Bộ Tổng tham mưu những năm chiến đấu trong vòng vây

[macbupda]

Vào một buổi sáng trung tần tháng 11-1945, Tổng Tham mưu trưởng cùng một số cán bộ tham mưu ra ga Hàng Cỏ khẩn trương một đơn vị Nam tiến nhân dịp anh em lên đường. Gặp và chuyện trò thân mật với cán bộ, chiến sĩ trong chuyến đi hôm nay, đồng chí Tổng Tham mưu trưởng hài lòng trước khí thế ra quân của bộ đội. Từ trên các toa tàu, tiếng hát trầm hùng vang lên, bài nọ nối tiếp bài kia: Cùng nhau đi hồng binh, Diệt phátxít, Phất cờ Nam tiến, Tiếng súng Nam Bộ… Nghe tiếng hát của bộ đội, anh Thái thật sự xúc động, nhớ lại những ngày đội quân cách mạng mới ra đời. Gần một năm trước, bài hát Phất cờ Nam tiến do anh sáng tác để động viên Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân trên đường tiến về xuôi cùng nhân dân khởi nghĩa giành chính quyền. Anh không hề nghĩ rằng giờ đây, cùng với những bài hành khúc của Văn Cao, Đỗ Nhuận, Nguyễn Đình Thi… bài Phất cờ Nam tiến lại được hòa chung cùng nhịp điệu động viên khí thế của đoàn quân ra trân:

      “Cờ giải phóng phất cao, mau thẳng tiến
      Trời phương Nam dân chúng đang chờ ta…”.

Qua báo cáo của Ủy ban kháng chiến miền Nam, Tổng Tham mưu trưởng được biết, những đơn vị Nam tiến đầu tiên, dưới sự chỉ huy của các đồng chí Hoàng Thơ, Hoàng Đình Giong (Vũ Đức), Nam Long, v.v. ngay từ tháng 10-1935 đã sát cánh cùng quân dân miền Nam chiến đấu trên các chiến trường từ Tây Nguyên, Khu 6 đến miền Đông Nam Bộ. Chẳng bao lâu, nhiều đơn vị đã trở thành nòng cốt cả về tác chiến và xây dựng trên chiến trường miền Nam.

Nhờ sự giúp đỡ của các cơ quan nghiệp vụ của Chính phủ, Phòng Thông tin có thêm điều kiện đề mở rộng mạng liên lạc xa hơn so với những ngày đầu thành lập. Sau khi Chính phủ chuẩn y đề nghị đặt Sở Vô tuyến thuộc quyền điều hành của quốc phòng, ngành thông tin quân sự có thêm một số máy, một số xe. Nhờ đó, trong mấy tháng cuối năm 1945, các chiến khu 2, 3 Việt Bắc và mấy tỉnh trọng điểm đã liên lạc được với Trung ương bằng những máy vô tuyến đặt trên xe du lịch do Sở Hải quan giúp cho quốc phòng. Ngày 1-10 được coi là mốc triển khai, xong hệ thống liên lạc trên toàn quốc. Khái niệm “toàn quốc” nói ở đây thực ra cũng chỉ giới hạn ở số lượng đủ người và máy để liên lạc được với một số địa phương miền Bắc, với Khu 6 (Quảng Ngãi) và Nam Bộ. Nhưng mốc phát triển của ngành thông tin trong Bộ Tổng tham mưu rất đáng được chú ý ở chỗ, càng về gần cuối năm 1945, cùng với mạng liên lạc vô tuyến điện được mở rộng bằng luật mật mã bước đầu được cải tiến, mỗi đài vô tuyến đã có một nhân viên mật mã, hệ thống chuyển đạt công văn bằng đường bộ của đội “liên lạc đi” đã bắt đầu hoạt động trên mấy hướng chính. Một hạn chế là hệ thống liên lạc bằng điện thoại vẫn còn phải dựa vào đường dây của bưu điện.

Vào khoảng cuối năm 1945, nhân một lần anh Thái đến thăm lớp huấn luyện báo vụ vô tuyến điện, bác Hoàng Đạo Thúy báo cáo Tổng Tham mưu trưởng rằng chỉ ít ngày nữa sẽ có thêm 20 báo vụ viên bổ sung cho đài các địa phương.

- Theo bác trù tính, thời gian huấn luyện cần bao nhiêu?

- Thông thường thì phải mất 6 tháng. Nhưng theo ý kiến anh, để đáp ứng yêu cầu cấp bách, tôi đề nghị anh Thăng và anh Dung cố gắng huấn luyện cơ bản trong vòng trên dưới một tháng, bảo đảm các báo vụ viên có thể cầm “manip” được. Về địa phương địa phương sẽ củng cố thêm.

Sau này, bác Hoàng Đạo Thúy kể lại, nhờ tinh thần tranh thủ học tập của anh chị em, sau hơn một tháng các báo vụ viên đã làm được việc. Với tinh thần hăng say của tuổi trẻ, với phương châm “vừa làm vừa học”, tay nghề của anh chị em nhanh chóng được nâng lên.

Ở đây cần nói thêm về một thành tích thật đáng trân trọng của các chiến sĩ thông tin ngoài mặt trận. Khi chiến sự nổ ra ở Sài Gòn, do không kịp mang máy vô tuyến ra ngoại thành nên liên lạc với miền Bắc đã có lúc bị gián đoạn. Anh em đã chạy về Mỹ Tho, dùng đài ở đây thay thế, có khi liên lạc thẳng với đài trung ương, nhưng chủ yếu là nhờ đài Khu 6 chuyển tiếp. Nhờ tinh thần chủ động đó mà ngay từ đầu sau khi nổ ra chiến sự, mạch máu liên lạc Bắc - Nam được thông suốt. Khi quân Pháp chiếm được thành phố, chúng chiếm Đài Phát thanh Sài Gòn. Công nhân và chiến sĩ ta đã có sáng kiến lấy được một máy phát thanh dự bị đưa lên xe hơi mang ra ngoại thành. Nhờ đó, từ chiến khu, Tiếng nói Ủy ban kháng chiến Nam Bộ tiếp tục phát đều tin tức hằng ngày đi lục tỉnh. Chiến sự dần dần lan rộng nhưng trải qua một thời gian dài, quân dân Nam Bộ vẫn nhận được sự chỉ đạo của Ủy ban kháng chiến. Riêng ngành thông tin quân sự, liên lạc giữa miền Đông và miền Tây vẫn thông suốt, nhờ mấy chiếc máy lấy được từ máy bay rơi của Pháp.

Trên miền Bắc, dự kiến tình hình liên lạc sẽ khó khăn khi nổ ra chiên sự nên Phòng Thông tin đã đặt thêm một đài vô tuyến điện dự bị của Trung ương ở ngoại thành Hà Nội, sẵn sàng cơ động khi có lệnh.

Vào những ngày cuối năm 1945 đầu năm 1946, nhiều cán bộ thông tin liên lạc ít khi có mặt ở phòng. Anh em phân nhau đi khắp nơi tìm kiếm máy thu, máy phát, máy nổ. Kiếm được bất kỳ phương tiện, linh kiện gì có thể dùng được cho ngành thông tin là mang về tập trung, phân loại rồi sắp xếp vào một kho dự bị bí mật ở Thanh Oai, Hà Đông. Cũng vào hồi này, nghe tin ở Nhà máy điện Hải Phòng có một máy vô tuyến điện 1kw, anh Vũ Hán Thăng được phái ngay xuống. Điều khó khăn nhất là làm sao mang được chiếc máy ra ngoài trót lọt, qua cổng có quân Tưởng gác. Sau khi bàn bạc, anh thăng đã cùng anh em công nhân tháo rời chiếc máy ra thành những bộ phận nhỏ và tìm cách mang khỏi nhà máy và chuyển dần lên Bắc Kạn. Một việc làm thể hiện ý thức chuẩn bị trước, phòng khi chiến sự nổ ra ở Hà Nội.

Với kết quả cụ thể từng việc được giải quyết theo tinh thần biết lo xa như vậy, mỗi cán bộ, mỗi nhân viên trong từng ngành được Bộ Tổng tham mưu đã thầm lặng góp công sức vào xây dựng cơ quan cả về tổ chức, trình độ nghiệp vụ và cơ sở vật chất, đặt nền móng đầu tiên vững chắc cho một Bộ Tổng tham mưu bề thế ngày nay. Và chính trong quá trình đi từ không đến có ấy, dần dần các anh biết phải làm gì và làm như thế nào để đi đúng chức năng, nhiệm vụ trong thời bình cũng như khi nổ ra chiến sự trong cả nước.

