Sự nghiệp cả cuộc đời

[SaoVang]

Tập đoàn quân 38 thuộc Phương diện quân Tây - Nam tiến hành những trận chiến đấu phòng ngự kịch liệt, từ ngày 12 tháng Chín đã bắt đầu rút về phía Đông. Trong bản báo cáo gửi Tổng tham mưu trưởng ngày 13 tháng Chín, tham mưu trưởng Phương diện quân Tây - Nam cho biết rằng tình hình các đơn vị của phương diện quân đang trở nên gay go với nhịp độ mỗi lúc một nhanh hơn: sau khi thọc được vào Rôm-nư, Lô-khơ-vi-txa và đến Vê-xi-ô-lưi Pô-đôn, Khô-rôn, địch đã không gặp trở ngại gì ngoài một vài đơn vị đóng quân ở địa phương và các đội tiêm kích, và chúng đã tiến quân không gặp sự chống cự.

Trận tuyến phòng ngự của tập đoàn quân 21 hoàn toàn bị phá vỡ và thực tế tập đoàn quân đã phải chuyển sang phòng ngự cơ động. Tập đoàn quân 5 cũng không thể giữ vững trận tuyến và đang tiến hành phòng ngự cơ động. Ở chỗ tiếp giáp với tập đoàn quân 37, địch đột phá vào Cô-bư-giơ-tsơ. Đồng chí báo cáo tiếp: “chỉ vài ngày nữa thôi là sẽ bắt đầu cái tai họa mà đồng chí đã hiểu”.

Sau khi nắm được nội dung bản báo cáo này, Tổng tư lệnh tối cao đã đọc bản trả lời dưới đây để gửi cho tư lệnh Phương diện quân Tây - Nam, bản sao gửi Tổng tư lệnh hướng Tây - Nam:

“Thiếu tướng Tu-pi-cốp đã gửi bản báo cáo hoảng hốt số 15614 về Bộ Tổng tham mưu. Tình hình, trái lại, đòi hỏi cán bộ chỉ huy tất cả các cấp phải hết sức bình tĩnh và tự chủ. Cần phải tránh hoảng hốt để tiến hành mọi biện pháp nhằm giữ vững vị trí và đặc biệt là phải giữ vững các sườn. Cần phải bắt buộc Cu-dơ-nét-xốp và Pô-la-pốp ngừng rút lui. Cần phải dộng viên toàn thể cán bộ chiến sĩ của phương diện quân chiến đấu ngoan cường, đừng nhìn lại phía sau. Cần phải thực hiện bằng được những chỉ thị của đồng chí Xta-lin gửi cho các đồng chí ngày 11. IX. B. M. Sa-pô-sni-cốp. 14. IX. 1941. 5h00”.

Sau đó, ban lãnh đạo Phương diện quân Tây - Nam đành phải thực hiện nghĩa vụ của mình cho đến cùng

Mãi đến ngày 17 tháng Chín, Tổng tư lệnh tối cao, sau khi nhận thấy dứt khoát không thể xoay chuyển tình thế ở phía Tây - Nam, mới cho phép Phương diện quân Tây - Nam bỏ Ki-ép. Trong đêm 17 rạng 18 tháng Chín, bộ tư lệnh phương diện quân ra lệnh chiến đấu để thoát khỏi vòng vây. Song, chẳng bao lâu, liên lạc giữa bộ tham mưu phương diện quân với các bộ tham mưu các tập đoàn quân và với Đại bản doanh bị cắt đứt. Các đơn vị đã phải mở những trận đánh ác liệt để rút lui.

Các tập đoàn quân 5, 37, 26, một bộ phận của các tập đoàn quân 21 và 38 đã bị vây. Việc thoát ra khỏi vòng vây được thực hiện trong những điều kiện cực kỳ gay go. Bộ đội phải chia nhỏ ra thành rấr nhiều toán và tốp để tự chọc thủng vòng vây mà ra. Ngày 20 tháng Chín, tư lệnh bộ đội Phương diện quân Tây – Nam, thượng tướng M. P. Liếc-pô-nô-xơ, ủy viên hội đồng quân sự, bí thư Ban chấp hành trung ương Đảng cộng sản (b) U-crai-na M. A. Buốc-mi-xten-cô và tham mưu trưởng, thiếu tướng V. I. Tu-pi-cốp đã hy sinh trong chiến đấu.

Quân thù đạt được thắng lợi bằng một giá đắt. Trong những trận kịch chiến bảo vệ Ki-ép, Hồng quân đã tiêu diệt hơn 10 sư đoàn thiện chiến của đích. Chúng đã mất hơn 10 vạn lính và sĩ quan. Thiệt hại của địch tiếp tục tăng lên. Bộ đội Liên Xô trong hơn một tháng đã kìm giữ cụm tập đoàn quân “trung tâm” của địch bằng những hoạt động trên hướng Ki-ép. Điều đó có tác dụng rất quan trọng đối với việc chuẩn bị cuộc chiến đấu ở ngoại vi Mát-xcơ-va.

Thất bại nghiêm trọng xảy đến với chúng ta trên khu vực chiến đấu này đã làm cho tình hình trên cánh Nam của mặt trận Xô - Đức xấu hẳn đi. Rõ ràng đã xuất hiện nguy cơ cho khu công nghiệp Khác-cốp và Đôn-bát. Bộ chỉ huy phát-xít Đức giành được cơ hội củng cố lại cụm tập đoàn quân “trung tâm" và mở lại cuộc tiến công vào Mát-xcơ-va.

Chẳng bao lâu Đại bản doanh giải tán hướng Tây - Nam. X. C. Ti-mô- sen-cô trở thành tư lệnh Phương diện quân Tây - Nam đang kìm giữ quân địch trên tuyến Bê-lô-pô-li-ê - Lê-bê-đin - Cra-xnô-grát - Xta-li-nô-goóc-xcơ (Nô-vô-mô-xcôp-xcơ). Ở đây, phương diện quân được lệnh chuyển sang phòng thủ vững chắc và ngoan cường.

[SaoVang]

GIẶC Ở NGOẠI VI MÁT-XCƠ-VA

Bước vào mùa thu thời chiến đầu tiên, tình thế chiến lược của Hồng quân vẫn vô cùng gay go. Ở Bộ Tổng tham mưu, mọi người cho rằng cường độ chiến sự trên các mặt trận trong mùa thu thời chiến đầu tiên này sẽ không kém gì hồi đầu chiến tranh. Quân đội Hít-le chưa hoàn toàn mất hết ưu thế của chúng. Mặc dầu những tổn thất nặng nề kể từ khi chúng bắt đầu xâm lược cho đến cuối tháng Chín năm 1941 đã lên quá 53 vạn người, chúng vẫn tiếp tục tiến về phía Đông.

Quân phát-xít vẫn nắm được quyền chủ động chiến lược, vẫn có ưu thế về lực lượng và phương tiện, vẫn khống chế được vùng trời. Ở phía Tây - Bắc, chúng ta đã không ngăn chặn được cuộc đột phá của quân phát-xít vào gần thành phố của Lê-nin. Bắt đầu cuộc phong tỏa Lê-nin-grát. Thất bại nghiêm trọng của bộ đội Liên Xô trên cánh phía Nam của mặt trận Xô - Đức đã tạo nên một mối đe dọa thực sự cho vùng công nghiệp Khác-cốp và vùng Đôn-bát. Những đơn vị bộ đội Liên Xô ở Crưm bị cắt đứt với các đơn vị bạn cũng đâm ra dễ bị công kích.

Mối lo lắng lớn của Đại bản doanh và Bộ Tổng tham mưu là hướng Trung tâm. Chúng tôi thường xuyên theo dõi hoạt động của bộ đội Liên Xô trên hướng này. Đến mùa thu. Ở đây mới ổn định được đôi chút. Rõ ràng điều đó chỉ xáy ra sau khi bộ đội Liên Xô cầm cự hết sức kiên cường và phản kích kịch liệt làm cho cụm tập đoàn quân ‘trung tâm” bị đòn đau, và bẻ gãy mưu đồ đột kích bất thình lình của chúng vào Mát-xcơ-va trong hành tiến.

