*
* *
Thắng lợi của quân và dân Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định trong cuộc chiến tranh giải phóng 30 năm chống xâm lược Pháp, Mĩ xuất phát từ nhiều nguyên nhân:
Một là, Đảng bộ (Thành ủy, Tỉnh ủy, Khu ủy) Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định đã vận dụng một cách đúng đắn, linh hoạt đường lối và phương pháp cách mạng sáng suốt của Đảng Cộng sản, của Chủ tịch Hồ Chí Minh mà trực tiếp là Xứ ủy, Trung ương Cục miền Nam để vạch định chủ trương, nhiệm vụ và có biện pháp tổ chức thực hiện cụ thể, sát hợp với vị trí và đặc điểm của thành phố.
Trong kháng chiến chống Pháp, các tổ chức Đảng, các đảng viên đã chủ động khắc phục mọi sự thiếu nhất trí ban đầu về tư tưởng, tổ chức, chủ động đoàn kết, bám sát cơ sở, bám sát địa bàn, thay đổi hình thức hoạt động để chỉ đạo và tổ chức thực hiện có hiệu quả công cuộc kháng chiến. Trong những thời điểm lịch sử vô cùng khó khăn (từ những ngày đầu kháng chiến đến trước Hiệp ước sơ bộ ngày 6 tháng 3 năm 1946, hoặc từ đầu năm 1951 đến nửa đầu năm 1953), các cán bộ, đảng viên, tổ chức cơ sở đảng vẫn bám địa bàn, kiên trì khôi phục, giữ và phát triển số lượng chất lượng đảng viên trong lực lượng chính trị và lực lượng vũ trang, trong quần chúng công nhân, nông dân và trong hàng ngũ tri thức. Các tổ chức Đảng đã xuất phát từ đặc điểm và qua thực tiễn đấu tranh sinh động ở địa phương mà luôn nhanh nhạy năng động khắc phục những biểu hiện lệch lạc trong xây dựng lực lượng vũ trang, thực hiện chính sách Cao Đài vận, kêu gọi đồng bào công chức ra bưng biền kháng chiến, trong thực hiện phương châm đấu tranh ba vùng, giải quyết mối quan hệ giữa hoạt động quân sự của các lực lượng vũ trang và hoạt động xây dựng cơ sở chính trị nội thành.
Trong kháng chiến chống Mĩ, cùng với quá trình phát triển của cuộc kháng chiến, các tổ chức, cơ sở Đảng ở Sài Gòn - Gia Định không ngừng được chú trọng phát triển cả về số lượng và chất lượng. Các đảng bộ ở đây đã vận dụng một cách sáng tạo chiến lược tổng hợp với phương châm xây dựng lực lượng chính trị và lực lượng quân sự, kết hợp đấu tranh chính trị, binh vận với đấu tranh quân sự của cả ba thứ quân ngay tại địa bàn thành phố. Các đảng bộ ở Sài Gòn - Gia Định đã kịp thời rút kinh nghiệm khắc phục ảo tưởng cho là có Hiệp định Genève là có hòa bình, những lúng túng ban đầu sau Hiệp định Paris, cũng như đánh giá không đúng âm mưu và thực lực của địch chưa sát và do đó đề ra các mục tiêu, khẩu hiệu hành động có lúc không sát với tình hình, hoặc đánh giá không đúng tính chất và tổ chức chỉ đạo các phong trào học sinh, sinh viên và phong trào công nhân lao động…
Trong quá trình tổ chức động viên toàn quân, toàn dân thực hành kháng chiến, các đảng bộ ở Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định đã không ngừng xây dựng rèn luyện trở thành những đảng bộ ngày càng vững mạnh về tư tướng và tổ chức, có quyết tâm cách mạng cao, có ý thức tổ chức kỉ luật, tự giác, chủ động chấp hành nghị quyết, chỉ thị của cấp trên, nắm vững quan điểm sự nghiệp cách mạng là do quần chúng, hết sức gắn bó với nhân dân, được đồng bào tin yêu, đùm bọc và đi theo.
Hai là, khát khao độc lập và tự do, toàn Đảng, toàn dân, toàn quân ở Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định dù kháng chiến lâu dài đã đoàn kết một lòng, vượt qua mọi hi sinh gian khổ, kiên cường chiến đấu vì sự nghiệp giải phóng đất nước.
Hơn nơi nào hết, trong đội ngũ những người tham gia kháng chiến ở Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định có đủ mọi thành phần giai cấp, mọi tầng lớp xã hội. Đó là lực lượng công nhân công nghiệp, trong các nhà máy xí nghiệp, lao động khắp phố phường, nông dân ngoại thành, tầng lớp bình dân thành thị, tiểu thương, tiểu chủ, công chức, nhân sĩ, trí thức, học sinh sinh viên, rồi tư sản dân tộc, tu sĩ đạo giáo, những kẻ bụi đời, giang hồ “anh chị”, đến cả những người hoạt động trong hàng ngũ địch… tất cả, không phân biệt dân tộc, tôn giáo, già trẻ, trai gái, quê quán đề có thể tập hợp lại trong mặt trận thống nhất đấu tranh vì một mục tiêu thống nhất là đánh giặc cứu nước, giành độc lập, tự do, dân sinh dân chủ, hòa bình. Có thể nói, Sài Gòn - Gia Định là hình ảnh thu nhỏ của cả dân tộc Việt Nam kháng chiến, trong đó công nhân công nghiệp và nông dân ngoại thành là lực lượng nòng cốt, cùng với các thành phần khác như lao động tự do, trí thức, học sinh sinh viên, phật tử làm nên một đặc điểm rất Sài Gòn.
