Bộ Tổng Tham mưu Xô-viết trong chiến tranh - Tập 2

[chuongxedap]

*
* *

Cuối tháng Ba năm 1944, khi Bộ tổng tham mưu triển khai công tác xây dựng kế hoạch các chiến dịch ở sườn phía Bắc mặt trận Xô - Đức, thì ở Mát-xcơ-va đang là những ngày xuân đẹp trời. Song đối với chúng tôi, những cán bộ trong Bộ tổng tham mưu, thời gian ấy phải nói là khá nóng bức. Hồi đó, các phương diện quân U-crai-na 1 và 2 đang tiêu diệt hai cụm tập đoàn quân địch «Bắc U-crai-na» và «Nam» ở hữu ngạn sông Đni-ép-rơ và đuổi chúng chạy sang bên kia sông Prút và Xê-rét. Phương diện quân U-crai-na 3 tiến ra Ô-đét-xa. Công việc ngập đến tận cổ, thật thà mà nói, chúng tôi không được hít thở đầy lồng ngực mình cái không khí trong lành mùa xuân ấy. Tôi còn được may mắn hơn các đồng chí khác, vì hàng ngày còn được ngồi xe với A. I. An-tô-nốp đi báo cáo ở điện Crem-li, hoặc xa hơn chút nữa, tới biệt thự «gần thành phố» của I. V. Xta-lin ở Cun-xê-vô.

Cũng có lần tôi đi báo cáo một mình ở chỗ Tổng tư lệnh tối cao, vì I. V. Xta-lin thường hay hỏi tình hình một chiến dịch nào đó, hoặc yêu cầu thay gấp tấm bản đồ theo dõi tình hình các mặt trận đặt trên bàn của đồng chí. Cuối tháng Ba này cũng đã có hôm như vậy. A. I. An-tô-nốp truyền lệnh của I. V. Xta-lin yêu cầu tôi ba tiếng đồng hồ sau có mặt ở biệt thự «gần thành phố» của Xta-lin, đồng chí nói thêm: «Chủ nhân muốn xem lại lần nữa bản đồ ý đồ các chiến dịch ở sườn phía Bắc, anh nhớ mang theo những bản đồ ấy». Tôi thu thập các tài liệu cần thiết, chăm chú xem lại và đến giờ đã định lên xe tới Cun-xê-vô. Dọc đường đi, tôi nghĩ lại một lần nữa về các ý định của Bộ tổng tham mưu đã được Tổng tư lệnh tối cao tán thành về cơ bản.

...Ở bên trái con đường cái Min-xcơ xe chạy ồn ào suốt ngày, là con đường rải nhựa không rộng lắm, dẫn tới biệt thự của I. V. Xta-lin. Đường đi vòng gấp khúc, lúc đầu qua khoảnh bìa rừng, rồi tới cây hỗn họp êm ả, cuối cùng tới hàng giậu bằng gỗ sơn xanh có cổng ra vào rộng cũng bằng gỗ sơn xanh. Qua cổng lại đến rừng cây. Bên phải là những hàng cây thông to, bên trái là rặng bạch dương mềm mại, phía sau lại là hàng thông. Những cây vân sam trải bóng râm ở đôi nơi. Suốt chặng đường dài vòng vèo cho tới lối vào biệt thự của I. V. Xta-lin, không ai thấy vệ binh đứng gác. Ngay tại biệt thự của đồng chí cũng không thấy vệ binh. Chỉ có một vọng gác ở ngoài cổng, còn ở trong rừng vây quanh biệt thự thì việc bảo vệ được tiến hành rất khéo léo và kín đáo.

Xe đi trong khu biệt thự, tôi say mê ngắm nhìn cảnh đẹp thiên nhiên thanh bình ở ngoại ô Mát-xcơ-va này. Nưung đoạn đường đi quá ngắn, thành thử những khoái cảm nhẹ nhàng cũng không được bao lâu.

Ngôi nhà biệt thự hai tầng không cao lắm, với mái đôi, ẩn kín trong rừng cây. Khi xe lượn vòng vượt ra khỏi rừng cây tới cổng chính thì thấy ngay biệt thự, cũng màu xanh. Ở đây có chiếc bể đá nho nhỏ trên đặt đài phun nước vào mùa hè. Còn xung quanh vẫn là rừng thông...

Tôi xuống xe và xách cặp đựng bản đồ bước vào nhà. Đồng chí đội trưởng cảnh vệ gặp tôi ở ngưỡng cửa, vì biết mặt tôi nên mời tôi cởi áo khoác ngoài.

[chuongxedap]

...Bước qua ngưỡng cửa, đi qua hiên vào gian phòng ngoài. Khách có thể cởi áo khoác, chỉnh đốn trang phục và chuẩn bị những gì cần cho cuộc nói chuyện sắp tới. Ở bên phải, những mắc áo bằng gỗ và chừng vài chục móc treo áo mạ đặt sát bên tường. Một chiếc gương to, bộ bàn chải quần áo và chải giầy dành cho khách. Nền nhà trải thảm len, đường vân hoa sặc sỡ nhiều mầu. Điểm đầu tiên đập vào mắt những ai bước chân vào đây là hai tấm bản đồ lớn căng trên tường: một tấm bản đồ giới tuyến các mặt trận, tấm bản đồ thứ hai đánh dấu những công trình vĩ đại của chủ nghĩa xã hội. Từ gian phòng ngoài này, khách không cần báo trước có thể đến thẳng chỗ làm việc của Xta-lin.