Đồng thời, Bộ Tổng tham mưu nhận định rất rõ rằng việc địch chuyển từ tiến công sang phòng ngự là hoàn toàn bị bắt buộc và chỉ tạm thời thôi. Trọng tâm của cuộc giao tranh đã triển khai vẫn ở hướng chiến lược phía Tây, và chính ngay tại hướng Mát-xcơ-va này, bọn Hít-le có ý định nhanh chóng quyết định số phận cuộc chiến tranh một cách có lợi cho chúng.

Không phải không có cơ sở mà bọn cầm đầu về chính trị và quân sự của Đức quốc xã đoán rằng chừng nào Mát-xcơ-va còn là một trung tâm động viên và tổ chức cuộc chiến đấu thì chưa thể nào đánh thắng Liên Xô được.

Bọn đầu sỏ Hít-le đã bắt đầu chuẩn bị một cách có kế hoạch cho cuộc tiến công vào thủ đô Liên Xô. Kế hoạch đó là một bộ phận trong cuộc tiến công lớn mùa thu của chúng trên mặt trận phía Đông. Mục đích chung của nó là công kích mạnh trên cả ba hướng chiến lược để tiêu diệt các đơn vị phòng ngự của Hổng quân và kết thúc chiến tranh trước mùa đông. Cũng như trong dạo mùa hè, đòn chú yếu chúng dự định đánh vào hướng Mát-xcơ-va; đồng thời vẫn tiếp tục những chiến dịch tiến công chiếm Lê-nin-grát và Rô-xtốp trên sông Đôn.

Đáng tiếc là Bộ Tổng tham mưu không dự đoán đúng ý đồ hành động của địch trên hướng Mát-xcơ-va. Bọn Hít-le chỉ huy chiến tranh đã vạch kế hoạch chọc thủng trận địa phòng ngự của bộ đội Liên Xô bằng những cuộc công kích của cả ba cánh quân xe tăng mạnh từ các vùng Đu-khốp-si-na, Rô-xláp và Sô-xtơ-ca, bao vây chủ lực của các Phương diện quân Tây, Phương diện quân Dự bị và Phương diện quân Bri-an-xcơ gần Vi-a-dơ-ma và Bri-an-xcơ. Sau đó tức khắc liên tiếp dùng những binh đoàn bộ binh tiến công vào Mảt-xcơ-va từ phía Tây và dùng các đơn vị xe tăng vả cơ giới đánh vu hồi thành phố từ phía Bắc và Nam.

Trong một cuộc họp ở bộ tư lệnh cụm tập đoàn quân “trung tâm” mùa thu năm 1941, Hít-le nói rằng trong chiến dịch này phải bao vây Mát-xcơ-va sao cho “không một tên lính Nga, không một người dân - dù là đàn ông, đàn bà hay trẻ con - có thể ra khỏi thành phố. Mọi mưu toan tẩu thoát đều phải đàn áp bằng vũ lực”.

[SaoVang]

Ngày 6 tháng Chín năm 1941, Hít-le ký chỉ thị số 35 vế việc tiến hành chiến dịch này. Để thực hiện nó, Bộ chỉ huy Đức đã điều đến hướng Mát-xcơ-va những lực lượng tinh nhuệ của chúng. Cụm tập đoàn quân “trung tâm” được bổ sung thêm cụm xe tăng 4 và hai quân đoàn bộ đội hợp thành. Từ phía Nam, tập đoàn quân 2 và cụm xe tăng 2 cũng được trả lại về đây, một số rất lớn quân bổ sung, kỹ thuật chiến đấu và quân đoàn không quân 8 cũng được ném vào đây.

Số quân các sư đoàn bộ binh của cụm tập đoàn quân “trung tâm” vào cuối tháng Chín đã lên tới 1,5 vạn người mỗi sư đoàn. Để đối phó với ba phương diện quân của ta - Phương diện quân Tây, Phương diện quân Dự bị và Phương diện quân Bri-an-xcơ - địch đã tập trung 77 sư đoàn với số quân hơn một triệu tên, 1.700 xe tăng và pháo xung kích, hơn 14 nghìn đại bác và súng cối, 950 máy bay chiến đấu.
Đặt tên cho chiến dịch này là “Cơn bão táp", bọn cầm đầu “Rai-khơ thứ ba” tin tưởng chắc chắn rằng việc điều cho nó một lực lượng lớn như thế, việc vạch kế hoạch “tổng tiến công” Mát-xcơ-va tỉ mỉ như vậy và sự huấn luyện quân đội chu đáo sẽ đảm bảo thắng lợi cho chúng.

Tổng kết công tác chuẩn bị cho cuộc Tổng tiến công vào mặt trận phía Đông, trong lời kêu gọi quân đội, Hít-le đã tuyên bố: “Sau ba tháng rưỡi, rốt cuộc chúng ta đã tạo được tiền đề cho cuộc công kích to lớn nhằm tiêu diệt hoàn toàn kẻ địch ngay trước khi mùa đông tới. Toàn bộ việc chuẩn bị, trong mức độ mà sức người có thể làm được, thì dã làm xong... hôm nay bắt đầu cuộc chiến đấu cuối cùng, có tính chất quyết định của năm nay...”

Nguy cơ đang đe dọa Mát-xcơ-va. Ban chấp hành trung ương Đảng và Chính phủ Liên Xô tiến hành mọi biện pháp để đẩy lùi cuộc công kích của địch vào thủ dô. Nhưng những đơn vị của Liên Xô hoạt động trên hướng Mát-xcơ-va kém địch rất nhiều về số lượng. Tại đây, các Phương diện quân Tây, Phương diện quân Dự bị và Phương diện quân Bri-an-xcơ hồi bấy giờ có gần 800 nghìn người, 6.808 đại bác và súng cối, 782 xe tăng và 545 máy bay. Vì Đại bản doanh không có sẵn lực lượng dự bị chiến lược nên chúng ta không thể đi những bước quyết liệt hơn và tiến hành những biện pháp khẩn cấp để xây dựng ở sau lưng bộ đội Phương diện quân Tây những vành đai và tuyến phòng ngự bổ sung.

Những biện pháp để đẩy lùi các cuộc công kích bằng máy bay của địch cũng được thực hiện. Tôi muốn nhấn mạnh rằng những cố gắng của Hội đồng quốc phòng Nhà nước không những nhằm thành lập một trận địa phòng ngự sâu có nhiều thê đội và bảo vệ tốt vùng trời Mát-xcơ-va mà còn nhằm gấp rút thành lập và huấn luyện những lực lượng dự bị chiến lược.

Đi đôi với việc tổ chức các tập đoàn quân cho Phương diện quân Dự bị, còn thành lập những đơn vị bộ đội mới ở U-ran, ở Trung Á, ở Pô-vôn-giê và ở phía Nam đất nước. Nói tóm lại, Đại bản doanh đã chú ý trước hết vào việc tổ chức phòng ngự vững chắc trên hướng Tây. Ở đây, bộ chỉ huy Liên Xô đã tập trung những lực lượng chính.

Từ ngày 30 tháng Chín đến 2 tháng Mười, bọn Hít-le đã đánh mạnh vào các đơn vị bộ dội Liên Xô trấn giữ hướng Mát-xcơ-va. Cả ba phương diện quân của ta bước vào một cuộc chiến đấu gian khổ, đẫm máu.

Trận Mát-xcơ-va vĩ đại đã bắt đầu. Địch đã chọc thủng được trận địa phòng ngự của bộ đội Liên Xô và bao vây các tập đoàn quân 19, 20, 24 và 32 ở vùng Vi-a-dơ-ma. Các tập đoàn quân 22, 29 và 31 bị đẩy đến tuyến Ô-xta-scốp - Xư-tsi-ốp-ca. Các đơn vị Liên Xô bị vây đã chống cự rất kịch liệt. Sở dĩ chúng ta thất bại ở Vi-a-dơ-ma, một phần đáng kể không phải chỉ là do địch có ưu thế về lực lượng và phương tiện, ta thiếu lực lượng dự bị cần thiết, mà còn do Đại bản doanh và Bộ Tổng tham mưu nhận định sai hướng công kích chính của địch và do đó bố trí phòng ngự không đúng.

