngờ, càng hiểu các cháu mình hơn.

Chương trình ông Học đi thăm các cơ sở kinh tế ngoài Bắc trong Nam được chuẩn bị chu đáo. Mọi việc ngoài Bắc ông nhờ hai anh em Chính, Nghĩa thu xếp. Chương trình đi thăm các cơ sở kinh tế trong Thành phố Hồ Chí Minh ông nhờ ông Tư Cương lo. Máu kinh doanh trong người khiến ông Học có chủ ý như vậy. Vì tính cẩn thận của mình, ông điện đi điện về cho anh em Chính, Nghĩa và ông Tư Cương từ trước khi ông rời Mỹ. Mấy tháng trước ngày đi, ông giao cho văn phòng luật sư của mình khai thác trên mạng các thông tin của RAND - Corporation(*) [(*) Viện nghiên cứu chiến lược của Mỹ, đặt tại Los Angeles.] các bài viết về Việt Nam, nhất là những dữ liệu và thông tin kinh tế. Tự ông dành khá nhiều thời giờ đọc, ghi chép những điều cần thiết, mặc dù trước đó ông mới đi mổ mắt về.

Bà Học kêu ầm lên:

   Trời đất ơi, ông vừa mới mổ chắp. Mắt ông vẫn còn mọng lên thế kia mà còn đọc đọc viết viết mãi để làm gì. Đã thế hồi này ông làm việc khuya quá!..
   Tôi biết liệu sức mình chứ.

   Về thăm con cháu chứ có phải về nước kinh doanh đâu mà ông phải đọc nhiều thế! Hay là ông có ý định trở về sinh sống trong nước?
 
   Ôi nếu tôi có gan như thế thì còn gì bằng!

   Coi chừng lại phải đưa ông vào bệnh viện. Quần áo của ông, quà cho các cháu thì chẳng thấy ông bảo chuẩn bị gì cả!
   Xưa nay tôi vẫn trông cậy vào sự chu đáo của bà mà!..

Nhưng rõ ràng bây giờ sự chuẩn bị của ông Học không phải là để tính toán công việc làm ăn mới. Ông chỉ muốn tận mắt xem đất nước thực sự đã thay đổi đến đâu. ...Trăm nghe không bằng một thấy! Những bài viết ca ngợi công cuộc đổi mới của Việt Nam, dự báo Việt Nam có thể sớm trở thành con rồng... càng làm ông sốt ruột. Ông tiếc rẻ chuyến về thăm lần trước chẳng đi được bao nhiêu, chẳng thấy được gì nhiều!

Hai anh em ông Chính và Nghĩa dựa vào quan hệ thân quen của mình đã thu xếp cho ông Học một chương trình đi thăm thú khá phong phú, từ công trình thuỷ điện sông Đà, đến hợp tác xã trồng rau Tứ Liên, nhà máy cơ khí Sao Đỏ của Hà Nội, mậu dịch bách hoá Cửa Nam...

Trong Thành phố Hồ Chí Minh, ông chủ tâm tìm hiểu khu vực kinh tế tư nhân, tập trung sự chú ý vào công ty trách nhiệm hữu hạn Ngọc Vân.

Những ngày ông Nghĩa ròng rã đi theo ông Học là những ngày ông Nghĩa lặn ngụp trong những ấn tượng, trong những kiến thức của đời sống kinh tế đất nước đang đổi mới mà bây giờ ông mới có dịp tiếp xúc. Nói cho đúng, qua những điều mắt thấy tai nghe, những câu hỏi của ông Học, những câu trả lời nhận được, ông Nghĩa cảm thấy mình đang trải qua một lớp học về kinh tế trong đời thực, việc thực, không một trường học nào có thể thay thế được.

Cuộc hành trình tham quan các nơi coi như mỹ mãn. Ngồi trong nhà ông Tư Cương, hai chú cháu ông Nghĩa lại tiếp tục cuộc mạn đàm không dứt từ Bắc vào Nam.

   Chú chưa hết ngỡ ngàng về tiềm năng to lớn của miền Bắc, bây giờ lại được chứng kiến sự năng động của miền Nam. Chuyến về thăm nước lần này chú thu nhiều hơn chi! Phải nói là bội thu! Người thực, việc thực và bao nhiêu con số biết nói... - ông Học tự đánh giá công việc khảo sát của mình.

   Mời chú xơi nước ạ. Đi với chú từ ngoài Bắc vào đây, bây giờ cháu mới vỡ lẽ ra là con đường đồ đồng nát của đám trẻ nhà anh Hai Phong được lát toàn bằng vàng!
   Thế hả? Con đường gì mà đẹp thế? - ông Học hỏi lại.

[trachvandung]

   Thưa chú, chí ít là cho đến bây giờ con đường kinh doanh của đám trẻ nhà anh Hai Phong là tuyệt vời ạ... – Nghĩa vừa pha xong ấm trà mới, trong đầu còn đang sắp xếp những hiểu biết thu hoạch được qua mắt thấy tai nghe.

   Ô hay, sao cháu cứ quen miệng gọi họ là đám trẻ? Tất cả đã bốn mươi hay xấp xỉ bốn mươi! Đấy là tuổi trưởng thành, tuổi lập nghiệp. Mà rõ ràng họ đã nên ông nên bà cả rồi! - ông Học bẻ lại Nghĩa.

   Xin lỗi chú, tại cháu quen miệng và tại bên nhà bà Sáu Nhơn với chúng cháu chỉ là một, tướng về hưu Lê Hải là cái cầu nối giữa hai nhà.
   Không phải thế. Tại cái tính hãnh tiến của tuổi già đấy! Cháu không cảnh giác với điều này
à?

   Thôi chết, chú nói đến thế thì cháu xin chịu!

   Hai cặp vợ chồng trẻ, sáu cơ ngơi! Thật quả chú không tưởng tượng nổi, Nghĩa ạ! Rất biết tính toán và có gan lắm. Song có con đường nào lát toàn bằng vàng đâu.
   Vâng, chú không lúc nào chấp nhận những nhận xét dễ dãi. Nhưng thưa chú bẩy chứ không phải sáu công trình chú ạ. Trong vòng chưa đầy mười năm, kể từ ngày đổi mới.
   Phải nói thêm là với hơn một nghìn công ăn việc làm chứ! Chú rất thích câu trả lời hóm hỉnh của Bảo Vân: “Vốn liếng của bốn anh em chúng cháu cộng lại là mười hai bằng đại học, mười hai năm đi bỏ sữa chua không còn thiếu một hẻm nào ở Sài Gòn và cây gậy thần của bà nội ban cho!”. Cháu xem, chất xám này quả là vô giá.

   Cháu thấy kiến thức và tiếng Anh của bốn anh em Vũ khá tốt!
 

   Đấy chỉ là cái nền thôi, Nghĩa ạ. Bốn anh em Vũ thừa hưởng ân phúc lớn của bà nội, của gia đình. Nếu so với chú khi lập nghiệp, họ hơn chú một trời một vực, đã thế lại đang gặp thời nữa!

   Cháu bái phục trí tưởng tượng của đám trẻ, thật là những cái đầu biết nghĩ. - Nghĩa vẫn quen mồm, không sao sửa được thói quen đã bị ông Học nhắc nhở.
   Các bài báo họ nói không ngoa, đổi mới ở nước ta vượt xa sự mong đợi của chú. Đến đâu cũng thấy không khí làm ăn nhộn nhịp, hàng hoá phong phú... Cầu chúc cho đất nước đi tiếp trên con đường này!

   Mười ngày nay đi theo chú, cháu càng vướng víu vào câu hỏi: Chi viện từ các nước Liên Xô
   Đông Âu cũ không còn nữa, thế nhưng tại sao bây giờ kinh tế đất nước lại có thể bừng lên như vậy?
   Cháu tìm được câu trả lời?

   Ngẫm nghĩ mãi, cháu thấy thực chất của đổi mới là dân được tự phát huy sức mình và mở rộng dân chủ để cho dân làm.
   Có thể tiếp tục duy trì được xu thế này không cháu?

   Sao tự nhiên chú lại hỏi thế ạ?

   Phải hỏi chứ. Cái mừng là nước ta không đi vào thảm hoạ như nước Nga đang đi. Dân tình ở đấy bây giờ điêu đứng lắm cháu ạ. Họ đang phải trải qua thời kỳ chủ nghĩa tư bản ra đời, thai nghén bằng sự cướp giật các nguồn của cải quốc gia. Người thì gọi đấy là cơn đau đẻ của sự ra đời một trật tự mới. Người thì nói phá hẳn đi xây lại còn hơn là sửa chữa chắp vá!.. Có thể là như thế, một sự lựa chọn đứt ruột!

   Chú cũng nghĩ như vậy ạ?

   Chịu. Để cho tương lai phán xét. Còn ở nước mình thì không thể làm như thế được. Dân mình đã phải chịu đựng chiến tranh mấy thế hệ rồi, văn minh nước mình cũng chưa bằng Nga, nếu làm như Nga cái giá phải trả ở ta không biết sẽ là thế nào?

   Chú sợ những gì ạ?

   Một kịch bản mới của Thiên An Môn à? Nội chiến à? Chỉ có trời biết! Không thể hình dung được! Không thể chấp nhận được! Chết chóc và tàn phá như thế là đủ lắm rồi cháu ơi! Cho nên đổi mới như nước ta đang làm là chí phải. Đảng của cháu lựa chọn đúng, nhưng trước hết phải nói dân mình giỏi lắm. Câu hỏi hiển nhiên là sẽ tiếp tục như thế nào?!

   Chẳng lẽ cháu lại đem nghị quyết về định hướng xã hội chủ nghĩa của Đảng cháu ra nói với chú?
   Chú không quan tâm về chủ nghĩa, lại càng không tin những gì cháu nói về chủ nghĩa! Nhất là ở tuổi chú bây giờ. Điều chú băn khoăn là sau những kết quả tuyệt vời này, không biết chế độ ta đã có sự lựa chọn dứt khoát chưa.

   Chú lại nói đến hai con đường ạ?

   Cháu rất sính chính trị, rất sính ý thức hệ! Hai con đường chú muốn nói ở đây là sự lựa chọn giữa một bên coi đổi mới như một bản năng tự vệ, và một bên coi đổi mới là con đường tất yếu của phát triển. Nghĩa là sự lựa chọn giữa bản năng và tự giác.

   Sao chú lo xa như vậy ạ? – Nghĩa cảm thấy phần nào bị châng hẩng.

Thế hả? Cháu có nghe kỹ những điều trình bày của bốn anh em Vũ không?

   Có ạ.

   Cháu có thấy những việc họ làm được, một phần là nhờ nhiều chuyện chưa có luật, cũng có nghĩa là luật rất thoáng hoặc không cấm, song cũng có không ít chuyện của anh em Vũ luật pháp chưa với tới, cháu có thấy như thế không? Vì thế phải hỏi lấy cái gì bảo đảm công ty của bốn anh em Vũ trong tương lai mãi mãi lành mạnh và phát triển phù hợp với quốc kế dân sinh? Tại nhiều quốc gia, quá trình biến tấu thành các đường dây làm ăn phi pháp diễn ra nhanh chóng một cách dễ sợ, rồi có nơi còn đẻ ra các mafia nữa!

   Cháu thấy chú phảng phất có ý chống chủ nghĩa tư bản, có phải thế không ạ? – Nghĩa ngạc
 

nhiên.

   Hỏi như thế hình như cháu định cho chủ nghĩa tư bản và tự do vào cùng một rọ có phải không? Hiểu thế thì nhầm to đấy.
   Nhưng xin chú biết cho là đổi mới ở nước ta mới chỉ bắt đầu thôi ạ. – Nghĩa nhắc lại ý này để trấn an chú mình.
   Phải. Chính vì thế chú mới băn khoăn. Không tự giác tiếp tục đổi mới để phát triển thì kiểu gì cũng sẽ đi theo luật rừng.
   Thực ra cháu mới chỉ để ý đến chuyện mấy anh em Vũ phàn nàn về cái tội có quá nhiều người vòi phong bì. Hết công an hỏi thăm, lại đến phòng thuế, bảo vệ môi trường, thậm chí cả Ủy ban phường, quận, hộ tịch viên nữa! Đấy là những cái gai nhìn thấy được...

   Phải nói đấy mới chỉ là những mụn ghẻ lặt vặt thôi cháu ạ, nhưng lại không thể giải quyết theo cách ngứa đâu gãi đấy! Chú đã làm ăn ở châu Phi, ở Mỹ Latinh... Tại đấy người ta có thể nuốt chửng cả một doanh nghiệp, bỏ túi cả một cái cầu như cầu Chương Dương ngoài Hà Nội, một xa lộ...

   Vì đó là những nước đi theo con đường tư bản!

   Cháu nghĩ thế à? - ông Học cười to.

   Cháu tin là như thế.

   Để xem.

Ông Học uống hết chén nước rồi ngồi yên. Nghĩa phải giục:

   Chú không tin ạ?

   Nói với cháu thế nào nhỉ? Chú sợ rằng đồng tiền không có khả năng phân biệt nhà tư bản với người cộng sản, nghĩa là nó chén tất!
   Chính vì thế nhà nước phải nắm quyền kiểm soát kinh tế, chú có đồng ý như vậy không ạ? Mặc dù là cần khuyến khích tự do làm ăn.
   Nghĩa này, bây giờ ngồi với cháu ở đây mà chú vẫn chưa hết sững sờ trước cái vĩ đại của thuỷ điện sông Đà, của mạng lưới điện cao thế trải khắp nước với đường dây 500 kilô vôn...

Một nước nghèo và lạc hậu như nước ta mà có được những công trình ấy là quý lắm! Không thể tưởng tượng nổi. Nhưng sau khi được hỏi chuyện mấy người lãnh đạo ở đấy, chú băn khoăn tại sao chính phủ ta lại nhập cục người sản xuất điện và người bán điện lại làm một. Cả nước cũng chỉ có một người sản xuất và bán điện duy nhất là Tổng cục Điện lực, lại còn trong vòng tay ôm ấp của Nhà nước nữa chứ! Như thế có phải là thực hiện quyền kiểm soát của Nhà nước không? Cá mập tư nhân và cá mập quốc doanh liệu có gì khác nhau không cháu? Tổng cục Bưu chính viễn thông cũng thế, nhà nước vừa quản lý, vừa khai thác!.. Vừa đá bóng vừa thổi còi, như thế là tham nhũng sinh con đẻ cái ngay trong hệ thống rồi, chống làm sao được hả cháu? Bài học của cả thế giới đấy cháu ạ! Chú còn thấy nhiều ví dụ khác nữa...

   Thưa chú, ở nước ta ngoài Nhà nước ra, không thành phần kinh tế nào có thể làm nổi điện chú ạ. Ngành bưu chính viễn thông, các ngành khác cũng thế ạ...
   Đừng nghĩ vậy! Ai làm cũng được, nhưng không được độc quyền... Không có độc quyền nào là tốt, kể cả độc quyền một đảng lãnh đạo... Nước Mỹ cũng chỉ có một giới thống trị, nhưng cũng phải chia ra con voi và con lừa(1) [(*) Đảng Cộng hòa và đảng Dân chủ.] lúc nào cũng phải cạnh tranh sát phạt nhau!

Nghĩa cảm thấy một luồng điện nào đó chạy qua người mình, vì vấn đề quá nhạy cảm. Nghĩa đang lo xem phải đối đáp với chú mình như thế nào, thì ông Học đã nói tiếp:

   Điện là đầu vào của cả nền kinh tế, để một người, một đơn vị kinh tế lũng đoạn là tối kỵ. Tại sao không tạo ra hai hay ba công ty quốc doanh về điện độc lập với nhau? Cho cả nước ngoài kinh doanh nữa! Tại sao không tách người sản xuất điện và người bán điện thành các công ty riêng rẽ? Nhiều người bán, nhiều người phân phối, tất cả phải sòng phẳng, người tiêu dùng được nhờ. Đọc báo chú thấy nhiều công ty xuyên quốc gia cỡ hàng đầu thế giới vào ta xin làm điện. Có nhiều cách lắm cháu ạ! Nhiều nước tư bản vẫn còn các công ty kinh tế lớn thuộc sở
 

hữu nhà nước. Song tất cả phải cạnh tranh nhau về hiệu quả kinh tế, hiệu quả xã hội. Thiện chí không đáp ứng được những đòi hỏi này đâu, dù là thiện chí của các công ty nhà nước. Chú có thể cam đoan với cháu như thế. Dứt khoát phải trông chờ vào thể chế luật pháp phát triển và chống kinh tế độc quyền. Đấy là cái mà nước ta chưa có.

   Cháu thừa nhận cứ coi quốc doanh cái gì cũng tốt thì không ổn. – Nghĩa thở phào trong lòng.
   Thế là cháu đang bị chú diễn biến hoà bình đấy. Ông Học cười xòa.

   Xin chú cứ nói tiếp đi. – Nghĩa cười. - Dù sao cháu vẫn cảm thấy chú dị ứng với quốc doanh, có phải thế không ạ?
   Lễ thường nhận xét với chú là cháu rất bôn-sê-vích. Có lẽ Lễ đúng đấy. Lễ kể cho chú nghe những cuộc tranh luận với cháu, nhất là cuộc tranh luận đêm nào giữa hai anh em. Lễ gọi đấy là cuộc tranh luận huyền thoại.

Đến đây cả hai chú cháu cùng cười. Nghĩa pha ấm nước mới và xin phép ông Học được hút thuốc để tiếp tục câu chuyện, Ông Học không hút, nên từ nãy Nghĩa cứ phải nhịn mãi.

   Được chú và Lễ thừa nhận cháu là bôn-sê-vích thì chứng tỏ là chú không diễn biến hoà bình được cháu rồi có phải không ạ. – Nghĩa châm thuốc, vừa nói vừa cười.
   Đấy là cháu vu oan cho chú thôi. Tôn sùng thị trường một cách thái quá, hay thị trường méo mó đều tai hại. Theo chú nghĩ, chuẩn mực hay thước đo cuối cùng là phát triển.
   Dạ, nói như chú thì mỗi thành phần kinh tế trong xã hội đều phải lấy hiệu quả đối với toàn bộ nền kinh tế và xã hội làm tiêu thức chung? Có phải như thế không ạ?
   Nhất định là như vậy, được cưỡng chế bằng luật pháp và các thể chế.

   Hệ quả cuối cùng ắt hẳn là kinh tế quốc doanh không thể duy trì vị thế hiện tại của nó? Chú có thừa nhận thế không ạ?
   Cháu bôn-sê-vích hết chỗ nói! Sao cháu không đặt câu hỏi cháu định lựa chọn cái gì? Tạo sức mạnh cho toàn bộ nền kinh tế, hay là chỉ lo ưu ái một mình kinh tế quốc doanh?
   Thưa chú xây dựng kinh tế quốc doanh là đầu tàu, là chủ đạo cho cả nền kinh tế. Đó là sự lựa chọn của Nhà nước ta đối với toàn bộ nền kinh tế chú ạ.
   Chú có một thước đo khác. Cọc cạch ưu ái một anh nào đó trong nền kinh tế thì trước sau cũng suy sụp. So với các nước cộng sản Đông Âu và Nga Xô trước đây kinh tế quốc doanh của nước ta hiện nay đã thấm tháp gì hả cháu?.. Đấy là những nước công nghiệp, trình độ phát triển của họ hơn nước ta nhiều bậc, thế mà...

Nghĩa lặng thinh hồi lâu, đâu đó nơi chân răng nhói buốt.

   Dạ thưa chú... Như thế là dứt khoát phải tư nhân hoá quốc doanh? Ông Học không trả lời ngay được, phải lục lọi trí nhớ của mình:

   Chú thật không đủ hiểu biết để đưa ra một lời khuyên nào, đấy cũng không phải là việc của chú. Nhưng chú đã hỏi cháu rồi, câu chuyện là cháu định lựa chọn gì. Lựa chọn phát triển đất nước hay lựa chọn phát triển thành phần kinh tế?

   Xin chú nói thật cụ thể xem ạ.

   Cháu định làm cho mỗi đồng vốn của toàn xã hội phải sinh lời hay chỉ muốn ưu ái một bộ phận kinh tế nào đó? Thực ra câu hỏi này chỉ đặt ra cho lãnh đạo của cháu thôi, còn dân ta thì đã lựa chọn rồi!

   Trời đất, làm sao chú dám nói như đinh đóng cột thế ạ? – Nghĩa không giấu được ngạc nhiên của mình.
   Cháu không thấy sự hưởng ứng chủ động của dân với đổi mới à? Đi đến đâu chú cũng thấy điều này, sinh động quá cháu ạ. Các cháu bà Sáu Nhơn thì đã được bà nội của mình chuẩn bị từ nhiều năm trước! Dân mình tài lắm... Là người đứng ngoài cuộc, chú dám nói chính dân mình mới là người đầu tiên thúc đẩy công cuộc đổi mới ra đời.
 

   Chú lý sự như thế thì cháu chịu. – Nghĩa đồng tình với nhận xét của ông Học.

   Mà hình như lãnh đạo của cháu cũng đã lựa chọn rồi thì phải. Chú lo rằng đã lựa chọn mà hình như không biết, không muốn, hay là không quyết tâm lựa chọn, nghĩa là chẳng qua chỉ vì tình thế bó buộc... Chú nói như thế không hiểu có quá kiêu ngạo không, cháu đừng cố chấp!

   Cháu hiểu sự băn khoăn của chú... – Nghĩa bỏ dở câu nói, đứng lên ngồi xuống, đi đi lại lại trong phòng. Mải nghĩ, ông châm thuốc hút, quên cả xin phép ông Học...Tự giác hay bản năng đối phó đúng là chỗ này đây!..

Ông Học cũng dừng lại, vì chỉ sợ mình đã quá lời.

   Chú sống xa đất nước như thế, làm sao chú có thể nhận xét là lãnh đạo đã có trong tay sự lựa chọn rồi mà vẫn không quyết chọn ạ?
   Chính vì thế chú mới lo là mình quá kiêu ngạo. Thôi thì đã trót buột miệng rồi, phải nói hết vậy. Mấy ngày nay đi thăm các nơi, bên cạnh niềm vui đến sững sờ về nhiều bước phát triển năng động, chú cũng thấy lo lo về cái phập phù, cái không nhất quán của luật pháp, của chính sách, nhất là sau khi trò truyện hồi lâu với đám anh em Vũ. Nếu có những phân tích, đánh giá, kết luận chuẩn xác rút ra từ mười năm đổi mới vừa qua để đi tiếp thì hay lắm...

   Ôi chú phạm vào nghề nghiệp tổng kết của cháu!.. – Nghĩa kêu lên, như bị ai giẫm phải chân mình.
   Vậy hả? Nếu thế thì hay lắm! Từ cái việc cháu gọi là tổng kết ấy mà tìm ra được những bước đi tiếp, để không quay lùi thì hay quá!.. Ôi nếu được như thế!.. Không phải nước nào cũng làm được đâu cháu ạ.

   Cháu nghĩ là nước ta làm được.

   Đấy là cháu nghĩ, còn chú thì cầu mong nước ta làm được.

   Chú còn hoài nghi ạ?

   Cháu phải biết, đối với nước ta kinh nghiệm rút ra từ những năm này có lẽ còn quý hơn cả một kho kim cương. Không một học thuyết hay trường phái kinh tế nào có thể chứa đựng nổi những điều quý báu của kho tàng kinh nghiệm này đâu!

   Sao chú có thể đi xa đến thế được ạ? Chú cũng tin vào các bài viết về con rồng Việt Nam ạ?

   Việt Nam ta có là con rồng hay không là con rồng thì chú lại hoàn toàn chưa có câu trả lời. Chẳng có gì bảo đảm nó không phải là chuyện hoang đường. Cũng không nên phí phạm thời giờ toạ hưởng trí tưởng tượng của các nhà báo hay các học giả làm gì. Có gì bảo đảm trí tưởng tượng ấy không phải là một thứ nha phiến đối với chúng ta? Có gì bảo đảm không?

   Thế thì chú tin vào cái gì ạ?