[macbupda]

IV

Hồi đó hầu hết anh em được điều về cơ quan tham mưu đều còn là thanh niên. Tuổi trẻ, vừa được thở hít bầu không khí trong lành của một đất nước tự do đã thấy trước mắt hàng loạt kẻ thù đang uy hiếp thành quả cách mạng mới giành được. Điều đó giải thích vì sao nguyện vọng của của anh em là được cầm súng đứng trong hàng ngũ những đoàn quân Nam tiến, được trực tiếp đối mặt với quân thù. Nhưng về đến 18 Nguyễn Du, nhiệm vụ đã giao, trước hết là phục tùng, là bắt tay vào việc, với tinh thần hăng say vốn có của tuổi trẻ. Cái tập thể nhỏ bắt đầu từ 5-7 người ấy đã sớm gắn bó keo sơn, sớm bắt tay vào những công việc khẩn trương, phức tạp, đa dạng và nhất là mới lạ. Cũng từ đó bắt đầu cuộc sống tập thể, một cuộc sống trước đó còn xa lạ đối với nhiều người, một cuộc sống còn thiếu thốn trăm bề.

Do điều kiện tài chính khó khăn sau ngày chính quyền mới thành lập, việc cung cấp lương thực, thực phẩm cho cơ quan - nhất là những tháng đầu - phải dựa vào sự giúp đỡ của Tổng bộ Việt Minh, nhất là của đoàn thể Phụ nữ cứu quốc, cơ quan quân nhu thuộc Bộ quốc phòng chỉ cấp phát được một phần rất nhỏ. Phần đông anh em phải tự túc về quần áo. Đây là một việc không khó khăn lắm đối với những anh em có gia đình ở Hà Nội. Nhưng đối với những người ở xa và điều kiện gia đình khó khăn thì phải trông vào sự đùm bọc của bạn bè cùng phòng. Trừ một vài cán bộ có nhiệm vụ giao dịch với người nước ngoài được phát một bộ quần áo kaki vàng, có sơmi trắng, cavát đen, còn thì mọi người có gì mặc nấy, tùy theo hoàn cảnh và khả năng của từng người: đủ loại, đủ kiểu, từ áo bluđông, quần soóc đến áo chàm. Nếu có cái gì giống nhau thì đó là cái mũ calô đính huy hiệu bằng dạ đỏ, giữa là ngôi sao vàng, viền vàng hoặc trắng. Riêng đội vệ binh, mỗi người được phát hai bộ áo thu được của bảo an binh trong Tổng khởi nghĩa do Ủy ban bảo vệ thành phố Hà Nội gửi tặng.

Hằng ngày, nhìn những chàng thanh niên mặc quần áo đủ loại ra vào khu trường mồ côi cũ, ai mà biết rằng đó chính là những sĩ quan đang mang trọng trách đóng góp vào việc xây dựng cơ quan tham mưu chiến lược của một quốc gia vừa hồi sinh đã đứng trước sự uy hiếp của đủ loại kẻ thù.

Những cuộc họp bàn công việc của từng bộ phận hoặc của toàn cơ quan, những sinh hoạt hằng ngày như tập thể dục buổi sáng, nghe thời sự hằng tuần, chào cờ sáng chủ nhật, những buổi lửa trại và cuộc sống tập thể, dù người có là thanh niên Hà Nội chính tông hay là người mà anh em thường gọi đùa là “dân tỉnh lẻ”.

Quan hệ giữa tuổi trẻ trong cơ quan với thanh niên khu phố cũng dần bớt ngăn cách và trở nên thân thiết. Nhiều cán bộ trong cơ quan tham mưu trở thành những giáo viên thân quen của những lớp luyện tập quân sự của tự vệ khu phố. Ngoài ra, những cuộc thi đấu bóng rổ, bóng đá, bóng chuyền, những buổi liên hoan văn nghệ là những dịp làm cho tình đoàn kết giữa thanh niên ngoài khu phố với lớp cán bộ trong cơ quan càng thêm gắn bó.

Cơ quan thành lập được ba tháng, đến cuối năm 1945 quân số đã tăng lên tới trên dưới 50 người. Tuy vậy, không phân biệt lạ quen, mới cũ, cuộc sống trong cơ quan sớm chan hòa, đi vào nền nếp, khuôn khổ. Hạt nhân lãnh đạo là một tổ Đảng, lúc đầu chỉ có đồng chí Hoàng Văn Thái và hai đảng viên, sinh hoạt trong Chi bộ Bộ Quốc phòng. Sau khi Đảng tuyên bố “tự giải tán”, tổ Đảng và chi bộ tiếp tục hoạt động bí mật, lãnh đạo toàn cơ quan thông qua Việt Minh đoàn, một tổ chức quần chúng tin cậy, tiên tiến toàn diện. Đây là cánh tay đắc lực của lãnh đạo trên các mặt hoạt động của cơ quan. Sự lãnh đạo của Đảng lúc này tập trung vào khâu đoàn kết nội bộ và xây dựng cơ quan trên các mặt tư tưởng, chính trị, tổ chức, nghiệp vụ và học chữ (bình dân học vụ). Nhiều anh em có tinh thần đoàn kết tốt, ý thức kỷ luật gương mẫu, hoàn thành tốt nhiệm vụ… được tổ chức Đảng đề nghị kết nạp vào Việt Minh đoàn. Tổ chức chính trị này sinh hoạt chặt chẽ, tháng hai kỳ. Đây thực chất là một bước rèn luyện thử thách đối với những anh em trong diện cảm tình Đảng (như cách gọi sau này).

Trong những ngày trứng nước, Bộ Tổng tham mưu được sự quan tâm giáo dục và dịu dắt của nhiều đồng chí lãnh đạo, mà trực tiếp thường xuyên là các đồng chí Vũ Anh và Võ Nguyên Giáp. Mỗi lần anh Vũ Anh hay Võ Nguyên Giáp đến thăm cơ quan là một lần anh em cán bộ tham mưu được bồi dưỡng thêm những hiểu biết mới về tình hình nhiệm vụ. Đó là những ngày thật đáng ghi nhớ.

[macbupda]

Một trong những lần đó là vào dịp Ban Chấp hành Trung ương ra Chỉ thị Kháng chiến - kiến quốc (25-11-1945). Cơ quan mới ra đời được vài tháng, nhận thức của anh em về thời cuộc, về tình hình và nhiệm vụ còn rất hạn chế. Đến thăm cơ quan Bộ Tổng tham mưu lần này, không phải chỉ nhằm nghe anh Thái báo cáo về tổ chức và hoạt động ban đầu của cơ quan mà anh Văn còn muốn nói để toàn thể cán bộ Bộ Tổng tham mưu hiểu tinh thần cơ bản chỉ thị của Trung ương. Anh nối về tình hình quốc tế và trong nước đã thay đổi như thế nào từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai, đặc biệt là mấy tháng sau Cách mạng Tháng Tám, lấy đó làm tiền đề để phân tích chủ trương kháng chiến - kiến quốc của Đảng. Điều thấm thía đối với mọi người là được nghe giải thích về hoàn cảnh nhiều loại kẻ thù, từ Âu đến Á kéo vào Việt Nam, với mọi thủ đoạn nham hiểm và thâm độc hòng tiêu diệt chính quyền cách mạng non trẻ, khiến cho đất nước mới giành được độc lập đã ở vào thế “ngàn cân treo sợi tóc”… Và chính trong hoàn cảnh vô cùng phức tạp đó, Đảng đã chỉ đích danh “kẻ thù chính của ta lúc này là thực dân Pháp xâm lăng, phải tập trung ngọn lửa đấu tranh vào chúng”. Bằng những lời thân tình, anh động viên mọi người ráng sức làm việc, vừa làm việc vừa kịp thời rút kinh nghiệm trong thực tế công tác hằng ngày để không ngừng tiến bộ. Anh căn dặn phải đặc biệt coi trọng việc nắm bắt tình hình diễn biến ở chiến trường, coi trọng việc tổ chức chi viện người và vũ khí cho cuộc chiến đấu của đồng bào, đồng chí miền Nam, đồng thời bám sát và kịp thời đối phó ngăn chặn một cách có hiệu quả âm mưu và hành động của quân đội Tưởng và bọn tay sai ở ngoài Bắc…

Khi giải tán, vừa xuống cầu tháng, một vài anh em nói với nhau: Chưa bao giờ được nghe phân tích tình hình rành rẽ dễ hiểu như hôm nay. Thật rất cần thiết đối vói công việc… Ý kiến đó phản ánh suy nghĩ chung của các chàng sĩ quan tham mưu trẻ tuổi đang làm quen với từng đường đi nước bước của một cơ quan tham mưu chiến lược còn trong thời kỳ trứng nước.