Đáng lẽ phải chia cho Phương diện quân Tây và Phương diện quân Dự bị những địa bàn phòng ngự riêng và mỗi phương diện quân phải chịu hoàn toàn trách nhiệm về toàn bộ các địa bàn của mình cả ở chính diện và ở chiều sâu, thì lúc địch sắp bắt đầu tiến công, các tập đoàn quân 24 và 43 của Phương diện quân Dự bị lại chiếm lĩnh trận địa phòng ngự ở thê đội một nằm giữa tập đoàn quân sườn trái của Phương diên quân Tây và tập đoàn quân sườn phải của Phương diện quân Bri-an-xcơ.

Ba tập đoàn quân còn lại của Phương diện quân Dự bị đã dàn ra thành tuyến trên một khu vực rộng, lại nằm mãi trong chiều sâu phòng ngự của Phương diện quân Tây dọc theo tuyến Ô-xta-scôp - Ô-lê-ni-nô - Ên-ni-a. Đội hình tác chiến đã làm cho việc điều khiển bộ đội và hiệp đồng tác chiến hết sức khó khăn, cũng như không đảm bảo tập trung lực lượng và phương tiện cho các đơn vị phòng ngự trên hướng công kích chính của địch.

[SaoVang]

Vinh quang bất tử thuộc về các đơn vị Liên Xô chiến đấu ở vùng Vi-a-dơ-ma. Bị lọt vào trong vòng vây, họ đã chiến đấu kiên cường, anh dũng, làm tê liệt đến 28 sư đoàn địch. Vào giờ phút vô cùng nguy kịch đó của chúng ta, cuộc chiến đấu của họ trong vòng vây đã có một ý nghĩa hết sức đặc biệt, vì nó đã tạo cho bộ chỉ huy Liên Xô khả năng tranh thủ thời gian, áp dụng những biện pháp cấp tốc để tổ chức phòng ngự trên tuyến Mô-giai-xcơ.

Ta đã cấp tốc điều đến đây các lực lượng từ những phương diện quân khác và từ tung thâm đất nước. 11 sư đoàn bộ binh, 16 lữ đoàn xe tăng, hơn 40 trung đoàn pháo và các đơn vị khác đã gấp rút kéo về đây. Đến khoảng giữa tháng Mười, các tập đoàn quân 16, 5, 43 và 49 bảo vệ các hướng chính vào Mát-xcơ-va đã có hơn 90 nghìn người. Đồng thời, Phương diện quân Tây được điều thêm ba sư đoàn bộ binh và hai sư đoàn xe tăng từ Viễn Đông tới.

Tình hình ở khu vực Phương diện quân Bri-an-xcơ diễn biến hết sức bất lợi. Ngày 30 tháng Chín, cụm xe tăng 2 của địch từ vùng Sô-xtơ-ca - Glu-khốp đã công kích mạnh Xép-xcơ, thọc vào sau lưng các đơn vị của tập đoàn quân 13. Tập đoàn quân 2 của Đức, sau khi chọc thủng trận địa phòng ngự của tập đoàn quân 50, đã tiến về phía Bri-an-xcơ và phía sau lưng của tập đoàn quân 3.

Các đơn vị của phương diện quân ở vào một tình thế gay go. Việc điều khiển các đơn vị bị phá vỡ. Liên lạc giữa Đại bản doanh với bộ tư lệnh phương diện quân tạm thời bị mất và mặc dù không biết rõ tình hình xảy ra ở vùng Bri-an-xcơ, Đại bản doanh vẫn phải trực tiếp điều khiển một số tập đoàn quân của phương diện quân.

Theo lệnh của Tổng tư lệnh tối cao, đêm 1 rạng ngày 2 tháng Mười. tôi đã ra chỉ thị cho tư lệnh không quân Hồng quân P. ph. Gi-ga-rép, tư lệnh Phương diện quân Bri-an-xcơ A. I. Ê-ri-ô-men-cô lập tức thành lập cho Phương diện quân Bri-an-xcơ một cụm không quân (bốn sư đoàn không quân hoạt động tầm xa và một sư đoàn không quân làm nhiệm vụ đặc biệt). Từ ngày 2 tháng Mười, cụm này phải tham gia vào việc tiêu diệt cánh quân xe tăng của địch đã đột phá vào vùng Xép-xcơ. Hoạt động chiến đấu của cụm không quân này được yểm trợ bằng máy bay tiêm kích.

Ngày 3 tháng Mười các binh đoàn mô-tô hóa thuộc cụm xe tăng 2 của phát-xít đã đột phá vào Ô-ri-ôn và đã phát triển tiến công dọc đường Ô-ri-ôn - Tu-la. Để trấn giữ hướng Ô-ri-ôn -Tu-la. Đại bản doanh đã tức tốc điều ở lực lượng dự bị của mình quân đoàn bộ binh cận vệ 1 được tăng cường thêm hai lữ đoàn xe tăng, một cụm không quân, một trung đoàn pháo tên lửa và mấy đơn vị đặc chủng khác. Quân đoàn được lệnh chậm nhất là ngày 5 tháng Mười phải tập trung ở vùng Mơ-txen-xcơ, Ô-tơ-ra-đa, Tséc-nơ. Nhưng đến ngày 6 tháng Mười thì dải phòng ngự của Phương diện quân Bri-an-xcơ bị chọc thủng ở ba nơi. Các đơn vị bắt đầu rút lui trong những điều kiện vô cùng khó khăn.

Nhân dân Liên Xô, được Đảng cộng sản lãnh đạo, đã dốc toàn lực bảo vệ thủ đô thân yêu. Đêm 4 rạng ngày 5 tháng Mười, Hội đồng quốc phòng Nhà nước thông qua nghị quyết bảo vệ Mát-xcơ-va. Tuyến phòng ngự chính của bộ đội Liên Xô là tuyến Mô-giai-xcơ. Đủ mọi lực lượng và phương tiện được đưa đến đây. Ban chấp hành trung ương Đảng và Chính phủ Liên Xô hướng những nỗ lực của mình nhằm nhanh chóng thành lập lực lượng dự bị chiến lược lớn trong tung thâm đất nước, trang bị cho nó và nhanh chóng đưa nó ra hoạt động.

Để hỗ trợ cho bộ tư lệnh các Phương diện quân Tây và Dự bị và để cùng với họ đề ra những biện pháp cụ thể, nhanh chóng và tích cực để bảo vệ Mát-xcơ-va. Hội đồng quốc phòng Nhà nước đã cử đến vùng Gơ-giát-xcơ và Mô-giai-xcơ những đại diện của mình - C. E. Vô-rô-si-lốp và V M. Mô-lô-tôp. Với tư cách là đại diện Đại bản doanh, tôi cũng được phải đến đây cùng với các ủy viên Hội đồng quốc phòng Nhà nước.

Một trong những nhiệm vụ cơ bản của tôi là cấp tốc chuyển đến tuyến Mô-giai-xcơ tất cả các đơn vị đã tách khỏi địch và rút từ phía Tây về và tổ chức trận địa phòng ngự trên chiến tuyến này. Một nhóm cán bộ chỉ huy của Bộ Tổng tham mưu và hai đoàn xe Ô-tô được phải đến giúp tôi. Thuộc quyền điều khiến của tôi có thiêu tướng pháo binh L. A. Gô-vô-rốp 27 và một nhóm cán bộ chỉ huy. Họ có nhiệm vụ tiếp nhận những đơn vị từ tiền tuyến và hậu phương đến đây.

Tôi biết L. A. Gô-vô-rốp từ hồi còn ở Học viện Bộ Tổng tham mưu. Đồng chí là tổ trưởng học tập của chúng tôi và được mọi người rất kính nể. Đồng chí đã tham gia cuộc đấu tranh chống bọn bạch vệ, đã phục vụ tốt trong Hồng quân công nông và đã học hai khóa quân sự cao cấp.