   Suy nghĩ của chú đơn giản thôi: tin vào hành động của mình. Chú muốn nói vui thế này: Mười ngày nay, ngó nghiêng nơi này nơi khác, cái mũi của chú cảm thấy đất nước bắt đầu có gì khang khác, là lạ. Chú đã có cảm giác này khi tìm đường đi vào thị trường tiền tệ các nước châu Mỹ La-tinh năm nào... ở đấy lúc đó là một nền kinh tế bắt đầu đi lên... Phải chăng tương lai của nước ta bắt đầu hé mở từ những điều đang cần được rút ra từ cuộc sống này? Hay tất cả chỉ đến rồi lại đi... Chỉ thoảng qua như một làn gió... Cũng giống như một số nước châu Mỹ La-tinh hồi đó...

Nghĩa nhăn mặt trong giây lát, rồi chuyển hướng câu chuyện, gần như theo một bản năng:

   Cháu hiểu ạ. Cháu rất thích câu nói cửa miệng của chú: Máu tham hễ thấy hơi tiền là đi! Chú nói với cháu không biết bao nhiêu lần câu này. Cháu ước ao có được sự nhạy cảm như của chú! Có lúc cháu hình dung chú là anh chàng cao bồi, không chăn bò nhưng đi tìm vàng như trong các phim đồng quê của Mỹ.

   Anh chàng cao bồi già này bây giờ đã xuống đất dắt ngựa rồi, trong tay không còn khẩu col nữa, mà đã phải cầm một khúc côn lò dò từng bước đi... Một viên đạn lạc.., một vách núi lở, hoặc một thân cây nào đó bỗng nhiên đổ ập xuống... thế là người cao-bồi ấy sẽ yên nghỉ mãi mãi dưới lớp cỏ xanh... - giọng ông Học trầm trầm về đường đời của mình.
 

   Ông già cao bồi này bây giờ còn phải đứng trước sự lựa chọn nào không ạ?

   Có lẽ cho đến khi nhắm mắt xuôi tay mới thôi cháu ạ!

   Cậu mợ cháu vẫn kể cho chúng cháu nghe là chú không bao giờ sống buông thả mình.

   Cha mẹ cháu lúc nào cũng nghĩ tốt về chú. Chính cha mẹ cháu nuôi chú thành người... Có một kỷ niệm chú không bao giờ quên về bố cháu. Năm ấy chú đã học xong première année, ông bà nội mất từ lâu rồi. Nhân lúc chú phạm lỗi không biết nhường nhịn bạn bè, bố cháu kể cho chú nghe một lần bố cháu được đi ăn cơm tối với ông nội ở bên nhà ông bà ngoại. Bố cháu thích lắm. Lúc ấy bố cháu mới ở tuổi chuẩn bị vào cour enfantin. Đi ăn cơm xong về đến nhà, ông nội hỏi bố cháu: Ăn cơm tối nay con thích món gì nhất. Bố cháu hồn nhiên trả lời: Con thích nhất món nem cua ạ, nên con ăn không biết chán. Ông nội cháu nghe xong không nói không rằng, bắt bố cháu nằm lên giường rồi lấy roi mây đánh cho ba roi thật đau. Bị đòn xong bố cháu không khóc, mà lại đứng dậy khoanh tay hỏi ông nội: “Thưa bố, tại sao tự nhiên con lại phải đòn ạ?”. Ông nội giải thích: “Cả mâm cơm có đĩa nem rán là ngon nhất, con cứ ăn theo sở thích của mình, thế vừa là tham ăn, vừa là không biết cái lễ phép làm người phải kính trên nhường dưới!”. Bố cháu nói với chú: “Có lẽ đến lúc chết anh sẽ không bao giờ quên ba roi này!”. Câu chuyện ấy của bố cháu là lời răn suốt đời đối với chú...

   Có lẽ bố cháu đẻ ra đã là thầy giáo ạ! – Nghĩa nói vui. - Thế nhưng như chú bây giờ chú vẫn còn phải lựa chọn gì nữa ạ?
   Có lẽ chú đang đứng trước sự lựa chọn khó khăn nhất trong đời mình...

   

Ông già Học hình như vẫn còn đang đánh vật với những ý nghĩ khác nhau, hết ngước nhìn đâu đâu rồi lại nhìn trời. Nghĩa kiên nhẫn chờ đợi.

   Nói thế nào cho cháu hiểu nhỉ... – sự lưỡng lự vẫn còn nguyên trên nét mặt ông Học. Ông nhấp nháp thêm mấy ngụm nước nữa rồi mới nói tiếp: - Cháu ạ, gia cảnh nhà ta, đất nước ta...

Rồi đến những năm đau khổ, gian truân... Thế là đủ lắm rồi cháu ạ. Cháu hãy nghe chú bộc bạch tâm can mình, chú chỉ nói riêng cho chính mình: Dù ai muốn nghĩ gì nói gì đi nữa, Đảng Cộng sản Việt Nam trên con đường của mình đã dựng được một mốc son là người lãnh đạo sự nghiệp đấu tranh giải phóng và thống nhất đất nước. Đảng này đang đặt được nền móng đầu tiên cho sự nghiệp tiếp theo... Cháu xem, có gì ngăn cấm hay cản trở Đảng này từ đó tiếp tục đi tới mốc son thứ hai cho thời kỳ dựng lên một nước Việt Nam có thể sánh vai với các cường quốc năm châu như Cụ Hồ hằng mong ước? Có gì cản trở việc này không cháu?

   Xin chú cứ nói tiếp ạ.

   Cháu xem, vua Minh Trị nước Nhật ngày xưa làm gì có những điều kiện thuận lợi bên trong bên ngoài to lớn như Đảng Cộng sản Việt Nam bây giờ! Nếu các con số không đánh lừa chú, thì hình như Việt Nam hiện tại đã vượt xa Hàn Quốc trong thập kỷ đầu tiên của nước này trên trên con đường trở thành con rồng!

   Vâng, đất nước đang đứng trước thời vận lớn ạ.

   Hay là đang có nguy cơ đánh mất thời vận lớn hả cháu? Cháu phải nhìn xem cả vế trái này nữa chứ!

Nghĩa lặng yên chăm chú nhìn ông già Học.

   Cháu ạ, chịu mê muội bóc ngắn cắn dài, như đã thường xảy ra ở một số triều đại sau khi đăng quang? Hay là chịu nuôi dưỡng chí khí và sức dân để có trường lực lo kế hưng thịnh lâu bền cho đất nước như Nguyễn Trãi đã từng khuyên bảo các ông vua của mình?.. Chung quy câu chuyện bây giờ vẫn là tùy thuộc vào việc Đảng của cháu lựa chọn cái gì mà thôi! Chú thực lòng rất băn khoăn.

   Chú lo về đảng cầm quyền là cộng sản, lo về ý thức hệ hay là lo về chế độ xã hội ở nước ta ạ? – nỗi lo lúc nãy của Nghĩa lại trỗi dậy.
   Còn hơn tất cả những thứ đó cháu ạ. – giọng ông Học lắng hẳn xuống. - Những gì chú được biết về Nga Xô, về Trung Cộng, về nhiều chuyện khác... khiến chú không thể và không bao giờ
 

chấp nhận được cộng sản cháu ạ. Không bao giờ! Lễ và chú giống nhau chỗ này. Chú thừa nhận Lễ và chú không thay đổi được nữa rồi ... Nhưng cả chuyện này nữa chú cũng gạt sang một bên. Cứ cho là những loại vấn đề cháu vừa nói đã được giải quyết một cách mỹ mãn đi. Cứ cho là cuối cùng thì đất nước này cũng sẽ sinh thành ra được và đào tạo được những thế hệ lãnh đạo như thế hệ Hồ Chí Minh đi ... Cứ cho là cuối cùng cũng lựa chọn được thể chế chính trị tốt đẹp nhất cho phát triển đất nước đi ... Cứ giả thiết là đất nước có được trong tay tất cả những điều đáng mong ước ấy đi, cháu ơi hãy nhìn đi, nhìn cho kỹ cả cái thế giới nước ta đang phải chung sống, đang phải đối mặt! Cháu có thấy gì không?

   Chú vừa mới nói về thời vận, thế mà…?

   Nghĩa ạ, từ khi biết làm người, lúc nào chú cũng lo mình có thể bị mọi đối tác của mình ăn gỏi bất kỳ lúc nào, trở thành con mồi của bất kỳ ai cháu ạ. Với năm tháng nỗi lo bị ăn thịt ngấm vào máu, gần như trở thành bản năng của chú trong cách nhìn nhận thế giới! Đến mức chú sống không thể thiếu nghi ngờ cháu ạ. Không thể nào bàng quan với nỗi lo như vậy!

   Nhưng thế giới ngày nay khác xưa rồi ạ. – Nghĩa chưa hiểu ý chú mình.

   Quả là ngày nay hầu hết mọi quốc gia trên thế giới đã giành được độc lập, chế độ thuộc địa hoàn toàn lỗi thời và đã bị xoá bỏ, chú thừa nhận điều này. Ấy thế mà vẫn khối nước bị ăn gỏi một cách khốn khổ đấy cháu ạ, bằng kinh tế, bằng chính trị, bằng quân sự hay là bằng những đòn tổng hợp của tất cả những thứ này… Ai nói trước được hả cháu? ...Lúc đầu có thể chỉ là một sản phẩm nào đó của nền kinh tế bị phá sản, bị loại bỏ.., hoặc là những dư chấn của một cuộc khủng hoảng kinh tế ở một nơi xa xôi tít tắp nào đó, những tác động của một cơn sóng thần kinh tế hay chính trị từ một châu lục khác… Làm sao lường hết được cái thế giới hôm nay hả cháu? Một cơn sóng thần tài chính tiền tệ đã làm sụp đổ kinh tế của một loạt nước Đông Nam Á trong một đêm… Đã có một vài quốc gia tự tan rã trong một cơn sóng thần chính trị của chính mình và đương nhiên dễ trở thành miếng ngon cho kẻ chuyên ăn gỏi người khác… Rồi còn thiên tai dịch bệnh, ai dám nói trước được?..
   Trời đất, chú nói cho cháu nghe về nhân tình thế thái trong cộng đồng các quốc gia mà cứ như là đang mô tả thế giới động vật hoang dã vùng Amazon vậy!
   Cháu phải buộc tội ông Darwin(*) [(*) Charles Robert Darwin (1809 - 1882).]. Đó là cuộc sống thực. Cháu hãy nhìn vào các nước vùng Nam Mỹ, vùng Balcan, hãy xem bản đồ các nước châu Phi, nhìn vào Trung Đông, Trung Á… Cháu hãy nhìn xem tình hình náo động hiện nay của những quốc gia thuộc Liên Xô cũ…

   Chú nói thế thì cháu hiểu. Darwin là thần tượng của chú có phải không ạ?

   Không! Hình như chú không có thần tượng nào cả, chú chỉ thần phục độc có lẽ phải và đồng tiền chú làm ra... - ông Học ngẫm nghĩ. - Còn về con người, quả thực chú có lẽ thích phong cách Darwin. Ông ta dám sống độc lập, coi tự do của mình là trên hết, tự làm việc cho mình, không chịu đứng dưới trướng một trường nào, không quy phục một trường phái nào! Hình như ông ta chỉ quy phục quy luật!

   Chú khác hẳn với cậu cháu về tính mạo hiểm.

[trachvandung]

   Một thời làm nghề quản lý và kinh doanh các nguồn vốn uỷ thác, chú đã phiêu lưu làm ăn ở các nước có thị trường hoang dã, đã đến kinh doanh tại các nước nghèo khổ nhất thế giới, cả những vùng hãy còn bộ lạc và phong tục quần hôn ở châu Phi… Cuộc đời dạy chú nhiều lắm...

Chú đã vật lộn trên thị trường của các loại quốc gia khác nhau. Hiện tại chú đang sống trong quốc gia có nền kinh tế và quân sự hùng mạnh nhất thế giới. Hành trình này khiến chú có cảm tưởng mình đã đi dọc chiều dài phát triển bốn năm trăm năm gần đây của nhân loại...

   Chú có lý để nhận xét như vậy ạ.

   Người ta nói 20 phần trăm nhân loại có mức sống sung túc hiện nay chiếm giữ 80 phần trăm của cải toàn thế giới. Nhưng chú thì lại tự hỏi mình tại sao một nửa thế kỷ nay trong số trên một trăm ba mươi quốc gia giành được độc lập chỉ có dăm ba quốc gia ngoi lên được vị trí nước mới công nghiệp hoá? Đã thế những con rồng, con hổ này toàn là những nước nhỏ, thậm chí có anh chỉ là một thành phố! Câu hỏi day dứt lắm cháu ạ.
 

