Danh tướng yêu nước Tôn Thất Thuyết 1839-1913

[chuongxedap]

490 Tài hay bao nả, cự chiến lẽ nào cho hay.
      Giáp thân nhị nguyệt¹ bằng nay,
      Quan Tiểu bẩm bộ xin rày hồi hương.
      Vào triều tâu lại thánh hoàng,
      Xin về tỉnh thăm mẫu đàng tại gia².
      Lấy câu trung hiếu nghĩa hoà,
      Làm nên danh vọng ruột rà sở sinh.
      Thưa qua văn vũ triều đình:
      "Tôi xin về nhất nguyệt, thượng trình hồi đô³ "
      Tháng ba quan Tiểu trở vô,
500 Tháng tư⁴ Tây lại hải hồ thiên binh⁵.
      Vừa vâng lệnh chỉ triều đình,
      Vô đòi quan Tiểu lai kinh hồi triều.
      Hỏi ngài cớ sự làm sao,
      Xin về nhất nguyệt lẽ nào không ra?
      Ví dầu bối rối việc nhà,
      Thư lai trình thuyết⁶ chư nha tỏ tường.
      Thánh hoàng cũng rộng lòng thương,
      Cho về tảo mộ từ đường tại gia⁷.
      Tháng tư quan Tiểu trở ra,
______________________________________
1. Nhị nguyệt: tháng 2 năm Giáp Thân, theo dương lịch là tháng 3 năm 1884.
2. Xin về quê thăm mẹ già.
3. Về nhà một tháng, rồi lên đường trở lại kinh đô.
4. Tháng tư, tức tháng 5.1884. Sau khi đã dùng vũ lực uy hiếp triều Thanh buộc ký hoà ước Thiên Tân lần thứ nhất (11.5.1884), Patenôtre có lực lượng quân sự đi theo làm áp lực đã ghé vào Huế (30.5.1884) cùng triều đình Huế ký bản hoà ước ngày 6.6.1884.
5. Thiên binh vạn mã, ồ ạt như bể, như hồ.
6. Viết thư đưa lại mà trình bày.
7. Cho phép về thăm mồ mả, thăm mẹ già ở nhà.

[chuongxedap]

510 Tâu cùng thánh đế chư nha tỏ tường:
      "Khó thay thúc ngựa dời cương,
      Tôi ra thời đó¹ mà thương mẹ già.
      Giận thay một lũ lâu la,
      Muốn hồi triều cự chiến,
                         quan Quận² lại mà đón can!
      Giận thay một lũ phiên bang.
      Tôi về có kẻ nịnh gian biểu bày.
      Nó qua yến ẩm no say,
      Nịnh gian biểu bày nhiều chuyện lân la".
      Quan Quận đặt gối tâu qua:
520 "Tâu cùng thánh đế, ông Tiểu mà khi quân³.
      Người đà nghịch lý khi quân,
      Đày vô Bình Thuận, lên tuần Ai Lao⁴.
      Chớ cho lai vãng nội trào,
      Cường ngôn nghịch lý, e phản phao đến mình".
      Quan Tiểu mắc phải vi binh⁵,
      Người trung mắc nạn, lý hình nịnh gian⁶.
      Cho nên thất thủ Thuận An,
      Tây qua đóng luỹ đóng đồn đã lâu.
      Nó qua Nam Việt thụ đầu⁷
_________________________________
1. Có bản chép: Đi thì đặng đó...
2. Quan Quận tức Nguyễn Văn Tường.
3. Khi quân là dối vua.
4. Đày lên Lao Bảo.
5. Nghĩa đen là bị quân vây. Đây nói người trong vòng hoạn nạn.
6. Quyền xử đoán việc hình trong tay bọn gian tà xu nịnh.
7. Thụ đầu là đầu hàng.