Khi sắp bắt đầu cuộc Chiến tranh giữ nước vĩ đại, đồng chí là giám đốc Học viện pháo binh mang tên Đdiếc-gin-xki. và trong những năm chiến tranh, đồng chí đã nhanh chóng trở thành một cán bộ pháo binh ưu tú và sau đó trở thành tư lệnh bộ đội hợp thành. Trong trận đánh lớn bảo vệ Mát-xcơ-va, L. A. Gô-vô-rốp đã chỉ huy tập đoàn quân 5 rất thành công, sau đó đồng chí được cử đến Lê-nin-grát đang bị bao vây, và tại đây đồng chí trở thành tư lệnh của phương diện quân thần kỳ này.

Ngày 5 tháng Mười năm 1941, chúng tôi đến bộ tham mưu Phương diện quân Tây đóng ngay ở phía Đông Gơ-giát-xcơ. Với bộ tư lệnh phương diện quân, sau năm ngày cùng nhau cố gắng, chúng tôi đã gửi được cho tuyến Mô-giai-xcơ tới năm sư đoàn bộ binh tập hợp từ những đơn vị rút lui ở các hướng Rơ-giép, Xư-tsi-ốp-ca và Vi-a-dơ-ma. Hằng ngày chúng tôi báo cáo bằng điện thoại lên Tổng tư lệnh tối cao về tiến trình công tác và tình hình ở mặt trận.

Tối 9 tháng Mười, trong lúc nói chuyện thường lệ với Tổng tư lệnh tối cao, đã có quyết định hợp nhất bộ đội các Phương diện quân Tây và Dự bị thành Phương diện quân Tây. Tất cả chúng tôi trong đó có tư lệnh Phương diện quân Tây I. X. Cô-nép, đều tán thành đề nghị của I. V. Xta-lin giao chức vụ tư lệnh phương diện quân hợp nhất này cho Gh. C. Giu-cốp, lúc đó vừa được gọi từ Lê-nin-grát về và đang ở các đơn vị thuộc Phương diện quân Dự bị.

[SaoVang]

Sáng 10 tháng Mười, tôi cùng với các đại diện khác của Hội đồng quốc phòng Nhà nước và Đại bản doanh trở về Mát-xcơ-va. Cũng trong ngày đó, Đại bản doanh đã phổ biến quyết định của Hội đồng quốc phòng Nhà nước hợp nhất hai Phương diện quân Tây và Dự bị, bổ nhiệm Gh. C. Giu-cốp làm tư lệnh Phương diện quân Tây hợp nhất, và I. X. Cô-nép làm phó tư lệnh.

Ngày 12 tháng Mười, Hội đồng quốc phòng Nhà nước lại họp bàn các vấn đề liên quan đến việc phòng thủ Mát-xcơ-va. Phiên họp giải quyết vấn đề củng cố các cửa ngõ đi vào Mát-xcơ-va. Hội đồng quốc phòng Nhà nước quyết định xây dựng ngay tại vùng thủ đô một tuyến phòng ngự thứ ba - khu phòng ngự Mát-xcơ-va.

Như vậy là giây cót đã căng đến tột độ. Suốt ngày đêm, chúng tôi làm việc quên cả ngủ, quên cả nghỉ ngơi. Tất cả mọi suy nghĩ đều hướng vào một mục tiêu là bảo vệ Mát-xcơ-va. Đại bản doanh tiếp sức mạnh mẽ cho Phương diện quân Tây. Ngoài nhiều đơn vị khác, những đơn vị ở tuyến Mô-giai-xcơ cũng được chuyển sang phương diện quân này.

Ngày 3 tháng Mười, tình hình ở đây như thế này: trên hướng Ca-li-nin, các tập đoàn quân 29, 31 và 30 đã tiến hành những trận kịch chiến; phòng ngự trên hướng Vô-lô-cô-lam-xcơ có tập đoàn quân 16 mới thành lập lại, do C. C. Rô-cô-xôp-xki chỉ huy; phòng ngự trên hướng Mô-giai-xcơ có tập đoàn quân 5, thành lập ngày 11 tháng Mười trên cơ sở các đơn vị ở khu vực chiến đấu Mô-giai-xcơ và các sư đoàn dự bị của Đại bản doanh. Sau khi Đ. Đ. Lê-liu-sen-cô bị thương thì L. A. Gô-vô-rốp lên chỉ huy tập đoàn quân này. Trên hướng Na-rô-phô-min-xcơ có tập đoàn quân 33. Trên hướng Ma- lô-i-a-rô-xla-vét có tập đoàn quân 43, còn trên hướng Ca-lu-ga thì có tập đoàn quân 49.

Ngày 14 tháng Mười, địch lại tiến công, đột phá vào Ca-li-nin. Ngày 17 tháng Mười, Đại bản doanh thành lập một phương diện quân mới là Phương diện quân Ca-li-nin dưới sự chỉ huy của I. X. Cô-nép. Nó gồm ba tập đoàn quân 22, 29 và 33 của cánh phải Phương diện quân Tây hoạt động ở hướng này, và cả các sư đoàn bộ binh 183, 185 và 246, các sư đoàn kỵ binh 46 và 54, trung đoàn mô-tô 46 và lữ đoàn xe tăng 8 của Phương diện quân Tây - Bắc. Bằng một cuộc chiến đấu phòng ngự ngoan cường, các đơn vị của Phương diện quân Ca-li-nin đã chặn được cuộc tiến công của địch và giành được tác chiến có lợi để đối phó với cánh quân xung kích phía Bắc của địch trên hướng Mát-xcơ-va.

Nửa cuối tháng Mười đã bắt đầu. Bọn Hít-le tiếp tục xông tới Mát-xcơ-va. Trên tất cả các hướng chính vào thủ đô đã diễn ra những cuộc chiến đấu ác liệt. Nguy cơ đã tăng lên vô kể. Vì trận (uyen đã dịch gần sát thành phô, trong những ngày nguy kịch đó, Hội đồng quốc phòng Nhà nước đã quyết định và thực hiện việc sơ tán khỏi Mát-xcơ-va một số cơ quan chính phủ, đoàn ngoại giao, các nhà máy quốc phòng lớn và cả những cơ quan khoa học và văn hóa của thủ đô.

Ở Mát-xcơ-va còn lại Hội đồng quốc phòng Nhà nước, Đại bản doanh Bộ Tổng tư lệnh tối cao và một bộ máy của Đảng, Chính phủ và quân đội tối thiểu cần thiết cho việc lãnh đạo đất nước và các Lực lượng vũ trang chiến đấu. Bộ Tổng thàm mưu cũng sơ tán. B. M. Sa-pô-sni-cốp có nhiệm vụ lãnh đạo Bộ Tổng tham mưu ở nơi mới. Giữa đồng chí tại nơi sơ tán và Đại bản doanh có một đường dây liên lạc rất vững chắc, bảo đảm thường xuyên. Thê đội một ở lại Mát-xcơ-va của Bộ Tổng tham mưu là một nhóm cán bộ tác chiến để phục vụ cho Đại bản doanh; nhóm này không được quá mười người. Tôi được chỉ định lãnh đạo nhóm đó.

Các vấn đề về chức trách, nhiệm vụ và thành phần nhân sự của nhóm công tác này là do B. M. Sa-pô-sni-côp và tôi quyết định, căn cứ vào nội dung những nhiệm vụ mà nhóm này phải đảm đương. Tôi nói tỉ mỉ hơn về điểm này và xin kể những vấn đề thuộc phạm vi trách nhiệm của nhóm này.

Trước tiên là nhóm phải biết rõ toàn diện và đánh giá đúng tình hình ở mặt trận; thông báo tình hình đó cho Đại bản doanh biết thường xuyên và chính xác, nhưng không đi vào chi tiết vụn vặt; tùy theo sự biến đổi tình hình ở mặt trận mà kịp thời nghiên cứu đưa ra những đề nghị đúng đắn của mình và báo cáo lên Bộ Tổng tư lệnh tối cao; căn cứ theo những quy định về chiến dịch - chiến lược của Đại bản doanh mà vạch kế hoạch và ra chỉ thị một cách nhanh chóng và đúng đắn; kiểm tra chặt chẽ và liên tục việc thực hiện tất cả các quyết định của Đại bản doanh, việc bảo đảm sẵn sàng chiến đấu và khả năng chiến đấu của bộ đội; việc tổ chức và huấn luyện những lực lượng dự bị, việc đảm bảo vật chất - chiến đấu cho bộ đội. Đó là những việc chủ yếu mà nhóm công tác đó phải làm và theo như đã kể trên thì quả thật công việc không phải là ít.