   Nếu lực lượng lãnh đạo nước ta trở thành con rồng là Đảng Cộng sản Việt Nam thì chú có chấp nhận đảng này không ạ? – Nghĩa vớ được cơ hội bàn luận với chú mình vấn đề tế nhị nhất.

   Sao lại không hả cháu? Chính vì thế chú đang đứng trước sự lựa chọn khó nhất trong đời mình!
   Nhưng trước sau chú vẫn nói là không thể chấp nhận được cộng sản ạ?

   Không chấp nhận, thực lòng chú như vậy. Nhưng vẫn phải lựa chọn. Bởi vì nếu có một Đảng Cộng Sản Việt Nam như thế, thì trước hết đấy sẽ là một Đảng vì lợi ích của dân tộc này.
   Nghĩ được đến thế mà chú vẫn còn lưỡng lự ạ?

   Cháu hỏi gì mà kỳ cục thế!.. - ông Học bỏ lửng câu trả lời, ngửa mặt lên trần nhà như muốn tìm kiếm cái gì đó trong không trung. Trong tâm trí ông cuồn cuộn những ngày sóng gió của năm tháng đã qua.

... Cả một đời người mình đã quay lưng đi! ...Cả một đời người mình đã chạy trốn đất nước!..

Nghĩa vừa bị bao nhiêu ý nghĩ dồn nén, vừa nóng lòng muốn biết suy nghĩ của chú mình, đánh liều hỏi:

   Thưa chú, nếu cháu có nói điều gì không đúng xin chú đừng giận. Cháu xin hỏi thực điều gì còn làm cho chú lưỡng lự như vậy ạ?

Ông Học hắng giọng, uống nước, xong vẫn lặng yên.

Câu chuyện giữa hai chú cháu ông Nghĩa bỗng dưng tắt ngấm.

Nghĩa càng nôn nóng muốn biết tận cốt lõi suy nghĩ của chú mình. Chờ mãi, Nghĩa lại liều mạng:

- Hay là tại vấn đề cải tạo tư sản cái nhà in của chú ạ?

Nghĩa vừa mới dứt lời ông già Học đã bật đứng dậy, hai mắt quắc lên giận dữ:

- Cháu nói cái gì? Cháu đánh giá chú như thế à?

Nghĩa bất ngờ đến tột độ, lưỡi cứng lại, không biết nên trả lời ông Học như thế nào, đành chằm chằm ngồi nhìn chú mình, sẵn sàng chịu đựng những phản ứng tiếp theo của ông Học.

Chờ một lúc không thấy Nghĩa trả lời, ông già Học hạ giọng:

   Sao, cháu vẫn chưa nghe ra câu hỏi của chú?

   Cháu xin lỗi chú, cháu thực lòng muốn biết căn nguyên sự lưỡng lự của chú. Cháu không thể dừng lại được...
   Ta hiểu... - ông Học đã bình tĩnh trở lại.

Càng nghĩ, ông càng cảm thấy cái trần nhà cũng quay cuồng theo. Ông đứng dậy ra đứng trước cửa sổ, bỏ mặc một mình Nghĩa ngồi lại trong phòng. Mãi một lúc sau ông mới quay vào:

   Cháu nhất định bắt chú phải trả lời à?

   Vâng, cháu xin chú!

Ông Học còn đắn đo một lúc nữa. Ông tự tay rót nước cho Nghĩa và cho mình, ngồi xuống ghế uống một ngụm dài rồi mới chậm rãi:

   Thôi được, ta nói: Đúng là chú lựa chọn như thế chỉ vì thương dân tộc mình, chứ không phải vì chú chấp nhận chủ nghĩa cộng sản. Chấp nhận miễn cưỡng thì vẫn là chấp nhận, nhưng lo thì vẫn lo.

   Chú còn lo gì nữa ạ?

   Câu chuyện là thế này, cháu phải đủ bình tĩnh nghe: Chú vẫn còn ngờ vực!

   Thưa chú, cháu nghĩ là cháu có thể hiểu được điều này!

   Chưa chắc!

Câu nói cụt lủn của ông già Học bật Nghĩa đứng dậy khỏi ghế. Hai tay đặt lên bàn, mắt nhìn thẳng vào ông Học, Nghĩa mạnh dạn hỏi:
 

   Thưa chú, cháu mà chú cũng không tin ạ?

   Nói thế nào cho cháu hiểu đây! - ông Học lục lọi trí nhớ, đứng dậy, đi đi lại lại trong phòng, vừa đi vừa nói: - Cháu có biết không, trong đời làm ăn của mình chú mất lớn cũng nhiều, cái nhà in của chú chẳng thấm tháp gì. Thậm chí đã một lần chú mất trắng tay, đến mức chấp nhận đi đẩy xe bò. Nhưng tự do của chú thì không đời nào! Không bao giờ!

Đứng đối diện với chú mình, cách nhau có mỗi cái bàn uống nước mà Nghĩa cảm thấy khoảng cách vời vợi trước mặt không sao san lấp được. Nghĩa rời chỗ ngồi, vừa đi đi lại lại quanh chú mình, vừa nói:

   Thế nhưng chú vẫn lựa chọn rồi đấy ạ.

   Phải, sự lựa chọn nung nấu đầy day dứt. Cháu biết không, trong khi chuẩn bị chuyến về thăm đất nước lần đầu tiên, tình cờ người thư ký của chú tìm được trong tư liệu lưu trữ trên mạng của Rand Corporation câu nói của ông Lê Duẩn: ...Chiến thắng này là chiến thắng của cả dân tộc Việt Nam ta! Cả dân tộc! Không của riêng ai!.. Ông Duẩn nói như thế khi đặt chân tới sân bay Tân Sơn Nhất sau 30 Tháng Tư... Ôi, đọc xong chú lặng người đi vì xúc động, mặc dù câu nói ấy đã được nói ra trước đó cả hàng chục năm trời! Nhưng ngay sau đó chú thấy tim mình thắt lại!.. Bởi vì trong những năm sau đó biết bao nhiêu điều trái ngược đã xảy ra... Bao nhiêu ngày đêm chú đã phân vân tự hỏi mình về sự trái ngược này... Vì sao lại thế hả cháu? Chiến thắng của toàn thể dân tộc ta, không phải của riêng ai cơ mà! Ôi nếu giữ được điều tinh túy này! Chú không sao cắt nghĩa được, cháu ơi...

Ông Nghĩa ngơ ngác nhìn chú mình, trong thâm tâm thừa nhận mình còn quá nông cạn. Ông yên lặng chờ đợi, vì chỉ sợ nói thêm điều gì nữa thất thố.

   Trước đây cháu có nghĩ là cuộc sống sau ngày 30 tháng Tư lại diễn ra như đã xảy ra không hả Nghĩa?
   Nghĩa yên lặng, trong thâm tâm nhớ lại những buổi tranh luận không dứt với Lê Hải về thời kỳ hậu chiến, lại nhớ đến Lễ...
   Cháu vẫn nợ chú câu trả lời! – ông Học giục. - Vì sao ông Duẩn đã nói lên được tâm nguyện mong đợi của từng người dân như thế, mà cuộc sống lại không tiếp diễn ra như thế hả cháu?

Nghĩa cảm thấy như có một ngọn mác đâm vào ngực mình, hai tay chống bàn ôm lấy đầu, mắt nhắm nghiền. Biết bao nhiêu cuộc tranh luận nóng bỏng với Lê Hải, trong chi bộ, trong Viện... ầm ầm nổi sóng trong đầu. Những câu hỏi tình hình mới, nhiệm vụ mới, về những tha hóa mới, bất cập mới lại giao chiến với nhau dữ dội... Nhưng Nghĩa vẫn chưa làm sao tìm ra được câu trả lời nào thích hợp để nói với chú mình...

   Cháu ạ, chú hiểu tâm trạng của cháu! Ở vào địa vị cháu có lẽ chú cũng phải suy nghĩ lao lung như cháu lúc này...

Nghĩa đứng lên, đi đi lại lại, nhưng chẳng đi tới câu trả lời nào cả, trong lòng thốt lên: “Ôi làm sao nói được cho chú hiểu hết sự tình trong nước chú ơi!”.

   Chẳng ai chuẩn bị được cho mình điều gì đáng kể về những cái mình chưa biết đến, chưa nghĩ đến... Chú bây giờ cũng thế thôi. Vì vậy sự lựa chọn của chú bây giờ đầy day dứt cháu ạ! Day dứt lắm! Sự lựa chọn này hình như là cuộc mạo hiểm lớn nhất. Có lẽ là cuộc mạo hiểm cuối cùng trong đời chú!

ÔÂng Nghĩa lặng người ngồi xuống ghế, trong lòng xót xa điều gì đó, hai bàn tay tự nhiên nắm chặt lại.

Lâu sau ông Học bước lại, đặt tay lên vai Nghĩa:

   Nghĩa ạ, Lễ kể cho chú nghe cuộc tranh luận huyền thoại giữa hai anh em cháu. Lễ đặt cho cuộc tranh luận giữa hai anh em cháu ngày ấy cái tên như thế. Đến bây giờ chú vẫn nghĩ rằng ngay cả cháu có khi cũng chưa hiểu hết những hy vọng gì của cả dân tộc này hồi ấy gởi gắm vào câu nói của ông Lê Duẩn đâu. ...Chiến thắng của cả dân tộc! Cháu có hiểu nổi không?

   Ôi chú Học, bây giờ cháu càng hiểu! - ông Nghĩa cảm thấy chân tay mình bủn rủn, với tay nắm lấy tay ông Học.
 

Chờ cho sự xúc động của Nghĩa qua đi, ông Học mới nói tiếp:

   Thôi, chú không muốn hỏi cháu điều cháu chưa nói được. Chú hỏi chuyện khác. Đảng của cháu có thể là Đảng của dân tộc được không hả cháu, đảng hiểu đúng như chú nghĩ?
   Cháu muốn chú tự tìm câu trả lời ạ. Vì đấy mới là câu trả lời thuyết phục nhất ạ!

   Có lẽ là như vậy... Trước khi lên máy bay về nước lần này, trên bàn làm việc của chú là bản Tuyên ngôn Độc lập mùng Hai tháng Chín. Đọc lại lần này mới càng thấy nhiều ý nghĩa sâu xa cháu ạ! Hay là... - ông Học bỏ dở câu nói vì sợ làm cháu mình phật ý.

   Hay là làm sao ạ?

   Hay là... bây giờ thắng rồi...

Ông Học bỏ lửng câu nói

Một cảm giác choáng váng nữa, nó không bốp chát như khi Nghĩa được nghe câu Năm Thịnh mắng Hai Phong ngày nào, nhưng day dứt gấp bội...

Ông Học không nói tiếp. Ông đứng dậy đi đi lại lại trong phòng, mắt ngước lên trần. Chính ông cũng đầy vẻ ưu tư khi nói ra điều này.

Nghĩa hiểu tâm trạng của chú mình, lại càng muốn được nghe chú mình nói. Nghĩa cố chờ một lát rời mới hỏi:

   Thưa chú, chú tin cậy vào lịch sử, nhưng vẫn còn hoài nghi Đảng trong tương lai ạ?

   Chú không hoài nghi Đảng của cháu, nhưng chú biết thế nào là ma lực của quyền lực!

   Biết như thế rồi mà chú...

   Nếu Đảng của cháu tự coi mình là Đảng của dân tộc thì trước hết phải vì dân tộc, nhưng quan trọng hơn nữa là phải cố trở thành lực lượng tinh tuý của cả dân tộc! Ông Học đắn đo một hồi rồi tiếp - Tai ác một nỗi là tại các nước đang tìm đường đi lên như nước ta bản thân dân chủ và thị trường không tự nhiên mọc lên được, mà phải nhờ vào phát triển, phải có lãnh đạo cháu ạ. Trừ phi ta muốn có cây cỏ hoang dại... Đấy là chỗ khó của bài toán!... Song cũng là đất dụng võ cho sự lãnh đạo sáng suốt, cháu hiểu không? Về nhiều mặt dân chủ cũng là bản thân của sự phát triển. Vì thế làm thế nào để Đảng của cháu được tôi luyện thành lực lượng tinh tuý của cả dân tộc thì mới hy vọng vượt qua được ma lực đầy hiểm nguy này cháu ạ. Một thách thức vô cùng khó, cháu hiểu không? Vì thế chú nghĩ sự lựa chọn của chú đầy rủi ro.