[chuongxedap]

530 Nó xin làm lầu Bình Thuỷ một dinh.
      Tây phiên lĩnh chỉ triều đình¹,
      Nó xin Trấn Bình² trú ngụ thông thương.
      Trước thì cống thuế Nam Vương³
      Chỗ nào giặc giã chịu đường cự khôi⁴.
      Thánh hoàng phán chỉ một lời:
      "Nó xin mặc nó, mình thời chớ cho!
      Lập lường mưu kế đóng đô,
      Mình là Nam Việt dễ phò lâu la!"
      Quan Quận đặt gối tâu qua:
540 "Tâu cùng thánh đế chư nha hội đồng,
      Mình xá chi chút đất Trấn Bình,
      Để cho nó ở kết tình mà chơi.
      Ăn lộc nước, phải trả nợ đời,
      Tôn miếu xã tắc vậy thời của ta.
      Tiền triều⁵ trước có giao hoà,
      Tôn miếu xã tắc quốc gia hoàn toàn.
      Cớ chi cự chiến Tây bang?
      Hao vàng tốn bạc mới an nước nhà!
      Thưa cùng văn vũ chư nha,
______________________________________
1. Có bản chép: Đến năm Giáp Thân thượng điệp đơn đình.
2. Trấn Bình tức đồn Mang Cá là góc phía Đông Bắc thành Huế. Theo điều khoản 5 hòa ước 6.6.1884 thì viên trú sứ Pháp và một  đơn vị quân đội Pháp có quyền đóng tại Mang Cá. Đó là một điều rất nguy hiểm cho ta và lợi cho địch, vì đóng tại Mang Cá là quân Pháp đã chiếm được một cứ điểm quân sự quan yếu để uy hiếp toàn bộ Huế và kiểm soát triều đình. Cho nên Tôn Thất Thuyết cố tình không thi hành điều khoản này, mãi đến tháng 8.1884, trước áp lực ráo riết của Pháp, mới buộc lòng để chúng vào đóng tại Mang Cá.
3. Có bản chép: nó xin chịu trấn Nam phương.
4. Cự khôi là chống chọi, là cự chiến.
5. Tiền triều chỉ triều vua Tự Đức.

[chuongxedap]

550 Trấn Bình, Trường Định¹ giao mà cho Tây!"
      Quan Tướng nói lại làm vầy:
      "Tôn miếu xã tắc nay chừ e hư!
      Người không vâng lệnh thánh từ²
      Tôn miếu xã tắc e hư phen này!
      Bởi tiền triều khôi phục dụng Tây³
      Đô thành Nam Việt nổi bầy lâu la⁴.
      Hồng Mao cho đến Chà Và,
      Thụ tài bất chính⁵ nó qua hãm đồn.
      Ở đời mình dại nó khôn,
560 Nó qua hãm đồn như cá trong âu.
      Ở đời chịu chữ thụ đầu,
      Vô trong lầu sứ khổ lâu nhiều ngày".
      Quan Quận nói lại làm vầy:
      "Ở đời một rủi một may,
      Chung rồi lại thuỷ⁶ dở hay khôn lường.
      Ăn cơm chừ, nhớ đến xưa,
      Tôn miếu xã tắc phải lo phen này.
      Tiền triều khôi phục dụng Tây,
      Nên mình mới được thành xây lầu toà.
570 Nó qua nó lại trở về,
      Nó không lập cảnh lập quê ở đời,
      Cho nó trú ngụ mà chơi,
      Đô thành Nam Việt mấy đời đem về Tây".
      Giáp Thân lục nguyệt bằng nay,
      Vừa đức Kiến Phúc ngài rày thăng thiên⁷.
      Bách quan văn vũ phân phiền,
      Gẫm trong nhà nước không yên bề gì!
      Hồi triều⁸, tôn đức Hàm Nghi⁹
      Người lên trị vì ai cũng cầu yên.
________________________________________
1. Trường Định ở gần Mang Cá, về phía Tây, trong thành Huế.
2. Thánh từ: lòi nói của vua.
3. Gia Long nhờ tư bản Pháp giúp mới cướp được ngôi.
4. Chỉ bọn giặc Pháp và tay sai.
5. Thụ tài bất chính là dùng người không chính đáng.
6. Chung rồi lại thuỷ là sau rồi lại trước.
7. Vua Kiến Phúc sinh ngày 12.2.1869, mất ngày 31.7.1884 một cách mờ ám. Có thuyết cho là bị Nguyễn Văn Tường đầu độc.
8. Toàn thể các quan văn vũ trong triều họp lại.
9. Vua Hàm Nghi là con thứ năm của Kiên Quốc công, sinh ngày 3.8.1871, lên ngôi ngày 2.8.1884.