[SaoVang]

Ngày 16 tháng Mười, Bộ Tổng tham mưu phải rời khỏi Mát-xcơ-va.

Mỗi giờ qua đi, tình hình mỗi thêm căng thẳng. Các cuộc ném bom ngày càng thường xuyên hơn. Song, Ban chấp hành trung ương Đảng và Chính phủ Liên Xô tiếp tục tăng thêm lực lượng để bảo vệ Mát-xcơ-va.

Ngày 19 tháng Mười. Hội đồng quốc phòng Nhà nước quyết định giới nghiêm ở Mát-xcơ-va và các vùng phụ cận từ ngày 20 tháng Mười. Dân Mát-xcơ-va ngày đêm không bước ra khỏi nhà máy, không rời công xưởng, xây dựng các tuyến phòng thủ. Người Mát-xcơ-va đã có những đóng góp vô giá vào công cuộc bảo vệ thành phố: sản xuất thêm nhiều sản phẩm dùng cho chiến tranh, đẩy mạnh xây dựng các tuyến phòng thủ, tổ chức thêm các đơn vị dân quân, các tiểu đoàn đảng viên cộng sản và công nhân.

Đến cuối tháng Mười, các chiến sĩ xô-viết đã chặn được quân địch lại ở tuyến hồ chứa nước sông Vôn-ga. Ở phía Đông Vô-lô-cô-lam-xcơ rồi dọc tuyến sông Na-ra và sông Ô-ca; còn trên các đường đi vào Mát-xcơ-va ở phía Tây - Nam thì chặn được chúng ở vùng Tu-la; tại đây. tập đoàn quân 50 đã được các đội công nhân Tu-la ủng hộ một cách vững chắc.

Kết quả chiến đấu trong tháng Mười rất gay go cho chúng ta. Hồng quân bị tổn thất nghiêm trọng. Địch đã tiến được gần 250 ki-lô-mét. Song, chúng không đạt được mục tiêu đề ra trong kể hoạch “Cơn bão táp”. Sự kiên cường và gan dạ của những chiến sĩ bảo vệ thủ đô Liên Xô, sự chi viện của những người lao động ở hậu phương đã chặn được những bầy phát-xít. Cụm tập đoàn quân “trung tâm” buộc phải tạm thời ngừng tiến công. Đây là kết quả chính của giai đoạn tháng Mười trong trận Mát-xcơ-va, một giai đoạn rất quan trọng và có ý nghĩa then chốt trong toàn bộ cuộc chiến đấu bảo vệ Mát-xcơ-va.

Tôi muốn nhấn mạnh nhiều lần rằng các chiến sĩ Liên Xô đã đứng vững, ngăn chặn cuộc tiến công ào ạt của kẻ địch đông người nhiều súng hơn ta, và sự lãnh đạo vững chắc của Ban chấp hành trung ương Đảng và của Hội đồng quốc phòng Nhà nước do I. V. Xta-lin đứng đầu đóng một vai trò rất lớn trong việc đó. Ban chấp hành trung ương Đảng và Hội đồng quốc phòng Nhà nước đã hoạt động không mệt mỏi để huy động và sử dụng lực lượng của đất nước.

Tôi cũng muốn nói rằng, ngay trong những ngày cực kỳ gian khổ này, Chính phủ vẫn khen thưởng thành tích công tác của nhóm cán bộ Bộ Tổng tham mưu phục vụ cho Đại bản doanh về mặt tác chiến. Cuối tháng Mười, trong một cuộc nói chuyện điện thoại, I. V. Xta-lin hỏi tôi có thể viết quyết định thăng cấp quân hàm cho một cán bộ cấp tướng không. Tôi trả lời được và hỏi là phong cấp gì và cho ai, và dĩ nhiên tôi hoàn toàn không nghĩ là sẽ nêu đến tên tôi. Nghe nhắc tên mình, tôi yêu cầu miễn cho tôi nhiệm vụ này. Xta-lin nói đùa, trả lời:

- Thôi được, anh cứ làm công việc của anh, còn việc này không có anh thì chúng tôi cũng sẽ làm được.

Tôi cảm ơn về sự đánh giá cao đối với công tác của tôi và hỏi thêm là có thể khen thưởng cả thành tích của những đồng chí trực tiếp giúp việc tôi, vì họ cũng làm việc chẳng kém gì tôi trong những ngày gay go này. Xla-lin tán thành đề nghị đó và bảo tôi báo với A. N. Pô-xcri-ô-bư-sép nên khen thưởng những người nào và như thế nào. Ngày 28 tháng Mười năm 1941, theo quyết định của Hội đồng bộ trưởng dân ủy Liên Xô, bốn người trong nhóm chúng tôi được thăng cấp quân hàm: tôi lên trung tướng, A. G. Các-pô-nô-xôp, V. V. Cu-ra-xôp và Ph. I. Sép-tsen-cô lên thiếu tướng.

Sự quan tâm đó đối với chúng tôi đã làm chúng tôi rất cảm dộng. Như đã nói, I. V. Xta-lin hay nổi nóng và nhiều lúc không cầm được cơn giận cho nên sự quan tâm đó của đồng chí trong điều kiện của tình hình hết sức nguy kịch này lại càng đặc biệt.

[SaoVang]

Thuật lại những ngày tháng Mười, tháng Mười một khó khăn nguy kịch đối với thủ đô và đối với cả nước khi giặc đã đến sát thành Mát-xcơ-va và Lê-nin-grát, tôi không thể không nhắc đến những sự kiện có ý nghĩa rất lớn đối với nhân dân Mát-xcơ-va, đối với nhân dân Liên Xô và các Lực lượng vũ trang là cuộc họp trọng thể ngày 6 tháng Mười một của Xô-viết đại biểu nhân dân lao động Mát-xcơ-va cùng với các tổ chức đảng và đoàn thể xã hội của thủ đô để kỷ niệm lần thứ 24 ngày Cách mạng xã hội chủ nghĩa tháng Mười vĩ đại và cuộc diễu binh thường lệ ngày 7 tháng Mười một ở Quáng trường Đỏ. Và chúng tôi ở Bộ Tổng tham mưu, mặc dầu tình huống hết sức nguy kịch ở mặt trận gần Mát-xcơ-va, cũng cảm thấy phấn chấn lạ thường. Báo cáo của Xta-lin trong cuộc họp trọng thể đó và lời phát biểu của đồng chí ở Quảng trường Đỏ tỏ rõ sự bình tĩnh của những người lãnh đạo Liên Xô trước số phận của thủ đô xô-viết.

Những lời kêu gọi của Đảng cộng sản nêu trong bài phát biểu của I. V. Xta-lin - dốc toàn lực để bảo vệ To quốc và để đánh thắng giặc - và cả bản thân cuộc diễu binh nữa đã làm dấy lên một cao trào yêu nước ở khắp nơi, cổ vũ nhân dân Liên Xô lập những chiến công anh hùng ở tiền tuyến và hậu phương, củng cố lòng tin tưởng vào bước ngoặt tất yếu trong quá trình chiến tranh và vào thắng lợi cuối cùng đánh bại bọn phát-xít.

Bộ chỉ huy Liên Xô đã tranh thủ thời gian để tiếp tục tăng cường cho bộ đội trên hướng Tây và củng cố các tuyến phòng ngự. Một biện pháp quan trọng là hoàn thành việc chuẩn bị những đơn vị dự bị được thành lập theo kế hoạch và bất thường ngoài kế hoạch. Trên tuyến Vư-tê-gra - Ru-bin-xcơ - Goóc-ki - Xa-ra-tôp - Xta-lin-grát - A-xtơ-ra-khan thành lập một thê đội chiến lược mới cho Hồng quân. Theo quyết định mà Hội đồng quốc phòng Nhà nước thông qua ngày 5 tháng Mười, ở đây thành lập 10 tập đoàn quân dự bị.