   Vâng, cháu thấy chú có lý của chú ạ...

   Nhưng sự lựa chọn của chú hình như vẫn thua xa và không mạo hiểm bằng quyết định của bố mẹ cháu khi bỏ cả cơ nghiệp, thậm chí sẵn sàng hy sinh cả hạnh phúc và tính mạng mình đi tham gia kháng chiến, với niềm tin cả quyết chứ không lúc do dự, lúc đầy day rứt như chú!

   Vâng, cháu hiểu ạ. Cháu vẫn còn nhớ rõ ngày đầu tiên gia đình cháu rời Hà Nội...

   Ngẫm nghĩ cho kỹ, chú phải nói là chính bố mẹ cháu, chính đại gia đình họ Phạm ta cổ vũ chú hôm nay chấp nhận sự mạo hiểm đầy day dứt này!.
   Ôi chú!...

   Cháu hiểu được sự lựa chọn của bố mẹ cháu chứ?

Càng hiểu được chiều sâu những nguyên nhân dẫn đến sự lựa chọn của chú mình, Nghĩa càng bị cuốn hút vào chiều sâu những ưu tư khúc mắc của chú mình về vận mệnh của đất nước ... Sau giây lát đắn đo, Nghĩa quyết vượt qua chính mình để lấy can đảm đi đến cùng:

   Thưa chú, nếu sự mạo hiểm lần này của chú là thảm bại thì sao ạ?

   Không nói như thế được! Không được nói thế! – ông Học xua xua hai tay như thể chối bỏ câu hỏi của Nghĩa. – Đến đây ông già Học đỏ mặt tía tai, ông đứng dậy gần như hét vào mặt Nghĩa: - Cháu có hiểu cháu đang tưởng tượng ra điều gì không? Cháu có biết không?

Nói xong, ông như người chết lặng, hai tay bám lấy thành bàn cho khỏi ngã.

Nghĩa bấm bụng chịu đựng, nhưng nhất định không buông tha chú mình, giọng nói gần như lạnh lùng:
 
   Cháu biết, người như chú không thể tránh né câu hỏi này ạ! Ông Học thừ người ra, mãi rồi mới nói:
   Phải, cháu đã nói trúng ruột gan ta!

Nghĩa vẫn khoanh tay ngồi im, chờ đợi.

Thời gian bị đứt quãng.

Một lúc sau, giọng ông Học trâm trầm:
   Chú đã tự hỏi mình đúng câu hỏi ấy nhiều ngày, nhiều đêm.., từ nhiều năm nay cháu ạ...
Danh dự của chú, lương tâm của chú! Không phải chỉ hôm nay đâu... Sự lựa chọn này có thể là một thảm bại lắm chứ!.. - ông Học ngửa mặt lên trời, tự nói với mình trong lòng: “Đã đến lúc ta phải quyết định thôi...” – Ông đi đi lại lại một một lúc rồi mới quay ra nói tiếp với Nghĩa: - Chú không nỡ... Nhiều điều khiến chú không nỡ... Chú không thể phản được kinh nghiệm của mình...

Thế mà... Cuộc đời có sự lựa chọn biết phải trả giá mà chú vẫn lực chọn...: - Ông Học lại bỏ lửng câu nói.
   Chú vẫn còn một chút hy vọng hay một chút ảo tưởng ạ? - Hay là chú chấp nhận hy sinh ạ? Ông Học cố tình im lặng?

   Cháu biết chú không tán thành Đảng của cháu. - Nghĩa gặng đến cùng.

Ông Học không trả lời thẳng vào câu hỏi của Nghĩa:

   Hay cũng là số phận hả Nghĩa? Cho đến nay chưa có một quyết định nào làm chú khổ sở như thế này cháu ạ.., đến nỗi có khi thím cháu nghi là chú mang bịnh. Những lúc phân vân như thế, chú cứ tự hỏi có phải là mình mềm yếu quá không? Gần kề miệng lỗ rồi... Không biết trong sự lựa chọn này cái máu lạnh hơi tiền của mình để đâu mất rồi?!. ...Thôi đành một lần vậy...

Đành một lần để cho con tim chi phối cái đầu... Lần cuối đời và cũng là lần cuối cùng cháu ơi...
Có phải tuổi tác đã làm chú mềm yếu không hả Nghĩa? Hay là đau thương của dân tộc ta lớn quá! Nói đi Nghĩa! - Ông Học van lơn.

Nghĩa vẫn ráng sức ngồi im.

Ông Học rời chỗ ngồi, đi về hướng cửa sổ. Ông không muốn để Nghĩa thấy rõ tâm trạng day dứt đến tột độ của mình lúc này. Lời nói bay khỏi miệng mất rồi mà tâm trí ông vẫn chưa hết bàng hoàng ...

... Hôm nay ta đã nói ra điều ta cuối cùng phải nói! Ta đã quyết định...

... Lúc này trong đầu ông Học nhớ lại những lời mình khấn trưa hôm lên thắp hương trên đền Hùng, tại đền Thượng, giữa lúc trời đang nắng bỗng nhiên mưa ào ào đổ xuống ...

Hôm ấy mọi người, kể cả bà Học và Nghĩa.., đều chạy dạt vào hiên chùa trú mưa, nhưng một mình ông Học vẫn quỳ giữa sân đền Thượng, đầu gục xuống hai tay chắp vào nhau...

Đứng bên bậu cửa sổ, ông Học nhớ lại những lời mình đã khấn hôm ấy. Hôm nay trong lòng ông tự nhủ với mình điều thầm kín nhất.

... Xin Người hôm nay hãy nhận lấy quyết định của con như sự tạ tội... Xin hãy nhận ở con quyết định này... Con không cầu xin tha thứ... Vì từ khi sinh ra và cả đời mình, con đã trót là như thế mất rồi... Ôi Tổ quốc... Xin hãy ban cho con ơn huệ là chấp nhận quyết định duy nhất này trong đời con... Xin hãy giúp con vững lòng với điều con đã lựa chọn...

Nghĩa hiểu cử chỉ của ông Học, nhưng trong Nghĩa vẫn khăng khăng một sự thôi thúc ghê gớm. Nghĩa tự tha thứ cho mình về những điều làm cho mình áy náy, tự định thần một lúc, Nghĩa hỏi vọng theo:

   Như vậy là chú vẫn không né tránh được nỗi lo thảm bại, có phải thế không ạ? – Nghĩa quyết một ly không rời, nhưng trong lòng chua xót thầm trách đã xử tệ với chú mình.

Thời gian nặng nề trôi, ông Học lặng lẽ trở về chỗ ngồi của mình, uống xong ngụm chè, ông mới thong thả nói tiếp:

- Phải... - Ông Học ôm ngực một lúc rồi mới nói tiếp được: Cháu ơi, nếu xảy ra như thế, thì
 

đấy sẽ là lần đầu tiên chú thực hiện xong được một nghĩa vụ công dân của mình đối với Tổ quốc, và cũng là lần duy nhất... Cháu ơi, trong tim ta vẫn còn một Tổ quốc... và... và...

   Xin chú cứ nói ạ.

   Và sẽ là lần đầu tiên đồng thời cũng là lần cuối cùng chú có dịp tạ nghĩa được với Đảng của cháu! Nếu được phép, chú còn muốn nói... thảm bại này nếu xảy ra, sẽ là sự tạ từ mãi mãi của dân tộc ta đối với Đảng của cháu!.. – giọng nói của ông Học gần như hụt hơi, người đổ vào tựa ghế.

   Ôi chú!

– Nghĩa đưa hai tay ôm lấy tay chú mình trên bàn như để níu lấy ông già khỏi ngã.

Lần đầu tiên trong đời Nghĩa cảm nhận thêm được những khía cạnh mới sâu sắc về dân tộc mình và về Đảng của mình.

Thu thêm can đảm, muốn nghe chú mình khẳng định dứt khoát, Nghĩa lại hỏi:

   Thưa chú, rốt cuộc nếu chỉ có một đảng cầm quyền, dù là cộng sản, nhưng làm được sứ mệnh dân tộc trao phó, chú vẫn chấp nhận? Có phải chú nghĩ thế không ạ?
   Cháu nhìn lại xem, Hàn Quốc, Singapore và Đài Loan thời kỳ mở đầu sự phát triển thực chất là thời kỳ một đảng cầm quyền, nhưng cả ba nước này đều phải nhăm nhăm vào hai khâu: phát triển thị trường và mở rộng dân chủ. Có lẽ đấy là cái nút, là bước đi ban đầu...

   Nhưng ngay từ đầu cả ba nước này đã có kinh tế thị trường chú ạ! Vả lại không có nhiều quốc doanh như mình!
   Phải. Mỗi nước đều có đặc thù của riêng mình, nhưng cái chung nhất là phải tạo ra được một thể chế.., chẳng có đạo đức nào thay thế được đâu... Một Đảng không nhất thiết như đinh đóng cột là phải chuyên chế, phải độc quyền. Đương nhiên trong trường hợp này nguy cơ chuyên chế độc quyền lớn lắm, phải thông qua sự nghiệp phát triển toàn diện đất nước để tạo ra tự do và dân chủ...

Nghĩa ngắt lời ông Học:

   Nhưng thưa chú, Đảng của cháu nhấn mạnh độc lập dân tộc gắn với chủ nghĩa xã hội!

   Chú biết! Chú biết! Cương lĩnh của Đảng cháu ghi rành rành như thế!

   Thế mà chú vẫn mạo hiểm chọn Đảng của cháu?

   Đúng thế. Cái chủ nghĩa xã hội của nhiều nước đã sụp đổ thì tự nó đã chứng minh là không đúng, chú chắc là Đảng cháu không theo đuổi nó nữa. Hy vọng là thế... Cái chủ nghĩa xã hội đang hướng tới thì chưa ai nói rõ được nó là cái gì. May mắn là ở chỗ này Nghĩa ạ!

-Trời đất, sao chú lại coi cái gì đó còn chưa rõ ràng lại là điều may mắn ạ? – Nghĩa chưa hiểu ngay ý của ông già Học.

   Điều may mắn thật đấy cháu ạ, vì hãy còn đất cho sáng tạo và sự lựa chọn... - ông già Học cười về câu hỏi của Nghĩa. -... Nếu chủ nghĩa xã hội là: Toàn Đảng toàn dân đoàn kết phấn đấu xây dựng một nước Việt Nam hòa bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh... như Chủ tịch Hồ Chí Minh viết trong Di chúc của Người, sao chú lại không chấp nhận? Nếu chủ nghĩa xã hội ở nước ta đúng là nhằm vào dân giàu nước mạnh, xã hội công bằng dân chủ văn minh, thì người Việt Nam nào lại đi phản đối mục tiêu này? - Ông già Học tìm nắm bàn tay Nghĩa trên bàn, bóp chặt. Lát sau ông lại lên tiếng:

   Tóm lại, chuyện sống còn của đất nước, chuyện phát triển của đất nước hiện nay là đảng của cháu phải nhằm vào cái đích là có tự do dân chủ để phát triển. Suy cho cùng tự do dân chủ và phát triển mới là lẽ tất yếu.., dù phải trải qua con đường quanh co khúc khuỷu thế nào đi nữa vẫn sẽ là lẽ tất yếu... Đi đến cái tất yếu này bằng con đường phát triển, hay bằng con đường đổ vỡ? Đấy là sự lựa chọn lịch sử mà Đảng của cháu phải lựa chọn.

   Sao đấy lại là sự lựa chọn lịch sử của Đảng, chứ?

   Vì đó là cơ hội duy nhất chỉ Đảng của cháu mới có mà thôi.

   Là duy nhất?
 