[chuongxedap]

580 Giận thay một lũ Tây phiên,
      Đến triều Nam Việt ỷ quyền mà thôi!
      Quan Tướng khi ấy mở lời:
      "Thưa cùng quan Quận sự đời thiệt hơn.
      Hai ta cao chức lớn quyền,
      Ngài ôi, phải nghĩ thiệt hơn sự tình,
      Tây phiên đáo đến Nam đình¹
      Nội triều lớn nhỏ hai mình sở đương².
      Triều trung mắc phải tai ương,
      Cũng hai ta xử trí, để nhường cho ai!
590 Phen này ta phải ra tài,
      Chiêu người dinh vệ trong ngoài cự khôi” ³.
      Quan Quận khi ấy ngỏ lời:
      "Nói cùng quan Tướng người thời phải suy.
      Người là ngọc diệp kim chi⁴,
      Tôi là bách tính⁵ lo gì phận tôi.
      Chừ ra chiến đấu cự khôi,
      Đồn tan luỹ nát vậy thời hư hao!
      Lánh nơi cửa kín thành cao,
      Oai quyền ra đến chỗ nào cũng tan,
600 Năm Mùi thất thủ⁶ Thuận An,
      Bao nhiêu bạc vàng đổ xuống biển Đông.
      Thiên hạ ai cũng đau lòng,
      Đông tây nam bắc vậy cùng than van.
      Chừ ra cự chiến phiên bang,
      Đá liều đá đánh, với vàng vàng hao⁷.
      Ai tài ra chốn binh đao,
      Miễn an nhà nước lẽ nào dám can!"
      Quan tướng khi ấy nói sang,
      Nói cùng quan Quận rõ ràng đục trong:
____________________________________
1. Triều đình nước Nam, ý nói quân Pháp kéo sang thôn tính nước ta.
2. Đảm đương mọi việc.
3. Cự khôi là chống cự lại.
4. Ngọc diệp kim chi nghĩa đen là cành vàng lá ngọc, nghĩa bóng là dòng dõi nhà vua.
5. Bách tính là trăm họ; ý nói mình không phải là dòng họ nhà vua.
6. Đây nhắc lại sự kiện Thuận An thất thủ hồi tháng 8.1883.
7. Vàng hao: tự ví mình là “vàng”, còn cho Tây là “đá”.

[chuongxedap]

610 "Hai ta tể tướng triều trung,
      Có tài cự chiến giao công làm thần.
      Ăn cơm vua, dễ nại tấm thân,
      Trời sinh ra nước, quân thần làm chi!
      Tây phiên chiếm hãm thành trì,
      Bạc vàng cống thuế lấy gì lưu lai¹?
      Phen này ta quyết ra tài,
      Ví dù thúc thủ hàng lai cũng đành²
      Chớ cho hổ tiếng bia danh,
      Hai ta toạ hưởng kỳ thành³ sao xong?
620 Quân nha binh mã dự phòng⁴,
      Tây phiên dẹp giặc ở trong chương toà"⁵.
      Triều đình văn vũ chư nha,
      Chư ông hoàng tử phải qua bên lầu⁶.
      Bách quan văn vũ quì tâu,
      Nay qua bên lầu thương thuyết việc chi?
      Triều đình văn vũ cùng đi,
      Chư ông hoàng tử vậy thì cùng sang.
      Tới nơi cung quán phiên bang⁷,
      Rượu bay yến ẩm toạ bàn nhất bôi⁸.
_____________________________________
1. Còn để lại cho con cháu đời sau.
2. Thúc thủ là bó tay; hàng lai là đầu hàng.
3. Không làm việc gì, cứ ngồi yên mà hưỏng sự thành công.
4. Chuẩn bị sẵn sàng để hành động.
5. Đây chỉ toà Khâm sứ và đài Trấn Bình.
6. Là lầu Tây, tức toà Khâm sứ bên kia sông Hương, đối diện vối Hoàng thành. Tới Huế ngày 3.7.1885 thì liền ngày hôm sau, Cuốc Xi (De Courcy) mở tiệc mời các quan triều sang. Riêng Tôn Thất Thuyết cảnh giác, sợ bị bắt cóc nên thác ốm không sang.
7. Phiên bang tức nước Pháp, đây chỉ toà Khâm sứ.
8. Ngồi vào bàn ăn; nhất bôi là uống một chén rượu.