Việc thành lập các tập đoàn quân này trong thời gian trận Mát-xcơ-va là một trong những điều lo lắng chủ yếu hàng ngày của Ban chấp hành trung ương Đảng, Hội đồng quốc phòng Nhà nước và Đại bản doanh. Chúng tôi, các cán bộ lãnh đạo của Bộ Tổng tham mưu hàng ngày trong các báo cáo lên Tổng tư lệnh tối cao về tình huống trên các mặt trận đều trình bày tỉ mỉ về tiến trình thành lập các đội quân này. Dù không phóng đại một tí nào cũng phải nói rằng: điều có ý nghĩa quyết định trong kết quả của trận Mát-xcơ-va là đã kịp thời thành lập trang bị, huấn luyện những tập đoàn quân mới và điều đến vùng thủ đô.

Bộ Tổng tham mưu đã biết chắc là bộ chỉ huy Hít-le cũng đang chuẩn bị quân để mở lại cuộc tiến công. Trong mười lăm ngày đầu tháng Mười một chúng đã tổ chức được hai cánh quân xung kích. Ngày 15 - 16 tháng Mười một, chúng đã chuyển sang tiến công, hòng đánh vòng vào Mát-xcơ-va từ phía Bắc qua Clin và Xôn-nê-tsơ-nô-goóc-xcơ và từ phía Nam qua Tu-la và Ca-si-ra. Những trận đánh phòng ngự kịch liệt tiếp diễn trong suốt cả nửa cuối tháng Mười một.

Đến cuối tháng Mười một, quân phát-xít ở phía Tây - Bắc thủ đô đã tiến được đến kênh đào Mát-xcơ-va - Vôn-ga và vượt qua kênh này ở gần I-a-khơ-rô-ma, còn ở phía Đông - Nam thì chúng đến vùng Ca-si-ra. Giặc không tiến xa hơn được nữa. Mất hết khả năng tiến công, bị tổn thất và mỏi mệt trước sức chồng cự tích cực của bộ đội Liên Xô, đến những ngày đầu tháng Chạp. các binh đoàn sau đây của cụm tập đoàn quân “Trung tâm” đã phải chuyển sang phòng ngự ở khắp nơi: ngày 3 tháng Chạp - tập đoàn quân 4 của Đức, ngày 5 tháng Chạp - các cụm xe tăng 3 và 4 và cả tập đoàn quân xe tăng 2. Đền đây kết thúc giai đoạn phòng ngự khó khăn nhất đối với chúng ta trong trận chiến đấu ở ngoại vi Mát-xcơ-va.

Trong 20 ngày của cuộc tiến công thứ hai vào Mát-xcơ-va, bọn phát-xít đã bị thiệt hại hơn 155 nghìn tên chết và bị thương, gần 800 xe tăng, ít nhất là 300 đại bác và một số lớn máy bay.

Đầu tháng Chạp, so sánh lực lượng giữa hai bên đang đánh nhau đã thay đổi. Quân đội tác chiến của Liên Xô có gần 4.2 triệu người, gần 22 nghìn đại bác và súng cối, 583 dàn pháo phản lực, 1.730 xe tăng và 2.495 máy bay chiến đấu. (Thật ra, gần hai phần ba xe tăng và đến một nửa số máy bay của ta vẫn còn là kiểu cổ). Quân giặc (kể cả các nước liên minh với Đức) lúc đó có gần 5 triệu tên, 26,8 nghìn đại bác và súng cối, gần 1,5 nghìn xe tăng và đến 2,5 nghìn máy bay chiến đấu.

[SaoVang]

Địch vẫn chiếm ưu thế về người và pháo, nhưng chúng đã kém ta về số xe tăng và bằng ta về máy bay. Điều quan trọng hơn nhiều là đầu tháng Chạp, Bộ Tổng tư lệnh tối cao Liên Xô đã có những lực lượng dự bị chiến lược hùng hậu mà Đại bản doanh có thể sử dụng để tăng cường cho quân đội tác chiến. Lực lượng dự bị hiện có của địch trên mặt trận Xô - Đức thì căn bản đã hết. Do đó, về phía Liên Xô đã có một loạt yếu tố thuận lợi.

Song, cũng có những hoàn cảnh làm cho tình hình thêm phức tạp: địch phong tỏa Lê-nin-grát, cuộc đột phá sắp tới của quân phát-xít từ Crưm vào Cáp-ca-dơ, trận tuyến đã gần sát Mát-xcơ-va. Nhiệm vụ đặt ra cho nhân dân và Hồng quân Liên Xô là không những phải thủ tiêu nguy cơ cho Lê-nin-grát, Mát-xcơ-va và Cáp-ca-dơ, mà còn phải giành thế chủ động chiến lược từ tay địch để tạo bước ngoặt trong chiến tranh. Đại bản doanh dự tính tập trung cố gắng chủ yếu vào hướng Tây, là nơi được dự kiến chuẩn bị cuộc phản công quyết định. Tất nhiên là phần lớn lực lượng dự bị của Đại bản doanh, lực lượng quân bổ sung, kỹ thuật chiến đấu và đạn dược được chuyển chính về hướng này.

Cuối tháng Mười một - đầu tháng Chạp, tập đoàn quân xung kích 1 và tập đoàn quân 20 đã đến vùng Mát-xcơ-va, các tập đoàn quân dự bị 10, 26 và 61 cũng bắt đầu đến đấy. Các tập đoàn quân đó chuyển đến hai bên sườn của Phương diện quân Tây và đến chỗ tiếp giáp giữa phương diện quân này với Phương diện quân Tây - Nam. Một bộ phận của các tập đoàn này đã tham gia các cuộc phản kích ở phía Bắc Mát-xcơ-va.

Những binh đoàn của các tập đoàn quân dự bị khác và của các quân khu cũng được điều đến Phương diện quân Tây. Phương diện quân Ca-li-nin cũng được bổ sung thêm. Sự tăng cường đáng kể lực lượng trên hướng Tây tuy chưa tạo ra được ưu thế chung so với cụm tập đoàn quân “Trung tâm". nhưng là một trong những điều kiện quan trọng để chuyển sang phản công.

Đầu tháng Chạp, lực lượng địch ở ngoại vi Mát-xcơ-va có hơn 800 nghìn tên, gần 10,4 nghìn đại bác và súng cối. 1 nghìn xe tăng và hơn 600 máy bay, còn Hồng quân thì có 760 nghìn người, 5.200 đại bác và súng cối. 415 dàn pháo phản lực, 670 xe tăng và 860 máy bay. Như chúng ta thấy, về lực lượng chúng ta chẳng có ưu thế gì cả.

Ngay đầu tháng Mười một, sau khi mưu đồ đầu tiên của giặc đột phá vào thủ đô bị đập nát, ở Đại bản doanh Bộ Tổng tư lệnh tối cao đã có ý định phản công. Nhưng lúc bấy giờ phải từ bỏ ý định đó, vì phải sử dụng hết lực lượng dự bị để đẩy lùi đợt tiến công ào ạt mới của phát-xít. Mãi đến cuối tháng Mười một, khi địch đã kiệt sức tiến công, những cánh quân xung kích của chúng phải dàn trên một chính diện rộng và không kịp đứng vững dược trên những chiến tuyến mới đoạt được, Đại bản doanh mới trở lại ý định phản công.

Hội đồng quốc phòng Nhà nước và Đại bản doanh rất tin tưởng vào thắng lợi của cuộc phản công ở ngoại vi Mát-xcơ-va đến nỗi ngày 15 tháng Chạp, nghĩa là mười ngày sau khi cuộc phản công bắt đầu, đã có quyết định cho cơ quan của Ban chấp hành trung ương và một số cơ quan nhà nước trở về Mát-xcơ-va. Bộ Tổng tham mưu do B. M. Sa-pô-sni-cốp dẫn đầu đã trở về ngay từ những ngày 20 tháng Mười một và dốc sức ngay vào công tác chuẩn bị phản công.