   Phải. Lịch sử vẻ vang lãnh đạo dân tộc đấu tranh giải phóng và thống nhất đất nước, mối quan hệ gắn bó chưa thấy ở nước nào giữa nhân dân và Đảng, tất cả quá trình này mang lại cho Đảng của cháu vị thế tốt nhất trong xã hội nước ta ngày nay để trở thành người đi đầu khai phá con đường phát triển Việt Nam hiện đại trên cơ sở tự do dân chủ. Nhưng cũng đừng phí phạm tọa hưởng thành quả của lịch sử!
   Chú nói vậy thì cháu xin thưa là... chú còn duy ý chí hơn cả cháu và sự lựa chọn của chú đầy cảm tính đấy ạ! – Nghĩa thấy bụng như mở cờ. Nghĩa định xin chú mình sẽ khép lại cuộc đối thoại nhưng ông Học uống cạn ly nước, lại tiếp tục:

   Chính quá trình lịch sử cách mạng của Đảng cháu tạo ra cơ hội này, không phải một chính đảng nào khác cũng có được. Cơ hội lựa chọn con đường trường tồn với dân tộc trong những bước đường phát triển tiếp theo của đất nước. Có phải như vậy không?

   Cháu cũng kỳ vọng như vậy!

   Nếu thế, để xảy ra sự phí phạm cơ hội này sẽ còn tồi tệ hơn cả tự hủy diệt! Cháu có thử đặt ra điều này không?
   Sự phí phạm, theo chú...

   Đừng bắt chú phải nói ra tất cả! Đảng cháu phải xứng đáng với cơ hội do lịch sử tạo ra! Thước đo lòng trung thành với lý tưởng phụng sự dân tộc do chính Đảng cháu tự đề ra cho mình đấy!

Nghĩa rót trà mới cho chú mình, kiếm cớ im lặng nghe tiếp.

... Theo chú, đổi mới ở nước ta mới chỉ bắt đầu, cháu ạ. Mới chỉ vỡ vạc ra thôi, còn có thể đi nhanh, đi xa rất nhiều. Đơn giản là trong thời đại trí tuệ ngày nay, trong cái thế giới mở này, nhiều điều trước đây là không thể thì bây giờ là có thể cháu ạ. Cái lợi duy nhất của nước đi sau!..

   Chú chắc như vậy ạ?

   Sao lại không hả cháu? Không một dân tộc nào chịu bó tay chết đứng đâu cháu ạ! Cháu thử nghĩ xem, theo chú chưa bao giờ dân tộc ta cần tự do dân chủ như bây giờ để có thể cọ xát với cả thế giới, rất cần sự lãnh đạo sáng suốt của Đảng cháu để đạt được mục tiêu trọng đại này. Chính đòi hỏi này của dân tộc, cùng với truyền thống cách mạng đã được tôi luyện của Đảng cháu, hai yếu tố này đang tạo ra cho Đảng cháu cơ hội lớn lao mà trước đây không thể hình dung được.

   Chú nhìn cơ hội này như thế nào ạ? – Nghĩa muốn biết chú mình suy nghĩ gì về hướng này.

   Nhất là một khi Đảng cháu làm cho từng người dân có khả năng và bản lĩnh làm chủ trí tuệ, làm chủ chính mình! Nếu không đất nước độc lập thống nhất để làm gì? Ý này, Cụ Hồ nói rõ trong Di chúc của mình - Dừng lại một giây, ông Học tiếp:

   Nếu được tự do dân chủ như thế, Việt Nam ta sẽ là một quốc gia tuyệt vời cháu ơi!.. - Ông già Học sôi nổi.
   Như thế, những gì chú mong muốn là diễn biến hòa bình đích thực đấy ạ!

   Nghĩa! Chú không quan tâm đến ngôn từ của Đảng. Nói cho chính xác, vì muốn tiết kiệm xương máu, nguồn lực và thời gian của dân tộc mình, chú lựa chọn Đảng của cháu làm người đi đầu khai phá sự phát triển tất yếu này của đất nước. Chú không có sự lựa chọn nào tốt hơn. Nói đến mức ấy cháu đã hiểu chưa? Hay là chú nhầm?

   Cháu hiểu ý chú ạ. Theo con đường này, vai trò lãnh đạo của Đảng phải...

Ông Học không chờ nghĩa nói tiếp:

   Đảng của cháu phải luôn tự giác vươn lên làm được vai trò lãnh đạo trong mọi bước đi của đất nước trong quá trình phát triển tất yếu. Nếu chúng ta có tầm nhìn và biết lựa chọn!.. Cháu hãy nhìn lại xem: Gần như trong một đêm thoát khỏi nạn đói, lại còn có gạo xuất khẩu, tự tìm ra con đường riêng của mình chống được lạm phát và tạo ra tăng trưởng mà hầu như không nước nào làm được như thế, chấm dứt hẳn được nạn thuyền nhân di tản làm liêu xiêu đất nước, và bây giờ là bộ mặt kinh tế xã hội hoàn toàn khác trước!.. Ôi đoạn đường đổi mới đã đi
 

qua như thế không đáng rút ra kết luận gì hay sao? Trong những thành quả này cháu nhìn thấy những tiềm năng gì cho tương lai?

Tai Nghĩa ù lên, mãi mới nói được:

   Chú tổng kết những năm đổi mới vừa qua đấy ạ? Ông Học cười, lắc đầu:

   Không phải thế đâu cháu ạ. Đấy là các đánh giá của một số học giả ở Mỹ tại Boston về những cái được trong đổi mới của Việt Nam. Chú thấy họ có lý. Một số trong bọn họ đã sang Việt Nam nhiều lần. Chú đã đọc, so sánh các số liệu, và đã kiểm chứng được nhiều điều trong chuyến về thăm lần này. Lúc khác chú sẽ nói cho nghe những cái họ chê.

-Cháu cũng nghe, cũng thấy họ chê quá nhiều rồi, chú ạ.

   Sự thiếu tự giác, môi trường không công khai minh bạch, sự tha hóa, sự lúng túng, và trên hết cả là những bất cập cháu ạ... Bất chấp tất cả là cuộc sống cứ tự nó vận động với tất cả những yếu tố tiêu cực như vậy, không chờ đợi.., nghĩa là sẽ có nhiều cái tự phát không lường trước được!

   Chú cảm thấy như vậy ạ?

[trachvandung]

   Không! Chú đã nhìn thấy, ngửi thấy như vậy, cháu ạ... Từ cái mậu dịch quốc doanh chỉ còn lại cái tên, đến các hợp tác xã vỏ thực ra là các doanh nghiệp tư nhân của các cháu bà Sáu Nhơn, những câu chuyện cướp ngày ông Tư Cương kể về xí nghiệp in quốc doanh Tự Lực, những chuyện chú đọc trên báo ở ngoài Hà Nội, rồi ở trong này... Cuộc sống cứ bước đi với sức sống của chính nó, bất luận hay dở thế nào! Nó không biết chờ đợi, không thèm chờ đợi, cháu nên nhớ điều này... Vì thế phải tự giác cháu ạ... Không tự giác, sự vận động tự nó của cuộc sống sẽ dẫn đến đa nguyên của đổ vỡ... Điều này chú tin. Tự giác mà không đến mức, thì sớm muộn cũng chẳng tốt đẹp gì hơn... Tất cả những chuyện này làm chú nhớ lại những năm tháng sống ở châu Phi, ở châu Mỹ Latinh... Hay là... – đến đây ông Học bỏ dở câu nói vì phải cân nhắc thêm trong đầu.

Nghĩa nhìn chú mình một lúc, vẫn quyết hỏi tiếp:

   Chú vẫn còn điều gì phân vân ạ?

   Chú thừa nhận vẫn còn nhiều khía cạnh phân vân lắm... Hay là phải từ đổ vỡ, mới hình thành ra được một trật tự mới? Cũng có thể như thế lắm chứ!.. Chẳng lẽ nhất thiết cứ phải như thế?.. Hay là... triệt để nhất thì phải như thế hả Nghĩa?..

   Chú suy luận hay là chú có kinh nghiệm ạ? – Nghĩa lúng túng hỏi lại.

   Chú không biết… Sự vận động của nước Nga bây giờ và công cuộc đổi mới của nước ta theo chú đều mới đang ở giai đoạn khởi đầu... Mọi con đường đang còn để ngỏ cháu ạ... Hay là chú đánh giá quá cao khả năng tự giác của con người?.. Mà như thế cũng có nghĩa là chú quá yêu Đảng của cháu hay sao?.. Chú có thể lẩm cẩm đến như vậy sao?..

   Càng nghe, cháu càng thấy chú vẫn đánh giá thấp ma lực của quyền lực...

   Có thể cháu có lý... - ông Học cân nhắc. - ...Nhưng chú lại có cái đạo lý của chú...

   Cháu hiểu, tâm trí chú cố hướng Phật ạ...

   Tùy cháu phán xét... Theo chú, lịch sử có thể làm tấm gương cho tương lai nhìn vào để tự soi mình. Hoàn toàn có thể như thế lắm chứ! Kinh nghiệm đường đời của chú đấy! Giác ngộ được lẽ tất yếu đi tiên phong mở đường cứu nước, Đảng của cháu đã làm nên lịch sử. Nên chú nghĩ, cũng chỉ giác ngộ được lẽ tất yếu đi tiên phong khai phá con đường phát triển tất yếu của đất nước, Đảng của cháu mới có thể đi vào tương lai... Cái giá phải đi tiên phong lần này đắt lắm cháu ạ... Hay là chú quá yếu đuối và nhầm lẫn?

Nghĩa ngồi im trầm ngâm.

... Trời ơi, ông già này! Không trách gì thím mình ngồi đâu cũng kêu ca phàn nàn là chú mình hết trăn trở điều này điều khác lại đứng ngồi với sách vở, mà đã phải đi mổ mắt lần thứ hai rồi chứ có ít ỏi gì đâu...
 

Mãi Nghĩa mới nói tiếp:

   Cháu vẫn muốn được nghe chú giải thích nữa ạ.

   Xem ra, tại các cháu giáo điều, nên ông Các Mác của cháu hình như có công với chủ nghĩa tư bản nhiều hơn là với chủ nghĩa xã hội đấy Nghĩa ạ!
   Trời ơi, chú nói cái gì thế ạ? – Nghĩa không tin vào tai mình.

   Nghe đây, câu chuyện là thế này: Từ phân tích bản chất của kinh tế tư bản, Mác đi đến nhận định chủ nghĩa tư bản đang tự đào huyệt chôn mình. Nhiều học giả phương Tây(*) [(*) Trong số này có Schumpeter, trong cuốn Capitalism, Socialism and Democracy, Harper & Row, New York 1942, P.A. Samuelson trong cuốn Economics, tái bản tới 19 lần; McGraw Hill, New York 1989, P.R. Drucker, trong cuốn Weltwirtschaftswende, Tendenzen fuer dia Zukunft, Langen - Mueller/Herbig, Gernamy 1984 và D.S. Landes, trong cuốn The Wealth and the Poverty of Nations, Norton & Company, New York 1988 v.v...] bằng cách này hay cách khác đã thừa nhận lời tiên tri này như một sự cảnh báo. Cháu thử nhìn lại xem: Trong cuộc sống thực tế, chủ nghĩa tư bản đã rút ra kết luận gì?

   Cháu xin được nghe tiếp ạ.

   Chủ nghĩa tư bản coi đấy là lời răn đe, là thanh gươm Damocles thường xuyên lơ lửng trên đầu! Nó đã lấy sự phát triển thường xuyên và năng động để thích ứng, chống lại tha hóa theo cách của nó, để ứng phó với lời răn đe này của Mác. Vì thế trên thực tế nó đang tiếp tục phát triển, nó tìm được một cơ chế luôn luôn tự điều chỉnh, trước hết nhờ tận dụng động lực con người, trong một hệ thống mở... Nói đơn giản là nó tạo ra cái thể chế hàm chứa Bill Gates để tạo ra những Bill Gates, cho nên nó vẫn đang tồn tại và phát triển... Ngày nay khoa học trên phương diện này tiến xa lắm rồi cháu ạ... Đó cũng là cơ may mở ra cho các nước đi sau.

   Có phải chú đang ca ngợi chủ nghĩa tư bản không ạ? Cháu hỏi như thế xin chú đừng giận.

   Đừng lo, chú muốn tranh luận với cháu đến cùng! Trong khi tiên đoán về con đường dẫn tới sự diệt vong của chủ nghĩa tư bản, đồng thời mặc nhiên Mác đã đặt ra những biển cảnh báo hữu ích đối với nó trên con đường phát triển. Cháu biết không, chủ nghĩa tư bản lấy phát triển để đẩy lùi nguy cơ diệt vong của mình! Nó hiểu Mác như vậy đấy Nghĩa ạ. Đúng ra phải ghi sổ là chủ nghĩa tư bản nợ Mác nhiều lắm! Còn Đảng Cộng sản của cháu, những người đảng viên như cháu? Ngay chính bản thân cháu, cháu đã rút ra kết luận gì cho mình về những nhận định thuộc loại này của Mác? Ai thức, ai ngủ đây hả Nghĩa?