Đến khoảng tháng 10-1945, trong cơ quan Bộ Tổng tham mưu mới có một số rất ít người được gặp Bác Hồ. Đó là chị Đàm Thị Loan, các anh Nguyễn Chính (Du Phong) và Trần Trọng Trung, những chiến sĩ Giải phóng quân đã được gặp Bác hồi ở Khu giải phóng. Đó còn là bác Hoàng Đạo Thúy, trong dịp lên dự Quốc dân đại hội ở Tân Trào đúng trong những ngày cao trào Tổng khởi nghĩa tháng Tám. Ai cũng mong được gặp Bác, nhưng không ai nghĩ rằng điều mong ước đó lại sớm thành hiện thực, chỉ hơn ba tháng kể từ ngày Bác chỉ thị thành lập Bộ Tổng tham mưu.

Bác đến thăm cơ quan vào một ngày thứ năm, 20-12-1945, nhân dịp kỷ niệm ngày ra đời của Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân. Chỉ mới tròn một năm kể từ ngày đội quân cách mạng ra đời theo chỉ thị của Bác, cả dân tộc đã đổi đời, người dân từ kiếp nô lệ trở thành người chủ đất nước. Riêng đội quân cách mạng mới đầy “một tuổi tôi” đã lớn lên gấp hàng trăm lần và đã đi “suốt từ Nam ra Bắc” đúng như lời tiên đoán của Người. Một thành viên mới trong đội quân đó đã hình thành là Bộ Tổng tham mưu mà hôm nay Bác đến thăm.

Bác đến mà không báo trước. Tác phong đó của Người sau này đã trở thành quên thuộc đối với nhiều người, nhiều địa phương, đơn vị. Vì là một ngày công tác bình thường, mọi người đang mải miết làm việc, nên không hề hay biết. Bác đi thẳng vào bếp và người đầu tiên hết sức ngỡ ngàng nhưng rồi cố trấn tĩnh lại để chào Bác là anh “hỏa thực” (ngày nay gọi là chiến sĩ nuôi quân) Nguyễn Văn Roãn. Bác thăm hỏi tình hình ăn uống của anh em ra sao, có thiếu thốn lắm không, hằng tuần có nhịn một bữa để góp gạo cứu đói không?... Rồi Bác bước vào nhà ngủ, một dãy nhà bằng tre nứa mới được dựng lên ngay đằng sau khu vực làm việc. Đến lúc đó Tổng Tham mưu trưởng mới biết và vội vàng từ tầng hai xuống. Anh xúc động trước sự có mặt bất ngờ của Bác, trước những câu hỏi ân cần của Người về đời sống và công việc của anh chị em trong cơ quan. Thấy nhà ngủ tập thể bụi bám nhiều, Bác nhắc anh Thái nên xây dựng thành nền nếp hằng tuần cho anh em dọn dẹp, vệ sinh chung.

Tổng Tham mưu trưởng mời Bác lên phòng làm việc trên gác. Vừa ngồi xuống ghế, Bác vừa cười vừa hỏi:

- Thế nào, công việc cơ quan chú tổ chức đến đâu rồi? Chú đã biết làm tham mưu chưa?

Lúng túng và chưa trả lời ngay được, anh Thái cũng cười nhưng hai tai đỏ lên. Cuối cùng anh báo cáo với Bác: Cơ quan có chừng 50 người; đã cùng anh em nghiên cứu hình thành một số phòng đảm nhiệm những công tác cấp bách trước mắt như theo dõi nắm tình hình, giúp đỡ các địa phương xây dựng và huấn luyện lực lượng vũ trang, cùng ngành quân nhu mua sắm và chỉ đạo sản xuất vũ khí và nhất là thực hiện chủ trương chi viện người và trang bị cho các chiến trường miền Nam. Anh chị em đoàn kết, thương yêu nhau, tiến bộ trong công tác. Tuy có việc còn lúng túng, bỡ ngỡ, nhưng rồi chắc chắn sẽ quen, sẽ làm được tốt hơn…

Bác Hồ tỏ ra vui lòng. Bác hỏi kỹ về kết quả chi viện chiến trường. Tổng Tham mưu trưởng báo cáo là đã cùng các địa phương tổ chức huấn luyện khẩn trương và đưa vào Nam 6 đợt quy mô chi đội, lấy quân từ Hà Nội, căn cứ địa Việt Bắc, vùng duyên hải, đồng bằng Bắc Bộ và một số tỉnh Bắc và Trung Bộ. Phần lớn các đơn vị Nam tiến đều có các chiến sĩ Giải phóng quân làm nòng cốt, cán bộ có ít nhiều kinh nghiệm đánh du kích trước đây. Vũ khí trang bị tuy còn kém nhưng các đơn vị lên đường đều mang theo những loại tốt nhất mà ta có.

[macbupda]

Bác gật đầu, tỏ ra hài lòng về kết quả công việc đã đạt được. Người dặn phải coi trọng công tác huấn luyện, chú ý giúp đỡ Trường Quân chính trung ương ở Hà Nội và của các chiến khu, chú ý việc đào tạo khẩn trương cán bộ, cả quân sự và chính trị, phải hướng dẫn các đơn vị, các địa phương huấn luyện thiết thực, phải là coi trọng huấn luyện cách đánh du kích, tránh “một hai - một hai” hình thành…

Trong lúc Bác đang nói chuyện, nhiều anh em kiếm cớ ngấp nghé ở cửa để được nhìn thấy Bác. Đến khi toàn cơ quan được gọi vào nghe Người nói chuyện thì anh chị em từ mọi hướng cửa chạy vội vào, tìm chỗ ngồi chung quanh Bác. Ai cũng muốn được ngồi thật gần Bác. Người chăm chú và trìu mến nhìn khắp lượt rồi hỏi tên tuổi, quê quán “mấy cô mấy chú tham mưu” ngồi gần. Nghe Bác gọi “mấy cô mấy chú tham mưu”, mọi người cười ồ vui sướng. Không khí thật ấm tình cha con, bác cháu. Cuối cùng Bác nói đại ý:

- Cơ quan ta mới thành lập cũng như chính quyền ta mới thành lập: mọi việc đều mới mẻ. Chú Thái vừa báo cáo rằng các cô các chú đã có nhiều cố gắng, khắc phục khó khăn, vừa học vừa làm, nên mới qua mấy tháng mà bước đầu đã đạt được thành tích, bước đầu đã có tiến bộ. Như vậy là tốt. Bác thay mặt Đoàn thể khen ngợi các cô các chú…

Rồi Bác nói về những việc mà tham mưu phải làm cho tốt, khuyên mọi người ra sức công tác, khiêm tốn học tập, thân ái đoàn kết, giữ nghiêm kỷ luật và bí mật…

- Ở Nam Bộ, giặc Pháp đang âm mưu mở rộng chiến tranh. Ta phải chi viện mạnh hơn nữa cho đồng bào và chiến sĩ miền Nam kháng chiến. Chúng ta phải vừa kháng chiến, vừa kiến quốc. Nhiệm vụ chính của Vệ quốc đoàn là chống giặc ngoại xâm, song không được coi nhẹ các công việc khác như vận động tổ chức nhân dân tăng gia sản xuất, thực hành tiết kiệm…

Sau này, trong những trang hồi ký viết nhân dịp kỷ niệm 40 năm chính quyền dân chủ cộng hòa, Đại tướng Hoàng Văn Thái nhớ lại: “Với tôi, những lời Bác dạy hô đó là những điều ghi lòng tạc dạ, không thể nào quên được. Đó không chỉ là những lời giáo huấn riêng về công tác tham mưu, mà mãi mãi là định hướng chung cho cả chặng đường cách mạng của mỗi người chúng tôi…”.

Bác ra về. Mọi người theo Bác xuống cầu thang. Đến tầng dưới, Bác giơ tay ngăn, để mọi người không chạy ra sân, ra phía công. Bác cười, vẫy tay chào mọi người đang vỗ tay tiễn Bác, bắt tay anh Thái rồi lên xe.

Ngay sau đó, các phòng dành thời gian còn lại của buổi sáng làm tổng vệ sinh nơi ăn ngủ, nơi làm việc. Dần dần, thành một nền nếp được duy trì mãi đến sau này: cứ thứ năm hằng tuần, toàn cơ quan làm tổng vệ sinh doanh trại. Chỉ một lời nhắc nhờ của Bác, toàn cơ quan đã xây dựng được một thói quen đáng quý.

Chừng một tháng rưỡi sau, lại một lời nhắc nhở của Bác khiến mọi người, từ Tổng Tham mưu trưởng đến chiến sĩ vệ binh, không bao giờ quên. Hồi đó, một bài trên báo tường của cơ quan đã gọi sự kiện này là “sự chểnh mảng ngày Xuân”, vì nó xảy ra vào dịp Tết Bính Tuất (1946), Tết độc lập đầu tiên.