Cần phải nói rõ là việc tiến hành phản công ở ngoại vi Mát-xcơ-va được dễ dàng thêm nhiều nhờ có những hành động tiến công thắng lợi của bộ đội Liên Xô hồi tháng Mười một và tháng Chạp ở trên các hướng Ti-khơ-vin và Rô-xtốp. Việc đánh bại quân giặc ở Ti-khơ-vin và Rô-xtốp tuy có đòi hỏi Bộ Tổng tư lệnh tối cao phải gửi đến đây một phần lực lượng dự bị nhưng đã cho phép giải quyết không những các nhiệm vụ cục bộ ở đó, mà còn kìm hãm kẻ thù ở các hướng Tây - Bắc và Nam. Chính vì thế mà bọn phát-xít đã mất khả năng điều các đơn vị ở trên các hướng này đến tăng cường cho cánh quân trung tâm của chúng.

Ngày 29 tháng Mười một, nhân dịp giải phóng Rô-xtôp, Tổng tư lệnh tối cao gửi điện khen các tập đoàn quân 9 và 56 và gửi điện mừng tới từng tư lệnh hướng Tây - Nam là nguyên soái X. C. Ti-mô-sen-cô và tư lệnh Phương diện quân Nam là I-a. T. Tsê-rê-vi-tren-cô. Đây là một trong những điện mừng đầu tiên như vậy. Gần nửa năm nay, từ khi chiến tranh bắt đầu, tất cả chúng ta chờ mong ngày bắt đầu tiêu diệt địch, ngày chúng ta không phải rút lui nữa, mà bắt địch phải phòng ngự. Và đây, cuối cùng ngày đó đã đến! Từ đầy về sau, việc Tổng tư lệnh tối cao gửi điện mừng các đơn vị có thành tích trong việc giải phóng các địa phương đã trở thành một truyền thống.

[SaoVang]

Ý định của cuộc phản công trên hướng Trung tâm nhằm dùng những đòn công kích của bộ đội cánh phải và cánh trái Phương diện quân Tây hiệp đồng với các Phương diện quân Ca-li-nin và Tây - Nam để tiêu diệt những cánh quân xung kích của giặc đang ra sức vu hồi Mát-xcơ-va từ phía Bắc và phía Nam. Đại bản doanh đã đề ra trước cho các tư lệnh Phương diện quân Tây và Tây - Nam những nhiệm vụ đại thể, yêu cầu họ trình bày những đề nghị cụ thể về việc thực hiện các nhiệm vụ đó. Phương diện quân Tây có nhiệm vụ đóng vai trò chính trong cuộc phản công lịch sử này và thực sự đã đóng được vai trò đó.

Ngày 30 tháng Mười một, Gh. C. Giu-cốp, tư lệnh phương diện quân này, gửi về Bộ Tổng tham mưu bản kế hoạch phản công của Phương diện quân Tây và yêu cầu tôi cấp tốc báo cáo kế hoạch đó lên đồng chí Xta-lin, bộ trưởng Bộ dân ủy quốc phòng, và cho chỉ thị để có thể bắt tay vào chiến dịch, nếu không sẽ có thể làm chậm trễ việc chuẩn bị. Kèm theo là bản giải thích có chữ ký của Gh. C. Giu-cốp, N. A. Bun-ga-nin, ủy viên hội đồng quân sự phương diện quân, V. Đ. Xô-cô-lap-xki, tham mưu trưởng phương diện quân, và bản đồ - kế hoạch. Tôi muôn nhấn mạnh rằng V. Đ. Xô-cô-lốp-xki lãnh đạo bộ tham mưu này từ tháng Bảy năm 1941 đến tháng Giêng năm 1943, đã góp phần không nhỏ vào việc vạch ra kế hoạch đã trình lên.

Song, tôi trở lại việc soạn thảo bản kế hoạch. Thực chất của bản kế hoạch đó là nhằm tiêu diệt các cánh quân cạnh sườn của địch trên hướng Mát-xcơ-va, phía Bắc thủ đô, bằng hoạt động của tập đoàn quân 30, tập đoàn quân xung kích 1, các tập đoàn quân 20 và 16 ở khu vực từ Rô-ga-tsi-ốp đến I-xtơ-ra trên hướng chung đi Vô-lô-cô-lam-xcơ; phía Nam thủ đô bằng hoạt động của các tập đoàn quân 50 và 10 trên khu vực từ Tu-la đến Mi-khai-lôp qua Xta-li-nô-goóc-xcơ (Nô-vô-mô-xcốp-xcơ) và Bô-gô-rô-đít-xcơ, rồi quay sang hướng Ca-lu-ga và Bê-li-ôp.

Các tập đoàn quân bên cạnh phải tích cực yểm trợ cho Phương diện quân Tây. Ta thấy rõ là Phương diện quân Ca-li-nin ở bên phải Phương diện quân Tây phải dùng tập đoàn quân 31 đột kích từ phía Nam thành phố Ca-li-nin vào phía Xta-ri-txa, còn Phương diện quân Tây - Nam ở bên trái Phương diện quân Tây thì phải dùng các tập đoàn quân 3 và 13 đánh vào khu vực Ê-phrê-map - Vô-lô-vô, đánh vu hồi thành phần Ê-lê-txơ, về phía Véc-khô-vi-ê.

Ngày 1 tháng Chạp, Đại bản doanh phê chuẩn kế hoạch của hội đồng quân sự Phương diện quân Tây. Một ngày trước, ý kiến của hội đồng quân sự Phương diện quân Tây - Nam đã được xem xét.

Cuối tháng Mười một, B. M. Sa-pô-sni-cốp bị ốm, và Đại bản doanh tạm thời chỉ định tôi làm quyền Tổng tham mưu trưởng. Vì vậy, bản chỉ thị gửi tư lệnh Phương diện quân Ca-li-nin hồi 3 giờ 30 phút ngày 1 tháng Chạp do Tổng tư lệnh tối cao và tôi ký. Chỉ thị nói, những cuộc tấn công lẻ tẻ trên chiều hướng khác nhau do bộ đội phương diện quân đã tiến hành ngày 27 - 29 tháng 11 là không có hiệu quả.

Phương diện quân được lệnh tập trung một cánh quân xung kích và trong hai - ba ngày mở một cuộc công kích ở phía Nam thành phố Ca-li-nin đánh vào Tuoc-ghi-nô-vô để giúp sức cho bộ đội tập đoàn quân xung kích 1 tiêu diệt cánh quân địch đang đóng ở vùng Clin. Chỉ thị khuyên tư lệnh phương diện quân nên dùng vào việc này năm sư đoàn thiện chiến nhất, lữ đoàn mô-tô hóa, phần lớn pháo binh thuộc Lực lượng dự bị của Bộ Tổng tư lệnh, tất cả các hệ thống pháo phản lực và xe tăng.