   Chú định kết luận là chỉ có người cộng sản ngủ thôi ạ?

   Chú muốn nói điều quan trọng hơn nhiều: Cuộc sống là như thế cháu ạ! Mọi chiến thắng vinh quang luôn luôn là con mồi ngon nhất, dễ đánh cắp nhất đối với sự tự mãn và tha hóa! Trong một hệ thống chính trị đóng kín lại càng như thế cháu ạ.

   Vâng, cháu hiểu. Nhưng đã mấy lần chú phải thừa nhận với cháu là chú thờ Phật mà vẫn có nhiều điều chú không theo được Phật đấy ạ!
   Thật là cháu ngoan cố quá thể! - ông già Học cười to vì rất vui về nhận xét này của Nghĩa. Một lúc sau, giọng ông tự nhiên thấp hẳn xuống: - ...Chú muốn trả lời cháu thế này, tự soi mình thì phải vạch trần ra như thế để kiên trì theo Phật hơn nữa. Trong cuộc đời mình chú thấy hình như thách thức và bi kịch luôn luôn đuổi bắt nhau, chinh phục nhau cháu ạ... - ông Học bỏ lửng, không nói tiếp.

   Chú không bao giờ vừa lòng với mình, có phải thế không ạ?

   Không hẳn như vậy đâu. Cả cuộc đời mình vì khao khát tự do nên chú sẵn sàng mạo hiểm...
Từ lúc chưa rời khỏi ghế nhà trường cái tính ấy đã nhiễm vào chú rồi. Dần dần chú nghiệm thấy chỉ trong mạo hiểm mới tìm được chính mình, biết được cái khả năng và cái giới hạn của mình, hiểu thêm được tự do mình đã đạt tới. Song có điều rất lạ là chính nhận thức này đã khiến chú ý thức được rằng tâm có định thì trí mới huệ, mới bồi đắp thêm được chí hướng tự do... Duyên do chú tìm đến Phật là thế. Từ đó chú mới ngộ được Phật là tại tâm...

   Nghĩa là chú không cho phép mình ngưng trệ, nhưng vẫn cần phải có một điểm tựa có phải không ạ?
 

   Đúng vậy. Làm người phải như vậy cháu ạ. Cho nên theo Phật, chú chỉ muốn làm một hành giả của đạo, không phải là học giả. Cả đời tâm tâm niệm niệm cố trở thành một phật tử để giữ đạo làm người, nhưng chú quyết giữ cho mình không biến thành tín đồ.

Câu nói của ông Học khiến Nghĩa choáng váng. Bất giác Nghĩa ngắm nhìn lại chú mình, cứ như thể vừa mới tìm thấy ở chú mình một con người khác nữa:

   Thưa chú giữ mình như thế có khó không ạ?

   Chú thừa nhận tín ngưỡng, nhưng giữ mình không trở thành tín đồ khó lắm! Cái yếu bẩm sinh của con người mà. Đảng của cháu cũng thế...
   Chú nghĩ Đảng của cháu cũng như một con người thôi... Nếu Đảng của cháu biết khép lại quá khứ với nghĩa là vượt lên chính mình để tỉnh táo hơn nữa, khiêm tốn hơn nữa... Nếu Đảng của cháu cùng với cả nước khép lại được quá khứ trong lòng dân tộc mình để mở ra đại đoàn kết và hòa hợp dân tộc làm nền tảng cho xây dựng hệ thống chính trị của mình... Nếu nước mình khép lại được quá khứ để mở ra trang sử mới với cả thế giới... Không là tín đồ có nghĩa là như thế, cháu ạ...

   Chú nói gì mà cháu nghe cứ như là lời cảnh báo không được trở thành nô lệ của chính mình! Có phải chú định nói như thế không ạ?

Ông Học thoạt đầu rất ngạc nhiên, song sau đó cũng đồng tình:

   Chú không ngờ cháu lại dẫn chú đi xa thêm được một bước nữa!.. Cháu nghĩ đúng đấy: Không được làm nô lệ của chính mình! Đúng như thế Nghĩa ạ... Sống ở bên ngoài nhìn vào, chú thấy được nhiều điều, và cũng tiếc cho đất nước nhiều điều...

   Vâng, Lễ đã tranh luận mãi với cháu...

   Đảng cháu lẽ ra còn làm được nhiều việc vĩ đại hơn nữa... Cháu hiểu không, là người chiến thắng, nếu như Đảng cháu đau xót được nỗi đau máu chảy ruột mềm, một giọt máu đào hơn ao nước lã, thu được nhân tâm thu về một mối…

   Ôi chú!.. Cháu hiểu...

   Nếu làm được như vậy, lẽ nào Đảng của cháu lại không thắng nổi mọi cám dỗ, không vượt qua được cái bóng của chính mình hả cháu? Không là tín đồ, không là nô lệ của chính mình có nghĩa là như thế!.. Cả đời người đi khắp thiên hạ, chú đủ tâm trí cầu mong cho đất nước mình đừng rơi vào cái vòng luẩn quẩn giống như một thứ kiếp luân hồi tự mình gây ra...

Trong nghề làm ăn của chú, cơ hội và thách thức gắn với nhau làm một, đổi chỗ cho nhau nhanh lắm. Cơ hội Đảng của cháu hiện nay có thể hội tụ được cả hai phẩm chất giai cấp và dân tộc cũng vậy thôi. Không có gì là vĩnh cửu cả! Không nắm được thì cơ hội lại trở thành thách thức mất còn!..

   Chú muốn nói là...

   Chú muốn nói là vận may của đất nước và cơ hội của Đảng cháu hiện nay không phải là bất biến. Hơn một trăm năm trước đây mất thời cơ đã dẫn đến mất nước.

Nghĩa đang ngồi trên ghế mà như có một sức mạnh nào đó đẩy bật ngửa về phía sau: Trong đầu Nghĩa văng vẳng đâu đó câu nói đầy mùi tanh tưởi ...theo ta thì sướng, không theo ta thì tan nát!.. Nghĩa không đủ bình tĩnh nhớ lại mình đã được nghe câu này ở đâu trong những buổi thảo luận nát nước với Lê Hải về bàn cờ thế giới. ...Thì ra ai quan tâm đến vận mệnh đất nước đều không thể có cách nhìn khác được!.. – Nghĩa tự nói với mình như vậy trong lòng.

Ông già Học chờ đợi một lúc rồi mới nói tiếp:

   Trong cái thế giới đầy sát phạt này, bên ngoài thích nước ta như thế này hay như thế kia là do lợi ích nào quyết định, chứ không phải do yêu ghét, hay thân sơ gì đâu cháu ạ... - ông Học lại dừng lại một lúc: - Trong hai cuộc chiến tranh chống ngoại xâm vừa qua, dân tộc ta cũng có những chuyện phải tự xem lại mình cháu ạ. Có như thế mới sống được trong cái thế giới ngày nay... Trong có ấm thì ngoài mới yên mà... Đừng bao giờ chịu để cho yếu kém của mình giam hãm lẫn nhau suốt đời trong vòng lạc hậu. Khi nghèo khó thường bị thiên hạ chèn ép, lại mãi mãi lẽo đẽo theo sau, mãi mãi phụ thuộc vào thiên hạ... Cái vòng luẩn quẩn lịch sử lớn này thật
 
không dễ gì chặt đứt được đâu. Nếu không có quyết tâm lớn của cả một dân tộc, của mỗi người. Bởi nó hình thành từ cái vòng luẩn quẩn của chính mình... Không được là tín đồ, không được trở thành nô lệ của chính mình trước hết có nghĩa là như thế Nghĩa à! Thú thật phải đến lúc cõi lòng mình tan nát về gia cảnh nhà họ Phạm nhà ta, chú mới ngộ được điều này!..

Nghĩa không thốt ra điều gì. Tuy đã biết rõ hướng suy nghĩ của ông già Học, nhưng Nghĩa vẫn ngồi im chờ đợi, vì muốn tự tai mình nghe bằng hết suy nghĩ của chú mình.

   Nghĩa ơi, làm sao để Đảng của cháu đừng giống một lực lượng chính trị tầm thường vốn có trong xã hội nhiều nước trên thế giới!

Câu nói của ông Học đã chọc thẳng vào nỗi lo thầm kín lâu nay của Nghĩa, nỗi lo vẫn được Lê Hải nung nấu thêm bằng nỗi lo về cái quán tính của lịch sử, bằng lời nhắc nhở của ông già cây đa bảy rễ, những câu hỏi không thể trốn tránh được của ông Tám Việt... Ôi, những người yêu nước đều tỉnh táo và không bao giờ ngủ!?.. Nghĩa đứng dậy châm thuốc rồi bước ra ngoài hành lang, bỏ ông Học ngồi lại một mình trong phòng. Nghĩa rít liền một lúc bốn năm hơi, loáng một cái điếu thuốc đã cháy hết gần một nửa! Những nỗi lo đã từng dấy lên thành bão tố trong lòng trong những đêm ở Thạch Thất, từ biết bao nhiêu điều dằn vặt khác...

Khi Nghĩa quay vào, điếu thuốc đã cháy hết.

   Chú ạ, câu chuyện hôm nay của chú làm cháu nhớ đến chú Phương. Hồi ấy cách mạng mới thành công chưa được bao lâu mà quân Tưởng đã kéo về đầy Hà Nội, nồi niêu soong chảo gánh vác lủng củng, nhiều đứa quấn xà cạp mà chân đi đất... Cả đội quân thì nhũng nhiễu hết chỗ nói. Hà Nội rối loạn và bẩn hẳn lên nhiều chỗ vì bọn chúng. Trong Nam chiến hạm d’Argenlieu của Pháp đã ngấp nghé Sài Gòn... Đã thế sao lúc ấy ở Hà Nội lắm đảng phái phản động mọc lên thế! Nhưng mạnh nhất vẫn là cánh Vũ Hồng Khanh và Nguyễn Hải Thần, Hòa Hảo, Cao Đài... Chính quyền cách mạng như treo trên sợi tóc chú ạ. Anh Chính và cháu lúc bấy giờ đã tham gia Đội thiếu nhi Cứu Quốc khu phố Hàng Bông, chú Phương tìm đến đội ở khu phố chúng cháu và giao cho việc đi dán la liệt khắp nơi biểu ngữ “Khôn ngoan đối đáp người ngoài, gà cùng một mẹ chớ hoài đá nhau...”. Biểu ngữ thứ hai chúng cháu đi dán là “Nước Việt Nam của người Việt Nam!” Biểu ngữ nào bên dưới cũng ký tên Mặt trận Việt Minh... Chú Phương không còn nữa...

Cho đến nay như thế cộng đồng dân tộc ta đã có hơn một nửa thế kỷ đầy xương máu trải nghiệm hai khẩu hiệu mộc mạc nhưng rất có ý nghĩa này! Chú nói rất đúng... Bây giờ cháu thấy lại càng phải ngẫm nghĩ về hai khẩu hiệu này chú ạ...

Ông Học lúc này vẫn chưa bước ra khỏi những điều đang chiếm hết tâm tư mình:

   Chú hiểu cháu định nói gì. Cháu ạ, chú không chờ đợi những chuyện thần kỳ huyễn hoặc – giọng ông ôn tồn: - Nhưng phải nói những gì đổi mới đã làm được thật là đầy hứa hẹn. Từ khi Nam quốc sơn hà Nam đế cư chưa bao giờ đất nước ta có một tiền đồ xán lạn như bây giờ! Cháu cứ so sánh mà xem, có phải như thế không?.. Cháu có tin là đất nước mình sẽ kiên trì bước tiếp trên con đường do chính tay mình vừa mới khai phá ra không? Cháu có tin như thế không?.. Có lẽ ở vào vị thế của chú, chú cũng chỉ nên nói tới mức vầy...

   Nói thế là chú vẫn còn điều gì đó uẩn khúc chưa nói ra được, có phải thế không ạ?

   Phải! Ôi, giá lúc này bố cháu, chú Tuấn, chú Phương còn sống! - Ông Học chợt lặng đi.

   Thưa chú...