[chuongxedap]

630 “Tôi thưa qua văn vũ một lời¹,
      Thốn tình nhất tịch² nhất bôi, hả hề!
      Nam Việt tình muốn giao hoà,
      Vàng thì muôn lượng, bạc thì muôn thoi.
      Bạc thoi vàng lượng đã rồi,
      Tiền thì đóng vỉ³ vậy thời hai ngàn quan⁴.
      Có đành nhà nước mới an,
      Ba ngày thì phải đem sang bên toà.
      Đủ mặt văn vũ chư nha,
      Can chi quan Tướng không qua triều đình?
640 Hay là lập trường mưu kế quân binh?
      Bước qua hai bốn⁵ đáo đình bắt chơi!
      Bây giờ mãn tiệc hạ hồi⁶,
      Bách quan văn vũ vậy thời hồi qui".
      Các quan trở lại thành trì,
      Quan văn về bộ, vũ thì về dinh.
      Quan Quận đáo đến bộ đường⁷,
      Nói cùng quan Tướng tỏ tường mấy câu:
      "Bách quan văn vũ đến lầu,
      Rằng nghe Tây nói mấy câu rõ ràng.
650 Tiền đồng xin hai ngàn quan,
      Còn bạc với vàng vô số kỳ đa.
      Ba ngày thì phải đem qua,
      Không thời hai mươi bốn đáo gia⁸ bắt ngài.
      Đêm khuy vắng vẻ không ai,
      Tôi nói với ngài, chẳng để làm chi".
_____________________________________
1. Đây là lời của Trung tướng Cuốc Xy (Courcy), Thống đốc quân dân sự vụ Bắc Kỳ, mới kéo non 100 quân tới Huế ngày 3.7.1885.
2. Thốn tình là chút tình, nhất tịch là một buổi tiệc.
3. Xưa dùng bị cói để đóng tiền.
4. Có bản chép là hai chục vạn quan. Theo tài liệu của Pháp thì Cuốc Xi đặt điều kiện cho triều đình là trong hạn 3 ngày phải nộp 2 vạn lạng vàng, 20 vạn thoi bạc và 20 vạn quan tiền đồng.
5. Cuốc Xi doạ đến ngày 24 tháng 5 năm Ất Dậu (6.7.1885) sẽ sang bắt Tôn Thất Thuyết. Do đó, Thuyết buộc phải hành động gấp vào tối ngày 22 (4.7) rạng ngày 23 tháng 5 (5.7.1885).
6. Ăn tiệc xong thì ra về.
7. Bộ Binh, nơi Tôn Thất Thuyết ở.
8. Đáo gia là đến nhà.

[chuongxedap]

PHẦN THỨ HAI

      Quan Tướng nghe nói một khi,
      Giận thay phiên tặc, gan thì xung gan.
      Quân nha binh mã sẵn sàng.
      Quyết đi giáp chiến kẻo Tây phiên hại mình.
660 Nói cùng các vệ các dinh,
      Gắng lấy khôi phục Trấn Bình nước ta.
      Nói cùng chư vệ chư nha:
      "Tôn miếu xã tắc ông cha lưu truyền.
      Nay mình thúc thủ Tây phiên,
      Ông cha lưu truyền nỏ để làm chi!
      Cửa Thuận nó đã lấy đi,
      Tuyên, Cao, Thái, Lạng¹ vậy thì về Tây.
      Kinh thành cơ nghiệp mình đây,
      Nay mình thúc thủ phen này sao yên!"
670 Dàn quân mặt trước có lính Long thuyền²,
      Vũ sinh xuất nhập côn quyền xảo tri³.
      Trong thành có lính Cẩm Y,
      Kim Ngô⁴ hai vệ võ thì rất hay.
      Vũ Lâm⁵ hai vệ ở đây,
      Sinh sơ vũ nghệ⁶ đóng đầy đồn trong.
      Đông Ba⁷ năm vệ Tuyển Phong,
      Kẻ Trài, Trường Định⁸, Vũ Long⁹ cũng dàn.
      Cửa Hữu¹⁰ với cửa An Ho๹,
      Lính thì mười vệ vậy mà chia hai.
___________________________________
1. Tuyên Quang, Cao Bằng, Thái Nguyên và Lạng Sơn.
2. Thuyền rồng, chỉ đội thuỷ quân của triều đình bấy giờ.
3. Xảo tri là tài giỏi.
4. Tên hai vệ lính trong thành.
5. Vũ Lâm, Tuyển Phong là tên 2 vệ lính trong thành.
6. Lính mới luyện tập.
7. Cửa Đông Ba, chính tên là cửa Chánh Đông.
8. Cửa Kẻ Trài, chính tên là cửa Đông Bắc, đối diện xóm Kẻ Trài thuộc làng Thế Thượng bên kia sông Đông Ba. Cửa Trường Định sát đài Trấn Bình.
9. Tức vệ quân Long Võ.
10. Cửa Hữu phía tây nam, đối diện với làng Vạn Xuân (tục gọi làng Vạn) bên kia sông.
11. Phía tây bắc thành, đối diện với làng An Hoà bên kia sông.