Sáng ngày 1 tháng Chạp, theo mệnh lệnh của Tổng tư lệnh tối cao, tôi nói chuyện với I. X. Cô-nép về chỉ  thị này. Đồng chí tư lệnh dựa vào lý do không có xe tăng và thiếu lực lượng nên đã đề nghị không chi viện cho Phương diện quân Tây mà tiến hành một chiến dịch cục bộ để chiếm thành phố Ca-li-nin. Ý kiến này không thể tán thành được vì nó chỉ nhằm những lợi ích cục bộ và đi ngược lại mục tiêu chung. Tôi buộc phải phát biểu với I. X. Cô-nép như sau:

- Đồng chí tư lệnh! Đồng chí có biết những sự kiện ở gần Rô-xtốp không? Chỉ có hành động tích cực với một mục tiêu kiên quyết thì mới bẻ gãy được cuộc tiến công của bọn Đức vào Mát-xcơ-va và. nhờ đó, không những cứu nguy được cho Mát-xcơ-va, mà còn mở đầu việc đánh cho địch thất bại nặng nề. Nếu chúng ta không làm việc đó trong những ngày gần đây nhất thì sẽ muộn. Phương diện quân Ca-li-nin chiếm một vị trí tác chiến hết sức thuận lợi để làm việc đó, không thể nào đứng ngoài cuộc được. Đồng chí phải huy động hết thảy mọi thứ để công kích địch, còn địch so với các đồng chí thì yếu hơn. Và đồng chí hãy tin rằng thắng lợi sẽ được bảo đảm. Đồng chí Xta-lin đã cho phép điều ngay để đồng chí ấy sử dụng vào mục tiêu này một sư đoàn nữa - sư đoàn bộ binh 262 của Phương diện quân Tây - Bắc. Sư đoàn này bắt đầu lên xe ngày hôm nay hồi 18 giờ. Sư đoàn có hơn 9 nghìn người và được trang bị khá. Đại bản doanh Bộ Tổng tư lệnh tối cao cho rằng không những có thể, mà còn cần thiết phải lấy từ phương diện quân những sư đoàn mà tôi đã nêu để tập trung vào cuộc công kích này. Tôi không hiểu sao đồng chí lại nói rằng tất cả các sư đoàn này, mỗi sư đoàn chỉ có 2 - 3 nghìn người. Nếu trong các sư đoàn này, như đồng chí nói, pháo binh thực sự là yếu thì đồng chí có thể tăng cưởng thêm bằng các trung đoàn pháo thuộc lực lượng dự bị của Bộ Tổng tư lệnh mà đồng chí đã có trong tay 9 trung đoàn. Còn vấn đề xe tăng thì tôi sẽ báo cáo Tổng tư lệnh tối cao. Chúng tôi sẽ trả lời sau...

Sau đó, chúng tôi bàn cụ thể về chiến dịch do Đạt bản doanh nêu ra. I. X. Cô-nép vẫn cứ xin tăng cường cho phương diện quân của mình và hứa sẽ hành động đúng như yêu cầu của Đại bản doanh, đánh vào Tuốc-ghi-nô-vô nhằm chọc thủng trận địa phòng ngự của địch và tiến vào sau lưng chúng.

[SaoVang]

Đại bản doanh hết sức chăm lo đảm bảo việc thi hành đúng đắn mệnh lệnh này.

Ngày 4 tháng Chạp, trong cuộc báo cáo thường lệ ở Crem-li với Xta-lin, tôi được chỉ thị đêm 4 rạng ngày 5 tháng Chạp đi đến bộ tham mưu của Phương diện quân Ca-li-nin để tự mình truyền đạt chỉ thị cho tư lệnh phương diện quân để chuyển sang phản công và giải thích rõ cho đồng chí ấy tất cả những đòi hỏi nêu ra trong chỉ thị đó.

Đêm 4 rạng ngày 5 tháng Chạp, tôi cùng với cục phó Cục tác chiến của Bộ Tổng tham mưu và một vài sĩ quan tham mưu đã đến bộ tham mưu của Phương diện quân Ca-li-nin và ở đây ngay tại chỗ, tôi đã truyền đạt mọi điều giải thích thêm mới nhất của Đại bản doanh cho tư lệnh phương diện quân về việc chuyển sang phản công. Bộ tham mưu của phương diện quân đóng cách thành phố Ca-li-nin 40 ki-lô-mét về phía Đông - Bắc.

Ở đây không thể không nhắc đến những điều kiện cực kỳ bất lợi và khó khăn mà Phương diện quân Tây đã gặp phải trong khi chuẩn bị chuyển sang phản công. Trên phần lớn các khu vực mặt trận, việc chuẩn bị đã tiến hành trong hoàn cảnh phải tác chiến phòng ngự cực kỳ căng thẳng và liên tục với quân địch đang dồn ép quân ta và chỉ ở một vài khu vực, nhờ có những cuộc phản kích thắng lợi, bộ đội Liên Xô mới dần dần chuyển sang phản công được.

Ở cánh phải cửa phương diện quân, từ ngày 29 tháng Mười một đến ngày 3 tháng Chạp, tập đoàn quân xung kích 1 tiến hành những trận đánh gay go với những đơn vị quân địch đã chiếm được chiếc cầu bắc qua kênh Mát-xcơ-va - Vôn-ga ở gần I-a-khơ-rô-ma và tiến sang bờ Đông. Ở giữa mặt trận, chúng ta bị địch bất ngờ chọc thủng tuyến phòng ngự ở chỗ tiếp giáp hai tập đoàn quân 5 và 33, và địch đã tiến công vào Cu-bin-ca. Mãi đến ngày 4 tháng Chạp mới thanh toán được chỗ thủng đó

Tình hình của bộ đội Phương diện quân Tây - Nam lại còn rắc rối hơn, vì cánh phải phương diện quân này chuẩn bị chuyển sang phản công trong khi quyền chủ động vẫn còn hoàn toàn ở trong tay địch, và bộ đội Liên Xô vẫn tiếp tục lùi về phía Đông.

Ngày 5 tháng Chạp, hay nói cách khác là bốn ngày sau khi bản kế hoạch chuyển sang phản công do tư lệnh phương diện quân trình bày được phê chuẩn, ở khu vực của tập đoàn quân 13, bọn phát-xít đã chiếm Ê-lê-txơ, một đầu mối đường sắt rất quan trọng, nhất là trong thời gian bộ đội chuẩn bị chuyển sang phản công.

Đại bản doanh ấn định ngày mở đầu phản công là ngày 5 - 6 tháng Chạp. Trên thực tế thì tình hình diễn biến như sau:

Sau các cuộc công kích bằng máy bay và pháo kích chuẩn bị, việc thực hiện kế hoạch phản công do Phương diện quân Ca-li-nin bắt đầu vào ngày 5 tháng Chạp và do các cánh quân xung kích của hai Phương diện quân Tây và Tây - Nam bắt đầu vào ngày 6 tháng Chạp. Một trận đánh hết sức lớn đã diễn ra. Thắng lợi ngày một lớn hơn. Quyền chủ động đã chuyển dứt khoát về phía Hồng quân.

Đòn đánh bất ngờ của bộ đội Liên Xô đã gây ra một ấn tượng sửng sốt cho bộ chỉ huy phát-xít. Ngày 8 tháng Chạp, Hít-le ký cái gọi là chỉ thị số 39, yêu cầu chuyển toàn bộ quân Đức ở ngoại vi Mát-xcơ-va sang phòng ngự. Điều đó xác nhận rằng thời điểm chuyển sang phản công mà Đại bản doanh đã chọn là hoàn toàn đúng. Bộ Tổng tư lệnh tối cao đã chăm chú theo dõi diễn biến các sự kiện và căn cứ vào bước tiến của bộ đội mà giao nhiệm vụ kế tiếp ngay cho các phương diện quân. Đôi khi, trong quá trình chiến đấu, Đại bản doanh đã phải uốn nắn một số quyết định và hành động của các tư lệnh phương diện quân.

Tôi nhớ ngày 12 tháng Chạp năm 1941, lúc bấy giờ B. M. Sa-pô sni-cốp đã khỏe, chúng tôi đã thấy Tổng tư lệnh tối cao nói bằng đường dây trực tiếp với tư lệnh Phương diện quân Ca-li-nin:

“Chúng tôi không hài lòng về hành động của cánh quân bên trái của đồng chí. Đáng lẽ phải dồn hết cả lực lượng quật mạnh vào quân địch và tạo cho mình một ưu thế quyết định về số lượng thì đồng chí... chỉ đưa những đơn vị lẻ tẻ ra hoạt động, khiến quân địch có thể làm cho các đơn vị đó kiệt sức. Chúng tôi đòi đồng chí phải thay thế cái chiến thuật cò con đó bằng một chiến thuật tiến công thực sự”.

Tư lệnh phương diện quân cố viện lý do tuyết tan, đường sá lầy lội, vượt sông Vôn-ga khó khăn, bọn Đức có tiếp viện. v. v.. nhưng cuối cùng đồng chí nói: “Rõ, tôi xin chấp hành, tôi sẽ huy động toàn lực”.