   Nghĩa ạ, bố cháu, chú Tuấn, chú Phương và những người đã khuất như thế có đủ tư cách hơn chú để nhắn nhủ Đảng của cháu không có quyền chối bỏ, không có quyền đi ngược lại nghĩa vụ đối với dân tộc cháu ạ. Không có quyền! Đảng của cháu không có quyền, hiểu không? Đấy còn là trách nhiệm không thể thoái thác được của Đảng cháu đấy. Lịch sử đất nước hơn một thế kỷ nay đã định đoạt vận mệnh cho Đảng cháu như vậy! Không đơn thuần chỉ là cơ hội đâu, còn là một món nợ lịch sử nữa đấy, lịch sử đã làm nên Đảng của cháu!.. Chính điều này quyết định sự lựa chọn của chú, cháu ạ. Vì thế chú buồn tủi cho mình là không đủ tư cách để tự mình nói ra điều này với Đảng của cháu! Cả một đời người chú đã quay lưng lại với đất nước mình, chú không đủ tư cách... Hãy thông cảm cho chú...

   Ôi chú, bây giờ chú có thể tin được là cháu hiểu sự lựa chọn của chú vừa khó khăn, vừa đau
 
đớn, vừa can trường biết chừng nào!

   Cháu ơi, không một ai có quyền gây thêm đau thương cho dân tộc này! - Ông Học đặt cả hai tay lên vai Nghĩa rồi nắm chặt lại, lắc mạnh: - Không một ai! Cháu hiểu không?

Nghĩa choáng váng vì lời giục giã của ông Học, bất giác nắm lấy hai tay chú mình hồi lâu. Nghĩa cố thở mạnh, như để lấy lại sức cho chính mình. Trăm ngàn mũi kim châm vào hai bên thái dương Nghĩa, lan toả ra toàn thân Nghĩa, tê dại… Những câu nói sang sảng vang lên …Lời tạ từ cuối cùng… Đấy sẽ là lời tạ từ cuối cùng… Cháu hiểu không?!..

Vô tri vô giác, Nghĩa lảo đảo buông thõng hai tay chú mình lúc nào không biết…

Thế giới chung quanh Nghĩa tự nó bỗng rơi vào thinh không, tan loãng trong không khí, đầu óc Nghĩa như đang vỡ ra từng mảnh… Nghĩa khó nhọc lết lết cái chân giả của mình để tới gần chỗ ông Học ngồi, nhìn sát vào tận mặt ông, hai tay phải vin cả vào người ông, gắng gượng:

   C hú ạ… - từng cơn giật mạnh từ cái chân giả lại xuyên lên thái dương nhức buốt, cắt ngang câu nói của Nghĩa.
   Gì thế cháu?

   … - những cơn đau nhói làm cho Nghĩa ý thức được bản thân mình, thế mà Nghĩa vẫn chưa hết lưỡng lự.
   Cháu định nói gì?

Nghĩa hít thật sâu để có thêm can đảm, rồi cả quyết:

   Cho cháu hỏi lại một lần nữa ạ…

    – ông già Học nhìn Nghĩa chằm chằm.

   Thưa chú, nếu sự lựa chọn của chú là sai thì sao ạ?

Ông già Học đăm chiêu, ông cầm lấy tay Nghĩa, mãi mới nói được lên lời:

   Cháu ạ… Nếu sự lựa chọn của chú là sai lầm… Có thể như thế lắm chứ… Hoàn toàn có thể như thế…
   Xin chú nói tiếp đi!.. – Nghĩa nắm lấy cả hai tay chú mình, lạy van: - …Cháu xin chú! Cháu xin chú!
   Phải… Nếu sự lựa chọn của ta là sai lầm… Ta đã nói cho cháu nghe rồi… Không còn gì để nói nữa!.. Ôi..., nếu sự lựa chọn của ta sai lầm… Sẽ không còn gì để nói… Dứt khoát không còn gì để nói nữa… - mấy câu sau cùng ông Học như nói với chính mình, giọng ông lạc hẳn đi.

   …

   …

Lễ mừng đại đại thọ bà Sáu Nhơn thật ra chỉ là cái cớ để đoàn tụ gia đình và hội tụ bạn bè.
Nếu không có hai lý do này, bà Sáu sẽ không cho lễ lạt gì cả.

- Các con các cháu về đông đủ là nội vui rồi, như thế là đại lễ, không phải làm gì thêm nữa!

Bà Sáu chỉ nói một câu như vậy, không ai dám trái lời. Không có thắp hương làm lễ cúng bái tổ tiên, không cả áo điều, khăn điều... Cũng không tiệc tùng, tuyên bố lý do...

Bà Ngân xin có mục con cháu tụ họp để tặng hoa, chụp ảnh, Bà Sáu cũng gạt đi:

- Ô hay! Má có là diễn viên đâu? Nhà mình đâu có phải là sân khấu.

Bảo Vân là người hiểu nội mình nhất, dự định sắp xếp lễ thượng thọ theo đúng ý muốn của bà Sáu, nghĩa là không làm gì định trước, chỉ cốt sao nội của mình có niềm vui lớn về con cháu mình. Hai bà cháu vốn hợp nhau nhất, nên có nhiều điều bà Sáu chỉ tâm sự với Bảo Vân:

   Nội không thể hình dung nổi bây giờ nội lại có đủ các con cháu trong ngôi nhà này. Bù lại những đêm nội khóc thầm...
   Nội ơi, con cảm thấy không gì có thể chia lìa được gia đình nhà ta!
 

   Đấy là cái phúc lớn nhất của nhà mình. Chỉ còn thiếu dì Út Thạnh và em Thơ con... Mà hình như con và Thơ bằng tuổi nhau đấy... – bà Sáu đang nói quay mặt đi, cố giấu giọt nước mắt.

   Nội lại buồn?

   Cả nhà này có lẽ nội thương nhất dì Út con và em Thơ.

   Gần như không một nhà ai tránh được mất mát, nội ạ. Nhưng thật con không dám nghĩ là các chú thím con, các em lại về được đông đủ thế này. Mấy ngày nay nhiều lúc con cứ tưởng rằng nhà ta vừa mới trải qua một trận đất trời đảo lộn quay cuồng, nhưng cuối cùng thì gần như cả nhà vẫn vẹn toàn, đông đủ.

   Nội nhớ mãi ngày ấy. Các chú các thím, các em con quỳ xuống tế sống nội để tạ từ. Nội nghĩ thế là hết. Ôi nếu ông nội con được chung niềm vui hôm nay!
   Con không biết các chú thím và các em ra đi như thế nào. Nhưng hôm các chú thím và các em vào đến nhà, chú Ba bảo tất cả cùng quỳ xuống lạy nội, con ngỡ ngàng quá, cũng quỳ theo. Con chưa bao giờ thấy nội điềm tĩnh đến như thế. Nội tươi cười đỡ tay các chú thím con đứng dậy. Nếu con là nội, con đã oà lên khóc!

   Nội cũng không hiểu tại sao lúc đó nội không khóc được, có lẽ nội mừng quá. Hay là nội tự tin quá? Nội vẫn nghĩ nội không thể mất con cháu mình được. Mà đúng là như thế!
   Bây giờ con vẫn không sao tả được nội hôm ấy. Nội khoan thai, cao cả lạ lùng. Lúc ấy bố mẹ con, các chú thím con, các em các cháu.., tất cả chúng con cứ như là đàn gà con chíp chíp, nhảy nhót, rúc rúc vào hai bên cánh gà mẹ là nội...

   Hôm ấy nội cảm thấy bình yên, thanh thản Bảo Vân à. Chưa bao giờ nội có được cảm giác nhẹ nhõm như thế. Là con cháu của nội thì phải về với nội, không thể khác được...
   Có lẽ nội được bù đắp phần nào cho sự mất mát và phải chịu đựng quá nhiều trong cuộc
đời.

   Nhưng con không biết chuyện này, đêm hôm đoàn tụ ấy, nội đã về buồng khóc một mình, khóc cho thoả nỗi đau những năm phải chịu đựng cảnh mất con mất cháu. Con nghĩ đúng, Bảo Vân à, gia đình nhà ta tỏ ra xứng đáng trước thử thách này.

   Thú thực lúc đầu con cũng lo lo. Nhưng hình như năm tháng làm cho tâm lý bất mãn của các chú các thím đối với chế độ dịu đi. Con thấy không ai nhắc lại chuyện cũ, mà chỉ nói toàn chuyện làm ăn trước mắt.

   Sống với quá khứ ích gì hả con?

   Con thấy các chú thím con dạy các em con giỏi quá. Không thấy các em chê bai đất nước mình còn nghèo, còn lạc hậu. Chẳng bù cho một số gia đình là khách hàng của bọn con. Họ cũng có người thân ở nước ngoài về thăm. Những người này mở miệng một câu chê đất nước một câu, mở miệng hai câu chê đất nước hai câu...

   Nội vẫn lo là sang Mỹ các em con sẽ theo lối sống Mỹ, nhưng xem ra các chú thím con vẫn gìn giữ được nền nếp nhà mình. Để ý kỹ, thấy các em con thưa gửi có trên có dưới rõ ràng, vẫn giữ được gắn bó ruột thịt. Các em con kể nhiều chuyện ngày xưa về nội mà chính nội đã quên. Nội thở phào. Bây giờ thì nội yên tâm. Con cháu của nội có thể bay đi bốn phương trời...

Bảo Vân nằm ôm gối đầu tay cho bà mình, hai bà cháu thì thầm nhỏ to với nhau như thế mãi vào trong đêm khuya...

...

Lúc các em các cháu mình chưa về, ông Hai Phong đã trù tính thuê khách sạn cho các gia đình Ba Tước, Tư Quang và Năm Thịnh, nhưng bà Sáu dứt khoát gạt đi: “Chật rộng, tất cả ở trong nhà này. Trải thêm chiếu xuống đất mà ngủ! Nếu con cháu nào chê ỏng chê eo thì đừng về thăm má nữa”.

Ông Hai Phong làm theo lời mẹ. Cuối cùng thì cũng thu xếp được chỗ ở gọn gàng, ấm cúng cho tất cả. Ông thấy mẹ mình vui sướng và lanh lẹn hẳn lên, bỏ cả đi bộ thường lệ buổi chiều trong vườn để chuyện trò với người này người khác. Bà hỏi han rất kỹ từng đứa con, đứa cháu mình. Ông Hai Phong tràn ngập cảm nghĩ gia đình mình hình như chưa có một lần nào bị chia
 

lìa.

Tuy chẳng có tiệc tùng gì, song những ngày rày nhà má Sáu Nhơn như là có hội, còn vui hơn hội. Tiếng cười nói, niềm vui đoàn tụ, họ hàng khách khứa đến thăm, những câu chuyện không dứt. Thường thường vào buổi tối là cả nhà đông đủ nhất....

Một lần, dưới gốc cây soài tượng trong vườn, Năm Thịnh ngồi nói chuyện riêng với Hai Phong:

   Hết giận em chưa anh Hai?

   Giận làm gì, lúc đó buồn nhiều hơn.

   Lúc bấy giờ giận mất khôn, thành ra em vô lễ với anh. Tha lỗi cho em, được không anh Hai?

   Chuyện gần hai mươi năm rồi, anh đâu để bụng làm gì.

   Anh Hai nè, bây giờ em thấy trong nước, có quá trời chuyện chẳng biết ra sao là ra sao...

   Mới về mấy ngày mà tư tưởng đã linh tinh rồi hả?

   Em là phần tử lạc hậu mà, anh chẳng quy kết em như thế là gì? Chuyện kỳ cục lớn nhất là nếu bây giờ còn cải tạo thì các con anh phải cải tạo gấp bọn em hàng chục lần. Nhưng các con anh lại được mời phát biểu trên tivi, được đăng báo. Như thế có phải là chuyện luẩn quẩn không?

   Thôi đừng nói những chuyện anh không thể giải thích.

   Anh sắp làm em nổi nóng rồi đấy! Vẫn chứng nào tật ấy! Nếu hồi ấy không có cải tạo thì chắc gì tụi em đã bỏ đi... Hay là sẽ bỏ đi muộn hơn?..
   Chưa bỏ được cái thói Năm Lửa, phải không?

   Bản tính của em như vậy mà.

   Sao không mắng anh một lần nữa đi?

   Anh lại xui em vô lễ với anh?..