Có ba cửa lớn đi vào trong, cửa chính giữa vào phòng ăn, qua phòng ăn bên trái là phòng ngủ của I. V. Xta-lin. Bên phải phòng ăn là hành lang dài, không rộng lắm, phía bên phải hành lang có hai phòng ở. Một phòng trước đây là phòng cho trẻ con, sau thiết bị lại thành phòng làm việc của I. V. Xta-lin. Phòng thứ hai kích thước cũng rộng như thế nhưng hơi tối hơn, để khách nghỉ lại. Phía bên kia hành lang là mái hiên không có tường vây chạy dài theo hành lang. Ngoài hành lang không bày biện đồ đạc gì hết ngoài chiếc mắc áo xách tay dành cho khách, có thể đem ra đặt ở phòng ngoài những hôm đông khách, không đủ mắc áo treo. Một ghế đi-văng thấp và rộng, kê ở ngoài hiên.

I. V. Xta-lin thường làm việc trong gian phòng lớn và sáng ở bên trái gian phòng ngoài. Ở đây kê một cái bàn to rộng, thuận tiện cho việc trải những tấm bản đồ quân sự, một ghế đi-văng giống như trong các gian phòng khác.

Dọc theo bức tường ngắn của biệt thự là hàng hiên, nền trải thảm rộng, kê chiếc ghế đi-văng rộng, màu xanh xám dịu mát. Ở một góc hiên, bên trái lối ra vào có cái xẻng, cán bằng gỗ nhẵn bóng và một chiếc tủ con đựng các dụng cụ làm vườn của I. V. Xta-lin. Đồng chí thích chăm sóc những cây hoa hồng, cây táo trồng ở ven ao, chanh và cả... dưa hấu.

Phòng ăn to, rộng, dùng làm nơi đón tiếp long trọng. Từ phòng ngoài có thể đi thẳng vào phòng ăn. Ở đây cũng không thấy trang trí gì hơn. Giữa hai cửa sổ treo hai bức chân dung lớn của V. I. Lê-nin và A. M. Goóc-ki.

Ở giữa kê một chiếc bàn rộng, nhẵn bóng, dài đến ba phần tư gian phòng. Gần cửa ra vào đặt chiếc dương cầm nhỏ bằng gỗ đỏ. Như bạn đọc đã biết, năm 1945 ở cạnh chiếc dương cầm có đặt chiếc máy quay đĩa tự động, quà tặng của nhân dân Mỹ. Trong phòng còn đặt thêm hai ghế đi-văng: ghế nhỏ có gương soi ở lưng tựa, ghế lớn cũng một kiểu và đồng màu với các đi-văng trong biệt thự này. Ngày 5 tháng Ba 1953, I. V. Xta-lin đã trút hơi thở cuối cùng trên chiếc ghế đi-văng này, trong phòng ăn của mình.

Chủ nhân thường ít lên gác. Trên đó có hai phòng rộng rãi và sáng sủa. Một phòng dùng làm nơi tiếp khách và một phòng làm buồng ngủ. Tháng Tám 1942, U. Sớc-sin đã nghỉ lại trong các phòng ấy lần đầu tiên đến thăm Mát-xcơ-va. Trong cuồn hồi ký của mình, ông ta gọi ngôi nhà riêng này là ngôi nhà quốc gia số 7 và rất vừa lòng khi nhớ lại những ngày lưu lại nơi đây.

Trong biệt thự còn có một nhà bếp rộng. Có lẽ, nếu nhà bếp ấy không nói lên những đặc điểm sinh hoạt và thói quen của chủ nhân thì ta cũng chẳng cần phải nhắc đến. Ngoài cái lò thông thường dùng để nấu các món ăn đơn giản và bổ, trong bếp còn có cái lò đặc biệt để nướng chả. Điều đáng chú ý nhất là chiếc bếp lò to nướng bánh mì của người Nga, xây ở phía sau tấm vách ngăn. Ngoài ra, theo các anh em làm việc ở đây kể lại thì, những khi đau lưng, I. V. Xta-lin thường vào bếp, cởi quần áo, đặt tấm ván rộng lên trên những viên gạch nóng, vừa rên khừ khừ, vừa trèo lên tấm ván ấy để «chữa bệnh».

[chuongxedap]

...Phòng ngoài vắng vẻ. Xung quanh yên lặng. Tôi mở cửa vào phòng ăn. Không có ai... Tôi dừng lại, lên tiếng để người trong nhà biết. Song, vẫn không thấy có ai... Lẽ nào mình được trực tiếp đến báo cáo lại như thế này. Vì chưa có trường hợp nào I. V. Xta-lin triệu tập đến mà lại không tiếp.

Bỗng của phía bên phải trông ra hành lang mở ra, xuất hiện một người mặc áo da lông cừu cổ đứng trùm khắp người. Mũi đôi ủng đen khâu bằng nỉ thấp thoáng dưới vạt áo.

Hương cây cỏ còn thẫm đượm trên áo, người ấy dập dập cánh tay áo, và vọng lên tiếng nói của I. V. Xta-lin: «Chờ một lát đồng chí Stê-men-cô nhé, đồng chí cứ vào phòng làm việc, tôi sẽ đến ngay...»

Bây giờ thì mọi sự đã rõ: những ngày mùa đông, Xta-lin có thói quen nghỉ ở ngoài hiên. Đồng chí nằm ở đấy chân đi ủng da, đầu đội mũ lông, quấn mình trong áo lông cừu rộng. Té ra là tôi đã đến đúng lúc ấy.

Một lát sau, Tổng tư lệnh tối cao mặc bộ quân phục thường ngày màu xám, đi ủng mềm, tay vẫn cầm tẩu thuốc nghe tôi báo cáo. Nhìn vào bản đồ, đồng chí nêu ra một số câu hỏi về các điều kiện cơ động của bộ đội và các phương tiện vật chất ở bên sườn Bắc của mặt trận Xô - Đức. Tôi trả lời, đồng thời cũng không quên rằng I. V. Xta-lin nắm rất vững chiến trường này, từ khi xảy ra chiến tranh Liên Xô-Phần Lan.

