Lịch sử Quân sự Việt Nam

Tên sách: Bạn chiến đấu - Tập 2
Tác giả: Công-stăng-tanh Xi-mô-nốp
Nhà xuất bản: Văn học
Năm xuất bản: 1962
Người số hóa: macbupda

Bản dịch của Lê Phương. Dịch theo bản Pháp văn của Clô-đanh Lanh-đen — Nhà xuất bản «Let Éditeurs Français Réunis» 1957


Mông-cổ thường cứ vào thời kỳ này, trời nóng. Đất nứt nẻ bốc lên một nhiệt độ thiêu người; cỏ cháy vàng, mặt trời tháng tám chói chang suốt ngày, và đến cả buổi chiều, khi đã khuất sau các giặng núi vẫn còn chói thẳng vào mặt người một cách tàn nhẫn. Ban ngày đôi lúc, trong và ngoài y-uốc-ta đều ngột ngạt như nhau. Khí mát ban đêm cũng chẳng dễ chịu gì: từng đám mây muỗi thâu đêm bay trên tất cả những sinh vật trong thảo nguyên.

Trên núi Kha-mác-đáp, tại ban tham mưu các lực lượng Mông-Xô, việc chuẩn bị cho một cuộc đại tấn công đã làm gần xong. Lúc này, về cuộc tấn công, trên vẫn còn giữ kín. Người ta chưa ấn định ngày giờ, nhưng các sĩ quan tham mưu cũng cảm thấy rõ từ đây đến ngày bắt đầu chiến dịch cũng không còn lâu la gì.

Từ tháng bảy, Ác-tê-mi-ép công tác tại ban tham mưu, ở bộ phận tác chiến dưới quyền chỉ huy của Pốt-ni-cốp. Ông chính là người đã phái anh đi gặp công binh hồi tháng năm vừa rồi. Bộ phận tác chiến làm việc trong ba chiếc lều cắm trên núi Kha-mác-đáp cỏ phủ lưới ngụy trang. Sáu sĩ quan kể cả Ác-tê-mi-ép làm việc ở văn phòng. Họ bị đại tá quần cho mệt lả, chẳng chút nới tay, không phải vì đại tá là người khắt khe, nhưng vì khả năng làm việc của ông không thể tưởng tượng được, theo ông cũng đủ nhoài người.

Trong công việc hàng ngày ở bàn giấy, ông không còn là con người cắm cảu như Ác-tê-mi-ép đã thấy lần gặp đầu tiên, giữa giờ phút quyết định của trận đánh. Ngược lại, bản tính của ông là hay làm rầy, làm mệt người khác một cách thường xuyên ông không chịu được những vết tẩy xóa, và nếu ông thấy một lỗi nhỏ trong các giấy tờ, là ông bắt phải chép lại hoặc in lại. Vạch biên giới trên bản đồ nhầm tí chút cũng làm ông khổ sở. Chỉ cần một chữ thừa trong một bản thông cáo là cả bản thông cáo bị coi như ba hoa; bằng một giọng bực bội như chính cá nhân mình bị xúc phạm, Pốt-ni-cốp tuyên bố người ta muốn làm ông xấu hổ trước hội đồng quân sự và làm hội đồng mất thì giờ đọc những lời giông dài này. Đại tá Pốt-ni-cốp không quen biểu dương, và đối với ông, không có ý kiến gì cũng là biểu dương rồi. Suốt hai mươi bốn tiếng đồng hồ, ông chỉ ngủ đâu độ bốn tiếng và trong không khí sôi sục của công tác chuẩn bị chiến dịch hình như ông quên bẵng mất việc ngủ. Dù sao Ác-tê-mi-ép cũng như các sĩ quan khác trong ban tác chiến, những ngày đó, mỗi đêm chỉ ngủ độ ba bay bốn tiếng, chẳng ai bắt gặp được ông đang ngủ.

Ác-tê-mi-ép, bản tính vốn ưa thích những báo cáo và những thông báo viết gọn gàng chau chuốt, những tấm bản đồ vẽ cẩn trọng và có nghệ thuật, cũng được Pốt-ni-cốp biểu dương nhiều hơn các sĩ quan khác một chút, biểu hiện ở việc ông không có nhận xét gì cả.

Trong đại tá có một cái gì hấp dẫn đối với Ác-tê-mi-ép. Pốt-ni-cốp, như ông vẫn thường ưa kể lại sau này, đã qua ba năm được đào tạo như một chiến sĩ thường trên một trận Đức, và khi nội chiến chấm dứt, ở cấp đại tá một trung đoàn bộ binh. Sau nội chiến, ông làm lại tất cả từ đầu; năm ba mươi tuổi, ông học xong trường quân sự và ra chỉ huy một đại đội và một tiểu đoàn; đến hạn tuổi, ông vào trường đại học quân sự Phôn-ru-dê, tốt nghiệp ra, ông công tác trong mấy năm làm trưởng ban tham mưu một sư đoàn; gần đây ông vừa học xong trường Đại học Tổng tham mưu.

Ông tiếp thu nghệ thuật quân sự không phải không vất vả, và ông không dung thứ ở người khác một thái độ, dù chỉ là nông nổi chút ít trong vấn đề này.

Dưới bề ngoài của một anh chàng cạo giấy hay cằn nhằn, ông là thi sĩ về công tác tham mưu. Trong đôi mắt ẩn dưới đôi lông mày rậm, lấp lánh hai ngọn lửa cháy rực và thông minh, và trong những quyết định suy đi tính lại rất thận trọng của ông, tính tỉ mỉ thường đi kèm với táo bạo.

Bản tính công bằng, Ác-tê-mi-ép biết nhịn và chịu đựng những nết đó mặc dù đôi lúc những thói quen hay gây chuyện một cách quá quẩn của Pốt-ni-cốp cũng đã làm anh cáu.

Pốt-ni-cốp không chịu đựng được nhiều thứ, nhưng có một thứ mà ông tuyệt đối không chịu được: đó là việc những sĩ quan trẻ tuổi, chưa làm tròn trách nhiệm sĩ quan tham mưu, mà lại vội lao lên những đồn tiền tiêu. Là một người trong thời kỳ nội chiến chỉ vì lòng dũng cảm mà được anh em tuyệt đối mến phục đưa lên chỉ huy một trung đoàn, ông khinh bỉ sự ngổ ngáo vô ích.

— Anh là một sĩ quan tham mưu, hãy nhận lấy một quyết định táo bạo và chịu trách nhiệm về nó — ông thường càu nhàu — còn như việc anh xông pha bom đạn, hãy đem kể chuyện lại cho lũ con gái nó nghe, việc đó không có liên quan gì đến các đồng chí của anh cả.

Theo ông, một quân nhân dũng cảm đó là chuyện dĩ nhiên, và muốn chứng minh điều đó bằng cách cố ý liều xông ra tiền tuyến thì thật là điên rồ.

Chính dưới con mắt không biết mệt của con người đó, Ác-tê-mi-ép và các bạn anh nghiên cứu cuộc tấn công sắp tới. Trong những ngày đầu tháng bảy, quân Nhật đã bị thất bại trong khu vực Ba-in Xa-gan và bị đánh bật ra khỏi Khan-khin Gon; lúc này chúng không tìm cách vượt sang bờ sông phía Tây; ngược lại rõ ràng là chúng muốn cố thủ trên bờ sông phía Đông.

Trong suốt tháng bảy, nhiều trận đổ máu dữ dội đã xảy ra. Quân Nhật muốn đẩy lui quân đội Mông-Xô khỏi sông Khan-khin Gon. Chúng không thực hiện được ý muốn đó nhưng vì bộ binh của chúng đông hơn một cách rõ rệt, nên chúng đã chiếm được nhiều cao điểm khá quan trọng, cùng mười cao điểm khác ít quan trọng hơn, và mở rộng thêm những miền biên giới chúng đã chiếm đóng.

Đại tá Rê-mi-dốp, thuộc trung đoàn bộ binh 149 đã hy sinh trong những trận đánh này. Quả đồi nơi ông hy sinh đã bị quân Nhật chiếm, những lúc sáng trời ở Kha-mác-dáp cũng nhìn thấy rõ. Theo trinh sát cho biết thì ban tham mưu một sư đoàn quân Nhật đóng tại đó. Nhưng các chiến sĩ của trung đoàn 149 tin chắc là chóng hay muộn họ cũng sẽ chiếm lại cao điểm này từ trong tay quân Nhật; họ đã đặt tên trước cho quả đồi là đồi Rê-mi-dốp. để kỷ niệm người chỉ huy đã mất, và họ bàn cãi sôi nổi xem tiểu đoàn nào đầu tiên sẽ chiếm lĩnh đỉnh đồi này. Niềm tin sắt đá của các chiến sĩ mạnh đến nỗi, ngay sau đó ít lâu, trong các giấy tờ tham mưu người ta cũng gọi quả đồi này là đồi Rê-mi-dốp.

Mặc dù chỉ vì vài chục quả đồi cát mà phải mở ra những trận đánh ác liệt ở biên giới trong suốt tháng bảy, rõ ràng là vô nghĩa về mặt chiến lược, thế mà quân Nhật vẫn như sẵn sàng trả bất cứ một giá nào cho mỗi một đồi cát và mỗi một cây số vuông sa mạc.

Đầu tháng tám chúng ngừng các cuộc tiến công và bắt đầu tích cực củng cố các vị trí: chúng đào không biết bao nhiêu là hầm, theo một trắc diện thông thường và cả một hệ thống giao thông hào; chúng xây dựng những hầm trú ẩn bọc sắt trên nóc phủ dầm ngang và tầng bê-tông, chúng bố trí những cứ điểm và những địa điểm dự bị cho đại bác, súng cối và đại liên; chúng xây dựng những nhà chứa xe, những chuồng ngựa và những kho ngầm dưới đất.

Chẳng bao lâu những đường ngoại vi của các vị trí Nhật-bản đã hiện rõ hẳn. Vùng quân Nhật chiếm đóng trên lãnh thổ Mông-cổ rải ra trên một tuyến dài hơn sáu chục cây số và trên mười hay mười lăm cây số chiều sâu. Theo bộ phận tình báo cho biết có hơn bốn vạn quân Nhật đóng tại đó. Theo hình vành cung, tuyến gần nhất cách sông Khan-khin Gon không đầy sáu cây số. Việc quân Nhật chuẩn bị chiến trường để tiến công thật là rõ như ban ngày nhưng người ta vẫn chưa biết bao giờ thì bắt đầu.

Căn cứ vào tất cả những việc chuẩn bị, trong đó, theo bộ phận tình báo cho biết, có việc hai cánh quân đến ga Kha-la mang theo cả trang phục mùa đông, người ta có nhiều lý do để phỏng đoán rằng hoặc quân Nhật chuẩn bị cho những chiến dịch mùa đông, hoặc chúng có ý định, sau khi cầm cự qua mùa đông trong một khu vực có công sự phòng ngự, sẽ mở đợt tiến công mùa xuân.

Nhưng cũng phải chú ý là những việc chuẩn bị mùa đông này có thể là một cách nghi binh và cuộc tiến công của quân Nhật lại càng có thể phát triển bất ngờ, một ngày nào gần đây; trưởng hợp thắng lợi, như ngày trước, có nghĩa là chúng sẽ thôn tính được miền Đông Mông-cổ và mở một cửa ngõ thông ra dãy hoành sơn Ba-i-can.

Ở Tô-ki-ô, người ta cho rằng Mạc-tư-khoa sợ chiến tranh. Theo Chính phủ Nhật, việc đó có thừa những bằng chứng như việc bán đường xe lửa xuyên Xi-bê-ri, những nhượng bộ trong các cuộc thương lượng về đánh cá, thái độ kiên nhẫn của bộ Ngoại giao lúc thảo luận về quyền sở hữu các hòn đảo khoảng giữa sông A-mua.

Phân tích thái độ kiên nhẫn của Mạc-tư-khoa, Tô-ki-ô đi đến kết luận khẳng định rằng sở dĩ như thế nói chung là vì người Nga thiếu chuẩn bị và đặc biệt là vì họ ngại một cuộc chiến tranh ở Viễn-đông, hơn nữa trong những ngày vừa qua, hai chính phủ Anh, Pháp đã tỏ ý rõ rệt là không muốn mở những cuộc thương lượng, dù chỉ gọi là nghiêm chỉnh, về vấn đề bảo đảm hòa bình ở châu Âu.

Đành rằng những trận đánh tháng năm và tháng bảy trên sông Khan-khin Gon, cũng như những sự kiện ở Khát-xan năm trước, đã một lần nữa làm lung lay luận điểm cho rằng người Nga thiếu chuẩn bị, ban tham mưu của đạo quân Quan-đông lẽ dĩ nhiên đã biết rõ những tổn thất thật sự và tầm quan trọng của cuộc thất bại tháng bảy gần Ba-in Xa-gan. Nhưng kế hoạch thôn tính Mông-cổ ngay lúc đầu chính là đã chín muồi từ trong đạo quân Quan-đông, và tất cả những việc có thể đem lại một chút nghi ngờ về kế hoạch này, mà người ta đã bắt đầu đem ra thực hiện, đều hoặc bị phủ nhận, hoặc được chuyển đến Tô-ki-ô dưới một hình thức không đầy đủ và mơ hồ.

Ở Bộ tổng tham mưu Nhật-bản, người ta không thể hoàn toàn coi thường những tin tức không tốt đẹp, mặc dù đã bị chế biến khi ở đạo quân Quan-đông gửi đi; nhưng vì từ trước người ta vốn thèm một cuộc chiến tranh với nước Nga, nay đã làm cho nó nổ ra được, nên người ta cứ khăng khăng tiếp tục, không phải căn cứ vào tình hình ở Khát-xan hay Ba-in Xa-gan, mà căn cứ vào những kỷ niệm ở Đối-mã, Phụng-thiên và Liễu-dương trước, cũ hơn và thuận lợi cho dự định ở trên hơn.

Những từ báo Nhật-bản nhiều ảnh hưởng nhất, không mảy may đả động đến một tí chút thất bại nào, chỉ đồng thanh nói đến một cách phấn khởi về những thành tích của phi công và bộ binh Nhật ở Mông-cổ, về việc quân đội Nga và Mông-cổ khiếp sợ, có thể nói là hốt hoảng trước những biểu hiện của tinh thần Xa-mua-rai chân chính.

Chính trong những điều kiện ấy, chính phủ Xô-viết đã thông qua quyết định duy nhất, theo nhận định của mình để có thể tránh khỏi nguy cơ một cuộc đại chiến ở Viễn-đông và phù hợp với những điều đã ký kết, là cho tập trung tại khu vực Khan-khin Gon những lực lượng quan trọng để tăng cường viện trợ quân sự cho Mông-cổ.

Đây vẫn là chính sách kiên quyết loại trừ chiến tranh, ngược lại với chính sách của Anh Pháp, mà Liên-xô theo đuổi hồi mùa thu năm 1938, khi Liên-xô đồng ý gửi viện trợ tập thể cho nước Tiệp-khắc, chống lại Hít-le, cũng như mùa xuân năm 1939, khi Liên-xô đề nghị với Anh Pháp cũng bảo đảm hòa bình ở châu Âu bằng cách hành động chung về quân sự, trường hợp Đức tiến công.

Mạc-tư-khoa quyết định cần phải cho chính phủ và dư luận Nhật-bản cũng như dư luận thế giới biết rõ mức độ chuẩn bị cho những trận đánh quy mô lớn của Hồng quân. Chỉ có đánh bại toàn bộ các lực lượng Nhật-bản đã xâm nhập Mông-cổ mới có thể buộc Tô-ki-ô nhận định lại một cách nghiêm túc những triển vọng của một cuộc chiến tranh với Liên-xô.

Vừa quyết định xong — lúc đó là tháng bảy — người ta bắt đầu khởi thảo một kế hoạch tác chiến và những điều kiện bảo đảm thành công. Ngay từ phút đầu, công việc chuẩn bị đã có một tầm rộng lớn, ở đó toàn quân, từ cấp tướng đến người đội viên thường đều nhận rõ ý chí của Sta-lin.

Ác-tê-mi-ép và hàng chục các sĩ quan khác đã tham gia việc khởi thảo kế hoạch này; nó đơn giản và rõ ràng.

Không phải chỉ là đơn giản giáng cho quân Nhật một đòn làm chúng thất bại, bắt chúng phải rồi bỏ, hay tống cổ chúng ra khỏi các vị trí hiện nay chúng đang chiếm đóng. Vấn đề là bảo đảm quyền bất khả xâm phạm của biên giới nước cộng hòa nhân dân Mông-cổ, như Liên-xô đã cam kết. Cần phải đánh và bắt làm tù binh, giải quyết một lần cho xong, những quân đội nước ngoài đã xâm nhập biên giới, và thiết lập lại hẳn hoi những biên giới đó. Còn về những hậu quả: tiếp tục chiến tranh hay thôi, việc đó tùy người Nhật tự định lấy sau chuyến thất bại này.

Theo như mục tiêu bộ tham mưu Hồng quân đề ra, trận đánh được bố trí dưới hình thức một cuộc tiến công vào hai sườn, bằng một cuộc chuyển quân lớn theo đường vòng và nối liền chớp nhoáng hai cánh quân phía sau lưng quân Nhật ở biên giới Mông-Mãn. Cuộc chuyển quân này phải phối hợp với một cuộc tiến công chính diện làm cho quân Nhật mất khả năng tự do hành binh và mọi khả năng phá vỡ hoặc thoái khỏi «bẫy chuột».

Sau cuộc bao vây chớp nhoáng, vấn đề đặt ra là tiêu diệt nhanh chóng những đơn vị bị bao vây; phải định đoạt số phận chúng trước khi quân Nhật chuyển viện binh đến.

Thực hiện một trận đánh như thế có nhiều khó khăn. Chiến trường ở cách đường xe lửa 750 cây số đường, một nửa sa mạc, điều đó đòi hỏi sự cố gắng cao độ về phương diện giao thông vận tải, ngay trong một tình thế phòng ngự.

Chuẩn bị cho một cuộc tiến công lớn còn làm cho những khó khăn đó tăng lên gấp mười.

Phải tập trung ở khu vực Khan-khin Gon nhiều sư đoàn bộ binh, nhiều binh đoàn xe tăng và thiết giáp, nhiều đơn vị lớn không quân với những bộ phận phục vụ và một số lớn đơn vị dự bị. Phải bảo đảm việc tiếp tế chất đốt cho hàng trăm xe tăng và thiết giáp, cho gần một nghìn máy bay và hàng mấy nghìn xe cộ. Sau hết phải chuyển vận một số lượng dự trữ thức ăn đầy đủ để bảo đảm việc tiếp tế liên tục cho hàng vạn người, và tổ chức việc tiếp tế nước hàng ngày cho những đơn vị đóng cách xa Khan-khin Gon.

Căn cứ vào tình hình không có một địa điểm tập trung dân cư nào suốt trong vùng hàng mấy chục cây số quanh đấy, cần phải chuyển đến khu vực tác chiến một số lượng khổng lồ những lều và y-uốc-ta, và vì ở vùng này hoàn toàn không có rừng, nên còn cần phải điều động nhiều chuyến tàu chở gỗ đến. Nhưng tất cả các thứ đều phải dỡ xuống cách 750 cây số, phía ngoài Ba-i-kan, ở ga Booc-xi-a. Phải chuyển bằng xe vận tải theo một đường vòng 1500 cây số từng mẩu gỗ, từ những xà cho các hầm trú ẩn và những cột dây thép đến những sào liên lạc. Người ta tính đổ đồng mỗi chiếc xa chở xăng vừa đi vừa về tiêu thụ gần hết một phần ba trọng tải chất đốt mang theo.

Thêm vào những khó khăn đó, lại còn nhiệm vụ khó khăn không thể tưởng tượng được là bảo đảm bí mật trên một địa hình hoàn toàn trống. Trong những khu vực gần mặt trận trận phần lớn việc chuyển vận đều làm ban đêm: ở những chỗ bắt buộc phải thực hiện ban ngày, các phi công có nhiệm vụ bảo vệ vòm trời chống máy bay Nhật.

Lẽ dĩ nhiên là không thể nào giữ được bí mật đến cùng cho một sự tập trung lực lượng lớn như vậy, nhưng tất cả mọi biện pháp đều được dùng để ít nhất cũng giấu được tầm rộng lớn thật sự của chiến dịch, và đánh lạc hướng quân Nhật về những ý định của ta.

Người ta truyền đi công khai bằng vô tuyến điện những nhu cầu không đúng, những thông báo không đúng và những tin tức không đúng về việc gửi trang phục mùa đông, gửi gỗ dựng cho những nơi trú ẩn mùa đông, gửi cọc và dây thép gai. Người ta cho mang đến trước những dây thép gai, sau này mới cần dùng để thiết lập một hàng rào ở biên giới, và người ta dựng lên một cách lộ liễu ở những địa điểm dễ nhìn thấy nhất.

Một trạm loại mạnh để gây tiếng động, ngày ngày bắt chước tiếng cọc đóng xuống đất, lúc thì đặt ở điểm này, lúc thì ở điểm khác. Những xe tăng, tước bỏ bộ phận làm câm tiếng, đêm đêm chạy lung tung dọc trận tuyến, làm cho quân Nhật quen trước với tiếng ầm ầm không thể tránh được khi người ta tập trung một binh đoàn xe tăng trên một vị trí xuất kích trước ngày tiến công.

Những truyền đơn của ban chính trị về những vấn đề phòng thủ được phân phát trong các khu vực tiền tuyến. Bộ phận tình báo tìm cách để một vài tờ lọt vào tay quân Nhật.

Hạn Mạc-tư-khoa cho để chuẩn bị rất nghiêm ngặt: chưa đến một tháng.

Những tin tức hiện còn trái ngược nhau: có phải quân Nhật vẫn chuẩn bị cho cuộc tiến cồng mùa thu này không? Hay chúng hoãn đến mùa xuân? Nhưng Mạc-tư-khoa nhận định tình hình chung, đã chỉ thị cho chuẩn bị gấp rút cuộc tiến công để dù thế nào cũng vượt trước quân Nhật.

Ngày 2 tháng tám. người ta được tin quân Nhật, với những đơn vị đóng ở Mông-cổ và phía Tây Mãn-châu đã thành lập một đội quân thứ sáu đặc biệt; đêm hôm đó, thời hạn cho việc chuẩn bị tiến công lại rút ngắn đi thêm vài ngày.

Suốt mười lăm ngày đầu tháng tám, Ác-tê-mi-ép thực tế không ra khỏi y-uốc-ta, anh viết không ngừng, vạch những kế hoạch, phối hợp nhưng tin tức từ các khu vực khác nhau, vừa sửa lại giới hạn của những khu vực này; anh thảo những chỉ thị và những mệnh lệnh. Vui mừng, anh thấy mình quan niệm được toàn cục tất cả tầm rộng lớn của trận đánh. Nếu không có chiếc y-uốc-ta bằng nỉ, ánh sáng của ngọn đèn nhỏ, đàn muỗi ngày đêm bám chặt lấy khuôn mặt phồng lên và tê cứng vì những vết đốt, có lẽ trong không khí bận rộn của công tác tham mưu tỉ mỉ này, đôi lúc Ác-tê-mi-ép có thể nghĩ là mình đang ở trong một phòng của trường quân sự, và đang chuẩn bị cho một cuộc diễn tập lớn sắp tổ chức nay mai.

Sự yên tĩnh của mặt trận rõ ràng là tương đối. Ban ngày, người ta nghe thấy tiếng súng cao xạ Nhật bắn vào những máy bay thám thính của ta. Ban đêm, trinh sát đi bắt từ binh về và người ta hỏi cung. Gần như đêm nào cũng vậy, lúc thì ở chỗ này, lúc thì ở chỗ kia, vang lên một vài tràng súng kéo dài. Những sư đoàn kỵ binh Mông-cổ đóng trên sườn cực tả và cực hữu, đã nhiều lần phải mở ra những trận đánh có một tầm quan trọng địa phương, trong khi những đội kỵ binh độc lập tổ chức những cuộc xâm nhập vào hậu phương quân.Nhật.

Những bạn của Ác-tê-mi-ép, thuộc ban tác chiến, một hai lần cũng tìm cách đến được những đồn tiền tiêu, mặc dù Pốt-ni-cốp càu nhàu phản đối, rồi họ nói về chuyện đó với một thái độ hơi tếu của những tay «lính mới».

Ác-tê-mi-ép nghe những chuyện đó cũng chẳng lấy làm thèm lắm; nhưng một hôm, vì ở mãi trong y-uốc-ta mệt quá, anh tìm một lý do và đề nghị Pốt-ni-cốp cho anh đi đến sườn trái thăm sư đoàn kỵ binh Mông-cổ thứ sáu.

Kể thì cũng là một dịp, như bất cứ một dịp nào khác, có một công văn anh chẳng phải thân chinh đem đi cũng được, nhưng anh muốn đến sư đoàn thứ sáu, vì một sĩ quan tham mưu Mông-cổ ở đấy về hôm qua cho anh biết là Xa-nai-ép làm cố vấn cho ban tham mưu sư đoàn này. Ác-tê-mi-ép thích thú nghĩ đến một cuộc gặp gỡ bất thình lình với Xa-nai-ép và được mượn một con ngựa tốt của một sĩ quan kỵ binh nào đó phóng chốc lát trong thảo nguyên.

Nhưng khi Ác-tê-mi-ép đề nghị với Pốt-ni-cốp, ông ta cau mày đến độ không còn nhìn thấy mắt nữa; và làu bàu rằng chính ông cũng muốn phóng ngựa đi độ một chục cây số cho đỡ mệt óc, nhưng ông không thể đến đề nghị với trưởng ban tham mưu cho phép ông cưỡi ngựa đi chơi được. Và vẫn cau đôi lông mày, ông hỏi thêm:

— Anh cưỡi ngựa có khá không?

— Cũng tương đối; trước có lần tôi đã từng tham dự cả những trò đua ngựa kiểu A-rập — Ác-tê-mi-ép trả lời về chờ đợi kết quả của câu anh vừa nói.

Nhưng chẳng thấy gì — Pốt-ni-cốp lấy tử tay Ác-tê-mi-ép bản tính toán quân dụng mà Ác-tê-mi-ép đã cày suốt một ngày; ông đọc và cũng như mọi khi ông tán thường Ác-tê-mi-ép bằng cách lẳng lặng đi lên chỗ trưởng ban tham mưu không nhận xét gì cả.

Để tự Ác-tê-mi-ép hiểu rằng sở dĩ Pốt-ni-cốp chưa bao giờ cho phép anh rời khỏi ông ta chính là vì ông coi anh như một người giúp việc đặc biệt cần mẫn, Ác-tê-mi-ép thật ra cũng đã cảm thấy điều này từ lâu: và anh còn thấy thế làm thú vị, nhưng lần này nằm soài ra, óc tưởng tượng một lần nữa cuộc dượt ngựa qua thảo nguyên, trong thâm tâm anh thấy bực rọc với Pốt-ni-cốp và cáu kỉnh bắt tay vào làm việc.

Ngày 13 tháng tám. Từ ngày 14, Pốt-ni-cốp bắt đầu đi ra các đồn tiền tiêu quan sát đến hai lần một ngày, lúc thì cũng với đại tướng tổng chỉ huy và một ủy viên của hội đồng quân sự, lúc thì với trưởng ban tham mưu; bao giờ ông cũng đem theo một sĩ quan trong bộ phận tác chiến.

Cuối cùng đến lượt Ác-tê-mi-ép. Đại tướng cho gọi Pốt-ni-cốp đi kiểm tra sườn bên trái; Pốt-ni-cốp bảo Ác-tê-mi-ép đi cùng vì anh là người chính thức phụ trách theo dõi khu vực đó.

Trời đã về chiều. Những lùm mây trắng và tròn, chen chúc nhau lộn xộn, liệng im lìm trên những mỏm núi, che lấp mặt trời; mặt đất thở ra hơi nóng uể oải nhưng vẫn còn ngột ngạt của buổi chiều như một chiếc chảo gang khổng lồ đang bắt đầu nguội dần. Để xe ở ban tham mưu trung đoàn, Ác-tê-mi-ép và Pốt-ni-cốp đi bộ ra những chiến hào tiền tuyến; đại tướng đã có mặt cùng với chỉ huy binh đoàn xe tăng là đơn vị phải phối hợp với bộ binh, trong cuộc tiến công ở đây vào ngày đầu chiến dịch.

Ác-tê-mi-ép thoạt nhìn đã nhận ra Xa-rít-sép, mặc dù để khỏi lộ, ông mặc quần áo thường. Chiếc áo bờ-lu-dông che ngoài của Hồng quân không mặc thay mà phủ lên chiếc áo bờ-lu-dông màu xám của chiến sĩ xe tăng, gò thành bướu trên lưng.

Trận tuyến cách những vị trí Nhật-bản khoảng ba trăm thước. Những thành hầm vừa đắp, nổi bật lên trên những quả đồi màu nâu. Từng quãng, dưới lớp đất phủ cỏ, trông không lẫn được với khoảng còn lại chung quanh, người ta đoán biết những hầm mới đào. Phía xa, sau một vài dãy đồi nhỏ, mỏm Pa-lét-dơ dựng lên, khống chế cả một vùng.

Pốt-ni-cốp thường thích đứng cách xa cấp trên. lần này cũng vẫn trung thành với thói quen của mình; ông đợi được gọi. Và rõ ràng là ông đang thấy buồn. Ông thông hiểu vùng này cũng như thông hiểu kế hoạch từng chi tiết.

Ông chẳng để ý đến một đợt súng nổ ngắn ở phía trái rồi bị át ngay và cũng chẳng thèm quay đầu lại nữa. Đã hai lần ông rút túi ra một gói thuốc lá nhưng lại nhét vào. Ông thèm thuốc, nhưng ông không quen hút thuốc trước mặt cấp trên khi chưa được cho phép dù ở ngoài trời đi nữa; và ông không muốn đề nghị, để khỏi cắt ngang lời nói của đại tướng.

Đại tướng đứng cách Pốt-ni-cốp và Ác-tê-mi-ép chưa đến mười bước chân, mặc dù ông nói khẽ  với Xa-rít-sép, Ác-tê-mi-ép cũng nghe rõ gần hết từng lời một. Đại tướng nói:

— Thuận lợi của khu vực, là ở chỗ quân Nhật không nghĩ đến nguy cơ xe tăng ở đây. Chúng căn cứ vào kỹ thuật của chúng ta theo kỹ thuật ấy, chúng ta đã nhìn thấy rồi, xe tăng của chúng quay trượt không trên cát, khi địa hình dốc hơn. Và còn anh, liệu xe tăng của anh có thể leo được những dốc tương tự không?

— Có thể được nếu chúng tôi cho đi chếch — Xa-rít-sép trả lời.

— Thì ai đòi các anh leo thẳng? Các anh đã tập thử bao nhiêu lần rồi?

— Thưa đồng chí đại tướng hơn mười lần.

— Ngày thứ nhất, ngay sau khi đã chọc thủng những tuyến của bên địch và đã chiếm lĩnh mỏm Pa-lét-dơ với sự hỗ trợ của bộ binh, mà thế nào các anh cũng chiếm được, các anh phải cho xe tăng lao thẳng trên đồng trống và đi vòng về phía bắc tất cả các ổ tác chiến khác. Ngày thứ nhất, vấn đề tiêu diệt sinh lực địch không đặt ra với các anh. Nhiệm vụ của các anh là chọc thủng và đi vòng sau lưng địch. Chúng ta sẽ tiêu diệt sinh lực địch không phải bằng cuộc hành binh của đơn vị xe tăng, mà do kết quả của cuộc hành binh đó, khi các anh đã thắt vòng đai lại.

Chỉ huy binh đoàn xe tăng nói điều gì, Ác-tê-mi-ép nghe không rõ, nhưng thấy đại tướng trả lời to tiếng và giọng không bằng lòng:

— Các anh không phải là những người đầu tiên và cũng không phải là những người cuối cùng muốn trả thù cho đồng đội — Trả thù là một việc, và kế hoạch là một việc. Các chiến sĩ xe tăng của anh muốn trả thù, nhưng anh không thể chiều ý họ được. Chúng tôi cũng thế — nói đến đây ông quay về phía Pốt-ni-cốp — chúng tôi không có ý muốn ngồi ăn tiệc với quân Nhật. Nhưng đồng chí Sta-lin trao cho chúng tôi một nhiệm vụ quá quan trọng, nó không cho phép một người nào đó có thể tự cho phép mình đi quá đà hay nóng mắt trong việc hoàn thành nhiệm vụ này.

Đại tướng nói những lời sau cùng với một thoáng đe dọa, và ông gọi Pốt-ni-cốp:

— Ni-cô-la I-va-nô-vít!

Pốt-ni-cốp, lần thứ ba vừa kéo thuốc lá ra, nhét vội vào túi, sửa lại áo bơ-lu-dông, và rảo bước đi về phía đại tướng.

— Vào cuối ngày thứ nhất. Xa-rít-sép phải ở độ cao bao nhiêu?

— 642 — Pốt-ni-cốp trả lời, không do dự; và Ác-tê-mi-ép sắp sửa định nhắc, chỉ còn đọc thầm cũng con số ấy trong miệng. — Và ngày thứ hai, vào lúc 20 giờ, Xa-rít-sép sau khi đã thắt xong vòng đai, phải bắt liên lạc được với đơn vị của Ma-khô-tin, trên Nô-mun Khan Buốc O-bô.

Xa-rít-sép nói:

— Chúng tôi sẽ thực hiện đúng như thế. Thật ra Ma-khô-tin đã được trang bị lại hoàn toàn trong khi chúng tôi không được trang bị gì cả sau Ba-in Xa-gan.

— Đúng như thế. — Đại tướng xác nhận và ông mỉm cười không để ai nom thấy — Vậy hãy có mặt ở địa điểm đúng vào giờ H đã định và trong hai ngày đầu đừng tìm cách làm tôi ngạc nhiên về những con số tổn thất gây ra cho địch. Hơn nữa lại là những con số của một chiến sĩ xe tăng... tốt hơn hết là đừng nên quá tin vào đó.

— Theo tôi... Xa-rít-sép bắt đầu nói.

— Theo anh — đại tướng cắt lời — chỗ nào mà xe tăng của anh đã đi qua thì không gì còn lại cả. Nhưng bộ binh, nếu họ không ngốc, họ cũng biết nấp dưới hầm và khi xe tăng đã đi qua, họ lại tiếp tục cầm súng. Và bộ binh Nhật không phải ngốc đâu. Khi anh đi vòng qua những ổ có công sự phòng ngự, phải coi chừng hỏa lực ở phía bên sườn, đừng để xe tăng của anh bị đốt cháy một cách oan uổng. Ni-cô-la I-va-nô-vít — ông quay lại phía Pốt-ni-cốp — theo chỗ anh biết Xa-rít-sép có bao nhiêu xe tăng?

— 83 chiếc — Pốt-ni-cốp trả lời.

— Khi bắt đầu chúng tôi sẽ có 90 chiếc — Xa-rít-sép đính chính lại — Chúng tôi đang hoàn thành việc sửa chữa.

— Thế bao giờ thì sẽ bắt đầu? — Đại tướng hỏi, giọng riễu cợt, và thấy Xa-rít-sép lúng túng, ông nói thêm — Bao giờ thì những xe tăng đó chuẩn bị xong?

— Thưa, 48 tiếng nữa.

— Thế thì được.

Đại tướng đi mấy bước dọc đường hầm và đột nhiên quay về phía Ác-tê-mi-ép, lúc đó đang đứng nép vào thành hầm sẵn sàng nhường lối cho ông đi.

— À thế nào, môn tiếng Nhật của anh đến đâu rồi? Tôi đã bảo trinh sát đem anh đi theo, nếu cần.

Ác-tê-mi-ép hiểu rằng tổng chỉ huy nhở đến cuộc hỏi cung tên đại tá Nhật ở Ba-in Xa-gan.

— Thưa đồng chí đại tướng, tôi không có thì giờ để luyện thêm.

— Đúng thế, với hắn ta thì chẳng làm gì còn có thì giờ rồi. — Và tổng chỉ huy nhìn Pốt-ni-cốp, vẻ thiện cảm và nửa riễu cợt.

Ác-tê-mi-ép nói tiếp:

— Vả lại, dạo này cùng không có nhiều tù binh.

— Không sao, chẳng bao lâu nữa sẽ có. Nhất là nếu các chiến sĩ xe tăng cầm cự được — ông nói thêm, giọng nghiêm khắc.

— Chúng tôi sẽ bảo đảm, thưa đồng chí đại tướng — Xa-rít-sép nói như trả lời, giọng to và trang trọng.

— Anh tin như thế chứ?

Lúc đi gần Ác-tê-mi-ép, ông quay mình lại trong đường hầm đối diện với phòng tuyến quân Nhật và đứng như thế không đụng đậy một lát, chống khuỷu tay vào thành hầm; mắt đăm đăm nhìn về phía những quả đồi trước mặt. Biết bao nhiêu căng thẳng và chờ đợi thầm lặng trong tư thế của ông lúc này! Phải, quang cảnh này của chiến tranh, những quả đồi màu nâu này với những đường hào và những hầm trú ẩn của quân Nhật, từ đây nhìn mắt không cũng thấy, tất cả cái đó có thể trả lời câu hỏi duy nhất lúc này đang làm ông băn khoăn:

— Liệu chúng ta có giữ vững được không?

«Tổng chỉ huy có vẻ đương băn khoăn hay sao kia» — Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng khi nhìn tổng chỉ huy. Và anh đoán đúng: đại tướng đang băn khoăn thật.

Đó là nỗi băn khoăn của một người dưới mắt mình không phải chỉ có những hầm trú ẩn, những chiến hào và những vị trí pháo, những thung lũng có thể đi đến được và những khoảng cát bất lợi cho xe tăng; ở đây cũng sẽ diễn ra chiến trường tương lai chống với những quân đội của vòng vây đáng nguyền rủa của chủ nghĩa tư bản; chính nó, ông còn nhớ đã từng đe dọa Khéc-xon, đã tổ chức những đợt bay trên «Ac-cốt», đã giết những đại biểu và những đại sứ, đã tra tấn những công nhân xe lửa đường xuyên Xi-bê-ri trong các nhà tù đã bắt buộc người ta phải thiết lập chế độ thẻ lương thực, phải sử dụng một số lớn bông sợi để may áo bơ-lu-dông cho Hồng quân và thép để chế tạo đạn đại bác và xe tăng, những chiếc xe tăng vài ngày nữa sẽ vượt qua những cồn cát này.

— Ni-cô-la I-va-nô-vít — đại tướng nói khẽ vừa ra hiệu cho Pốt-mi-cốp; và khẽ hơn nữa để không ai ngoài Pốt-ni-cốp nghe được, ông hỏi — Theo anh, liệu bây giờ ta đã có thể báo với Mạc-tư-khoa là việc chuẩn bị làm xong cả rồi chưa?

— Trưởng ban tham mưu tính có thể báo cáo điều đó vào ngày 20. Vả lại đó cũng là điều ở trên đòi hỏi chúng ta.

— Nhưng còn anh, anh nghĩ thế nào? — Đại tướng vừa hỏi vừa nhấn mạnh vào chữ «anh» và đặt trong câu hỏi tất cả sự yêu mến thầm lặng của mình đối với khả năng, nết nhũn nhặn và tính nghiêm khắc của Pốt-ni-cốp.

— Tôi cũng nghĩ như thế.

— Ni-cô-la I-va-nô-vít — đại tướng nói khẽ vừa ra hiệu cho Pốt-mi-cốp; và khẽ hơn nữa để không ai ngoài Pốt-ni-cốp nghe được, ông hỏi — Theo anh, liệu bây giờ ta đã có thể báo với Mạc-tư-khoa là việc chuẩn bị làm xong cả rồi chưa?

— Trưởng ban tham mưu tính có thể báo cáo điều đó vào ngày 20. Vả lại đó cũng là điều ở trên đòi hỏi chúng ta.

— Nhưng còn anh, anh nghĩ thế nào? — Đại tướng vừa hỏi vừa nhấn mạnh vào chữ «anh» và đặt trong câu hỏi tất cả sự yêu mến thầm lặng của mình đối với khả năng, nết nhũn nhặn và tính nghiêm khắc của Pốt-ni-cốp.

— Tôi cũng nghĩ như thế.

Năm phút sau, khi kiểm tra xong, trong lúc tổng chỉ huy cùng với Xa-rít-sép và Pốt-ni-cốp lên đường trở về, chỉ huy trung đoàn bộ binh đóng trong khu vực mấy người vừa kiểm tra đến gần Ác-tê-mi-ép lúc đó đi ở phía sau. Trung đoàn này chỉ có một tiểu đoàn tham dự vào những trận đánh hồi tháng năm. Trung đoàn trưởng và chính ủy đều mới chuyển đến và Ác-tê-mi-ép không quen.

Anh được biết là Gi-ki-a, chính ủy trước bị thương nặng và đã được chuyển đến Si-ta bằng máy bay ngày hôm chính anh cũng bị thương; còn trung đoàn trưởng trước, Păng-sen-kô, vừa được đề bạt làm sư đoàn phó.

— Thế nào, ở ban tham mưu có gì mới không? — Trung đoàn trưởng mới đi bên cạnh Ác-tê-mi-ép hỏi khẽ. Anh cũng hơi giống trung đoàn trưởng cũ; cũng cao lớn, đẹp và đầy lòng tự tin. Đến cửa giao thông hào, tổng chỉ huy quay ngoắt trở lại đột ngột đến độ trung đoàn trưởng và Ác-tê-mi-ép suýt nữa thì vấp phải ông.

— Sao anh lại hỏi đại úy và không hỏi tôi? — Đại tá trung đoàn trưởng lập tức đứng nghiêm, nhưng một ánh vui chớp vùng trong cặp mắt đen của anh: thật ra, mặc dù giọng nói nghiêm khắc của đại tướng, anh cũng không nghĩ là ông định chỉnh mình.

— Báo cáo đồng chí đại tướng, tôi đâu dám!

Đại tướng thoáng qua một nụ cười. Trung đoàn trưởng đoán đúng: lần này ông đùa làm ra vẻ nghiêm khắc, thế thôi.

— Anh hãy nói cho tôi biết tình hình của đơn vị anh?

— Trung đoàn sẵn sàng hoàn thành bất cứ một nhiệm vụ nào trên ban chỉ huy giao cho.

— À, điều đó thì không cần có anh tôi cũng biết. Đó là chuyện dĩ nhiên! Không thể nào các anh lại chưa sẵn sàng được. Nhưng các chiến sĩ của anh, họ nói gì?

— Họ chán giữ thế thủ lắm rồi. Họ muốn đánh.

— Điều đó, người ta cũng biết. Chắc chắn là họ muốn đánh khi họ không phải là những kẻ hèn nhát. Điều đó chẳng có gì làm tôi ngạc nhiên cả.

— Thưa đồng chí đại tá... Một chiến sĩ Hồng quân trẻ tuổi, chắc là mang công văn đến, nhanh nhen hiện lên từ sau đường hầm; anh hấp tấp đi về phía đại tá, nhưng nom thấy các sĩ quan, anh đứng sững lại, trên mặt không lộ một vẻ gì.

— À, anh kể chuyện tôi nghe về đơn vị anh một chút nào, các chiến sĩ nói gì về quân Nhật? Và họ nghĩ gì?

Đại tướng hỏi người chiến sĩ, làm như không nhìn thầy thái độ căng thẳng của anh.

Đại tướng đã từng leo cái hệ thống cấp bậc dài dặc kể từ cấp bậc của người chiến sĩ đương đứng thẳng cứng trước mặt ông; ông yêu mến và biết cách nói chuyện với các chiến sĩ và ông không thể tưởng tượng mình có thể làm khác được. Hàng ngày trong khi đi kiểm tra không bao giờ ông tự đề ra trước cho mình, nhưng không ngày nào ông không nói chuyện với các chiến sĩ. Thường thì việc đó bắt đầu một cách hết sức tự nhiên. vì bản tính ông như thế, vì mặc dù bề ngoài nghiêm khắc có vẻ khó gần của ông, các chiến sĩ vẫn đoán thấy ở ông một quả tim thân ái của người lính và họ tỏ ra mạnh dạn trước mặt ông.

Tình hình lúc này cũng thế. Trước con mắt hiền lành của tổng chỉ huy, sẵn sàng muốn nói chuyện, nét mặt người lính cứng đờ vì cảm động cũng dần dần trong chốc lát, và đôi môi mím chặt của anh bỗng nở một nụ cười hồn nhiên.

— Báo cáo đồng chí đại tướng, ở chỗ chúng tôi người ta nói cần phải đánh dập mõm quân Nhật càng sớm càng hay! Phải làm cho chúng đừng có tưởng chúng tôi sợ chúng!

— Giữ thế thủ không có nghĩa là sợ địch — tổng chỉ huy vặn lại. Những ngày vừa rồi trong lúc thăm dò tinh thần bộ đội ông vẫn tự bắt buộc mình không được đi ra ngoài những câu chuyện trao đổi thường lệ về những vấn đề phòng ngự.

— Thưa đồng chí đại tướng, đứng ạ — người chiến sĩ trả lời, vẻ thất vọng; rõ ràng là anh chờ đợi một cái gì khác, một cái gì nó tiết lộ nhiều hơn.

— Anh đã chiến đấu chưa?

— Thưa, đã.

— Thế theo ý anh, đánh quân Nhật có dễ không?

Nét mặt của chiến sĩ tỏ rõ bên trong anh đang có một cuộc đấu tranh. Anh muốn trả lời một câu gì táo bạo, nó chứng tỏ lòng tin chắc của anh vào thắng lợi. Và không những anh muốn, anh còn cho rằng chính ra cần phải trả lời trả lời tổng chỉ huy như thế. Nhưng trong trí nhớ anh, hiện lên những trận đẫm máu tháng năm, trong đó một nửa đại đội anh bị hy sinh, anh cố gắng đấu tranh với mình và không muốn nói dối, anh trả lời, vẻ nghiêm túc và lo lắng:

— Thưa cũng sẽ gay.

Không sao, chúng ta sẽ đánh bại chúng nó — tổng chỉ huy nói với một niềm tin tưởng hết sức tự nhiên. Đó cũng chính là những lời người chiến sĩ hết lòng ao ước được nghe — Chắc chắn là sẽ gay go, nhưng chúng ta sẽ đánh bại chúng nó.

— Kìa bọn chúng lại bay đi ném bom lối qua sông — Ác-tê-mi-ép nói, giọng thản nhiên, và vừa lắng lai nghe tiếng ầm ì xa xa của máy bay, anh vừa quan sát vòm trời.

Tổng chỉ huy thong thả quay đầu lại. Tít tắp trên nền trời chiều màu xanh xám, cao khoảng bốn nghìn thước, một phi đội sáu chiếc phóng pháo Nhật-bản bay chậm chậm về phía sông.

— Chúng ta đi thôi, Ni-cô-la I-va-nô-vít — ông nói với Pốt-ni-cốp — 21 giờ, chúng ta sẽ có liên lạc với Mạc-tư-khoa.

Khi ban tham mưu khu vực đã báo tin cho Mạc-tư-khoa biết mọi thứ đã chuẩn bị xong trong thời hạn đã định, cuộc tiến công được trên chuẩn y và sẽ mở vào ngày 20 tháng 8. Giờ ấn định là chín giờ sáng; không quân và pháo binh phải bắt đầu hoạt động từ năm giờ bốn mươi nhăm.

Khuya 19 tháng tám, Ác-tê-mi-ép một lúc nhận được hai bức thư: một của Xin-xốp ở Vi-a-dơ-ma, một của Ma-sa ở Mạc-tư-khoa. Anh liếc nhìn qua dấu đóng trên phong bì thư đi gần hai tháng mới đến nơi. Anh xếp cả hai bức vào một chỗ; anh thích đọc thư một cách thật yên tĩnh, và lúc này anh không có thời giờ.

Suốt chiều tối và đêm ngày 19 tháng tám, ban tác chiến bận chăm lo những chuẩn bị cuối cùng, nhưng đây không phải là chuẩn bị cho pháo binh, hay những chi tiết về đợt xung phong, hay nói chung những hoạt động dự kiến cho ngày thứ nhất của trận đánh.

Ban tác chiến, theo như Pốt-ni-cốp nói, bận chuẩn bị cho thật hoàn chỉnh những vấn đề có liên quan đến ngày thứ hai của trận đánh, đến cả giờ liên lạc với nhau, ấn định cho những đơn vị phía Bắc và phía Nam có nhiệm vụ đi vòng sau quân Nhật.

Người ta vẫn còn đang cho chạy những động cơ máy bay phóng pháo trên những sân bay hậu phương, cuộc chuẩn bị pháo vẫn còn chưa bắt đầu nhưng Pốt-ni-cốp mỗi lúc một thắt chặt hơn những vấn đề có dính líu đến việc chiếm lĩnh những phòng tuyến thứ hai của địch.

Bộ binh vẫn còn ở trong hầm; không khí lạnh buổi sáng và cả ý nghĩ nhiều người trong bọn họ sẽ hy sinh nữa làm họ rùng mình, nhưng đối với Pốt-ni-cốp, nhiệm vụ của ngày đầu chiến dịch đã làm xong, và những người lúc này đây còn ngồi co dưới hầm chờ đợi trận đánh, đã bị những tổn thất dự kiến hoặc không dự kiến trước, và họ đang ở trên những tuyến mới, chuẩn bị cho nhiệm vụ ngày thứ hai của cuộc tiến công.

Kế hoạch tác chiến ngày thứ hai và thứ ba đã dự thảo, nhưng để bảo đảm thành công, cần phải nhìn thấy trước những cái phức tạp có nhiều khả năng nhất sẽ xảy ra. Trấn tĩnh lại sau đợt bị tiến công đầu tiên và sau khi nhận rõ tình trạng đe dọa bị bao vây, quân Nhật có thể ném phần lớn chủ lực của chúng về một phía sườn để ngăn cản không cho miệng túi thắt lại. Việc đó có thể xảy ra trên sườn bên trái cũng như bên phải. Và cả ngay khi bao vây đã thành công, quân Nhật nằm «trong bẫy chuột» vẫn có thể tìm cách bẻ gẫy gọng kìm yếu ớt đó và chọc về phía Đông.

Tối hôm trước, tổng chỉ huy cho gọi Pốt-ni-cốp và trưởng ban tham mưu đến; trước mặt một ủy viên trong hội đồng quân sự, ông tuyên bố, giọng xúc động Pốt-ni-cốp chưa từng thấy ở ông, rằng đồng chí Sta-lin muốn biết việc chuẩn bị đã tiến hành đến đâu: mọi thứ đã sẵn sàng chưa, đã dự kiến hết chưa?

— Thỏa thuận với đồng chí ủy viên hội đồng quân sự, chúng tôi đã báo cáo bộ đội sẵn sàng chấp hành nhiệm vụ — tổng chỉ huy nói giọng run vì cảm động. Mối xúc cảm do vui sướng cộng với ý thức về trách nhiệm hết sức nặng truyền sang cả Pốt-ni-cốp. Ông vẫn còn xúc cảm trong khí tính toán đến tất cả mọi khả năng có trước mắt và tất cả những quyết định cần phải có căn cứ vào tài liệu mà ngày hôm sau ông có thể giở ra rõ ràng ngay khi trong diễn biến của trận đánh nảy ra một trong số những điều thay đổi đã dự kiến.

Tờ báo mặt trận, in bí mật hai mươi bốn giờ trước không đề ngày và đêm hôm đó phát xuống các khu vực, báo tín giờ cuối cùng đối với tất cả số quân Nhật vượt biên giới Mông-cổ đã đến. Ý nghĩa của bản nhật lệnh, giờ đây chúng ta đọc cùng một lúc suốt dọc bảy mươi cây số trên mặt trận, có thể tóm tắt trong một khẩu hiệu khẩn cấp: «Tiến lên».

Ở chỗ ban tác chiến, ngược lại, người ta bận suốt buổi tối và suốt đêm để tính toán những trở lực và những rắc rối có thể xảy ra và dự thảo những kế hoạch khắc phục; công việc này ngăn không cho các sĩ quan trong ban được biết cái cảm giác trang trọng pha lẫn lo ngại của các chiến sĩ ngoài tiền tuyến trong khi chờ đợi loạt súng đầu tiên.

Đúng năm giờ rưỡi, trưởng ban tham mưu bước vào chiếc y-uốc-ta lớn nơi Pốt-ni-cốp và các sĩ quan thuộc bộ phận tác chiến làm việc. Người ông, dạo này tuy nặng nề, và đẫy đà thêm ra nhưng vẫn còn giữ được một chút gì của dáng điệu ngày trước. Nom ông trẻ hơn ngày thường. Đai lưng với chiếc túi súng lục bằng da mỏng nịt chặt trên chiếc bụng khá to, đôi ủng sạch bóng và chiếc cát két, trái với thường lệ, đội hơi lệch sang một bên.

Râu ria cạo nhẵn, khuôn mặt sáng lên một niềm xúc cảm phấn khởi và đôi má hồng phình khẽ rung rung. Kể so sánh như thế, thì cũng kỳ, nhưng trong giờ phút sắp bắt đầu tiến công này, trưởng ban tham mưu trông có vẻ như một chú rể.

Pốt-ni-cốp vội vã đứng dậy khi ông ta bước vào.

— Khá lắm, khá lắm, Ni-cô-la I-va-nô-vít! — Ông reo lên vui vẻ vừa sửa lại chiếc gọng vàng của cặp kính — Chúng ta đến đài quan sát đi. Đồng chí ủy viên hội đồng quân sự đã đến rồi và tổng chỉ huy cũng đang sắp ra đấy.

Pốt-ni-cốp đi ra cùng tham mưu trưởng. Như tuân theo một mệnh lệnh mặc nhiên, tất cả các sĩ quan có mặt trong y-uốc-ta cũng bước ra, theo sau hai người.

Đợt máy bay phóng pháo thứ nhất mười phút nữa phải bay qua Kha-mác-đáp.

Ác-tê-mi-ép xem giờ và ở lại y-uốc-ta: anh vừa sực nhớ đến hai bức thư mới nhận được. Anh nghĩ rồi đây sẽ còn ít thời giờ hơn để dọc, nên rút hai lá thư trong túi ra để lẫn với đống giấy tờ tham mưu.

«Mình sẽ vắn tắt — Xin-xốp viết — vì chắc thế nào Ma-sa cũng từ Mạc-tư-khoa gửi thư cho cậu và giải thích tất cả mọi việc rõ ràng hơn mình nhiều. Tóm lại, mình phải nói với cậu là sau mười ngày thành hôn, hình như Ma-sa tuyệt đối biết hết tất cả, hiểu hết tất cả và nhất là giải thích tất cả giỏi hơn mình nhiều.

Vì thế, mình chỉ viết cho cậu biết những sự việc thôi. Ma-sa đi Mạc-tư-khoa ba ngày lấy quần áo, đồ dùng. Việc cô ta sẽ công tác ở đâu còn chưa quyết định, nhưng dù thế nào cũng vẫn là ở đây, Vi-a-dơ-ma.

Việc đồng áng đang sôi nổi, và mình thì suốt tuần mình không làm gì, tự cảm thấy bất lực. Hiện giờ mọi thứ mình đều thấy mệt cả, mệt vì tay chủ bút, mệt vì chính mình nữa. Nhưng mình sẽ hồi lại. Mùa màng năm nay khá, nhất là về thu hoạch gai. Quan hệ giữa mình với lão chủ bút dứt khoát xấu hẳn, như thế lại tốt: bây giờ không còn mập mờ nữa.

Còn về phần cậu, không hiểu sao mình không thấy lo ngại gì, mặc dầu có tin đồn đến tận tai bọn mình là người ta tạm thời liệt cậu vào loại «tàn phế».

Một người dân thường nồng nhiệt xiết chặt bàn tay gân guốc của cậu».

Thư của Ma-sa thật ra cũng không dài, mặc dù đặc sịt sáu trang sổ tay. Tất cả những điều Ma-sa nghĩ rằng cần viết cho Ác-tê-mi-ép biết về chị cũng như về Xin-xốp vỏn vẹn có một trang nhỏ, và giống với thư Xin-xốp như hai người đã thỏa thuận với nhau từ trước, những trang kia viết về cuộc gặp gỡ giữa chị và Na-đi-a, những lời hai bên đối đáp với nhau và một vài nhận xét chê trách bộ dạng của Na-đi-a.

Ma-sa viết Na-đi-a mặt mũi phởn phơ hơn bao giờ hết, người như thở ra sức khỏe và thỏa mãn, và chẳng có vẻ gì tỏ ra là một người đàn bà lo lắng ít nhiều về chồng ở ngoài mặt trận. «Nếu chỉ là do Na-đi-a tự chủ được. Ma-sa viết, em cũng thèm được như cô ta đấy. Cô ta nói về anh như không có chuyện gì xảy ra, như là em vừa ở trên cung trăng rơi xuống và không biết gì cả. Anh hãy an ủi em đi. Em xin anh anh hãy viết thư cho em, nói rằng chính anh bỏ cô ta chứ không phải cô ta bỏ anh (trong bức thư chữ «anh» gạch dưới mấy gạch liền). Hôm qua khi em đến nhà mẹ, em không đừng được, và mặc dù mẹ bảo rằng đó không phải là việc của em, em cũng cứ tháo tấm ảnh cô ta treo ở phòng anh đi, vì theo em có lẽ chỉ tại anh quên nên chưa làm việc đó. Nếu anh muốn biết thì hiện nay nó nằm ăn bụi trên nóc tủ ở chỗ cửa ra vào. Nếu là em lầm, lúc về, anh có thể phủi bụi đi và lại treo lên phòng của anh».

Thật là một người con gái có cá tính, Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng lúc đọc những dòng chữ trên, và anh mủm mỉm cười. Cứ nhất định phải là chính mình bỏ Na-đi-a mới được. Không thế không xong. Dù ai nữa, thì cuối cùng mình cùng đã thoát khỏi một cách khá trót lọt! Anh nhớ lại với một cảm giác thích thú tinh quái cách xử sự thật bất ngờ của mình đối với Na-đi-a, và dáng điệu lúng túng của cô ta ngày gặp nhau lần cuối cùng.

Không, thật ra, nhờ trời, không còn gì gắn bó anh với người đàn bà xa lạ ấy, ngoài một cảm giác không lấy gì làm sâu sắc của lòng tự ái muốn thu lại tất cả những lời dễ nói ngày trước trong lúc âu yếm nhau và cảm giác một sự hiểu lầm: có phải mọi cái đó thật đã có trong dĩ vãng không?

Rồi anh nghĩ đến Cô-xi-ri-ốp, và sáng suốt nhận thấy dù bây giờ Na-đi-a có là vợ Cô-xi-ri-ốp và có viết cho anh ta những bức thư hoen ướt nước mắt và tô điểm bằng những vết hôn, nói tóm lại những bức thư đầy rẫy mọi thứ chị coi là những bằng chứng của tấm lòng yêu chồng, một phần nào thành thật của chị đi nữa, đối với anh ta chị cũng vẫn xa lạ, vì đối với một người đi chiến đấu, những người đàn bà như chị không thể là những người vợ chưa cưới, là vợ hay là những người vợ góa được.

Tiếng ầm ì của động cơ máy bay, thoạt đầu còn xa, đến gần và lan ra nhanh chóng, bao trùm căn lều. Ác-tê-mi-ép nhỏm dậy, nhét thư vào túi áo bơ-lu-dông chạy ra.

Gần những căn lều và y-uốc-ta, ở tất cả các phía, mọi người đang đứng ngước mắt đăm đăm nhìn trời. Mặt trời buổi sớm xiên chếch vào mắt và để trên mặt đất, sau lưng mọi người, những vệt bóng dài và mảnh.

Vòm trời, trong phạm vi mắt có thể bao quát thấy, nườm nượp hai hàng máy bay. Hàng dưới bay ầm ầm như muốn chọc thủng nhĩ tai, và tiếng động cơ mỗi lúc một to thêm, đã đến đúng đỉnh Kha-mác-đáp. Hàng này gồm hai phi đội mỗi phi đội chín phóng pháo bay hoàn toàn cân đối. Phía trên, những chiếc khu trục bay chụm vào rồi lại tản ra, tiếng động cơ trầm hơn.

Những máy bay phóng pháo, ngược lại, bay theo một đường thẳng tắp, không chệch một li, như là trên không trung trước mặt chúng hướng về phía những vị trí Nhật-bản, người ta đã đặt những đường ray vô hình.

Hai phút nữa lại đi qua. Ác-tê-mi-ép đưa tay lên phía; trước mắt, thấy đồng hồ chỉ năm giờ bốn mươi nhăm phút đúng, và ngay lúc đó trước khi nghe tiếng nổ, anh thấy đất dưới chân rung dữ dội.

Mối xúc động anh cảm thấy lần đầu tiên trong phút này mãi mãi sẽ không bao giờ xóa khỏi trí nhớ của anh, mặc dù về sau anh cũng còn cảm thấy những xúc động tương tự.

Ngày nào cả ban tham mưu nhộn nhịp, nào dự thảo số liệu, rồi những bản trình bày, những giấy khiển trách, vô số những nét gạch, những ký hiệu dập đi bằng bút chì hay xóa bằng tẩy, và những đường vẽ quen thuộc — đọc nhiều lần đến đỏ cả mắt — của những cao điểm màu nâu vô danh và những khúc lượn màu xanh của sông Khan-khin Gon. Giờ đây mặt đất rung chuyển mạnh nói với anh rằng: cái gì phải bắt đầu đã bắt đầu. Trong trái tim anh, cũng một lúc trào lên một cảm giác hân hoan say sưa — vì cái đó đã bắt đầu — và một cảm giác băn khoăn lo lắng vì sự bắt đầu ấy — Cả hai cảm giác thúc bách ấy quyện với nhau.

Vào khoảng trưa trung đoàn bộ binh số 117 của đại tá Ba-ta-lốp, sau một đợt bắn chuẩn bị của pháo binh đã chọc thủng ba tuyến đầu của quân Nhật mà không bị tổn thất lắm, và đổ vào giải hoảnh sơn Pét-san, ổ chiến đấu bố trí ở ngay trung tâm phòng thủ của địch.

Mỏm Pét-san là một quả đồi vàng có hai bướu, chung quanh, chỗ thì hai chỗ thì ba dãy đồi nhỏ phủ cỏ và cồn cát bao vây. Ngay từ sớm, không những các tuyến đầu, mà toàn bộ hệ thống công sự của địch hình như bị phi pháo của ta cày đến độ không một phân vuông nào còn nguyên vẹn. Nhưng khi trung đoàn 117 đến được giải hoành sơn Pét-san, rõ ràng là mỗi một mỏm núi nhỏ mỗi cồn cát đều chi chít những súng. Đạn đại bác, đạn đại liên, và nhất là súng cối cùng một lúc nã xuống đầu trung đoàn. Phần lởn đỉnh các cồn cát và các quả đồi giống như những chiếc chậu đủ các thứ hình thù bị gió đào lên. Quân Nhật bố trí súng cối ở đấy và bắn theo một đường đạn với độ góc tối đa, chúng tưới lừa lên đầu các chiến sĩ trung đoàn Ba-ta-lốp khi họ đến dưới chân các cồn cát hay các quả đồi và tưởng rằng đã an toàn.

Ba tiểu đoàn bị tổn thất nặng và kết quả thu được tỏ ra ít ỏi một cách không thể tha thứ được so với những thắng lợi đầu tiên buổi sớm.

Bắt đầu buổi chiều, người ta mới chiếm được có một quả đồi trên sườn trái của trung đoàn và một trên sườn phải. Ở giữa, trong một thung lũng hẹp giữa hai quả đồi, hai trung đội thuộc đại đội trinh sát đã chọc thủng được một chỗ, nhưng người ta không kịp tiếp xúc cho đã tiến công này, và bây giờ họ bị cắt đứt khỏi trung đoàn do địch bắn chéo cánh sẻ từ hai bên đồi.

Những trung đội bị cắt đứt, lọt vào trong một thung lũng bao phủ những bụi nhỏ và cỏ cháy, rễ bám nông choèn trong đất cát cằn cỗi và tơi như bột.

Từng tràng đại liên không ngớt trút xuống dọc thung lũng. Từ giữa, chỗ nổi lên một quả đồi tròn như một nấm mộ có một bụi rậm lẻ loi vây quanh, quân Nhật sả súng máy bắn tới, còn từ sườn hai quả đồi hai bên chúng tưới đạn đại bác xuống thung lũng.

Chỉ huy đại đội trinh sát, một cựu binh ở Viễn-đông đã được huân chương Sao đỏ tại Khát-xan, không nhận được lệnh và cũng không có ý muốn cùng với hai trung đội mở một đường rút khỏi thung lũng họ đã chiếm được, ngược lại anh chỉ thấy một lối thoát cho trường hợp khó khăn này là lợi dụng lúc đêm xuống, tấn công chiếm lĩnh đám đồi vô danh phía bên phải. Anh vẫn còn tràn đầy sự hăng hái của những thắng lợi sôi nổi buổi sớm. điều đó lại càng làm cho anh đau xót hơn về những tổn thất lúc này. Cứ mười lăm phút lại một người bị mảnh mìn gạt ra ngoài vòng chiến. Ba trinh sát viên phụ trách liên lạc liên tiếp đổ trước mắt anh, không có thời giờ ra thoát khỏi thung lũng, mà đối với anh việc liên lạc với trung đoàn và báo cho trung đoàn biết những ý định của mình lại có một tầm quan trọng đặc biệt.

Anh không biết trên đồi có bao nhiêu quân Nhật, nhưng căn cứ vào hỏa lực thì nhất định là chúng đông hơn số người còn lại của anh; nhưng những trinh sát viên của anh là những người có kinh nghiệm tuần tra ban đêm nên anh tin chắc rằng hễ cứ đêm xuống là có thể chiếm được quả đồi mặc dù số lượng quân Nhật đông đến mấy.

Anh báo trước cho các chiến sĩ biết là đêm xuống, tất cả sẽ xung phong chiếm lĩnh quả đồi này và ra lệnh cho mọi người ẩn núp cẩn thẩn trong khi chờ đợi.

Hui đường hầm song song, cách nhau một trăm thước nối liền hai quả đồi là chỗ ẩn núp chính của hai trung đội.

Thượng úy, với một trung đội chiếm đường hào đầu tiên và cũng là đường hào sâu nhất. Còn trung đội nữa, lúc đầu thọc sâu hơn và bị tổn thất nặng hơn chiếm đường hào thứ hai hẹp hơn, chắc là dùng để tiếp tế.

Phấn khởi được tin sắp tiến công, chiến sĩ của trung đội này hăng hái đào những cửa mở hai bên hào. Đường hào từ lâu đã bị bít chặt bên trái cũng như bên phải bởi những tường đất nhỏ. Gần một bức tường trong một ngách nhỏ, có hai chiến sĩ súng máy mang vũ khí và thiếu úy Côn-xốp hai giờ trước đây vừa được đề bạt làm chỉ huy trung đội. Bên cạnh họ, ngay trên cát lạnh của đường hào trung đội trưởng nằm sóng soài. Anh đã bị hy sinh. Vừa chui vào đường hào, anh đã lao ra ngoài tiến công lên đồi và bị một tràng súng máy địch quật ngã. Khi Côn-xốp vác anh lên vai anh đã tắt thở.

Cách đây, vừa đúng ba ngày để bổ sung cho các cán bộ trinh sát trước khi chiến đấu, Côn-xốp được lựa chọn để giúp trung úy trung đội trưởng. Cùng một lúc với anh, và cùng một tiểu đoàn người ta còn chọn một trinh sát viên nữa, Ec-ma-cốp, một chiến sĩ Hồng quân hiện giờ đứng bên Côn-xốp trong hào. Anh là chiến sĩ súng máy số hai.

Côn-xốp vốn tính mến người nên trong ba ngày anh đã làm quen với tất cả các chiến sĩ trong trung đội: bây giờ ở cương vị chỉ huy anh thấy điều đó hình như chưa đủ. Anh lo chưa hiểu các chiến sĩ thấu đáo và người gập làm đôi, anh đi đi lại lại trong đường hào xem từng chiến sĩ đã có đủ đạn và lựu đạn cần thiết cho từng người chưa, và nhất là lựu đạn mà anh cho là đặc biệt lợi hại cho một trận đánh đêm. Vừa chuyện trò với các chiến sĩ, chốc chốc anh lại vén tay áo bơ-lu-dông và vỗ vào mặt kính chiếc đồng hồ kếch sù của mình, anh nói:

— Chỉ còn năm mươi mốt phút nữa là mặt trời lặn.

— Hay chỉ còn bốn mươi nhăm phút nữa. Và thế là, xung phong!

Bằng cách đó anh khuyến khích những chiến sĩ dũng cảm của mình dưới lửa đạn, vì cũng như đại đội trưởng, anh không nhìn thấy, và không ao ước một lối thoát nào khác là tiến công.

Nhưng trong khi chờ đợi, dù sao Côn-xốp cũng muốn đứng ở chỗ Éc-ma-cốp bên khẩu súng máy của anh ta, và cũng là chỗ để thi hài trung đội trưởng. Trong óc anh trung úy vẫn là người chỉ huy trung đội và bất giác Côn-xốp muốn được gần anh ta.

— Ba mươi mốt lựu đạn cho mười bảy người, cộng với bốn quả của mình, Côn-xốp vừa mới đi một vòng các vị trí và đếm rất to, và chậm rãi đưa tay lên vuốt mặt trung đội trưởng.

Một quả mìn bay trên không trung, và rơi nổ ầm cách đấy một trăm thước. Như mọi người Côn-xốp cúi rạp đầu xuống rồi đứng thẳng người lên, và vừa đuổi muỗi, anh vừa vẫy vẫy bàn tay trên mặt người chết, một cách đặc biệt hăm hở.

— Hay là ta chọc thử một cú xem sao? — Éc-ma-cốp nói: anh chàng này khi lấy đất lấp hào hay khi đào hầm thì thấy bình tâm lắm; bây giờ đứng yên chẳng làm gì dưới lửa súng cối, bỗng có những ý nghĩ quẩn.

— Chọc à? Nhưng về hướng nào, cậu thử nói xem? — Côn-xốp hỏi vẻ thách thức.

— Dù chỉ là về phía quân ta cũng được, phải không Vát-xi-a? — Éc-ma-cốp trả lời. Anh ta cũng đã cảm thấy vẻ thách thức trong giọng nói của Côn-xốp, nhưng vẫn ỷ vào tình bạn lâu năm giữa hai người.

— Như thế có nghĩa là anh đề nghị chọc về phía đằng sau phải không? — Côn-xốp cáu hết sức và đã gọi Éc-ma-cốp bằng anh. Có một sự dọa nạt trong giọng nói của Côn-xốp nhưng đến lúc cuối cùng, anh đổi sang giọng châm biếm.

— Và cứ như thế, người ta có thể chọc ngay cả về hậu phương đến tận Si-ta chẳng cần phải nhận được lệnh nữa!

Chiến sĩ súng máy số một, người Kha-da tên là Xa-ti-ban-đin từ nãy đến giờ, lầm lì nhai một sợi cỏ, lúc này nở một nụ cười khoái chí. Trước hết, anh thấy không thú về việc số hai lại tìm cách chuyện trò với trung đội trưởng mới một cách bỗ bã như là nói với bạn. Lúc này, anh hể hả thấy trung đội trưởng đã khóa miệng Éc-ma-cốp lại. Anh gọi Éc-ma-cốp, giọng nghiêm khắc:

— Này lại lau súng máy đi. Nhiều cát lắm đấy.

Cả hai người bắt tay vào lau súng, và mải làm, họ cũng chẳng cúi xuống, khi mấy phút sau, một quả đạn nổ trên đầu họ, còn Côn-xốp thì cúi đầu, và anh tự trách mình về việc đó.

Thấy chiếc mùi-soa trên mặt trung úy phủ đặc những muỗi; Côn-xốp đặt một chiếc mũ cát-két lên trên. Anh vẫn không thể không coi trung úy như một người còn sống.

Không phải lần đầu tiên trong ngày, Côn-xốp cảm thấy không thoải mái, và anh cần phải cố gắng để khắc phục tư tưởng sợ chết.

Trước trận đánh, anh được chuyển sang bộ phận trinh sát, chính vì lòng dũng cảm và tính táo bạo của anh. Côn-xốp đã tỏ ra gan dạ trong những lần trinh sát ban đêm, và trong sáu tuần vừa rồi anh đã bắt về được bốn tù binh. Do thành tích này anh được đề nghị thưởng huân chương Ngôi sao; anh biết việc đó và đang nóng lòng chờ đợi trên gửi xuống.

Khi anh đi trinh sát, anh cũng biết rõ rằng bò giữa ban đêm qua các hàng rào dây thép gai mò vào trong bóng tối của vùng cấm địa là một việc nguy hiểm, anh biết rằng tính mệnh của anh lệ thuộc vào một cử động vụng về, nên nhất cử nhất động anh đều cố hết sức khéo léo và nhẹ nhàng. Vừa mới giơ tay tình nguyện nhận một nhiệm vụ trinh sát, còn đương bò lết trên mặt đất, anh đã nghĩ đến lúc trở về trong hầm an toàn xa mọi nguy hiểm và anh nhớ đến những đồng chí nằm lại ngoài đó với một cảm giác kiêu hãnh đồng thời thèm muốn. Tim anh bao giờ cũng lạnh cứng lại khi sát phòng tuyến quân Nhật, anh nghe rõ những tiếng thì thầm và rì rào trong một ngôn ngữ xa lạ; khi nghe những tiếng đó anh hiểu rằng giờ phút quyết định đã đến, và không còn gì ngăn cách nó nữa.

Nhưng tất cả cái đó là một việc, và bây giờ lại là một việc khác. Giờ đây không phải là anh tìm đến nguy hiểm, mà là nguy hiểm tìm đến anh, anh và những người khác. Nó đi tìm đến bọn anh suốt ngày hôm đó; từ sớm tinh mơ, nó đi tìm đến và đã thấy bọn anh giữa ban ngày lồ lộ, dưới một mặt trời cháy nắng, bất cứ ở chỗ nào, khi tiến công cũng như khi nằm ép xuống trước các đường hầm của quân Nhật vì không chịu được hỏa lực của chúng, khi đã chiếm xong các đường hầm, lần lữa ở đây để thở một chút trong lúc trên nền trời đạn Nhật vẫn liên tục dội xuống không ngớt.

Suốt ngày, người chết chung quanh Côn-xốp, và việc đó, người ta không thể ngăn cản hay làm gián đoạn được trước khi tên Xa-mua-rai cuối cùng trên mọi khoảnh đất giữa Khan- khin Gon và biên giới Mãn-châu, hoặc bị giết hoặc đầu hàng. Đó là điều tờ báo mặt trận phát từ sớm tinh mơ đến các hầm đã viết, và đó cũng là sự thật. Trận đánh đã bắt đầu trọn một ngày, nhưng người ta cũng biết không thể chấm dứt được trong ngày hôm nay, ngày mai hay ngày kia, vì đất đai chưa chiếm lại được có vẻ mênh mông gần như vô tận so với đất đai đã giành được. Chỉ quân Nhật là có thể làm ngừng được những trận đánh nếu đột nhiên chúng xin hàng, nhưng không nên hy vọng chuyện đó. Đại đội Côn-xốp, từ sớm, chưa bắt được một tù binh nào trừ những tên bị trọng thương.

Việc quân Nhật không chịu đầu hàng chẳng gợi lên trong Côn-xốp một tí cảm tình nào đối với chúng, mà chỉ gây một cảm giác bực tức và hằn thù. Lúc này anh căm ghét chúng đến độ không thể tưởng tượng được một ngày kia, anh lại có thể, nếu còn sống, nhắc nhở đến thái độ kiên quyết của chúng với thiện cảm được. Lúc này, anh căm ghét chúng, chính vì việc chúng không chịu đầu hàng, và các chiến sĩ chung quanh anh, lúc người này, lúc người khác phải chết do thái độ ngoan cố ấy của chúng.

Côn-xốp không những coi thái độ đó như một sự ngoan cố, mà còn như một sự ngu xuẩn, vì anh hết sức tin tưởng vào thắng lợi của ta và thất bại của địch, anh không thể hình dung một kết luận nào khác.

Một cảm giác thất vọng sâu xa trong lòng còn làm nỗi phẫn nộ của anh tăng lên. Sau đợt bắn chuẩn bị của pháo binh buổi sớm và đợt ném bom các vị trí Nhật-bản, một quang cảnh vừa khủng khiếp vừa trang trọng đối với những người lính phải lao lên tiến công, khi khói và đất tung lên từng tảng bít kín chân trời, Côn-xốp cùng đồng đội đã xung phong với một niềm phấn khích lớn. Anh có cảm tưởng rằng phía trước tất cả đã bị quét sạch. Và quả vậy, tuyến đầu của địch trong khu vực trung đoàn 117 đã bị chiếm gần như không mất một phát súng. Nhưng vào sau hơn, tức khắc bắt đầu ngay cái điều đã kéo dài từ lâu nay; bọn Nhật nổ súng như không có chuyện gì xảy ra, và dù cho Côn-xốp được biết điều người ta biết ở ban tham mưu, dù người ta nói với anh rằng đợt chuẩn bị buổi sớm đã một lúc phá hỏng một nửa pháo binh của Nhật, tin đó lúc này chắc cũng không khiến anh xúc động lắm.

Chỗ súng ống còn lại của quân Nhật cũng thừa đủ để xuyên thủng người anh từ một trăm thước qua lần áo bơ-lu-dông, để băm nát hay ném dập mặt anh xuống đất bên cạnh những xác chết khác nằm trong thảo nguyên, im lìm như những đụn đất tối.

Anh thương các đồng chí đã mất, và cảm giác thương xót đặc biệt nhói buốt đến với anh cũng là do ở chỗ anh cảm thấy bản thân mình cũng có thể chia xẻ cùng số phận vào bất cứ lúc nào.

Từ trước anh đã căm ghét quân Nhật, nhưng lúc này từng giờ từng giờ chúng càng trở nên những kẻ thù của chính bản thân anh.

Trước lúc bắt đầu trận đánh, các chiến sĩ đã được nghe chính trị viên giải thích lý do tại sao chúng ta lại chiến đấu bên cạnh nhân dân Mông-cổ, và đã cùng nhau thảo luận, Côn-xốp thấy rõ quân Nhật là bọn xâm lược và phát xít, xét cho đến cùng có ý định tiến công Liên-xô, và lúc này, ngay từ lúc xảy ra vụ rắc rối đầu tiên, chúng ta phải bảo vệ nhân dân Mông-cổ chống lại chúng. Nhân dân Mông-cổ là những người đầu tiên ở phương Đông, với sự giúp đỡ của ta, đã thiết lập một chế độ dân chủ nhân dân: không thể bỏ rơi họ trước mũi súng của quân Nhật. Và theo Côn-xốp nghĩ chính vì lý do đó mà Hồng quân trong đó có anh tồn tại! Ngoài ra không vì lý do nào khác.

Quyết định của chính phủ bảo vệ biên giới Mông-cổ như chính biên giới của ta, đối với cá nhân Côn-xốp có nghĩa là sẵn sàng hy sinh ở đây nếu cần, trên bờ con sông Khan-khin Gon xa xôi, và thật ra anh sẵn sàng làm việc đó mặc dù, lẽ dĩ nhiên, anh chẳng thích chết một chút nào.

Hôm nay, trong trận đánh hết sức dai dẳng và quan trọng diễn ra trước mắt anh, trông thấy rõ lực lượng và sự hung bạo của quân Nhật, số lượng người chết và những đau khổ chúng có khả năng gây ra cho ta, những người sắp sửa chiến thắng chúng, lần đầu tiên anh hiểu máu sẽ đổ tràn ngập toàn cõi Mông-cổ như thế nào nếu ta không đến giúp họ. Và còn Mãn-châu? Còn Trung-hoa, nơi chiến tranh đã kéo dài nhiều năm rồi? Bọn Nhật làm gì ở đấy?

Nhiều lần trong ngày hôm ấy, vào những lúc hình như phải tính đến những việc khác mới đúng, anh lại suy nghĩ về những chuyện đó trước hằng hà những hầm trú ẩn, đại bác và moóc-chi-ê bị phá hủy và xác quân Nhật ngổn ngang khắp nơi trên đất.

Việc Côn-xốp và đồng đội làm trong ngày đẫm máu này, là một việc làm khó nhọc, gian khổ, nhân danh tất cả, vì lòng yêu thương tất cả mà làm. Lúc này, ngồi trong hầm, lưng cúi rạp xuống, dưới những quả đạn réo trên đầu; anh hoàn toàn nhận thấy rõ điều đó.

Thiếu úy Côn-xốp, lúc này chỉ huy trung đội của mình đang chiến đấu, sau khi đã bôn ba gối đất nằm sương ở Á-đông này; cái cảm giác sợ chết, rất người và rất tự nhiên, dù sao cũng không thể bóp nghẹt trong anh niềm tự hào của một chiến sĩ Hồng quân và sự quả quyết tiến hành nhiệm vụ đến cùng bằng cách, khi đêm xuống, lập tức chiếm lĩnh quả đồi đáng nguyền rủa kia của quân Nhật.

Anh lấy hai quả lựu đạn, và dùng một sợi dây đỏ — lúc sáng anh bắt được một cuộn trong hầm quân Nhật — buộc vào với nhau. Anh buộc như thế để có thể ném hai quả một lúc vào hầm trú ẩn của địch khi anh đã leo được lên đồi. Chắc thế nào ở đấy cũng có hầm trú ẩn của sĩ quan như những hầm anh cùng đồng đội chiếm được lúc sáng.

— Thượng úy đại đội trưởng đang bò đến kìa!

Xan-ti-ban-đin kêu to.

Và đúng thế thật. Qua khoảng đất trũng giữa hai đường hào, thượng úy đại đội trưởng đang bò về phía họ. Anh ta đã bò được nửa đường, khi lính súng máy của quân Nhật nom thấy, và một tràng đạn dài làm cát bắn tóe lên phía sau anh.

Anh nhỏm dậy, đi mười bước; một tràng súng nữa đổ xuống bên cạnh anh; anh lại nhỏm dậy một lần nữa và chạy về phía trước, lần này lâu hơn lần vừa rồi. Một động tác đứng lên nằm xuống nữa, và anh nhảy vào trong hầm.

Lấy tay phủi cát trên bơ-lu-dông, anh ngồi xổm trước mặt Côn-xốp, Côn-xốp nói nhưng thượng úy cắt lời, và liếc nhìn sang bên phía xác trung đội trưởng, anh hỏi:

— Bên này thế nào?

Sau khi Côn-xốp báo cáo trung đội có mười bảy người trong số đó ba bị thương, có hai trung liên và ba mươi nhăm lựu đạn, thượng úy không mất thì giờ hỏi thêm, giải thích vắn tắt nhiệm vụ của trong đội trong cuộc tiến công và sau đó đứng dậy cùng Côn-xốp đi thăm đường hào.

Giữa đường, ngừng lại bên các chiến sĩ, anh chậm rãi trao đổi ít câu với mỗi người; nhưng đối với họ, nhưng lời nói đó không quan trọng, điều quan trọng chính là việc anh xuất xuất hiện, việc được trông thấy một lần nữa, trước khi tiến công thân hình tròn mập và chăm chút cẩn thận của anh, quen thuộc với tất cả đại đội, khuôn mặt hơi rỗ hoa, thường đăm chiêu, không một chút biến sắc vì nguy hiểm và cái chết đang bao trùm lên tất cả mọi người.

Sau khi đã đi hết một vòng, hai người kiểm tra lại đồng hồ; rồi đại đội trưởng cho Côn-xốp biết khẩu lệnh mà anh cần phải hét to lên trước lúc bắt đầu trận đánh, rồi tì tay vào thành hào, anh nhảy lên và thoăn thoắt bò trở về. Người ta nhìn thấy đôi vai lực lưỡng của anh nhấp nhô dưới những chiếc dây đeo bắt chéo.

Éc-ma-cốp nói nhỏ:

— Thật là một tay dũng cảm.

Xa-đi-ban-đin cau mày lại, vẻ không bằng lòng. Theo ý anh, vừa đến đại đội được vẻn vẹn có ba ngày mà đã nhận xét về đại đội trưởng thì thật là đại chủ quan.

Quân Nhật không nổ súng một lần nào về phía đại đội trưởng. Có lẽ chúng không nhìn thấy, vì mặt trời đã lặn.

Xa xa. phía ngoài quả đồi tròn có trơ một bụi râm vây quanh, người ta nhìn thấy lờ mờ những bướu của dãy Pét-san. Pháo binh rót đạn không ngừng về phía đó và nền trời ở trên, đen ngòm những khói.

Đột nhiên ở sau lưng có tiếng đại bác nổ về phía quả đồi không tên mà hai mươi phút nữa, người ta sẽ tiến công.

— A, «voi của ta»! — Xan-ti-ban-đin reo lên sau những tiếng nổ đầu tiên. Anh gọi pháo của trung đoàn bằng biệt hiệu trìu mến này.

Chỉ có một khẩu đội bắn và hầu hết đạn đều rơi trúng trên mỏm đồi. Thỉnh thoảng mới có một vài quả như từ trên mỏm đồi lăn xuống nổ ở phía dưới và mảnh đạn bay trên đường hào, rít điếc tai, rồi mất đi trên vòm trời. Éc-ma-cốp tươi tỉnh từ sau khi đại đội trưởng đến, lúc này reo lên, phấn khởi.

— Họ chuẩn bị cho bọn mình đấy. Giờ đến lượt pháo ta bắn.

Côn-xốp nói:

— Như thế là đại đội trưởng đã tìm cách liên lạc được.— Xan-ti-ban-din lặng lẽ gật đầu.

Cả ba đều tin như thế và họ thấy yên tâm khi nghĩ rằng trung đoàn đã nhận được tin tức của họ. Thật ra không phải vậy: người liên lạc thứ tư đại đội trưởng phái đi cũng bị chết như ba người trước; pháo binh trung đoàn bắn vì đại tá Ba-ta-lốp về phía mình cũng ra lệnh cho bắn phá quả đồi lúc đêm xuống.

Một giờ sau, trận đánh đêm bắt đầu và kéo dài bốn mươi phút, rồi quả đồi bị chiếm do lực lượng hai trung đội tiến công phía sườn phối hợp với một tiểu đoàn phái đến viện trợ tiến công chính diện.

Đại đội trưởng bị hy sinh khi anh đã trèo lên tới đỉnh; trong trận đánh giáp lá cà dưới hầm, và những giờ phút cuối cùng của trận đánh, Côn-xốp lên chỉ huy thay.

Khi các chiến sĩ thuộc đơn vị trinh sát và các chiến sĩ của tiểu đoàn tiếp viện cuối cùng liên lạc được với nhau trên đỉnh đồi (chỉ suýt nữa là họ bắn nhầm nhau trong tối) Côn-xốp được gọi đến ban chỉ huy tiểu đoàn.

Đó là tiểu đoàn vừa đánh chiếm quả đồi này, và cũng là tiểu đoàn mà Côn-xốp vừa rời khỏi được gần ba ngày. Hầm trú ẩn của quân Nhật người ta vừa chiếm được vẫn còn nồng nặc mùi thuốc súng khó thở do lựu đạn nổ để lại; các góc còn um khói, xác một tên sĩ quan Nhật nằm sóng soài trên đất; bên một chiếc bàn, dưới ánh sáng tù mù của một cây nến Nhật-bản, đại úy Crát-xi-úc, tiểu đoàn trưởng cũ của Côn-xốp ngồi, bàn tay gập lại đương mút ngón tay: trong cuộc hỗn chiến ban đêm một lưỡi lê Nhật-bản chém anh bị thương ở ngón tay. Khi thấy Côn-xốp bước vào, anh nói;

— Tôi cho gọi đại đội trưởng cơ mà.

Anh mới chỉ nhìn thấy cấp hiệu thiếu úy và không nhận được Côn-xốp ngay. Áo bơ-lu-dông của Côn-xốp bị đạn cháy xém, mặt bị báng súng đánh sưng vù một bên và một vết thương chạy dài một bên má, còn rớm máu. Vô tình, tay anh vẫn nắm chặt lấy một khẩu mô-đe của sĩ quan Nhật.

— Ồ tưởng ai hóa Côn-xốp — Crát-xi-úc reo lên, vui vẻ khi nhận được anh — Trông không nhận được cậu nữa... Nhưng đại đội trưởng đâu?

— Thưa đồng chí đại úy, xin đồng chí báo cáo với trên là đại đội trưởng trinh sát đã bị hy sinh — Côn-xốp la lên, gần nức nở, tiếng anh ta làm chính bản thân anh cũng ngạc nhiên, như thế là Crát-xi-úc không biết tự anh ta sẽ phải làm gì.

— Đồng chí...

Côn-xốp định gọi tên họ thượng úy, nhưng vì cảm động anh không nhớ ra được.

— Đồng chí thượng úy đã hy sinh — anh chỉ nói được có thế, nghẹn ngào dâng lên trong cuống họng, lúc này anh thấy vô cùng thương tiếc đại đội trưởng, trung đội trưởng, và tất cả những bạn đồng đội đã chết ngày hôm đó dưới mắt anh.

Crát-xi-úc an ủi:

— Đừng khóc nữa, Côn-xốp.

Côn-xốp không khóc, anh chỉ thấy nghẹn ngào, anh có nén lại, môi cắn chặt, tái nhợt.

— Đừng khóc.
 
Crát-xi-úc đứng dậy, đưa tay bắt tay Côn-xốp. Trong lúc đó anh hoàn toàn không nhớ là tay mình bị thương.

Đại tá Ba-ta-lốp, chỉ huy trung đoàn 117 không những không hài lòng về kết quả thu được sau một ngày chiến đấu ác liệt, ông còn thành thật cho rằng trung đoàn ông đã bị nhục, nó đã thua kém những trung đoàn khác vì không hoàn thành nhiệm vụ ngày hôm đó, không chiếm được sườn bên trái dãy Pét-san, theo như lệnh trên, mà mới chỉ đến được dưới chân núi. Ông vẫn còn chưa biết là trên tất cả khu vực trung tâm của mặt trận, cuộc chiến đấu xem ra đều ác liệt và kết quả ít phấn khởi như thế cả.

Nhưng ở bộ phận tác chiến của ban tham mưu nơi tập trung mọi tin tức và báo cáo, người ta bắt đầu, ngay từ lúc nửa ngày, nhận ra rằng ở khu vực trung tâm chỗ nào việc tiến quân cũng bị chậm lại.

Cái đó cũng có nhiều lý do: sức phòng ngự của các công sự Nhật-bản, một khác bộ đội ta hiển nhiên là còn thiếu kinh nghiệm, mặc dù trong ngày đầu tiến công vào khu vực công sự của địch tất cả đã tỏ ra dũng cảm; sự thiếu kinh nghiệm trên kéo theo những sai lầm về chiến thuật và những tổn thất vô ích; sau hết là vì quân Nhật đã vội vã ném vào trận đánh một phần quan trọng những lực lượng dự trữ của chúng. Sự kiện cuối cùng đó tạo nên một nhân tố quan trọng vào bực nhất trong diễn biến của trận đánh. Nó cắt nghĩa rất rõ tại sao quân của ta giậm chân tại chỗ. Mặc dù Pốt-ni-cốp hiểu rõ tình hình và muốn bình tĩnh, nhưng trong thâm tâm, ông vẫn không thể nào đành lòng được trước việc bộ đội ở khu vực trung tâm mãi vẫn chưa đạt được mục tiêu đã đề ra. Vào cuối buổi sớm, nét mặt ông đã có vẻ bực bội.

Những cán bộ dưới quyền Pốt-ni-cốp, trong số đó có Ác-tê-mi-ép còn bồng bột hơn người đại tá «phớt đời» ấy nhiều. Buổi sớm khi mọi phía báo cáo tới dồn dập nói về thắng lợi của ta trong việc chọc thủng những tuyến đầu của địch, mọi việc đối với người sĩ quan trẻ tuổi của ban tác chiến, hình như từ nay đều trôi chảy cả. Khi những tin tức đầu tiên đến báo cho biết trong nhiều khu vực khác nhau của một trận việc tiến quân bị ngừng lại, lần nào anh cũng cảm thấy hình như là nếu anh có mặt ở đấy, thay Ba-ta-lốp hay một đại tá khác, chắc chắn là anh sẽ biết cách làm những điều mà họ không làm và tiếp tục tiến công không mệt mỏi.

Buổi tối, Ác-tê-mi-ép trong lòng bực bội, lại ghi trên bản đồ, gần như không thay đổi từ hai giờ nay trong khu vực tình hình của trung đoàn Ba-ta-lốp. Anh đem trình bày với Pốt-ni-cốp và không nhịn được nữa, trong một phút bồng bột của tuổi trẻ muốn được sự đồng tình của thủ trưởng anh phát biểu mạnh về thái độ thiếu quả quyết của Ba-ta-lốp

— Anh còn phải mệt lắm mới bén được gót Ba-ta-lốp. Và từ nay về sau yêu cầu anh bỏ hẳn cái lối sĩ quan tham mưu ấy đi... Pốt-ni-cốp cắt ngang, vẻ phẫn nộ.

Đây là lần đầu tiên Ác-tê-mi-ép nghe thấy Pốt-ni-cốp nói đến danh từ «tham mưu» bằng một giọng chỉ trích và như cả châm biếm nữa. Đỏ mặt vì ngạc nhiên và xấu hổ, anh cố tìm lời để thanh minh; nhưng Pốt-ni-cốp đã quay đi, rõ ràng là ông không muốn tiếp tục câu chuyện.

Chỉ mãi hai giờ sau, khi Ác-tê-mi-ép đang tổng kết trên bản đồ tình hình vừa qua từ hai mươi bốn giờ, mới thấy Pốt-ni-cốp đến gần phía sau lưng anh; ông vừa đọc bản báo cáo của một sĩ quan liên lạc, người đầy bụi, mới đưa cho ông.

— Cuối cùng Ba-ta-lốp đã chiếm được quả đồi phía trái Pét-san — Nhìn mỏm 629 — anh có thấy không?

Nghiêng người trên vai Ác-tê-mi-ép, ông lấy móng ngón tay chỏ vạch trên bản đồ.

— Đây là chỗ Ba-ta-lốp đã chọc thủng, ghi vào.

Chuông điện thoại réo. Pốt-ni-cốp ra cầm lấy ống nghe.

— Số bốn ở dây nói — Thưa đồng chí đại tướng tổng chỉ huy, vâng! Hồi hai mươi ba giờ sẽ có đủ cả.

Bỏ ống nói xuống, ông quay lại phía Ác-tê-mi-ép:

— Cái gì chưa ghi thì ghi vào, mau lên nhé. Tôi đã yêu cầu có tất cả những điều cần biết về tình hình vào lúc hai mươi ba giờ.

Đại tướng tổng chỉ huy cũng vừa cho tham mưu trưởng về cách đây không lâu. Một mình ở chỉ huy sở ông đợi những bản đồ với tình hình mới; thỉnh thoảng ông lại đưa mắt nhìn tấm bản đồ lần trước với những vị trí hồi hai mươi mốt giờ; trên những ghi chú kỹ càng của ban tác chiến, có những nét bút chì vạch mảnh do tự tay ông ghi về những chuyển biến quan trọng nhất xảy ra trong hai giờ vừa qua.

Tình hình vào cuối ngày thứ nhất, theo ông, tỏ ra thuận lợi. Tập đoàn phía Nam, đã qua được cuộc xung đột chỉnh và đi vòng quân Nhật về bên phải, lúc hai mươi mốt giờ đã đạt những mục tiêu định trước, người ta còn chưa nhận được những tin tức mới từ đó gửi về, vì tình hình liên lạc khó khăn, nhưng có thể đoán được là ở đó vẫn tiếp tục tiến quân.

Ở giữa, cuộc tiến quân có bị chậm, nhưng ngược lại chủ lực của địch kể cả một phần quân dự bị của chúng dồn vào đấy càng bị thít chặt hơn và điều đó cũng tương đương với một thắng lợi.

Chỉ ở nhóm Bắc là tình hình dứt khoát có xấu hơn, và những giờ gần đây, điều đó lại càng bộc lộ rõ như ban ngày; cao điểm Pa-lét-dơ, khép lại phía sườn trái của quân Nhật và khống chế tất cả vùng chung quanh, tỏ ra là một ổ phòng thủ mạnh hơn người ta tưởng rất nhiều.

Từ nhóm Bắc, ngay từ sớm, tin tức đến không ngừng, nói về thắng lợi, về việc chiếm lĩnh ba tuyến phòng thủ, hai mươi bốn cồn cát và đồi có công sự của địch, bắt được một đơn vị cao xạ, và cả về những tổn thất nặng nề trong hàng ngũ quân Nhật. Các đường hầm đều đầy ắp xác chết; người ta còn nói đến một số lớn những vũ khí thu được gồm đủ các loại, và tù binh.

Nhưng chỉ có độc một tin người ta không cho biết: việc chiếm lĩnh Pa-lét-dơ. Và những báo cáo càng đến quá nhiều «nhằm» gây ra một cảm giác thắng lợi bao nhiêu thì ấn tượng đối với tổng chỉ huy càng ít bấy nhiêu.

— Các anh hãy nhớ cho kỹ rằng chừng nào mà Pa-lét-dơ chưa gục, chưa có thắng lợi thật sự bên sườn trái. Chỉ khi nào chiếm được Pa-lét-dơ rồi các anh mới thật sự tiến quân trên đất trống và hoàn thành việc bao vây quân địch — Đó là điều cách đây một tiếng ông đã nói bằng điện thoại với ban tham mưu tập đoàn phía Bắc. Đó là ý kiến của ông và đó cũng là thực tế.

Trưởng ban tham mưu suốt buổi sáng tỏ ra lạc quan, buổi chiều cũng bắt đầu bực dọc.

Sau khi đã nhận định tình hình với tổng chỉ huy, ông đề nghị được phép đến nhóm phía Bắc vào lúc đêm, để giúp tổ chức trận đánh hôm sau.

Đại tướng không có ý kiến gì ngăn lại. Trưởng ban tham mưu là một người đứng tuổi và một pháo thủ có kinh nghiệm; cùng với chỉ huy pháo binh, ngày hôm nay ông đã hoàn toàn bảo đảm việc chuẩn bị pháo bắn vào các vị trí của quân Nhật, việc này phải đánh giá đúng cho ông. Ông rất có thể giúp đỡ tại chỗ tổ chức thật tốt cho pháo binh hoạt động trên mỏm Pa-lét-dơ ngày hôm sau.

Để chuẩn bị cho đợt tiến công này tất cả pháo binh có thể rút được ở khu vực giữa, và trong số đó có nhiều đơn vị trọng pháo đều được tập trung sang cho cánh phía Bắc.

Người ta còn đặt kế hoạch cho máy bay ném bom dữ dội xuống mỏm Pa-lét-dơ vào lúc sáu giờ sáng, trước lúc pháo binh bắt đầu đợt bắn chuẩn bị, và tổng chỉ huy nghĩ rằng cứ điểm này phải bị tiêu diệt trong ngày hôm sau.

Nhưng trong thâm tâm, tuy không để lộ cho ai biết, tổng chỉ huy vẫn băn khoăn về việc không đạt được kết quả hoàn toàn ngày hôm đầu. Ông thấy lo, và đối với ông tự giấu giếm điều đó hình như là lố bịch.

Ông biết rằng đúng hai mươi bốn giờ nữa người ta sẽ báo cáo về Mạc-tư-khoa những kết quả thu được ngày đầu của trận đánh, và nếu hết ngày mà không chiếm được Pa-lét-dơ, như thế có nghĩa là hôm nay ở đây đã làm dưới mức người ta chờ đợi. Lúc này đây, ông hiểu cũng như hai tháng trước ông đã hiểu, khi đến đây, rằng trong số những sĩ quan cao cấp trong Hồng quân, có nhiều người về thành tích và về kinh nghiệm chiến đấu cũng không thua kém gì ông, và có thể là ông không được trên chọn. Nhưng trên đã chọn ông, và giữa lúc gay go, chính ông đã được cử sang chỉ huy những đơn vị đóng ở Mông-cổ. Có thể nào bây giờ trong những ngày quyết định này, bên cạnh chiến thắng Ba-in Xa-gan chỉ là một thắng lợi bước đầu, ông lại tỏ ra không xứng đáng với lòng tin cậy của Vô-rô-si-lốp và của ngay Sta-lin — như ông biết, chính Người đã ủng hộ việc đề bạt ông. Có thể nào người ta lại lầm về ông? Hay là ông chỉ biết điều khiển một trận đánh quy mô trong khi diễn tập ở cái xó Bi-ê-lô-rút-xi của ông thôi? Ở đây, trên chiến trường ông tỏ ra bất lực?

Nghĩ đến điều đó, hai hàm răng ông nghiến lại và ông nhớ đến nét mặt đại tá Sơ-mê-lép, chỉ huy bộ phận trinh sát mà ông vừa phái đến nhóm phía Bắc với mệnh lệnh ở lại cho đến khi đánh chiếm được Pa-lét-dơ, trước lúc đó ông đã nói với Sơ-mê-lép tất cả những điều ông nghĩ về anh một cách tàn nhẫn, đến nỗi mặt Sơ-mơ-lép bệch đi như phấn.

Khuyết điểm của Sơ-mê-lép là ở chỗ những tài liệu về lực lượng và công sự của địch ở khu vực Pa-lét-dơ, mà anh bảo đảm là chính xác, đã tỏ ra không đúng vì anh đã đánh giá thấp tình hình và ngay từ nhưng giờ đầu của trận đánh, những số liệu ấy đã tỏ ra không đúng với thực tế. Tổng chỉ huy đưa mắt tìm cao điểm Pa-lét-dơ trên bản đồ, nơi đó có những đường bán nguyệt mầu đỏ vây quanh hai bên; ông nghiến răng và lần này tự dọa mình, ông lẩm bẩm:

— Hãy thử không chiếm được xem sao? Nhưng thế nào cũng chiếm được!

Vừa lúc đó — hai mươi ba giờ đúng — Ác-tê-mi-ép đến tìm ông với chiếc bản đồ ghi rõ tình hình cuối cùng. Đại tướng đứng dậy, dọn chỗ để Ác-tê-mi-ép có thể trải được tấm bản đồ; ông thu gọn những mẩu bút chì rải rác trên bàn vào lòng bàn tay và làm chúng va vào nhau lách cách.

— À! Thế là Ba-ta-lốp đã chiếm được cao điểm này rồi! — Tổng chỉ huy vui mừng thốt lên câu nói cũng gần như những lời của Pốt-ni-cốp. Với con mắt lâu năm trong nghề, trong lúc Ác-tê-mi-ép đang trải bản đồ trên bàn, ông cũng đã nắm được tất cả những biến chuyển xảy ra — Và về nhóm phía Nam, vẫn không có tin tức gì hay sao?

— Thưa đồng chí đại tướng không.

— Và vẫn không có tin tức về đồng chí ủy viên hội đồng quân sự?

— Thưa đồng chí đại tướng, cũng không. — Tổng chỉ huy cau mặt — ủy viên hội đồng quân sự cùng với đại biểu của ban chỉ huy Mông-cổ, trung tướng Kham-xu-run đi đến nhóm phía Nam từ lúc còn sớm, mà đến giờ cũng vẫn chưa có tin tức gì.

— Xin phép đồng chí đại tướng, đây là bản báo cáo cuối cùng của mặt trận phía Bắc — Pốt-ni-cốp vừa nói vừa bước qua ngưỡng cửa đi vào.

— Tin tức gì? — Ông ngẩng đầu đang cúi trên bản đồ và đưa mắt bắt gặp mắt Pốt-ni-cốp: ông hiểu rằng đây là những tin vui.

Người đại tá ít nói, vẫn như mọi khi trả lời theo cách vắn tắt nhất: bằng một nét bút chì chính xác và mau lẹ trên bản đồ. Một mũi tên đỏ đi vòng Pa-lét-dơ về phía thứ ba và đi sâu về phía giải hoành sơn phía Đông-nam. Bây giờ chỉ có về mặt Đông-nam là Pa-lét-dơ không bị bao vây thôi.

«Trung đoàn bộ binh 84» Pốt-ni-cốp viết bên cạnh mũi tên, đón trước câu hỏi của đại tướng.

Đây là trung đoàn Ác-tê-mi-ép chiến đấu hồi tháng năm; mặt anh nở nang trong một nụ cười phấn khởi, không những vì anh hiểu rõ tầm quan trọng của mũi tên đó trên bản đồ, mà còn vì đây chính là trung đoàn 84.

— Có việc gì mà nom anh phấn khởi thế? Còn sớm quá — đại tướng nói vừa đưa mắt nhìn Ác-tê-mi-ép, không nhận ra rằng chính ông cũng đã ngắm nghía mũi tên đó thực sâu trên bản đồ, với nét mặt hớn hở như thế nào.

Pốt-ni-cốp trình bày thêm:

— Họ đã chọc thủng tuyến phòng ngự của địch sau một đợt xung phong ban đêm. Bây giờ họ đang củng cố ở dưới chân Pa-lét-dơ. Họ vừa gọi điện thoại về cách đây năm phút. Tôi đã ra lệnh cho xác định các vị trí và một giờ nữa cử một sĩ quan liên lạc về báo cáo lại.

— Hãy xác định hết sức cẩn thận — tổng chỉ huy nói — và liên lạc với Phê-đô Ga-bri-ê-lô-vít (tên đồng chí trưởng ban tham mưu). Anh ta đi đến đấy rồi. Bảo pháo binh cẩn thận, đừng có bắn vào người nhà! Tình hình đang biến chuyển! Có thể là họ nảy ra ý tiếp tục tiến quân trong lúc đêm cũng nên!

Đại tướng buột miệng nói, kích động bởi một niềm hy vọng nồng nhiệt, mà sự châm biếm của câu «họ nảy ra ý» không che giấu được cả Pốt-ni-cốp lẫn Ác-tê-mi-ép.

— Thôi thế là họ đã thành công — ủy viên hội đồng quân sự vừa nói vừa bước vào chỉ huy sở. Ông dáng người nom trẻ, trên khuôn mặt tươi cười lúc này cũng nhọ nhem và bụi bặm như tất cả các sĩ quan liên lạc từ mặt trận về.

Đi sau ông là trung tướng Mông-cổ Kham-xu-run: vóc người tầm thước và rất cân đối, dáng mảnh dẻ của một kỵ sĩ.

— Ngồi xuống đây, na-kho Kham-xu-run — ủy viên hội đồng quân sự nói và tự mình ngồi phịch xuống một chiếc ghế đẩu, ông tháo chiếc cát két đập vào đầu gối — Chỉ một li nữa là bọn mình rơi vào chỗ quân Nhật — Ông cười phá lên và hàm răng lóe sáng trên khuôn mặt xỉn bụi — Hai người đi lạc. Sư đoàn trưởng đã cứu chúng mình; đến lúc cuối cùng anh ta bắt phải quay lại. Mắt anh ta nhìn thấu qua bóng tối cứ như tia điện quang ấy!

— Thế thì có gì là kỳ cục? Các anh rơi vào tay quân Nhật, bọn chúng sẽ thích ngôi sao vào lưng và sẽ thủ tiêu các anh — tổng chỉ huy nói, giọng không bằng lòng — Những chuyện như thế không thiếu đâu.

— Điều kỳ cục là — ủy viên hội đồng quân sự vừa nói vừa đến gần bản đồ và lấy bút chì chấm chấm theo chiều kéo dài của mũi tên lớn đi vòng qua phía Nam những vị trí của quân Nhật, — trên đường về phải đi ngoặt mất gần một trăm cây số mới đến đây. Đường vòng có khiếp không! Ngày mai chúng ta sẽ ở trên Nô-mun Khan Buốc O-bô.

— Thưa đồng chí ủy viên, tin đó có chính xác không? Tôi có thể ghi vào báo cáo được chứ? — Pốt-ni-cốp hỏi trong khi lều đã im lặng.

— Chính xác đấy — ủy viên hội đồng quân sự trả lời — Chúng tôi không đem những tin vịt về đâu. Đã có một sĩ quan liên lạc ở chỗ bộ phận tác chiến của anh rồi đấy, anh ta đến cùng một lúc với chúng tôi. Còn sư đoàn kỵ binh Mông-cổ thứ tám — ủy viên quân sự nói thêm, vừa lấy bút chì theo dõi trên bản đồ — nó thọc quá sang bên phải một chút và đã tiến quân đến chỗ này!

Đồng chí Kham-xu-run, sao đồng chí không nói gì thế? Đồng chí kể chuyện đó cho chúng tôi nghe đi — và ủy viên hội đồng quân sự ngước mắt nhìn trung tướng Mông-cổ.

Nhưng Kham-xu-run vẫn đứng yên không nói. Nụ cười đã biến mất trên mặt anh. Anh nhìn chằm chằm vào vòng phía trên của bản đồ, nơi cao điểm Pa-lét-dơ đã bị ba mũi tên đỏ vây quanh ba mặt.

— Chính nó đấy!— Tổng chỉ huy nói.

Ủy viên quân sự say sưa bởi thắng lợi của nhóm phía Nam, lúc đầu không chú ý đến tình hình mặt trận phía Bắc. Lúc này ông đứng lặng hồi lâu trước bản đồ. Cuối cùng, sau một lúc im lặng, tổng chỉ huy nói:

— Cũng không sao. Mai ta sẽ chiếm được.

— Có lẽ ngày mai phải cử đơn vị thiết giáp của chúng tôi đến đó? — Kham-xu-run nói, giọng sôi nổi.

Anh cũng hiểu rằng thêm một đơn vị thiết giáp, trong diễn biến chung của trận đánh cũng không phải là một lực lượng quá lớn, nhưng anh có một đơn vị thiết giáp dự bị ở gần Kha-mác-đáp dù sao cũng gồm có mươi lăm xe tăng chiến đấu, và anh sẵn sàng cung cấp tất cả những gì anh có cốt sao cho nhóm phía Bắc chiến thắng.

— Tôi thấy không cần lắm đồng chí Kham-xu-run ạ — tổng chỉ huy nói mặc dù quả tim rắn đanh của người lính trong ông giây phút cũng bị cảm động bởi nhiệt tình của người chỉ huy Mông-cổ. Ông nhắc lại:

— Tôi cho rằng cũng không cần lắm. Những xe thiết giáp đặc biệt là những thiết giáp loại nhẹ trong khi tiến công những ổ tác chiến có công sự phòng ngự hay bốc cháy lắm. Vèo một cái và thế là xong!

Nhíu đôi mày, ông nhớ lại những tin tức về tổn thất trong ngày hôm đó và nói thêm:

— Dù sao chúng cũng không thạo việc kiểm tra các vỏ thép cho lắm. Còn đơn vị thiết giáp của đồng chí ngày mai nên gửi đến một trận phía Nam. Một trận ở đấy đã bắt đầu trên đất bằng, thiết giáp có thể hoạt động được. Theo ý đồng chí, thì sư đoàn tám của đồng chí hôm nay thế nào?

— Cũng không đến nỗi tồi — Kham-xu-run trả lời với một niềm tự hào nén lại.

— Anh khiêm tốn quá. Phải nói là «ưu» mới đúng — ủy viên hộí đồng quân sự đáp.

— Ở trong báo cáo gửi lên đồng chí Sôi-ban-xan⁽¹⁾, đồng chí sẽ viết thế nào? - Tổng chỉ huy hỏi, miệng thoáng nụ cười.

— Tôi sẽ nói «Không đến nỗi tồi».

— Còn về phần chúng tôi, ngày mai, chúng tôi sẽ báo cáo là «ưu». Trước sự bất đồng ý kiến ấy không biết, đồng chí Sôi-ban-xan sẽ nghĩ thế nào?

— Đồng chí Sôi-ban-xan sẽ nghĩ không ít — Kham-xu-run trả lời vừa nở một nụ cười trẻ và rộng. Mặc dù cấp bậc cao anh mới có ba mươi tuổi.

Đưa tay lên vành mũ, anh hẹn nửa giờ nữa sẽ trở lại và bước ra.

— Anh ta đi gọi dây nói về U-lan Ba-to — ủy viên hội đồng quân sự nói — Nhưng sự thật thì sư đoàn kỵ binh thứ tám hôm nay chiến đấu khá.

— Và sư đoàn thứ sáu, ở phía Bắc, cũng không phải xoàng. — Tổng chỉ huy nói — Nhưng chừng nào mà chúng ta chưa chiếm được Pa-lét-dơ, kỵ binh vẫn còn khó hoạt động.

— Tôi có thể về được chứ, thưa đồng chí? — Pốt-ni-cốp hỏi.

— Anh cứ tự nhiên — đại tướng nói, và hất đầu về phía Ác-tê-mi-ép, lúc đó im lặng đứng nghiêm ông ra hiệu cho anh ra về cùng một lúc với Pốt-ni-cốp.

---

⁽¹⁾ Chủ tịch nước Cộng hòa nhân dân Mông-cổ.

— Anh thấy nói chung ngày hôm nay thế nào? — ủy viên hội đồng quân sự hỏi, khi chỉ còn ông và tổng chỉ huy.

Tổng chỉ huy nhìn ông một hồi lâu, chằm chằm không nói gì. Theo nhận định của ông về ủy viên hội đồng quân sự qua một thời kỳ làm việc chung với nhau, thì ông ta không phải là một nhà quân sự xuất sắc, và mặc dù công tác đã mười năm ở cục chính trị trong quân đội, trong những vấn đề thuần túy quân sự ông ta chỉ giải quyết như một người khôn ngoan và thông minh, thế thôi. Nhưng ông là người cương nghị, dũng cảm và có một ý thức rất nồng nhiệt về tình đồng chí, các chiến sĩ mến ông, ông cũng mến và hiểu họ, và trong những lúc khó khăn ông biết đóng góp phần giúp đỡ của mình dù chỉ là với tinh thần bao giờ cũng sẵn sàng gánh một nửa bất cứ một công tác gì, một trách nhiệm gì.

— Nói chung, tôi cho là không đến nỗi xấu — tổng chỉ huy nói, không đi vào chi tiết — Lúc chập tối, ta có làm cho nó khá hơn lên một chút —Và ông chỉ vào mũi tên đỏ ở phía sau Pa-lét-dơ — Có lẽ ban đêm, ta còn tiếp tục làm cho tình hình khá hơn. Tôi cho rằng, mai, ta sẽ chiếm được. Pi-e Vát-xi-li-ê-vít, ngày mai ngay từ sớm, có lẽ anh phải đi đến đó.

— Nhất định rồi — ủy viên hội đồng quân sự trả lời đơn giản — Ngay hôm nay, nếu tôi biết tình hình thế này tôi đã chẳng nán lại ở mặt trận phía Nam.

Đại tướng mở một tập hồ sơ mỏng, cầm chuẩn bị sẵn để nói chuyện với Mạc-tư-khoa, lấy hai ngón tay rút ra một tờ giấy và đưa cho ủy viên hội đồng quân sự.

— Nói chung tình hình căng thẳng. Anh đọc đây này!

Trên mảnh giấy có in một mệnh lệnh của tướng Ca-mát-xu-ba-ra, ngày mười chín tháng tám, đã được bộ phận tình báo dịch ra tiếng Nga. Tài liệu vừa bắt được buổi chiều.

Mệnh lệnh này gồm một số chỉ thị khẩn cấp cho các đại tá chỉ huy các trung đoàn, về cuộc đại tiến công của quân Nhật, ấn định vào ngày hai mươi tư tháng tám.

— Anh thấy thế nào?

— Chúng ta sẽ bị nguy to nếu Mạc-tư-khoa tin vào những bản tin tức đầu tiên của chúng ta, theo đó quân Nhật không có ý định tiến công gì cả! — ủy viên quân sự nói vẻ lo ngại sau khi đọc tài liệu.

— Và nếu trên đồng ý không rút ngắn thời gian chuẩn bị của chúng ta — tổng chỉ huy tiếp tục chua chát — Chúng ta chưa phải là những nhà chiến lược đại tài như chúng ta tưởng! Chúng ta ở ngay mũi quân Nhật, hình như không cần ống nhòm cũng có thể nhìn thấy hết tất cả; nhưng xét cho kỹ Mạc-tư-khoa vẫn nhìn tinh hơn chúng ta. Ông nói giọng châm biếm. nhưng vẻ mặt đã lộ mối xúc cảm cao độ khiến ủy viên hội đồng quân sự phải ngạc nhiên. Một con người thường ngày có lẽ rất ít khi không bằng lòng với bản thân, hoặc dù có cũng không để lộ ra mấy khi, thế mà giờ đây lại thấy để lộ rõ một cách hoàn toàn chân thực nỗi xót xa của mình khi chỉ có hồi tưởng lại một sai lầm có thể phạm phải.

Đại tướng lấy lại tờ giấy nhét vào hồ sơ. Nét mặt ông không tỏ ra xúc động nữa, mà tươi cười.

— Cứ như tài liệu này — ông vừa nói vừa buộc hồ sơ lại — có thể đoán được là quân Nhật, đã tiến gần đến đây, phải có những lực lượng dự bị vững chắc. Nghĩ cho cùng, chúng cũng không phải là những tên rồ đại hán. Mà như thế, nếu chúng ta không kìm được Ca-mát-xu-ba-ra trước khi viện trợ này đến, hắn sẽ đủ sức chặt đầu chúng ta. Và như thế cũng vẫn còn là quá tốt đấy!

— Anh đừng ngại, thế nào chúng ta cũng sẽ kìm được hắn! — ủy viên hội đồng quân sự trả lời cương quyết. Suốt một ngày ở với các đơn vị thuộc nhóm phía Nam, hình ảnh cuộc tiến quân thắng lợi của ta vẫn tiếp tục để lại trong ông một tác dụng phấn khích — Các chiến sĩ của ta tinh thần đều tốt cả, hơn nữa trên đã cho chúng ta những phương tiện to lớn.

— Trên đã cho chúng ta nhiều, trên có thể đòi hỏi chúng ta nhiều — đại tướng trả lời khô khan. Trong thâm tâm, ông vừa quyết định dù sao đêm nay ông cũng sẽ thân chinh đi thăm mặt trận phía Bắc để nắm tình hình tại chỗ.

— Mười hai giờ kém năm — ủy viên hội đồng quân sự vừa nói vừa nhìn đồng hồ.

— Phải, đến giờ rồi — Tổng chỉ huy trả lời vừa thở dài và vừa nhét những ngón tay dài của ông vào dưới những dây đeo như một người lính thường, ông sửa lại áo bơ-lu-dông.

— Chúng ta báo cáo tình hình mặt trận thôi.

Từ mỏm đồi Rê-mi-dốp, quân Nhật gọi là đồi Ta-cai, người ta có thể nhìn thấy suốt dọc vành bán nguyệt mênh mông bao vây những vị trí Nhật-bản về ba phía Tây, Bắc, Nam, bốc lên và tắt đi trong đêm tối những cột lửa vàng cho đạn nổ.

Ở phía sau, gần hồ U-dua Nua một ánh sáng bạt ngàn của lửa cháy, vẫn cứ mỗi lúc một lan ra trong nền trời; những kho dự trữ xăng và đạn dược ở đó, hai giờ trước, bị một đội xe tăng tuần tra của Hồng quân bắn cháy; đạn tiếp tục nổ dữ dội như là mặt trận đang diễn biến gần U-đu Nua.

Liên lạc bằng điện thoại với hậu quân ở gần biên giới, trong thành phố nhỏ Gin-gin Xu-mê bị cắt đứt. Trong số mấy chiếc xe tăng, lúc đó tướng Ca-mát-xu-ba-ra phải đi theo những con đường khác nhau, có hai chiếc trở về sau khi vấp phải xe tăng Nga, chiếc thứ ba bị đốt cháy.

Mãi cho đến lúc này, sau ba ngày đánh nhau không ngừng, viên chỉ huy Nhật, khi nhận được những tin đó, mới bắt đầu ngờ ngợ về sự việc đã xảy ra. Quân đội Xô—Mông đã thắt chặt những đơn vị của hắn trong một vòng vây bảy mươi cây số. Việc đó, lẽ dĩ nhiên là mục tiêu của họ ngay từ khi bắt đầu chiến dịch, từ những tràng đạn đầu tiên vào buổi sớm của pháo binh chuẩn bị chiến trường ngày 20 tháng tám. nhưng cả ngày thứ nhất, ngày thứ hai và ngày thứ ba nưa hắn vẫn không hiểu.

Hai ngày đầu hắn cho rằng mũi nhọn chính là ở phía Bắc và hắn tung những lực lượng dự trữ lên cao điểm Phu-i (người Nga gọi là Pa-lét-dơ⁽¹⁾, nhưng người Nga lại mở cuộc tiến công chính vào phía Nam. Xuất phát từ nhận định của hắn về lực lượng của đối phương, Ca-mát-xu-ba-ra cho rằng quân đội Xô — Mông tìm cách chiếm lấy khu vực núi Phu-i và đe dọa sườn bên của hắn, trong lúc xe tăng của họ chọc thủng và tiến về phía đông, trước khi cao điểm Phu-i hoàn toàn bị tiêu diệt.

Hắn nghĩ rằng đánh nhau đến ngày thứ hai dự trữ của người Nga sẽ cạn, và ngày thứ ba tình hình sẽ im ắng, nhưng thực ra họ vừa mới sử dụng những dự trữ đó cách đây có sáu giờ đồng hồ, và đi vòng núi Phu-i, họ ném vào chỗ bị chọc thủng, theo sau xe tăng, những đơn vị thiết giáp hoàn toàn sung sức mà chưa một trinh sát nào của hắn biết.

Ca-mát-xu-ba-ra đứng trên mỏm Ta-kai gần nóc hầm bằng của đài quan sát phủ túi cát và có một tấm lưới ngụy trang che kín. Một luồng gió dữ làm bay tạt chiếc ca-pốt kếch sù của hắn. Quang cảnh đám cháy trên U-dua Nua làm hắn mê mẩn và đau lòng. Ý nghĩ bại trận và tan vỡ sắp tới vẫn chưa làm đổ nhào được lòng vững tin kiêu kỳ của hắn; ý nghĩ đó qua trái ngược với lòng tin tưởng sùng bái và xuẩn ngốc vào khả năng vô địch của quân đội Thiên hoàng; lòng tin tưởng này, hắn đã nuôi dưỡng suốt ba mươi bốn năm trời trong đời quân sự của hắn, kể từ cái ngày không thể quên được, thống chế O-i-a-ma, người chiến thắng Phụng-thiên và Liêu-dương đến tham khóa tối nghiệp đầu tiên của trường quân sự quý tộc, lớp đầu tiên kể từ cuộc Nga — Nhật chiến tranh, lúc duyệt binh, đã đưa mắt thoáng nhìn về phía người sinh viên sĩ quan Ca-mát-xu-ba-ra. Hắn vẫn chưa nghĩ đến sự tan vỡ, mặc dù lô-gích của các sự kiện xảy ra hình như bắt hắn phải nghĩ đến điều đó. Nhưng trong khi tự chống đỡ với ý nghĩ trên, Ca-mát-xu-ba-ra vẫn cảm thấy sức mạnh trĩu nặng của một ý chí khác đè trên đầu hắn và quân đội của hắn, lòng hắn mỗi lúc một bồn chồn thêm.

Cố gắng dứt mình ra khỏi quang cảnh đám cháy, Ca-mát-xu-bu-ra nhìn về phía Bắc, nơi cách đây ba giờ người ta còn có thể trông thấy những chớp sáng thình lình của trận đánh trên mỏm Phu-i, nhưng hiện giờ tất cả đã trở nên yên tĩnh và tối mù như khi ánh sáng tắt ngấm trong một căn nhà mà tất cả mọi người đã chết.

Sự thật thì tất cả cũng đã chết trên mỏm Phu-i. Lệnh không được đầu hàng đã được chấp hành đến người cuối cùng. Chỉ có một tên lính sống sót, cách đây một giờ lê đến đây, mang theo bản báo cáo cuối cùng và một bức thư vĩnh biệt của đại tá chống giữ cao điểm này. Bị tê dại vì đêm lạnh và vì mất máu do hai vết thương, hắn đứng nghiêm trên nền đài quan sát và không biết phải làm gì. Sau khi lấy bản báo cáo và bức thư gửi đến, Ca-mát-xu-ba-ra đã quên bẵng để hắn ta cứ đứng mãi trong tư thế đó.

Nhảy trên mỏm đồi, bên một sĩ quan tùy tòng đưa tay đỡ hắn, Ca-mát-xu-ba-ra nhìn thấy người lính, hắn sực nhớ và ra lệnh cho một viên chuẩn úy ghi tên người lính vào sổ để sau này có dịp biểu dương.

---

⁽¹⁾ Pa-lét-dơ: tiếng Nga nghĩa là ngón tay. (N.D.)

Khi đến gần tên lính, Ca-mát-xu-ba-ra ngẩng đầu, hắn vốn người nhỏ bé, và từ dưới nhìn lên nét mặt người lính. Trong bóng tối, khuôn mặt người lính này nhợt đi vì mất máu, như là tạc trong đá trắng, áo quần tất cả đều bê bết bùn và nồng nặc mùi buồn nôn của đầm lầy nước mặn hắn vừa phải lết qua để về đây. Ca-mát-xu-ba-ra nhăn mặt. Hắn muốn lánh ngay đi chỗ khác nhưng cố nén, và tiếp tục nhìn chằm chằm vào mặt người lính trong mấy giây.

«Phải, cao điểm Phu-i đã bị tiêu diệt và xe tăng Nga đã ở phía sau những vị trí chiếm đóng của quân đội Thiên hoàng; nhưng cũng như tên lính này, 30.000 tên lính khác can đảm, hy sinh, sẵn sàng chết không do dự ngay khi sĩ quan của họ ra lệnh, vẫn còn chiếm đóng những vị trí không thể nào bén mảng đến được, chừng nào một người trong bọn họ còn sống.. Lối suy nghĩ như thế thật đi ngược lại với mọi thứ lô-gích, nhưng nó nảy ra do niềm xúc cảm đang xâm chiếm người hẳn. Ưỡn ngực theo bản năng và cũng là một thói quen học được từ hồi ở trường quân sự quý tộc hắn đi sát qua người lính vào đường hào. Lại một lần nữa, Ca-mát-xu-ba-ra bỏ quên người lính này trong tư thế đứng nghiêm.

Nếu viên tổng chỉ huy Nhật-bản có thể đọc được đúng những điều lộ ra trên nét mặt người lính, hắn sẽ thấy trên nét mặt trơ trơ của người đó không phải lòng trung thành vô điều kiện mà một vẻ bối rối sửng sốt vì tất cả những sự việc xảy ra chung quanh từ ba ngày hôm nay; hắn sẽ thấy không phải chỉ có dấu vết của một sự mệt mỏi chết người và vô ý thức; mà còn của một vết thương, vết thương này cũng chết người: hai lần liền người ta đã bỏ quên hắn, kẻ sống sót duy nhất của cứ điểm Phu-i.

Người lính còn đứng im một lát nữa rồi mệt quá, như bị phạt ngang, hắn té nhào xuống đất. Hai người lính khác đến cạnh nắm chân tay hắn ta kéo lê sang bên. Họ thương cảm, nhưng không dám công khai biểu lộ lòng thương cảm đó; một người lẳng lặng cậy răng hắn ra còn người kia, tháo một bình rượu Sa-kê đeo ở thắt lưng rót vào miệng hắn.

Ca-mát-xu-ba-ra đi xuống sườn đồi, bước vào hầm trú ẩn của hắn có phủ dầm và bọc sắt.

Hắn thấy đại tá I-nô-u-ê trưởng ban tham mưu, đang ngồi đợi; một tấm bản đồ ghi tình hình cuối cùng rải trên bàn.

Nét mật I-nô-u-ê sa sầm và bực dọc. Ca-mát-xu-ba-ra khi thấy hắn ta, nhếch mép cười khó chịu. Từ hai ngày hôm nay nét mặt I-nô-u-ê không lúc nào không tỏ ra phiền muộn. Hai lần, tối qua và sớm nay, hắn đã kín đáo nói xa xôi đến khả năng bị bao vây; và cả hai lần Ca-mát-xu-ba-ra đều giễu cợt hắn.

Lúc này vòng vây đã khép hẳn, nét mặt của trưởng ban tham mưu không làm cho Ca-mát-xu-ba-ra cười nữa mà làm hắn bực mình. Hắn cùng học với I-nô-u-ê ở trường quân sự; I-nô-u-ê còn hơn Ca-mát-xu-ba-ra một tuổi, nhưng từ lâu Ca-mát-xu-ba-ra đã được thăng lên hàng tướng trong khi I-nô-u-ê, đã 53 tuổi, vẫn ở cấp đại tá. Những ngày trước, Ca-mát-xu-ba-ra có khuynh hướng coi thái độ lo ngại của trưởng ban tham mưu trước người Nga như những lo ngại quá đáng của một người nói chung không gặp may trong đời; nhưng lúc này đây khi I-nô-u-ê tỏ ra sáng suốt hơn hắn, