[124]. Trong trận Xanh-căng-tanh ở đông-bắc nước Pháp ngày 19 tháng Giêng 1871, tập đoàn quân thứ nhất của Đức do Guê-ben chi huy đã đánh bại tập đoàn quân phía bắc của Pháp do Phai-đéc-bơ chỉ huy. Thất bại này làm cho quân Pháp mất hẳn tinh thần và chấm dứt hoạt động tích cực của nó ở vùng này.-323.
[125]. Ăng-ghen nói đến cuộc nổi loạn của phái bảo hoàng trong thời kỳ cách mạng tư sản Pháp cuối thế kỳ XVIII, cuộc nổi loạn bắt đầu tháng Ba 1793 tại tỉnh Van-đây và sau đó lan rộng sang các tỉnh Brơ-ta-nhơ và Noóc-măng-đi. Quần chúng chủ yếu của bọn phiến loạn là bộ phận dân cư đia phương bị bọn thầy tu và quý tộc phản cách mạng xúi bẩy và khống chế. Cuộc nổi loạn ở Van-đây và Brơ-ta-nhơ bị dẹp tan năm 1795- 1796 nhưng người ta còn mưu toan phát dộng lại vào nãm 1799 và những năm sau.-326.
[126]. Trận Buy-dăng-van (còn gọi là trận Mông-tơ-rê hay Môn-va-lê-ri-en) xảy ra ngày 19 tháng Giêng 1871, bốn tháng sau khi Pa-ri bị vây. Đó là trận xuất kích cuối cùng từ khi Pa-ri bị vây do Tơ-rô-suy tổ chức nhằm mục đích làm kiệt hẳn sức và làm mất tinh thần quân vệ binh quốc gia, do đó làm cho dân cư và quân lính tin rẳng không thể tiếp lục bảo vệ thành phố được nữa. Trong thời gian xuấl kích tiến hành không có sự chuẩn bị cần thiết, người ta đã không phối hợp được hành động của các đơn vi tấn công và không có những lực lượng dự bị cần thiết. Mặc dầu binh sĩ Pháp chiến đấu dũng cảm, cuộc xuất kích đã bị đẩy lùi ở tất cả mọi điểm.- 328.
[127]. Như Ăng-ghen đã đoán trước, đạo quân miền Đông rút lui sau trận đánh thất bại ngày 15-17 tháng Giêng 1871 ở Ê-ri-cua đã bi dồn về biên giới Thụy Sĩ và ngày 1 tháng Hai buộc phải chạy sang lãnh thổ Thụy Sĩ và hạ vũ khí.- 331.
[128]. "Provinzial - Correspondenz" (thư tín tỉnh")- tờ báo của Chính phủ Phổ thành lập năm 1862 ở Béc-lin.-333.
[129]. Theo lệnh của Ba-den, tư lệnh quân Pháp ở Mét-xơ, người đã bắt đầu đàm phán với Bi-xmác nhằm dựa vào đội quân bị vây ở Mét-xơ để khôi phục nền đế chế, tháng Chín 1870 Buốc-ba-ki đi Chi-xhéc-xlơ ở Anh, nơi mà nguyên hoàng hậu nhiếp chính Ơ-giơ-ni lưu vong. Lý do trực tiếp của chuyến đi đó là lời tuyên bố của Rê-nhi-ê, mọi phần tử phiêu lưu ở Pháp, với Bi-xmác và Ba-den rằng hình như Ơ-giê-ni đồng ý liến hành đàm phán và cử ông ta làm đại biểu toàn quyền. Nhưng sứ mạng của Buốc-ba-ki không đáp ứng được nguyện vọng của phái Bô-na-pác-tơ vì Ơ-giê-ni cự tuyệt nhượng An-da-xơ và Lo-ren-nơ .-336.
[130]. Ý nói đến Hiệp định ngừng bắn và đầu hàng của Pa-ri do Bi-xmác và Pha-vrơ ký ngày 28 tháng Giêng 1871. Việc chinh phủ quốc phòng ngừng tiếp tục chống bọn xâm lược Phổ và đầu hàng nhục nhã có nghĩa là phản bội lợi ích dân tộc của Pháp, những lợi ích này đã bi hy sinh cho ý đồ của giai cấp thống trị hòng sử dụng tất cả mọi lực lượng để đàn áp phong trào cách mạng trứng nước. Khi ký hiệp nghi Pha-vrơ đã chấp nhận những yêu cầu sỉ nhục mà Phổ đưa ra: thanh toán trong vòng hai tuần khoản tiền bồi thường là 200 triệu phăng, nộp phần lớn các cứ điểm ở Pa-ri, nộp pháo dã chiến và đạn dược của quân đoàn Pa-ri. Nhưng Bi-xmác và Pha-vrơ không dám đưa vào hiệp nghị điều khoản về tước vũ khí quân vệ binh quốc gia Pa-ri gồm phần lớn là công nhân. Hiệp nghị đã quy định tiến hành trong một thời gian ngắn việc bầu cử nghị viện quốc dân, cơ quan sẽ quyết đinh vấn đề ký hòa ước.-338.
[131]. Xem chú thích 87.-339.
[132]. Ăng-ghen nói đến nguyện vọng của bọn đia chủ, tư sản và quân phiệt Phổ muốn thôn lính đất đai của Pháp là An-da-xơ và Lo-ren-nơ cũng như yêu sách của chúng đòi một khoản bồi thường chiến phí rất lớn.-342.
[133]. Ngày 19 tháng Hai 1871 là ngày hết hạn ngừng bắn theo hiệp định ký kết giữa Bi-xmác và Pha-vrơ ngày 28 tháng Giêng 1871 (xem chú thích 130). Mặc dầu phương tiện chống cự của Pháp chưa cạn nhưng hoạt động quân sự chống lại quân Phổ không được khôi phục. Được nghị viện quốc dân chính thức cử ra đứng đầu quyền hành pháp. Chi-e bắt tay ngay vào việc thương lượng để ký hòa ước kết thúc bằng việc ký hòa ước sơ bộ ở Véc-xây ngày 26 tháng Hai mà điều kiện do Bi-xmác đưa ra và sau đó là hòa ước chính thức ngày 10 tháng Năm tại Phran-phuốc trên sông Mai-nơ (xem tập này tr.470-472 cũng như chú thích 211 và 458).-342.
[134]. Hiệp định Lơ-Ve-ri-ê (Thụy Sĩ) được ký ngày 1 tháng Hai 1871 giữa tướng Clanh-sa thay Buốc-ba-ki làm tư lệnh tập đoàn quân miền Đông và tổng tư lệnh quân đội Thụy Sĩ, tướng Héc-xôốc-gơ, theo hiệp đinh này quy đinh điều kiện quân đội Pháp tiến vào đất Thụy Sĩ thì quân Pháp phải trao cho người Thụy Sĩ vũ khi, trang bị và đạn dược của mình.-351.
HẾT