Tổng tư lệnh tối cao chăm chú nghe, không ngắt lời sau đó đi lại trong phòng, phát biểu những ý kiến của mình về trình tự các chiến dịch của bộ đội Liên Xô. Tôi ghi vào sổ công tác nội dung những ý kiến của đồng chí, chủ yếu là nếu phương diện quân Lê-nin-grát tiến hành đồng loạt một số chiến dịch trên eo đất Ca-rê-li-a, thì phương diện quân Ca-rê-li-a phải tiến hành trên địa bàn rộng lớn ở phía Bắc hai chiến dịch theo thứ tự trước sau, chiến dịch đầu đánh quân Phần Lan và chiến dịch sau đánh quân phát-xít Đức.

I. V. Xta-lin đi đến bên lò sưởi, ném mấy thanh củi vào lò sưởi lửa sắp tắt. Sau đó, đồng chí nói: trong bất cứ trường hợp nào, chúng ta cũng không được làm suy yếu khu vực phía Bắc của phương diện quân Ca-rê-li-a chống lại tập đoàn quân Láp-lan-đi 20 của Đức. Bộ đội ta ở đây phải sẵn sàng chiến đấu tiến công được ngay, không cho địch rút quân xuống phía Nam. Trong giai đoạn chiến tranh hiện nay, Bộ tổng tư lệnh tối cao có thể dự trữ được các lực lượng như vậy. Chúng ta có thể tập trung bộ đội và các phương tiện vật chất cần thiết để giành thắng lợi trong chiến dịch đánh quân Phần Lan bằng những cách khác. Thế nhưng, cần chú ý là với điều kiện địa hình phía Bắc không có đường sá này thì bất cứ một sự cơ động nào cũng gặp khó khăn. Đồng thời quân Phần Lan hiện nay không còn giống như trước kia, chúng đã bị thiệt hại về mọi mặt và đang tìm kiếm hòa bình.

[chuongxedap]

*
* *

Tôi nhớ tới sự kiện này vì sau đó, khi soạn thảo kế hoạch các chiến dịch của phương diện quân Ca-rê-li-a, chúng tôi đều phải chú ý tới các ý kiến của Tổng tư lệnh tối cao. Đồng chí nhắc lại những ý kiến ấy với K. A. Mê-rét-xcốp hồi cuối tháng Năm 1944, khi Mê-rét-xcốp được triệu tập về họp ở Đại bản doanh. K. A. Mê-rét-xcốp được lệnh là trong bất cứ trường hợp nào cũng không được làm suy yếu các lực lượng đang ở trước mặt quân Đức, cần nhớ rằng, bất cứ lúc nào lực lượng này cũng có thể được sử dụng để tiêu diệt quân địch đang bố trí đối diện.

— Còn Bộ tổng tham mưu, — Tổng tư lệnh tối cao nói, — phải nhắc đồng chí Mê-rét-xcốp yêu cầu đó của tôi và chú ý theo dõi việc thực hiện yêu cầu đó.

h. Ý dịnh của Đại bản doanh diệt tan địch ở Nam Ca-rê-li-a

Bây giờ, chúng ta cũng đang tiến hành việc lập kế hoạch chiến dịch cho phương diện quân Lê-nin-grát là phương diện quân sẽ chuyển sang tiến công trước tiên. Lúc bắt đầu tiến công quân Phần Lan, quân số của phương diện quân có nhiều thay đổi lớn. Như đã nói ở trên, sau khi giải thể phương diện quân Vôn-khốp, nhiều tập đoàn quân được chuyển cho L. A. Gô-vô-rốp. Do đó dải tiến công của phương diện quân Lê-nin-grát tăng lên nhiều, các tập đoàn quân bên sườn trái trên hướng Pơ-xcốp - Ô-xtơ-rốp có nhiệm vụ đột phá vào phòng tuyến của địch. Thế nhưng, đột phá không thu được thắng lợi. Ngày 15 tháng Tư 1944, tư lệnh phương diện quân Lê-nin-grát vốn trực tính đã báo cáo thẳng tình hình đó lên Đại bản doanh, nói rõ sở dĩ chiến dịch không thu được thắng lợi vì thiếu lực lượng và phương tiện. Đại bản doanh thấy cần thiết phải phân chia phương diện quân Lê-nin-grát, rút các tập đoàn quân 42, 67 và 54 thành lập ra phương diện quân Pri-ban-tích độc lập 3 do thượng tướng I. I. Ma-xlen-ni-cốp chỉ huy. Như vậy là L. A. Gô-vô-rốp và bộ tham mưu của phương diện quân, kể từ ngày 28 tháng Tư do tướng M. M. Pô-pốp làm tham mưu trưởng, có thể hoàn toàn tập trung vào các chiến dịch đánh quân Phần Lan. Chúng ta cần nói rõ thêm là những cuộc tiến công ở Nác-va hồi đó vẫn chưa giải phóng được thành phố.

Tháng Năm, tại cơ quan tham mưu phương diện quân Lê-nin-grát, công tác rất khẩn trương. Các đồng chí tiến hành chuẩn xác lại các kế hoạch hành động, phối họp với hạm đội, tập trung bộ đội và các phương tiện vật chất. Đồng chí tư lệnh đến Mát-xcơ-va, Đại bản doanh đã xem xét phê chuẩn kế hoạch chiến dịch. Nhờ đức tính kiên quyết, thận trọng của L. A. Gô-vô-rốp và tính chủ động của M. M. Pô-pốp, người tham mưu trưởng mới của phương diện quân rất thông thạo tình hình ở khu vực mở các chiến dịch, nên mọi hoạt động của phương diện quân tiến hành rất thuận lợi.

Đầu tháng Sáu, Đại bản doanh phê chuẩn cả kế hoạch chiến dịch của phương diện quân Ca-rê-li-a. Tôi không được tham dự buổi họp thông qua này, vì được lệnh đi công tác tại phương diện quân Bê-lô-ru-xi-a 2, để kiểm tra việc chuẩn bị chiến dịch chủ yếu trong năm 1944 ở Bê-lô-ru-xi-a. Ngày 10 tháng Sáu, đạn pháo đã nổ trên eo đất Ca-rê-li-a, báo hiệu phương diện quân Lê-nin-grát bắt đầu tiến công.

Điều kiện địa lý phức tạp trên eo đất Ca-rê-li-a và ba dải phòng ngự mạnh gồm nhiều trận địa của địch, đã làm hạn chế nghiêm trọng khả năng cơ động lực lượng và phương tiện của phương diện quân Lê-nin-grát trong quá trình tiến công. Do đó, ý đồ chiến dịch dự định mở mũi đột kích chính diện nhằm đột phá tuyến phòng thủ của địch ở bên sườn ven biển, có sự hiệp đồng chặt chẽ giữa bộ binh với Hạm đội Ban-tích trong suốt quá trình tiến công. Phương diện quân bố trí đội hình thành những thê đội có chiều sâu và nhiều đội dự bị lớn để phát triển chiến dịch vào tung thâm, quy định đến ngày thứ chín hoặc thứ mười của chiến dịch sẽ chiếm Vư-boóc-gơ.

Trong chiến dịch này, phương diện quân Lê-nin-grát đang tiến công có ưu thế lực lượng và phương tiện hơn hẳn địch đang phòng ngự. So sánh lực lượng chung có lợi cho chúng ta: bộ binh gấp hai lần, pháo binh và xe tăng gấp sáu lần, không quân gấp ba lần. Trong dải của tập đoàn quân 21 —là đơn vị sẽ mở mũi đột kích chủ yếu — tập trung phần lớn bộ đội và các khí tài chiến đấu ở trên eo đất Ca-rê-li-a. Ngoài ra, còn có cả tập đoàn quân 23 cũng tiến công ở đây. Khu vực đột phá rộng tới 12 ki-lô-mét rưỡi, so sánh lực lượng cũng hơn hẳn, nhất là về pháo binh.

[chuongxedap]

Chiến dịch của phương diện quân Lê-nin-grát đã diễn ra theo kế hoạch, duy có điều là bộ đội và các cơ quan  tham mưu phải hoạt động rất căng thẳng. Các chiến sĩ tỏ ra rất anh dũng và mưu trí, đến 19 giờ ngày 20 tháng Sáu thì chiếm được thành phố Nga cổ kính Vư-boóc-gơ, đúng như kế hoạch đã định. Cũng trong ngày hôm ấy, tập đoàn quân 23 thuộc phương diện quân Lê-nin-grát tiến công ở nửa phần phía Đông bán đảo Ca-rê-li-a, tiến đến hệ thống dẫn nước ở Vuốc-xa. Các tập đoàn quân của ta sắp đột nhập vào lãnh thổ Phần Lan ở phía sau Vư-boóc-gơ và theo bờ Tây hồ La-đô-ga tiến vào sau lưng địch đang phòng ngự ở Ca-rê-li-a.

Quân địch tìm mọi cách ngăn chặn cuộc tiến công của phương diện quân Lê-nin-grát, cố thủ từng trận địa, từng công sự. Thế nhưng tuyến phòng thủ của địch rốt cuộc vẫn cứ bị phá vỡ. Cuộc tiến công của bộ đội Liên Xô phát triển đến ngày thứ 9 thì bộ chỉ huy quân đội Phần Lan buộc phải báo cáo với chính phủ của họ về mối tai họa chiến tranh đang uy hiếp vận mệnh đất nước họ. Chính phủ ủy nhiệm cho tướng Kha-in-rích, tổng tham mưu trưởng, gấp rút đi cầu cứu Hít-le gửi ngay cho 6 sư đoàn Đức. Hít-le hứa sẽ chi viện, song đưa ra yêu cầu phải tăng cường sự kháng cự ở Vuốc-xa. Phần Lan buộc phải vơ vét lực lượng dự bị ở khắp mọi nơi, lấy được mấy sư đoàn ở Nam Ca-rê-li-a điều sang hoạt động trên hướng Vư-boóc-gơ, làm cho tuyến phòng thủ của chúng đối diện với phương diện quân Ca-rê-li-a bị suy yếu hẳn. Tuy vậy, Hít-le cũng chỉ chi viện 1 sư đoàn bộ binh duy nhất và một số đơn vị tăng cường. Tình hình đã rõ ràng là từ nay trở đi, Phần Lan chỉ có thể trông cậy vào lực lượng của mình.

Đại bản doanh và Bộ tổng tham mưu chú ý theo dõi sự phát triển của các sự kiện. Tối 18 tháng Sáu, khi nghe báo cáo tình hình trên các mặt trận, I. V. Xta-lin nhận xét rằng, thời gian tiến công của bộ đội Mê-rét-xcốp đã tới gần. Đồng chí chỉ thị cho A. I. An-tô-nốp cần nhắc nhở một lần nữa cho Hội đồng quân sự của phương diện quân Ca-rê-li-a chú ý bảo vệ lực lượng và phương tiện của mình để tiến đánh tập đoàn quân Láp-lan-đi 20. Hồi 18 giờ 45, A I. An-tô-nốp gửi phương diện quân Ca-rê-li-a một bức điện đặc biệt, trong đó nói: «Tổng tư lệnh tối cao chỉ thị nhắc đồng chí không được làm suy yếu các lực lượng ở bên cánh phải và ở phía giữa phương diện quân; nếu chưa được phép của Đại bản doanh thì không được rút bớt lực lượng và phương tiện ra khỏi đây sang khu vực khác, ngoài số lực lượng và phương tiện đã được Đại bản doanh quy định trước đây».

Tôi được biết, I. V. Xta-lin cũng chú ý tới vấn đề này ngày hôm sau khi bộ đội ta nổ súng đánh chiếm Vư-boóc-gơ. Đồng chí đã nhìn xa thấy trước toàn bộ các hành động sẽ diễn biến tổng hợp như sau: địch sẽ phải điều quân tới eo đất Ca-rê-li-a, nên quân đội Phần Lan ở phía trước phương diện quân Ca-rê-li-a sẽ bị suy yếu, còn phương diện quân Ca-rê-li-a sẽ tiến ra hai bên sườn cánh quân chủ yếu của Phần Lan, và chiến dịch diễn biến tại đây sẽ hoàn toàn đánh tan tập đoàn quân Phần Lan, rồi sau đó, sẽ diệt nốt các đơn vị phát xít Đức đã lâm vào tình thế gần như bị cô lập.

Bên phía địch tình trạng lúng túng ngày càng tăng. Chúng tiến hành động viên cả lớp quân dự bị đã lớn tuổi, và điều thêm quân bổ sung lấy ở các khu vực khác đến eo đất Ca-rê-li-a.

Ngày 21 tháng Sáu, lúc địch đang ra sức thực hiện các biện pháp trên thì các tập đoàn quân thuộc phương diện quân của K. A. Mê-rét-xcốp bắt đầu tiến quân tiêu diệt bọn chiếm đóng ở Ca-rê-li-a.

Theo kế hoạch chiến dịch, bộ đội Liên Xô ở đây cũng chiếm ưu thế so với địch về lực lượng và phương tiện. Tập đoàn quân 7 mở mũi đột kích chủ yếu trên hướng Pít-ki-a-ran-ta; nó hơn địch về bộ binh gấp hai lần, pháo binh và xe tăng gấp sáu lần, không quân gấp bốn lần rưỡi. Do các đơn vị địch đóng ở đây bị bắt buộc phải rút bớt một số sang eo đất Ca-rê-li-a, nên ưu thế chung của bộ đội Liên Xô càng tăng thêm nhiều.

Thấy khó tránh khỏi thất bại, quân Phần Lan tìm mọi cách hòng cố thủ các trận địa của chúng, ngăn chặn cuộc tiến công của bộ đội Liên Xô. Trước khi bộ đội Liên Xô mở màn các chiến dịch ở Ca-rê-li-a, địch đã điều các đơn vị đang phòng ngự tại căn cứ bàn đạp ở Xvia rút sang phía bên kia sông, để thu hẹp chính diện phòng ngự lại và dùng con sông này làm chướng ngại lớn. Bọn chúng đã ngoan cố chiến đấu trên từng công sự vững chắc và suốt cả khu vực Ô-lô-nét, với những công sự và hỏa lực mạnh yểm hộ. Khâu yếu nhất là các trận địa địch trong các khu vực Mét-ve-gie-gô-rơ-xcơ và Pê-tơ-rô-vốt-xcơ. Các sư đoàn của tập đoàn quân 32 tiến công ở đây.

[chuongxedap]

Phương diện quân Ca-rê-li-a hoạt động thu được những kết quả lớn. Ngày 23 tháng Sáu, Mét-ve-gie-gô-rơ-xcơ được giải phóng. Ngày hôm sau, toàn bộ sông Xvia đã lùi lại phía sau các chiến sĩ của tập đoàn quân 7 do tướng A. N. Cru-chi-cốp, chỉ huy. Bộ đội Liên Xô đã chọc thủng tuyến phòng thủ của địch, tiến vào khu vực vững chắc Ô-lô-nét và giải phóng thành phố Ô-lô-nét.

Các tàu chiến của các chi hạm đội La-đô-ga và Ô-ne-ga đã chi viện tích cực cho các đơn vị tiến công. Ngày 28 tháng Sáu, bộ đội Liên Xô lấy lại được Pê-tơ-rô-da-vốt-xcơ — thủ phủ của Ca-rê-li-a. Mát-xcơ-va bắn súng chào mừng chiến công ấy.

Song, dầu sao thì Đại bản doanh và Bộ tổng tham mưu cũng đã nhiều lần tỏ ý chưa hài lòng về các hành động của phương diện quân Ca-rê-li-a. Công tác chỉ huy bộ đội có nhiều thiếu sót. Sở chỉ huy thứ yếu ở trong dải của tập đoàn quân 7 chưa làm trọn các nhiệm vụ của mình. Các cán bộ chỉ đạo tham mưu còn thiếu kinh nghiệm, chưa bảo đảm chỉ đạo một cách liên tục, vững chắc và linh hoạt các hành động tác chiến của hai tập đoàn quân, không quân và việc hiệp đồng với các chi hạm đội. Kết quả là đã để địch kịp chạy thoát khỏi các đòn tiến công của ta. Như thế là chúng ta đuổi địch, chứ không phải tiêu diệt chúng, để chúng chạy thoát và vẫn bảo tổn được sinh lực.

Bộ tổng tham mưu phát hiện thấy các thiếu sót trong công tác chỉ huy bộ đội ngay trong những ngày đầu tiến công và có ý kiến nhắc nhở phương diện quân, nhưng rồi công việc vẫn chưa được cải thiện. Ngoài ra, khi bộ đội của phương diện quân tiến đến biên giới quốc gia ở khu vực Cu-ô-li-xma, thì hai sư đoàn bị lâm vào tình thế khó khăn. Quân Phần Lan hoạt động phân tán thành những tốp nhỏ trên địa hình mấp mô phức tạp này, cá biệt có những vùng chúng đã xâm nhập được vào đội hình chiến đấu của ta. Một sư đoàn bị chúng cắt mất đường tiếp tế, khiến chúng ta phải dùng đến không quân để chi viện lương thực và đạn dược cho bộ đội trong một thời gian.

Những điều chưa đạt được nêu trên thật là đáng tiếc, nói chung các chiến dịch mở ra nhằm tiêu diệt bè lũ tay sai Phần Lan của bọn Hít-le đều đã diễn ra một cách tốt đẹp. Hồi đó, Đại bản doanh đã chỉ thị cho Hội đồng quân sự phương diện quân rằng «chiến dịch cuối cùng của cánh trái phương diện quân Ca-rê-li-a kết thúc không có kết quả, phần lớn do khâu tổ chức chỉ đạo và chỉ huy bộ đội kém. Đồng thời, Đại bản doanh còn nhận xét tính chất công tác luộm thuộm của những người không có năng lực trong bộ máy chỉ đạo của phương diện quân». Đại bản doanh yêu cầu Hội đồng quân sự phương diện quân Ca-rê-li-a phải tích cực sửa chữa ngay những thiếu sót trên. Một số cán bộ chỉ đạo được điều động đi nơi khác. Như đã nói trên, chẳng hạn, trung tướng A. N. Cru-ti-cốp từ ngày 2 tháng Chín 1944 được chỉ định làm tham mưu trưởng phương diện quân Ca-rê-li-a.

Các sự kiện phát triển hết sức nguy ngập ngoài mặt trận khiến chính phủ Phần Lan phải thay đổi chính sách của mình. Đứng trước nguy cơ sắp bị thất bại về quân sự, họ buộc phải tìm lối thoát ra khỏi chiến tranh. Do tình hình ép buộc, tổng thống Ri-u-ti và chính phủ cũ phải từ chức. Man-néc-hem được cử làm tổng thống mới.

Lúc này, Hít-le cũng đã cảm thấy lo sợ về triển vọng đen tối của quân phát-xít Đức đang đóng ở Phần Lan. Cây-ten liền được cử tới Hen-xin-ki để tìm hiểu tình hình tại chỗ và gây sức ép đối với Phần Lan. Ngày 17 tháng Tám, tổng thống mới tuyên bố với Cây-ten rằng, ông ta không có gì ràng buộc với chính phủ Đức và không thừa nhận hiệp nghị cũ do tổng thống Ri-u-ti ký kết trước đây.

[chuongxedap]

Một tuần lễ sau, A. M. Cô-lôn-tai, đại sứ Liên Xô tại Thụy Điển, một phụ nữ Liên Xô tuyệt vời, nhận được của chính phủ Phần Lan bản tuyên bố đề nghị Chính phủ Liên Xô tiếp nhận đoàn đại biểu để thỏa thuận về việc đình chiến và ký kết hòa bình. Nội dung ta trả lời như sau: Liên Xô sẽ tiếp nhận đoàn đại biểu Phần Lan, nếu Phần Lan đồng ý thực hiện các điều kiện sơ bộ sau đây: công khai tuyên bố cắt đứt quan hệ với nước Đức, yêu cầu các lực lượng vũ trang Đức phải rút khỏi Phần Lan trong vòng hai tuần lễ, nhưng không được muộn quá ngày 15 tháng Chín; nếu nước Đức không thực hiện yêu cầu về rút quân thì sẽ tước vũ khí các lực lượng vũ trang của Đức và trao cho các nước đồng minh làm tù binh.

Các điều kiện sơ bộ đó đã được thỏa thuận giữa Liên Xô với các chính phủ Mỹ và Anh.

Trong khi chờ đợi chính phủ Phần Lan trả lời, Đại bản doanh ra lệnh cho các tập đoàn quân 7 và 32 của phương diện quân Ca-rê-li-a tạm dừng tiến công và chuyển sang phòng ngự trên các tuyến đang chiếm lĩnh. Mệnh lệnh ghi rõ: «...Chưa được phép của Đại bản doanh thì không được tiến công».

...Cuối tháng Tám 1944 ít có những ngày đẹp trời như thế. I. V. Xta-lin cũng giống như chúng tôi, có phần mệt mỏi vì những ngày làm việc căng thẳng trong chiến tranh, nên thích làm việc tại biệt thự của đồng chí. Chúng tôi báo cáo tình hình và xin chữ ký vào các văn kiện tại đây. Các thành viên của Chính phủ cũng thường hội họp ở đây.

Trong những lúc nghỉ giải lao chốc lát, chủ nhân rất mực niềm nở và thích giới thiệu khu biệt thự với những người có mặt. Một hôm, I. V. Xta-lin chỉ vào miếng đất nho nhỏ thoáng bóng cây và nói: sau chiến tranh sẽ có dưa hấu mọc lên trên mảnh đất này. An-tô-nốp và tôi liếc nhìn nhau, thầm nghĩ: Cun-xê-vô chứ không phải là Cu-ban... Nhưng, sau chiến tranh ít lâu chúng tôi lại được nhắc đến những quá dưa hấu. Do thời tiết xấu, lễ duyệt binh của không quân ta ở Tu-si-nô phải hoãn lại mất mấy lần, cuối cùng được thực hiện. Duyệt binh xong, I. V. Xta-lin mời các ủy viên Bộ chính trị Ban chấp hành Trung ương Đảng cộng sản (b) toàn Liên bang và ban lãnh đạo Bộ chiến tranh (hồi đó gọi tên là như vậy) về nhà cùng ăn cơm thân mật với nhau. Các bàn ăn kê dọc ngay ở lối đi giữa hai hàng bạch dương trong khu biệt thự «gần thành phố». Thời tiết tuyệt đẹp, khí sắc mọi người đều vui vẻ. Ăn cơm xong, I. V. Xta-lin dẫn chúng tôi đến gò đất nhỏ, ở đó quả thật có tới mấy chục cây dưa hấu sum suê lá! Xta-lin thong thả chọn quả dưa hấu khá to mang về đặt lên bàn, rồi lấy dao bổ làm đôi. Dưa đỏ thẫm, ăn khá ngọt. Ai nấy đều tỏ ý kinh ngạc, vì không ngờ trên mảnh đất ngoại ô Mát-cơ-va này, lại thu hoạch được những quả dưa hấu như thế...

[chuongxedap]

*
* *

Ngày 2 tháng Chín 1944, phó tổng thống ở Hen-xin-ki gửi đi hai bức thông điệp với nội dung khác nhau: một gửi tới Béc-lin cho Hít-le, một gửi tới Xtốc-khôm cho đại sứ Nga, để chuyển giao cho Chính phủ Liên Xô. Bức thông điệp thứ nhất thông báo nước Phần Lan buộc phải rút khỏi chiến tranh và cảm tạ nước đồng minh của mình, tức là cảm tạ quân đội Đức. Bức thông điệp thứ hai trả lời về các điều kiện sơ bộ của Liên Xô - Mỹ - Anh, và nói rõ rằng Phần Lan sẽ thực hiện cho quân Đức tình nguyện rút quân, hoặc sẽ cầm giữ các đơn vị của chúng ở miền Nam lãnh thổ Phần Lan. Ngoài ra, sẽ chấm dứt ngay các hành động quân sự và rút quân về đường biên giới Liên Xô - Phần Lan quy định trong năm 1940.

Tổng thống Phần Lan còn nêu rõ: Phần Lan sẵn sàng tham gia tước vũ khí quân Đức ở miền Bắc Phần Lan, nhưng muốn được sự thỏa thuận với Bộ chỉ huy Liên Xô ở Mát-xcơ-va về tiến trình phối hợp và giúp đỡ lẫn nhau trong công việc này.

Đêm 2 rạng ngày 3 tháng Chín, đài phát thanh Phần Lan truyền đi bài diễn văn của thủ tướng Hắc-xen. Ông ta tường thuật lại tình hình mọi việc, về sự liên minh «trung thành» của Phần Lan với nước Đức phát-xít, về việc Phần Lan phải rút ra khỏi chiến tranh do sức ép của tình hình, nhưng lại không nói gì tới các yêu cầu của Chính phủ Liên Xô đòi tước vũ khí quân Hít-le, chấm dứt mọi quan hệ với nước Đức, không nói tới việc Phần Lan sẽ cắt đứt các quan hệ ấy.

Chính phủ Liên Xô buộc phải ra tuyên bố kiên quyết: đòi Phần Lan phải nhận các điều kiện sơ bộ và nói trước rằng chỉ sau việc đó mới có thể tiến hành các cuộc đàm phán về việc đình chiến và lập lại hòa bình.

Bản tuyên bố của Liên Xô có hiệu lực ngay. Đêm hôm sau, đài phát thanh Phần Lan lại truyền tin rằng chính phủ Phần Lan nhận hết mọi điều kiện sơ bộ, thêm nữa còn tuyên bố đình chỉ các hành động quân sự của quân đội Phần Lan. Ngay sau đó, Bộ tổng tham mưu được lệnh của Đại bản doanh ngừng bắn vào quân đội Phần Lan.   

[chuongxedap]

*
* *

Sau khi chấm dứt hành động quân sự với quân Phần Lan, bộ tư lệnh phương diện quân Ca-rê-li-a ra lệnh cho bộ đội sẵn sàng tiến công vào tập đoàn quân Láp-lan-đi 20 của Đức. Nhiệm vụ của phương diện quân là tiêu diệt địch, đánh chiếm Pét-xa-mô và Xan-mi-i-ác-vi, chặn đường bọn Hít-le không cho chúng rút về các hải cảng Phần Lan và Na Uy.

Ngày 8 tháng Chín, Hội đồng quân sự phương diện quân Ca-rê-li-a báo cáo về Mát-xcơ-va rằng địch đang cho rút quân từng phần trên các hướng Can-đa-lắc-sa, Ke-xten-ga và U-khơ-ta tới bền cảng Phần Lan O-u-lu và tới miền Bắc Na Uy. Trong thời gian này, phương diện quân đã điều động một số đơn vị và binh đoàn bằng đường sắt từ sườn phía Nam đến Da-pô-li-a-ri-ê để tiếp tục tiến công.

Bộ tổng tham mưu chú ý phân tích tình hình ở sườn phía Bắc mặt trận Xô-Đức. Điều kiện thuận lợi có nhiều, song khó khăn thì cũng không phải ít. Mặt trận Phần Lan đã ngừng tiếng súng, nhưng thái độ quân đội Phần Lan chưa rõ ràng. Quân phát-xít Đức sẽ rút hay bị cầm giữ tại chỗ. Bọn chúng đã bắt đầu cho rút từng phần ở bên sườn phải của chúng và không gặp trở ngại gì.

Phần Lan tỏ ý sẵn sàng tham gia tước vũ khí quân Đức ở Bắc Phần Lan. Nhưng về mặt này, giữa hai quân đội Liên Xô và Phần Lan vẫn chưa có sự phối hợp thống nhất với nhau. Phần Lan muốn thỏa thuận về tất cả những vấn đề trên ở Mát-xcơ-va. Nhưng khi nào?

Theo lý luận quân sự xô-viết và thực tiễn chiến tranh, nếu như quân địch bắt đầu rút quân ra khỏi các trận địa đang chiếm lĩnh thì chúng ta phải chuyển ngay sang kiên quyết truy kích. Vậy trước tình huống đó, bộ đội Liên Xô sẽ phải hành động như thế nào, vì sẽ khó tránh khỏi vi phạm tới đường biên giới giữa Liên Xô và Phần Lan mà đã thỏa thuận là không được vượt qua? Nếu truy kích thì sẽ tổ chức thế nào cho tốt trong trường hợp chưa có các đơn vị xung kích cần thiết để giành lấy thắng lợi triệt để? Phương diện quân mặc dù vẫn giữ gìn lực lượng của mình để tiến công khu vực phòng ngự của quân Đức, nhưng chỉ mới bắt đầu bố trí lại các lực lượng và phương tiện để giải quyết các nhiệm vụ tiến công, và cũng phải nói rằng việc đó tiến hành không được nhanh lắm.

Còn một vấn đề chưa rõ ràng nữa là bộ tư lệnh phương diện quân Ca-rê-li-a trong tương lai gần đây sẽ định hành động theo kế hoạch nào.

Tôi báo cáo những ý kiến còn nghi ngại của mình với A. I. An-tô-nốp. Đồng chí cho biết phái đoàn chính phủ Phần Lan hiện đã tới Mát-xcơ-va để tiến hành các cuộc đàm phán hòa bình, và đồng ý gửi cho K. A. Mê-rét-xcốp một bức điện ngắn yêu cầu trả lời mọi vấn đề còn chưa rò ràng, như vậy sẽ làm rõ được cả việc định hướng sau này.

Nội dung bức điện gửi cho phương diện quân Ca-rê-li-a hồi 1 giờ 30 phút ngày 10 tháng Chín 1944 như sau:

«Việc bố trí lại và hành động của phương diện quân tiến hành rất chậm, không một hướng nào thành lập được các cụm xung kích để tiêu diệt quân Đức đang bắt đầu rút lui ở một số khu vực.

Trên các hướng Can-đa-lắc-sa và Ke-xten-ga, bộ đội của chúng ta bị thu hút vào những trận đánh vỗ mặt với các đơn vị cảnh vệ của địch, nên đã tạo điều kiện cho chúng rút lui không gặp trở ngại, đáng lẽ các đơn vị của đồng chí cần cắt đường rút quân và tiêu diệt chúng.

Để báo cáo lên Đại bản doanh, chúng tôi đề nghị ngày 10 tháng Chín, các đồng chí gửi về Bộ tổng tham mưu kế hoạch hành động cụ thể của bộ đội bên cánh phải phương diện quân, có nói rõ cánh quân, thứ tự hành động, tuyến và thời hạn trên từng hướng một. An-tô-nốp».

Theo nội dung điện trả lời thì bộ tư lệnh phương diện quân đang chuẩn bị tổ chức một chiến dịch quyết định bằng những mũi vu hồi sâu và khó, đánh vào quân phát-xít Đức đang rút quân ra khỏi lãnh thổ Phần Lan. Và Bộ tổng tham mưu cũng đã báo cáo như vậy lên Đại bản doanh.

[chuongxedap]

Tổng tư lệnh tối cao thông cảm với ý định của Hội đồng quân sự phương diện quân, song không đồng ý với kế hoạch đó. Bộ trưởng dân ủy ngoại giao ủng hộ đồng chí. Bộ trưởng dân ủy ngoại giao đã tiến hành trao đổi sơ bộ với các đại biểu của chính phủ Phần Lan về vấn đề đình chiến. Các cuộc hội đàm đều hết sức tôn trọng chủ quyền của Phần Lan. Tư tưởng cơ bản trong các buổi hội đàm ấy là những người Phần Lan, chủ nhân của đất nước mình, sẽ quyết định lấy vận mệnh của quân Hít-le đang đóng trên lãnh thổ của Phần Lan, chứ không phải là chúng ta. Nếu Phần Lan yêu cầu giúp đỡ và đề nghị giúp đỡ, chúng ta sẽ chi viện. Thế nhưng, dù bất kỳ hoàn cảnh nào, chúng ta cũng vẫn phải giữ gìn các lực lượng của mình để tiêu diệt tập đoàn quân Láp-lan-đi 20 của Đức hãy còn đóng trên đất Liên Xô và quét bọn chiếm đóng ra khỏi Da-pô-li-a-ri-e.

Sau cuộc trao đổi ngắn gọn các ý kiến đưa ra, Đại bản doanh gửi cho phương diện quân Ca-rê-li-a chỉ thị bác bỏ quyết định của bộ tư lệnh phương diện quân, coi đó là một quyết định sai. Chỉ thị nêu rõ: «Căn cứ vào tinh thần và nội dung các cuộc hội đàm với các đại biểu Phần Lan, việc quét bọn Đức ra khỏi lãnh thổ Phần Lan phải do chính những người Phần Lan thực hiện, còn bộ đội ta trong phạm vi này chỉ có nhiệm vụ chi viện».

Căn cứ vào đó, Đại bản doanh Bộ tổng tư lệnh tối cao cấm phương diện quân tự mình tổ chức các chiến dịch tiến công quân Đức. «Trường hợp quân Đức rút lui, phải rượt theo chúng, không được sa đà vào những trận đánh lớn với địch, không được tiêu hao bộ đội trong các trận đánh và trong các mũi vu hồi sâu để giữ gìn lực lượng của mình cho thật tốt».

Tất nhiên là quyết định đó thật khác thường, nhưng lại hoàn toàn đáp ứng các điều kiện tình huống và đường lối chính trị.

Trong phiên họp của Đại bản doanh nảy sinh vấn đề sau đây: K. A. Mê-rét-xcốp là một người táo bạo, mặc dầu đã có chỉ thị rất rõ ràng, cụ thể của Bộ tổng tư lệnh tối cao, nhưng vẫn cứ xông lên truy kích quân địch thì sao? Đại bản doanh cũng đã dự tính cả điều đó. Trong chỉ thị viết: «Đại bản doanh yêu cầu đồng chí phải chấp hành đúng chỉ thị trên, và một lần nữa báo trước rằng, nếu không thực hiện đúng các chỉ thị của Đại bản doanh thì những ý định đốt cháy giai đoạn sẽ đưa lại hậu quả là phải bãi chức tư lệnh phương diện quân của đồng chí».

Lần nào cũng vậy, chỉ thị được kết thúc bằng câu: «Phải báo cáo về các mệnh lệnh của đồng chí». Trong trường hợp này câu đó có ý nghĩa đặc biệt.

Chúng ta phải nói rằng, ngay cả Bộ tổng tham mưu cũng muốn sớm tiêu diệt quân Đức. Và cũng không có gì phải giấu giếm, hồi đó chúng tôi cũng đã có nhiều ý kiến bằng miệng và bằng cả công văn thúc giục tư lệnh phương diện quân tiến lên. Cho nên chỉ thị này không chỉ giải thích cho K. A. Mê- rét-xcốp, mà cho cả Bộ tổng tham mưu, mặc dầu chính Bộ tổng tham mưu đã viết nó.