Hồi đó, chế đọ trực ban ngày nghỉ, giờ nghỉ chưa thành nếp. Ngày Xuân, cơ quan nghỉ việc. Anh em đi chúc Tết nhân dân, đến thăm bạn bè ở Hà Nội, vui Xuân Thủ đô. Và một việc không ngờ tới đã xảy ra: Đêm giao thừa, Bác Hồ gọi điện đến, không có ai trả lời vì không có người trực máy. Sáng hôm sau, mùng 2-2 dương lịch, tức mồng Một Tết, Bác lại gọi điện xuống gặp Tổng Tham mưu trưởng ở máy, Bác chúc Tết rồi phê bình nhẹ nhàng:

- Tối hôm qua giao thừa, đón Xuân, Bác định chúc Tết các cô các chú nhưng gọi mãi không có ai cầm máy trả lời cả. Là cơ quan tham mưu mà mất cảnh giác thì không được. Các chú là tham mưu, phải làm gương cho toàn quân về tinh thần cảnh giác và chấp hành nghiêm chỉnh chế độ quy định.

Một việc mày bây giờ nhìn lại, có thể có người cho rằng không có gì là “đặc biệt”. Nhưng nó “đặc biệt” ở chỗ nói lên được một thực tế ấu trĩ của cơ quan trên bước đường trưởng thành, ấu trĩ và trưởng thành từ những vấn đề rất cụ thể mà hồi đó chưa ai biết đến, chưa ai nghĩ ra.

Sự hối tiếc của đồng chí Tổng Tham mưu trưởng chắc hẳn là sâu sắc hơn anh em chúng tôi. Mãi 40 năm sau, qua những dòng hồi ký, khi nói đến kỷ niệm khó quên này, anh Thái viết: “Vậy mà chỉ vì sự chểnh mảng của chính mình, anh em chúng tôi đã không được đó nhận sự quan tâm ân cần đó của Bác vào lúc giao thừa… Tôi càng thấm thía trước những lời Bác nhắc nhờ về sự thiếu cảnh giác, không biết chỉ đạo anh em xây dựng chế độ trực ban, trực nhật của cơ quan…”.

[macbupda]

V

Thấm thoắt nửa năm đã trôi qua. So với trung tuần tháng 9-1945, khi cơ quan mới hình thành, thì lúc này quân số đã tăng lên gấp nhiều lần, tức là xấp xỉ 100 người.

Việc tăng mạnh quân số là do nhu cầu công tác của một cơ quan mới thành lập và đó cũng là đặc điểm chung về mặt tổ chức “từ không đên có” trong những ngày đầu chính quyền cách mạng. Hồi đó, mấy ai đã có khái niệm đầy đủ, rõ ràng về công tác tổ chức - cán bộ, mấy ai đã hiểu về tiêu chuẩn người sĩ quan tham mưu, về các thủ tục giới thiệu vào làm việc trong một cơ quan chiến lược của một quốc gia đang bị giặc ngoài, thù trong uy hiếp. Thông qua từng người cụ thể do đoàn thể Việt Minh tin cậy giới thiệu, quân số phòng cứ nhân lên. Tuyệt đối không phải vì đã có tay nghề, trừ nột vài trường hợp như các anh Nguyễn Văn Tình, Ngô Thế Duông, vốn đã từng là nhân viên kỹ thuật vô tuyến điện của chế độ cũ. Trình độ học vấn, biết tiếng nước ngoài là những mặt được quan tâm đến, nhưng không phải là điều kiện hàng đầu. Tất nhiên, dần dần không ai phủ nhận một thực tế là: có trình độ học vấn, biết ngoại ngữ, có chuyên môn kỹ thuật về một ngành nào đó, ví như thông tin, bản đồ, thì càng thêm điều kiện thuận lợi để nhanh chóng nắm được công việc, nhanh chóng đem lại hiệu quả công tác tốt hơn, từ việc nghiên cứu cải tiến các bảng mật mã, tổ chức mạng thông tin, sửa chữa máy móc đến việc lập các mẫu thống kê, viết báo cáo, vẽ biểu đồ, bàn đồ, hướng dẫn nghiệp vụ cho các địa phương, đơn vị…

Hầu hết cán bộ làm việc trong Bộ Tổng tham mưu trong thời kỳ đầu chưa phải là đảng viên, thậm chí chưa có nhận thức rõ ràng về đảng, về giai cấp. Theo bác Hoàng Đạo Thúy kể lại, trong cuộc hội nghị bàn về nhân sự cuối năm 1945, có cán bộ  tham mưu vốn là cựu binh sĩ còn không tán thành chế độ chính trị viên trong quân đội. Nhưng yếu tố chủ yếu giúp anh em sớm gắn bó với nhau, đoàn kết thương yêu giúp đỡ nhau trên bước đường mò mẫm về nghiệp vụ là tinh thần yêu nước, giác ngộ dân tộc, là quyết tâm giữ vững lời thề độc lập, quyết tâm bảo vệ thành quả cách mạng mới giành được. Thực tế mấy năm sau có thấy được sự giáo dục của Đảng, nhiều anh em đã tiến bộ một bước dài từ giác ngộ dân tộc đến giác ngộ giai cấp, đã sớm được đứng trong hàng ngũ của Đảng.

Mùa Xuân năm 1946, chính trong bối cảnh tổ chức cơ quan đã hình thành và bước đầu phát triển, guồng máy đã dần dần hoạt động đều đặn, có nền nếp, cũng là lúc hình thành và nhiệm vụ đòi hỏi mỗi người có nhận thức mới và nỗ lực hoạt động cao hơn trước yêu cầu mới. Đó là yêu cầu do chủ trương Hòa để tiến đặt ra trước toàn dân, toàn quân, trong đó có Bộ Tổng tham mưu.

Chủ trương đó được anh Văn truyền đạt lại trong buổi nói chuyện ngày 5-3-1946 với toàn cơ quan. Dựa theo Chỉ thị ngày 3-3 của Thường vụ Trung ương, nhan đề Tình hình và chủ trương, đồng chí Võ Nguyên Giáp đã giúp anh em nhận thức được bối cảnh hai miền đất nước sau nửa năm vừa chiến đấu vừa bảo vệ và củng cố chính quyền, thấy được sách lược của Đảng trong tình hình mới.

Tại miền Nam, chiến sự đã lan rộng từ các đô thị về nhiều vùng nông thôn. Địch đã kiểm soát được nhiều thành phố và đường giao thông quan trọng. Lực lượng của chúng đã bị căng mỏng vì phải rải quân ra để tiếp viện các vùng do quân Anh “bàn giao” trước khi rút về nước. Có tin một sư đoàn sắp được tăng viện từ Pháp sang. Tổng Chỉ huy quân viễn chinh Pháp đang ráo riết ổn định tình hình vùng tạm chiếm để đưa lực lượng ra Bắc sau kết quả cuộc đàm pháp Pháp - Hoa ở Trùng Khánh.

Ở ngoài Bắc, tàn quân Pháp (bị tan rã trong cuộc đảo chính của Nhật ngày 9-3-1945) từ Côn Minh (Trung Quốc) đã trở lại chiếm đóng nhiều vùng trên Tây Bắc, một số khác xuất hiện trong vùng ven biển Đông Bắc, phối hợp với lực lượng viễn chinh từ miền Nam ra. Trong khi đó, sau khi thất bại trong âm mưu lật đổ chính quyền của ta, quân đội Tưởng Giới Thạch đang tiếp tục gây sức ép để bọn tay sai được tham gia Quốc hội và chính quyền trung ương. Bọn tướng lĩnh cầu đầu quân đội Tưởng liên tục khuyến khích bọn tay sai chống phá chính quyền cách mạng hòng ép ta nhượng bộ. Chính phủ Trùng Khánh hy vọng bọn Việt quốc, Việt cách đạt được ý đồ chính trị trước khi quân Tưởng rút về nước đối phó với cuộc nội chiến đang có nguy cơ mở rộng.

Dự kiến khả năng nhân nhượng và thỏa hiệp giữa Pháp và Tưởng về vấn đề Đông Dương và trước việc Pháp muốn thương lượng chính thức với ta, ngày 24-2, Thường vụ Trung ương chủ trương: Ta nên tiếp tục nói chuyện với Pháp nhưng đồng thời phải chuẩn bị kháng chiến. Vì hoàn cảnh thế giới và trong nước, ta có thể chủ trương điều đình để bảo toàn lực lượng, nhưng với điều kiện ta phải có chính phủ tự chủ nằm trong Liên bang Đông Dương và trong khối Liên hiệp Pháp. Pháp có thể cử cố vấn do Chính phủ ta lựa chọn. Ta cho quân Pháp thay quân Tưởng ở ngoài Bắc, nhưng Pháp phải giải quyết vấn đề Nam Bộ thống nhất với cả nước…

[macbupda]

Cũng vào dịp thường vụ Trung ương đề ra chủ trương Hòa để tiến thì tại Trùng Khánh, cuộc vận động ngoại giao kéo dài nhiều tháng giữa Pháp và Tưởng đã dẫn tới bản thỏa hiệp Pháp - Hoa ký kết ngày 28-2. Nội dung chủ yếu là Trung Hoa dân quốc thuận cho Pháp đưa quân vào thay thế quân đội Tưởng ở bắc vĩ tuyến 16, đổi lấy những nhân nhượng của Pháp về mặt kinh tế. Trước tình hình đó, Thường vụ Trung ương nhận định rằng: “Hiệp ước Pháp - Hoa không phải là chuyện riêng của Tàu Tưởng và của Pháp. Nó là chuyện chung của phe đế quốc và bọn tay sai của chúng”. Nhưng do khó khăn nội bộ và trước sự lớn mạnh của cách mạng Việt Nam, cả Pháp và Tưởng đều “muốn dàn xếp với ta về việc quân Pháp kéo vào miền Bắc nước ta”. Trước tình hình đó, Thường vụ Trung ương chủ trương:

“Nếu Pháp chủ trương cho Đông Dương tự trị theo bản Tuyên ngôn ngày 24-3-45 (của tướng Đờ Gôn - T.G) thì nhất định đánh, và rất có thể đánh lâu dài theo lối du kích, nhưng nếu Pháp công nhận Đông Dương tự chủ thì có thể hòa, hòa để phá tan thâm thù của bọn Tưởng Giới Thạch, bọn phản động Việt Nam và bọn phát xít Pháp còn sót lại, chúng định hãm ta vào tình thế cô độc, buộc ta phải đánh với nhiều kẻ thù một lúc để giử thực lực của ta tiêu hao”⁽¹⁾.

Sau khi phân tích những thuận lợi, khó khăn nếu thực hiện chủ trương tạm thời hòa hoãn với Pháp, đồng chí Võ Nguyên Giáp giải thích rõ những nội dung quan trọng sau đây trong bản Chỉ thị ngày 3-3 của Thường vụ Trung ương để mọi cán bộ tham mưu quán triệt và hoạt động cho đúng:

Vấn đề lúc này không phải là muốn hay không muốn đánh. Vấn đề là biết mình, biết người, nhận định một cách khách quan những điều kiện lợi hại trong nước và ngoài nước mà chủ trương cho đúng…

Điều cốt từ là trong khi mở cuộc đàm phán với Pháp, không những không ngừng một chút công việc sửa soạn, sẵn sàng kháng chiến bất cứ lúc nào và ở đâu, mà còn hết sức xúc tiến công việc sửa soạn ấy…

Cơ quan tham mưu cần nắm điều mà Thường vụ Trung ương dự kiến, đó là “bọn thực dân Pháp có thể tăng gia lực lượng trên đất ta để một ngày kia bội ước diệt ta”.

Trong những lần trao đổi ý kiến về tình hình và nhiệm vụ sau buổi nghe nói chuyện trên đây, nhiều anh em rất tâm đắc với dự kiến trên đây của Đảng. Anh em cho rằng dự kiến như vậy là “kín võ”. Vấn đề đặt ra với tham mưu là phải chuẩn bị như thế nào để sẵn sàng đối phó với tình huống xấu nhất? Phải khẳng định một thực tế là hồi đó, trình độ tri lớp trẻ chúng tôi chưa đủ để nhận thức vấn đề một cách rõ ràng, khúc chiết. nhưng dù sao, ở cái tuổi mà nhớ lại thực tế cuộc sống dưới chế độ cũ cũng đủ để mọi người biết thế nào là “thiện chí” của người Pháp trên mảnh đất này.

Tin tưởng và nhất trí với chủ trương hòa để tiến, nhận thức bước đều về chức năng nhiệm vụ tham mưu mặc dù còn hạn chế nhưng cũng đủ cho mọi người thấy phải luôn luôn sẵn sàng.

Tinh thần “sẵn sàng” ấy thể hiện trong nhiệm vụ mà đồng chí Tổng Tham mưu trưởng căn dặn các phòng triển khai ngay trong những ngày đầu tháng 3-1946. Cuộc thương lượng giữa ta và Pháp dừng lại trên một số vấn đề cơ bản. Báo chí và đài phương Tây đưa tin hạm đội Pháp từ trong Nam sắp vào hải phận của ta trong Vịnh Bắc Bộ. Chính trong những ngày này, tin tức cho thấy tình hình căng thẳng, không những giữa ta với Pháp và quân Tưởng mà cả giữa những người đại diện của Pari và Trùng Khánh ở Hà Nội.

Các phòng Tình báo, Tác chiến và Nhân sự cố gắng nắm chắc tình hình, nhất là ở Hà Nội và Hải Phòng. Phải chuẩn bị số anh em phái viên sẵn sàng đi đến nơi dự kiến, sẽ có thể nổ ra xung đột, nắm tình hình và báo cáo về Bộ. Phòng Tình báo bám sát động tĩnh của quân Tưởng, đồng thời phối hợp với công an và tự vệ theo dõi hoạt động của ngoại kiều, trước hết là Pháp kiều và Hoa kiều, hoạt động của bọn Việt quốc, Việt cách và các lực lượng phản động khác, kể cả bọn phản động đội lốt thầy tu. Phòng Thông tin liên lạc duy trì chế độ thường trực của đội liên lạc chạy chân, khẩn trương mạng thông tin vô tuyến, bảo đảm thường xuyên thông suốt trước hết là giữa Hà Nội và các tỉnh đồng bằng để kịp thời chuyển đạt mệnh lệnh và nhận báo cáo bất kỳ lúc nào. Văn phòng và Phòng Quản lý nội bộ phối hợp đi nghiên cứu đường sá, dự kiến lập kho lương thực trên các hướng Chương Mỹ và Hoài Đức, hướng dự kiến di chuyển sơ tán cơ quan ra khỏi thành phố khi cần.

Phòng Nhân sự cử người sang bàn với các cục nghiệp vụ bên Bộ Quốc phòng về kế hoạch bổ sung đạn dược cho bộ đội Vệ quốc đoàn và các đơn vị tự vệ tập trung, trước hết ở Hà Nội, Hải Phòng, dọc đường 5 và cử một số đơn vị biên giới Đông Bắc, Tây Bắc.

Với tinh thần và tư thế chủ động trước tình huống bất trắc có thể xảy ra vào thời điểm phức tạp của một khúc quanh lịch sử, từ đầu tháng 3-1946 không khí làm việc trong cơ quan tham mưu khẩn trương hẳn lên.

⁽¹⁾ Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1998, t.8, tr.43.

[macbupda]

CHƯƠNG II

TÌNH THẾ ĐÒI HỎI PHẢI VƯƠN LÊN

I

Đồng chí Tổng Tham mưu trưởng về đến 18 Nguyễn Du thì đường phố Hà Nội đã lên đèn. Vừa đi, anh Thái vừa suy nghĩ về những điều mới được nghe anh Văn phổ biến về những công việc quan trọng mà cơ quan tham mưu cần triển khai trong những ngày sắp tới, khi Hiệp định sơ bộ giữa ta và Pháp được kí kết.

Từ lâu, anh đã được nghe về những cuộc gặp riêng không chính thức giữa ta và đại diện Pháp, cũng như về cuộc mặc cả kéo dài nhiều tháng giữa hai bên Hoa - Pháp. Đại diện của Pari đã được Tưởng chấp thuận cho mấy ngàn quân Pháp ở Vân Nam vào Bắc Bộ. Đám quân này thoát chết trong cuộc đảo chính hồi háng 3 năm trước, sau khi được củng cố, đã lén lút vượt biên giới vào Tây Bắc Việt Nam, ngay khi cuộc đàm phán giữa Pháp và Tưởng còn đang tiếp diễn. Trung tuần tháng 11-1945, chấp hành lệnh của trên, Bộ Tổng tham mưu đã điều 7 đại đội từ các tỉnh trung du và đồng bằng lên tăng cường cho Tây Bắc. Chi đội Sơn La đã được thành lập. Sau đó, vào những ngày đầu năm 1946, trong một lần cùng Khu trưởng Bằng Giang lên Sơn La, Tổng Tham mưu trưởng đã góp ý kiến với Khu 10 về phương hướng hoạt động bám đất, bám dân, xây dựng cơ sở chính trị của các đơn vị Tây tiến đầu tiên trước âm mưu của quân Pháp trên địa bàn chiến lược quan trọng này.

Hôm nay, Tổng Tham mưu trưởng được nghe khái quát quá trình diễn biến cuộc đấu tranh ngoại giao giữa ta với Pháp, dẫn đến bản Hiệp định sơ bộ vừa được ký kiết chiều nay tại Hà Nội. Nội dung khiến Tổng Tham mưu trưởng quan tâm là quân Pháp sẽ có mặt ở miền Bắc để thay thế quân Tưởng. Ta phải tổ chức một vạn quân để cùng quân Pháp tiếp phòng quân Tưởng; phải cử một số cán bộ tham mưu tham gia Ủy ban liên lạc và kiểm soát quân sự (gọi tắt là Liên kiểm) để kiểm tra việc thi hành Hiệp định Việt - Pháp và giải quyết những vấn đề của hiệp định liên quan đến mặt quân sự; nhất là phải tranh thủ thời gian tạm thời hòa hoãn với Pháp khẩn trương xây dựng lực lượng vũ trang, củng cố cơ quan chỉ huy các cấp, đào tạo cán bộ, sản xuất vũ khí, sẵn sàng đối phó với mọi tình thế. Đây chính là thời cơ khôi phục lại cả thế và lực của ta ở trong Nam.

Về tới cơ quan, dù đã 7 giờ tối, Tổng Tham mưu trưởng vẫn gặp các cán bộ phụ trách các phòng (số đông ăn ở trong cơ quan) để truyền đạt tình hình mới và cùng anh em trao đổi về những dự kiến công việc cần triển khai trong những ngày tới.

Trước khi cuộc họp bắt đầu, anh giới thiệu đồng chí Nguyễn Sỹ Là mới được điều về phụ trách Văn phòng, đồng chí Nguyễn Đông (Nguyễn Văn Nấp) về phụ trách Phòng Tác chiến. Trước đây, Tác chiến chưa có Trưởng phòng, Tổng Tham mưu trưởng phải kiêm nhiệm nên khá bận rộn, vì phải cùng với các đồng chí Mai Hữu Thao, Đỗ Xuân Sáng chỉ đạo nhiều việc cụ thể, từ việc tổ chức từng đoàn quân Nam tiến đến việc dàn xếp những cuộc xung đột với quân Tưởng ở nơi này nơi kia…

Trong lúc vui chuyện khi cuộc họp chưa bắt đầu, anh Hoàng Minh Đạo quay sang hỏi nhỏ bác Thúy:

- Nghe nói bác định bỏ anh em ra đi đấy à?

Bác Thúy bỏ chiếc “píp” đen nhánh, to bằng quả trứng gà ra khỏi miệng, thủng thắng dáp:

- Chẳng biết thế nào. Lúc thì có tin mình được cử làm Bộ trưởng Quốc phòng trong Chính phủ liên hiệp, lúc lại có tin làm Cục trưởng Cục Chính trị. Mình thấy những công việc ấy khó lắm. Làm thông tin là rất hay rồi.

Anh Thái cũng vui chuyện, nói với bác Thúy:

- Điều có thể chắc chắn là khi nào bên Quốc phòng mở trường võ bị thì thế nào bác cũng được mời giúp một tay đấy.

- Báo cáo Tham mưu trưởng, sao nghe nói có anh Phan Phác rồi?

- Anh Phác phụ trách Cục Quân huấn của Quốc phòng. Hình như anh Văn đã đề nghị Cụ Chủ tịch để bác và anh Trần Tử Bình trực tiếp lãnh đạo nhà trường. Anh Phác đang giúp anh Phan Anh và anh Tạ Quang Bửu làm kế hoạch chiêu sinh và mở trường.

Bác Thúy không nói gì thêm. Và cuộc họp phổ biến tình hình và nhiệm vụ mới cũng bắt đầu.

[macbupda]

Mới hôm qua, cán bộ cơ quan đã được nghe đồng chí Võ Nguyên Giáp giải thích về chủ trương Hòa để tiến của Thường vụ Trung ương. Chủ trương đó dẫn đến bản hiệp định mới kí kết giữa ta và Pháp. Tổng Tham mưu trưởng cho biết: theo hiệp định, 15.000 quân Pháp sẽ vào miền Bắc nước ta, gồm lực lượng từ trong Nam ra, từ bên kia biên giới Việt - Trung về cùng với số quân Pháp bị Nhật bắt trước đây vẫn bị giam ở trong thành Hà Nội và cả ở một số nơi khác. Một bản hiệp nghị quân sự giữa ta và Pháp sẽ quy định quân số và địa điểm Pháp được đóng quân, nhưng chắc chắn là chúng sẽ có mặt tại các điểm nút giao thông ở biên giới, ở vùng mỏ, các bến cảng, dọc các đường chiến lược và các thành phố, kể cả Thủ đô Hà Nội. Vấn đề đặt ra với tham mưu là cần nắm chắc cho được binh lực của chúng ở từng nơi mà Pháp được phép đóng quân, ý đồ của chúng và mối liên hệ của chúng với Pháp kiều và các lực lượng phản động tại địa phương. Quân Tưởng sẽ lần lượt rút khỏi miền Bắc. Theo Hiệp ước Pháp - Hoa, việc rút quân Tưởng phải hoàn tất trong tháng 3-1946, nhưng trên dự kiến chúng sẽ kiếm cớ để dây dưa kéo dài sự có mặt trên đất nước ta. Chúng vẫn hy vọng tiếp tục hậu thuẫn cho bọn tay sai về mặt chính trị, cụ thể làm tham gia Chính phủ. Mặt khác, chúng nấn ná để kiếm chác thêm về kinh tế. Do đó, vẫn cần tiếp tục bám sát động tĩnh của bọn Tàu trắng và tay sai cho đến khi những đơn vị cuối cùng của chúng rút khỏi miền Bắc.

Về tổ chức bộ máy quân sự trung ương, Tổng Tham mưu trưởng cho biết, về mặt đoàn thể, Quân ủy Trung ương (được thành lập tháng 1 vừa qua) do đồng chí Võ Nguyên Giáp làm Bí thư, vẫn có nhiệm vụ giúp Thường vụ Trung ương lãnh đạo quân đội; về mặt chính quyền, trong kỳ họp thứ nhất của Quốc hội vừa qua để thành lập Chính phủ liên hiệp chính thức, Quốc hội đã nhất trí trao Bộ Quốc phòng cho hai nhân sĩ không đảng phái là các ông Phan Anh và Tạ Quang Bửu đảm nhiệm. Chức năng của Bộ Quốc phòng là chỉ đạo việc xây dựng, tổ chức, biên chế, trang bị, huấn luyện và cấp dưỡng quân đội. Còn việc điều khiển quân đội trong cả nước thuộc quyền Kháng chiến Ủy viên hội (thành lập trong kỳ họp Quốc hội ngày 2-3-1946), do đồng chí Võ Nguyên Giáp là Chủ tịch. Nhiệm vụ này được xác định từ khi thành lập Chính phủ liên hiệp lâm thời (1-1-1946), nay lại được Quốc hội khẳng định. Cũng trong cuộc họp ngày 2-3 vừa qua, Quốc hội chính thức thông qua việc bổ nhiệm Tổng Tham mưu trưởng Hoàng Văn Thái.

Về tổ chức nội bộ cơ quan tham mưu, để hợp lý hóa và phù hợp với chức năng nhiệm vụ của các phòng, cần có một vài thay đổi. Tổ Nhân sự tách khỏi Văn phòng, thành một Phòng Nhân sự do anh Trần Văn Lư phụ trách, với chức năng nắm quân số và trang bị, phối hợp với bên Quốc phòng nghiên cứu việc tổ chức, biên chế của toàn quân⁽¹⁾. Tổ Quân nhu cũng tách khỏi Văn phòng, tổ chức thành Phòng Quân nhu - Kế toán, do anh Nguyễn Quý Tín phụ trách, với chức năng phối hợp với bên Quốc phòng, nghiên cứu việc cấp phát quân nhu và trang bị cho toàn quân. Tổ Mật mã tách khỏi Phòng Thông tin liên lạc, tổ chức thành một ban, vẫn do anh Tạ Quang Đạm phụ trách. Ban mật mã trực thuộc Tổng Tham mưu trưởng về mặt nghiệp vụ và với Văn phòng về mặt hành chính. Bộ phận Bản đồ tổ chức thành một ban hay tổ trong Phòng Tác chiến để tiện chỉ đạo và phối hợp công tác.

Trước đây, tuy đã có Bộ Quốc phòng, nhưng việc phân nhiệm chưa thật rõ ràng nên nhiều việc, kể cả chính trị, cung cấp và đối ngoại, đều do tham mưu làm theo sự ủy nhiệm của trên. Nay Bộ Quốc phòng trong Chính phủ liên hiệp đã bao gồm các cục chuyên ngành nên Bộ Tổng tham mưu có điều kiện đi sâu vào nhiệm vụ chủ yếu theo chức năng của cơ quan tham mưu, giúp Quân ủy Trung ương (về chính quyền là Quân sự Ủy viên hội) chỉ đạo toàn quân. Trong các vấn đề quan hệ đến quản lý bộ đội, tham mưu phải phối hợp với các cục nghiệp vụ bên Quốc phòng.

Trở lại những công việc trước mắt của cơ quan, Tổng Tham mưu trưởng nói rõ: cơ quan tham mưu vẫn phải chú ý theo dõi tình hình cả Pháp, Tưởng và tay sai, nhưng do sau Hiệp định sơ bộ quân Pháp sẽ có mặt ở ngoài Bắc, cho nên đối tượng chủ yếu trước mắt và lâu dài của công tác nắm địch là Pháp, kể cả quân đội Pháp, Pháp kiều và những tên phản động có thể ngóc đầu dậy làm tay sai cho Pháp.

Như anh Văn đã nói hôm qua khi phổ biến chỉ thị của Đoàn thể, không vì có chủ trương tạm thời hòa hoãn với Pháp mà lơ là việc xây dựng lực lượng, nhất là đào tạo cán bộ. Tham mưu cần mở Trường quân chính Bắc Sơn trong tháng 3-1946, như kế hoạch đã chuẩn bị; sẽ phối hợp với Cục Quân huấn bên Quốc phòng khai giảng trường võ bị sau khi chuẩn bị xong cả về chiêu sinh, nội dung huấn luyện và đội ngũ giảng viên. Trên đã chấp nhận cho Ủy ban kháng chiến miền Nam tổ chức trường lục quân ở phía Nam, có thể là ở Quảng Ngãi. Ngoài các trường đào tạo này, trên còn chỉ thị tham mưu chuẩn bị mở một số lớp bổ túc cho cán bộ đại đội và tiểu đoàn, trong khi các khu và trung đoàn mở trường quân chính đào tạo và bổ túc cán bộ trung đội và tiểu đội.

⁽¹⁾ Anh Trần Văn Lư là Chủ tịch Hội Cựu binh sĩ cứu quốc, mới được Thành bộ Việt Minh Hoàng Diệu (Hà Nội) giới thiệu sang cùng với một số cựu binh sĩ khác như các anh Nguyễn Văn Nấp (Nguyễn Đông), Tuấn Kiệt, Đoàn Mạnh Nghi, Nguyễn Quý Tín, Lê Tôn Hy, Nguyễn Sỹ Là…

[macbupda]

Trong chuyến thị sát chiến trường miền Nam trong dịp Tết vừa qua, anh Văn được nghe báo cáo và tỏ ta hài lòng về tổ chức mạng thông tin phục vụ chiến đấu trên địa bàn Tây Nguyên, kể cả ở Cheo Reo, Buôn Hồ cũng như khi lui quân về An Khê. Sắp tới, cần nghiên cứu lại tổ chức thông tin cho phù hợp với yêu cầu nắm vững tình hình chiến trường chuyển biến trong quá trình thi hành hiệp định, cũng như khi tổ chức lại thành các chiến khu trong cả nước.

Tổng Tham mưu trưởng giải thích rõ: Nói cục diện chiến trường chuyển biến, là nói tới nhiều vấn đề liên quan đến nghiệp vụ của các phòng, ban. Địch rút bớt quân ra Bắc, lực lượng của chúng, dù có được tăng viện, cũng vẫn phải căng mỏng ra để kiểm soát những vùng tạm chiếm. So sánh lực lượng trên chiến trường sẽ thay đổi theo chiều có lợi cho ta. Nếu địch ngoan cố không chịu thi hành điều khoản đình chiến ở miền Nam, thì đồng bào và chiến sĩ miền Nam càng có điều kiện nổi dậy diệt tề, trừ gian, phát triển lực lượng và đánh địch, nhất là đánh các đội tuần tiễu nhỏ của chúng trên bộ và trên sông. Yêu cầu đặt ra với các phòng, ban, nhất là Tình báo, Tác chiến và Thông tin liên lạc, là phải phối hợp chặt chẽ, nắm vững tình hình, báo cáo kịp thời để có phương hướng chỉ đạo. Việc chi viện cho miền Nam tuy không khẩn trương cấp bách như hồi sau Tổng khởi nghĩa, nhưng vẫn phải tiếp tục, theo nguyên tắc trên đã chỉ thị về điều chỉnh lực lượng giữa miền Bắc và miền Nam. Trước yêu cầu sẵn sàng đối phó với âm mưu địch trong tình hình mới, miền Bắc dần dần sẽ trở thành chiến trường chính, thu hút nhiều lực lượng của cả ta và địch. Cho nên việc bổ sung trang bị cần tiếp tục với tinh thần khẩn trương hơn, kể cả việc phát triển lực lượng dân quân du kích và tự vệ, trước hết là ở những nơi có quân Pháp đóng.

Ban Liên lạc và Kiểm soát quân sự trung ương (gọi tắt là Ban Liên kiểm) sẽ được thành lập. Thứ trưởng Bộ Nội vụ Hoàng Hữu Nam được giao nhiệm vụ chỉ đạo ban này của phía Việt Nam, với danh nghĩa đại diện Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Anh Cao Xuân Hổ được chỉ định làm Tổng Thư ký, Tham mưu cần cử một số anh em tham gia vào cơ quan Liên kiểm của ta. Ngoại ngữ là một điều kiện quan trọng nhưng cần có kiến thức quân sự, có tư thế tác phong chững chạc và nhất là thái độ phải biết vừa cương quyết vừa mềm dẻo, cương nhu cho đúng lúc mà vẫn đảm bảo đi đúng chủ trương, chính sách của ta. Cần suy nghĩ điều mà trên đã căn dặn là: Cơ quan Liên kiểm của ta phải phát huy tác dụng ngăn chặn hành động vi phạm của phía Pháp, nhưng một yếu tố quyết định trong cuộc đấu tranh để thi hành hiệp định là sức mạnh của ta cả về quân sự và chính trị. Yếu tố đó phải không ngừng được củng cố và tăng cường, lực lượng vũ trang phải cùng nhân dân sẵn sàng ứng phó với mọi tình thế.

Cuộc trao đổi ý kiến về công tác sắp tới kéo dài tới khuya. Là những người phụ trách đầu ngành, các anh thấy trách nhiệm của Bộ Tổng tham mưu trước tình hình mới thật nặng nề và phức tạp. Nói “tạm thời hòa hoãn” với Pháp, nhưng đồng thời phải thấy tim đen của bọn tướng lĩnh thực dân. Họ đem quân ra Bắc hẳn không phải vì thiện chí.

Chỉ mấy ngày sau, các anh được biết qua những cuộc tiếp xúc đầu tiên của đại diện phái ta với tướng lĩnh Pháp, nhiều triệu chứng cho thấy khả năng họ sẵn sàng vi phạm hiệp định. Anh em cán bộ Bộ Tổng tham mưu còn nhớ, hôm 5-3, khi nghe phổ biến về cuộc đấu tranh với Pháp trong những ngày cuối tháng 2 đầu tháng 3 nhằm thực hiện chủ trương Hòa để tiến, một trong những vấn đề mà báo và đài Pháp hay nói đến là xung quanh hai từ relève và retour. Nhiều cơ quan thông tấn phương Tây đưa ra những lời bình luận: phía Pháp muốn coi quân đội của họ là lực lượng trở lại (retour) chiếm đóng miền Bắc Đông Dương chứ không phải là lực lượng thay thế quân đội Tưởng tiếp phòng (relève) miền Bắc.

Anh Thái nhớ lại những điều căn cặn của Bác Hồ ngay 8-3 tại Tòa thị chính Hà Nội. Hôm đó (hai ngày sau khi bản hiệp định được ký kết), trong cuộc nói chuyện với các khu trưởng (các khu phố Hà Nội) và đại đội trưởng tự vệ thành phố, Người nói đại ý:

- Ký hiệp định đình chiến này không phải là đã hết chiến tranh đâu. Thái độ hòa hoãn, nhã nhặn của ta đối với quân đội Pháp không phải là thái độ nhu nhược, thụ động. Trái lại, phải nâng cao tinh thần kháng chiến của toàn dân để đối phó với những việc bất ngờ bất cứ lúc nào cũng có thể xảy ra. Tinh thần kháng chiến, sự chuẩn bị chu đáo là phải thường trực, tiếp tục không một ngày một phút nào ngừng…

Chỉ một ngày sau khi ký Hiệp định sơ bộ, quân Pháp vội vã đổ bộ lên Hải Phòng. Ta dự kiến chúng sẽ dựa vào hiệp định này để nhanh chóng kéo lên Hà Nội mà không cần đợi kết quả cuộc họp giữa đại diện quân sự hai bên Pháp - Tưởng đang diễn ra ở Trùng Khánh. Có thể chúng cũng không đợi Hiệp nghị quân sự Việt - Pháp, vì ít nhất đầu tháng 4 phái đoàn quân sự hai bên mới chính thức gặp nhau để bàn về quy chế đóng quân tiếp phòng.

Rõ ràng là hàng loạt công việc cấp bách đang được đặt ra đối với cơ quan tham mưu chiến lược.

Sau cuộc họp chung với cán bộ đầu ngành, đồng chí Tổng Tham mưu trưởng thấy vẫn cần dành thời gian khẩn trương làm việc với từng phòng, bàn bạc cụ thể và hướng dẫn anh em những công việc cần triển khai gấp cho phù hợp với tình hình hiệp định.

[macbupda]

II

Trải qua mấy tháng công tác thực thế, anh Thái cũng như các anh phụ trách các phòng đã dần dần thấy cần phải làm gì và làm thế nào để nắm được tình hình nhanh hơn, chắc hơn. Với cán bộ tiếp tục được bổ sung, việc cử phái viên xuống các địa phương đi đôi với tận dụng mạng thông tin đã dần dần được mở rộng, là cách tốt nhất để nắm tình hình, trước hết là trên các địa bàn trọng điểm. Điều đó giải thích tại sao vào những ngày cuối tháng 3 đầu tháng 4 này, khi làm việc với từng phòng, Tổng Tham mưu trưởng thấy anh em báo cáo tình hình tốt hơn so với trước.

Trước hết anh Thái nghe tổng hợp tình hình về ta, mặc dù trước đó anh vẫn định kỳ nắm được tình hình từng mặt khá cụ thể. Theo báo cáo của anh Trần Văn Lư, Trường phòng Nhân sự, thì phòng đã tổng hợp được các đơn vị Nam tiến và lực lượng của ta trên miền Bắc. Cho đến đầu tháng 3, Bắc Bộ và Trung Bộ đã chi viện cho chiến trường miền Nam 12 chi đội và 6 đại đội⁽¹⁾. Cán bộ chỉ huy các đoàn quân Nam tiến đã có kinh nghiệm chiến đấu, như các anh Hoàng Đình Giong, Thu Sơn, Nam Long, Vy Dân, Hoàng Thơ… đều đã trưởng thành từ đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân. Qua báo cáo của các phái viên từ trong Nam ra cho biết, ngay từ đầu, lực lượng Nam tiến đã góp phần quan trọng làm tăng thêm sức mạnh chiến đấu cho các chiến trường miền Nam.

Từ Trung Bộ trở ra, phổ biến mỗi tỉnh đều có một chi đội hoặc trung đoàn Vệ quốc đoàn⁽²⁾. Tình hình trang bị còn kém. Mỗi trung đội⁽³⁾ có 15 - 20 súng trường kiểu cũ, còn phổ biến là giáo mác, đại đao. Ở các thôn xã, đường phố, đều có lực lượng dân quân du kích và tự vệ đông đảo, gồm cả tự vệ cứu quốc và tự vệ chiến đấu. Tuy trang bị còn rất thô sơ, chủ yếu là gậy gộc, giáo mác, súng kíp, nhưng hàng vạn lực lượng vũ trang tại chỗ, không thoát ly, đã trở thành công cụ sắc bén bảo vệ chính quyền địa phương từ tỉnh xuống xã.

Nguồn trang bị của bộ đội Vệ quốc đoàn hiện nay là những xưởng quân giới được thành lập rải rác nhiều nơi. Theo số liệu của Cục Quân giới bên Quốc phòng thì từ Thừa Thiên trở ra, đến đầu năm 1946, ta đã có 12 cơ sở sản xuất và sửa chữa vũ khí, phần lớn là do tỉnh tổ chức. Tại các thôn, xã, các lò rèn trở thành lò sản xuất vũ khí thô sơ cho lực lượng vũ trang địa phương. Khi nghe báo cáo về tình hình biên chế tổ chức và trang bị của bộ đội, Tổng Tham mưu trưởng cho các anh Trần Văn Lư và Nguyễn Quý Tín biết: Bộ Quốc phòng đang nghiên cứu để trình lên Chính phủ ra sắc lệnh thống nhất tổ chức quân đội, cả về biên chế, trang bị và các chế độ của một quân đội quốc gia thống nhất. Các phòng Nhân sự và Quân nhu - Kế toàn cần liên hệ mật thiết với các cục chuyên môn bên Quốc phòng trong quá trình nghiên cứu các vấn đề trên. Một việc cấp thiết là nắm lại khả năng sản xuất vũ khí của ta và bàn kế hoạch tranh thủ mua thêm súng đạn của quân đội Tưởng trước khi chúng rút về nước. Về việc trang bị, cần tập trung trước hết vào các đơn vị trên những địa bàn xung yếu, những đơn vị ở nơi có quân Pháp đóng. Sau khi đã nắm lại tình hình, hai phòng sẽ cùng Phòng Tác chiến bàn bạc và lập một đề án bổ sung và điều chỉnh trang bị đưa lên Tổng Tham mưu trưởng duyệt. Với các tỉnh cần nắm vững phương châm của Đoàn thể “vũ trang toàn dân”, động viên sản xuất thêm nhiều vũ khí thô sơ cho lực lượng vũ trang tại chỗ.

Anh Thái dặn thêm: quá trình làm việc với các cục chuyên môn bên Bộ Quốc phòng, cần giữ quan hệ tốt, bàn bạc chân tình. Nếu có điều chưa thống nhất về nghiệp vụ, cần trao đổi ngay để bảo đảm đoàn kết trong quan hệ phối hợp công tác.

Làm việc với Phòng Tình báo, anh Thái cho biết anh Châu Ký sẽ được điều sang làm phó phòng cùng với anh Bùi Huy Bê, giúp Trưởng phòng Tình báo Hoàng Minh Đạo chỉ đạo công tác nắm tình hình địch. Vấn đề trước mắt được Tổng Tham mưu trưởng thảo luận với Phòng Tình báo là nắm địch trong tình hình mới như thế nào? Qua trao đổi ý kiến, các anh đều thấy ngoài việc nắm tình hình địch ở các thành phố và các trục giao thông lớn ở đồng bằng, cần phải chú ý hơn nữa hướng Tây Bắc. Số quân Pháp từ Vân Nam kéo vào Lai Châu đã tiến dần xuống Lai Châu, Tuần Giáo, Điện Biên Phủ và đang bị quân ta chặn lại ở bắc Sơn La. Chung trên toàn miền Bắc, trước hết là ở các thành phố và đường giao thông lớn, phải củng cố gấp các cơ sở nắm địch trước khi Pháp đưa quân tỏa ra các địa bàn mà ta và Pháp sẽ thỏa thuận cho quân tiếp phòng đóng. Nhân dịp này, đám tàn quân Pháp rải rác ở vùng đảo Đông Bắc sẽ phối hợp với quân Pháp đang có mặt ở vùng cảng đẩy mạnh hoạt động. Ở vùng mỏ Quảng Yên, chúng có thể lôi kéo bọn Việt cách để có thêm lực lượng chống phá ta. Ngoài ra, vẫn phải theo dõi quá trình chuẩn bị rút quân của Tưởng và hoạt động của bọn tay sai, nhất là những tên lăm le thay thầy đổi chủ sau khi quân Tưởng rút.

Các anh phụ trách Phòng 2 báo cáo với Tổng Tham mưu trưởng rằng phòng đã tổ chức được 20 cơ sở nắm địch ở Bắc Bộ và 6 tỉnh thuộc Trung Bộ. Số 25 nhân viên mới được đào tạo khóa trước đã được đưa về các địa phương nhưng vẫn còn thiếu nhiều trước tình hình mới. Phòng dự kiến sẽ điều chỉnh lại mạng lưới nắm địch trên các địa bàn xung yếu mà không dàn đều. Các anh cũng đề nghị để anh Bùi Huy Bê đi một chuyến vào Khu 4 và Khu 5 để kiểm tra tình hình và củng cố lại các cơ sở nắm địch dọc đường số 1, từ Thanh Hóa vào Đà Nẵng. Anh Đạo và anh Châu Ký sẽ thay nhau đi củng cố ban tình báo các tỉnh Bắc Bộ, trước hết là các thành phố dọc đường 1, đường 5, vùng mỏ và đặc biệt là Thủ đô.

⁽¹⁾ Đến cuối năm 1945 đầu năm 1946, ta vẫn chưa có điều kiện thống nhất biên chế bộ đội Vệ quốc đoàn, nên quân số các chi đội vẫn chưa thống nhất, thường là 500 - 600, cá biệt có địa phương nhiêu hơn.
⁽²⁾ Sau Cách mạng Tháng Tám, do quan hệ đối ngoại với tướng lĩnh cầm đầu quân Tưởng, tháng 9-1945, Chính phủ quyết định đổi tên Giải phóng quân thành Vệ quốc đoàn. Khi Chính phủ ra Sắc lệnh số 71 (22-5-1946), Vệ quốc đoàn đổi tên là Quân đội quốc gia Việt Nam.
⁽³⁾ Quân số trung đội hồi đó thường xấp xỉ đại đội sau này.