[chuongxedap]

680 Cửa Tả¹ năm vệ Võ Oai,
      Chính Tây², Hùng Nhuệ đóng đầy Thần Cơ.
      Phấn Nghĩa³ hai vệ chực ngừa,
      Thượng Tứ⁴ sẵn chờ hai vệ binh oai,
      Sai voi một thớt hai nài⁵,
      Cũng đều mẹp xuống trong ngoài hai ông⁶
      Thuỷ sư⁷ mười vệ bên sông,
      Cũng đều tập súng⁸ như đồng bên ni.
      Hạ tuần ngũ nguyệt⁹ cập kỳ,
      Quan Tướng khi ấy vậy thì truyền ra.
690 Truyền cho trấn giữ chư nha,
      Ngục hình cầm cố, tù mà cũng dung.
      Chặt xiềng rồi lại mở gông,
      Tiền ban bạc phát vậy cùng ăn chơi,
      Binh tù khi ấy mở lời,
      Gẫm lại sự đời mình đặng chữ túng dung¹⁰.
      Mấy lâu ăn chịu mang gông,
      Bây giờ ra khỏi như chim lồng đặng bay.
      Ăn chơi mới được ba ngày
      Ngài¹¹ lại ban kiếm cầm tay giữ mình.
_________________________________
1. Cửa Tả không rõ có phải là cửa Đông Ba không.
2. Cửa Chánh Tây đối diện với xóm Kim Long bên kia sông.
3. Võ Oai, Thần Cơ, Phấn Nghĩa là tên các vệ lính trong thành.
4. Cửa Thượng Từ phía đông nam thành, chạy thẳng ra sông Hương.
5. Một thớt là một con voi, hai nài là hai quản tượng quản voi.
6. Là hai con voi. Ở Huế gọi voi bằng ông.
7. Chỉ thuỷ quân đóng dọc bờ bên kia sông Hương.
8. Có bản chép: Đêm ngày luyện tập.
9. Cuối tháng 5 năm Ất Dậu (tháng 7.1885).
10. Có bản chép: thung dung.
11. Chỉ Tôn Thất Thuyết.

[chuongxedap]

700 Ngồi tù mà đặng chữ binh,
      Có vàng muôn lượng chuộc mình không ra!
      Quan Tướng khi ấy dạy ra:
      "Thương kẻ hào kiệt mà sa phận tù.
      Thương người lý sự văn nho,
      Sa cơ nên phải chịu thời tài hoa.
      Nên chi chịu tội nước nhà,
      Tội thì đáng chết, khó tha muôn phần.
710 Này tôi trộm lĩnh thiên ân¹,
      Cho ra khỏi ngục, chịu một phần thân chinh”.
      Nội tù lớn nhỏ cũng đành,
      Xin đi tiền đạo² đến thành cự khôi.
      Quan Tướng khi ấy đành rồi,
      Về thưa thân phụ một lời đặng hay:
      "Cha ôi! một rủi một may,
      Họ hoà mặc họ, con nay không hoà!
      Triều đình văn vũ chư nha,
      Họ ưng bụng hoà với nó mà thôi!
720 Sự tình giao ước đã rồi,
      Bạc muôn thoi, vàng muôn lượng,
                                        vậy thời cầm sang.
      Giận thay một lũ Tây man,
      Đòi vàng đòi bạc đến nhà³ hại tôi!
      Thưa cùng thân phụ một lời,
      Nhất sinh nhất tử⁴ vậy thời giao công.
      Kẻo Tây phiên khi anh hùng,
      Giận thay có kẻ triều trung biểu bày.
      Thưa cùng thân phụ đặng hay,
      Tôi đã định ngày đêm hai mươi hai⁵
__________________________________
1. Là ân trời, tức ân vua.
2. Là đội quân tiên phong, đi trước hết.
3. Có bản chép “sẵn sàng”.
4. Một sống một chết.
5. Tức đêm hai mươi hai rạng hai mươi ba tháng 5 Ất Dậu (đêm 4.7.1885 rạng 5.7.1885).