Trải suốt 30 năm chiến tranh tàn khốc, toàn Đảng, toàn dân, toàn quân Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định một lòng son sắt với sự nghiệp cách mạng của Đảng, của Bác Hò, kiên cường chịu đựng và vượt qua mọi gian lao thử thách, kiên cường chiến đấu vì sự nghiệp giải phóng quê hương, giải phóng đất nước. Cả trong những ngày cam go nhất của buổi đầu kháng chiến, giai đoạn từ năm 1951 đến năm 1953, giai đoạn năm 1957 - 1958 - 1959, những ngày địch khủng bố ác liệt sau Tết Mậu Thân, dân và quân Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định vẫn vững tin vào sự lãnh đạo của Đảng, lần hồi gây dựng cơ sở (có khi đi trở lại từ con số không), sẵn sàng chấp nhận hi sinh vì sự nghiệp chung, lòng không hề vướng bợn mảy may lợi ích riêng tư của bản thân mình. Trên mảnh đất Củ Chi có những căn nhà được dựng đi dựng lại không dưới mươi lần trên nền đất cũ, có những người mẹ chit ngang đầu 8 vành tang trắng. Hàng ngàn đồng bào, chiến sĩ trải hết các nhà tù, nếm đủ các đòn tra tấn dã man và thâm hiểm nhất mà kẻ thù có thể nghĩ ra vẫn một trong trung trinh với sự nghiệp cách mạng. Không thể nào ghi lại được đầy đủ chiến công và sự hi sinh của toàn thể dân, quân, cán bộ, đảng viên Sài Gòn - Gia Định. Máu của họ thấm đẫm trên mọi góc phố, cửa ô, mọi nẻo đường, làng xóm, vườn tược. Không thể nào nhắc lại được đầy đủ lịch sử các địa danh Vườn Thơm, Láng Le, Bàn Cờ, Bình Mĩ, Khu 5 Hóc Môn, Rừng Sác, Bưng Sáu xã, Tam Giác Sắt, Củ Chi… những mảnh đất mà tên gọi và sự tích chắc chắn sẽ lưu lại mãi mãi trong lịch sử cuộc kháng chiến thần thánh của dân tộc ta.
Ba là, quân và dân Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định trong quá trình tiến hành kháng chiến đã sáng tạo và thực hiện thành công nghệ thuật đấu tranh chính trị và đấu tranh quân sự, những hình thức và phương pháp tiến hành chiến tranh đúng đắn, thích hợp ở một chiến trường đô thị đầu não của địch.
Trong kháng chiến chống Pháp, tổ chức kháng chiến các cấp sau thời gian bỡ ngỡ ban đầu, đã tranh thủ củng cố xây dựng lực lượng, thường xuyên tổ chức lại chiến trường, bố trí xây dựng lực lượng vũ trang thích hợp, với điều kiện tác chiến ở địa phương, kết hợp các hình thức đấu tranh đối với từng đối tượng và trong từng thời gian cụ thể. Nhờ đó dần tạo nên sức mạnh tổng hợp và khá đồng bộ trên dưới, nội ngoại thành, từng bước cùng chiến trường chung làm phá sản các thủ đoạn chiến lược của địch.
Trong kháng chiến chống Mĩ, Đảng bộ Sài Gòn - Gia Định đã động viên được đông đảo các tầng lớp nhân dân theo nhiều khẩu hiệu phù hợp, tập hợp nhiều phong trào chống kẻ thù. Trong tổ chức chiến trường đã hình thành được địa bàn thống nhất nội ngoại thành, có đủ hành lang, bàn đạp và căn cứ chỉ đạo kháng chiến. Để chống lại có hiệu quả các chiến lược chiến tranh của địch, đã vận dụng linh hoạt phương châm “ba vùng” (căn cứ du kích, lõm làm chủ vùng ven, lõm chính trị và trong trào nội thành), phát triển lực lượng chính trị (xây dựng theo ngành, giới và địa bàn cư trú), lực lượng vũ trang (không chỉ có ở cấp khu mà các ngành, các giới, các cấp đều có biệt động, tự vệ riêng), thực hiện kết hợp khéo léo các hình thức đấu tranh (công khai - bí mật, hợp pháp - nửa hợp pháp - không hợp pháp). Khi đế quốc Mĩ đưa quân ồ ạt vào miền Nam, ta đã chủ trương và thực hiện mạnh mẽ việc khoét sâu và phát triển mâu thuẫn giữa Mĩ và ngụy, lợi dụng mâu thuẫn nội bộ của chung để làm cho chúng suy yếu từ bên trong. Sau đợt 2 Tết Mậu Thân, nhanh chóng chuyển hướng để xây dựng thực lực cơ sở, đẩy mạnh đấu tranh chính trị dưới nhiều hình thức phong phú. Khi cuộc chiến tranh phát triển đến giai đoạn cuối thì huy động toàn bộ sức mạnh để tạo thế tạo lực, đẩy mạnh tiến công địch bằng cả “ba mũi giáp công”, tạo ra sức mạnh tổng hợp to lớn thúc đẩy thời cơ nhanh chóng chín muồi và đón lấy thời cơ cách mạng khi chúng xuất hiện. Đó chính là sự phát triển cụ thể hóa nghệ thuật đấu tranh chính trị và đấu tranh quân sự của đường lối chiến tranh cách mạng của Đảng ta một cách có hiệu quả và thích ứng với đặc điểm địa bàn, với từng thời điểm lịch sử ở Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định.
Bốn là: Dù là chiến trường đô thị lớn, bị địch tạm chiếm, quân và dân Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định đã tạo ra được một hậu phương tại chỗ và tổ chức tiếp nhận tốt sự chi viện to lớn về sức người sức của của đồng bào cả nước cho công cuộc kháng chiến.
Do đặc điểm địa bàn thủ phủ của địch, lại xa sự chi viện của Trung ương, vấn đề căn cứ đứng chân và tự cung ứng cơ sở hậu cần kĩ thuật trở nên nhu cầu hết sức bức xúc. Ngay khi cuộc kháng chiến vừa bùng nổ, từng bước, các vùng nông thôn ngoại thành được xây dựng thành những căn cứ địa kháng chiến. Đó là lõm căn cứ An Phú Đông, Bình Mĩ, Vườn Thơm, Bến Cát, Bưng Sáu xã, Rừng Sác, Củ Chi… liên hoàn với các căn cứ xa hơn. Cùng với quá trình phát triển của cuộc kháng chiến, các căn cứ địa được xây dựng củng cố tạo thành một hệ thống căn cứ địa thông nối, áp sát và bao vây xung quanh thành phố. Đó là nơi đứng chân của các cơ quan lãnh đạo kháng chiến, các đơn vị vũ trang, đồng thời là hậu phương tại chỗ, nơi tập kết, dự trữ và cung cấp sức người sức của cho kháng chiến, là “cửa khẩu” của các hành lang vận tải, các đường dây vận tải vận chuyển hàng hóa, tiền bạc từ thành phố ra các tỉnh, và vũ khí, vật liệu từ các tỉnh vào thành phố.
Nhân dân Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định không chỉ tích cực tiết kiệm đóng góp tiền của, cơ sở vật chất cho công cuộc kháng chiến ở tại Sài Gòn mà còn cho các tỉnh lân cận, cho Khu 7 và Nam Bộ. Hàng ngàn vạn công nhân, nông dân, thanh niên học sinh sinh viên, nhân sĩ, trí thức, công chức từ thành phố đã thoát li, tỏa đi khắp các chiến trường tham gia kháng chiến. Có thể nói, nhân dân Sài Gòn đã đóng góp một phần lớn sức người sức của cho công cuộc kháng chiến ở miền Nam.
Tuy nhiên, quân và dân Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định hoàn thành được nhiệm vụ của mình, cũng như sự chi viện to lớn về sức người sức của của đồng bào cả nước. Đó là những đoàn quân Nam tiến, những phân đội vũ trang từ các tỉnh Nam Bộ rầm rập về chiến đấu bao vây quân Pháp trong những ngày đầu kháng chiến. Đó là những cán bộ từ khắp mọi miền của Tổ quốc bí mật về thành phố, âm thầm hoạt động xây dựng cơ sở, đào tạo cán bộ, giữ vững và phát triển phòng trào cách mạng nội đô. Đó là những đội trinh sát, cảm tử, quân đặc công biệt động về hoạt động trong nội thành, những tiểu đoàn, trung đoàn vũ trang cách mạng về hoạt động đánh địch ở vùng ven thành phố. Đó là những sách báo, tài liệu, truyền đơn, súng đạn, thuốc nổ từ ngoài chuyển vào thành phố. Quân và dân Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định đã tổ chức các tuyến hành lang vận chuyển thông suốt, tổ chức tiếp nhận, bảo quản và quản lí việc phân phối sử dụng có hiệu quả, góp phần làm nên những cuộc, những phong trào đấu tranh chính trị sôi động, những trận đánh vang dội vào căn cứ của địch diễn ra thường xuyên trong quá trình cuộc kháng chiến. Và cuối cùng, đó là những binh đoàn cơ động từ xa tới, đè bẹp mọi đề kháng của kẻ thù, cùng quân và dân Sài Gòn hoàn toàn giải phóng thành phố.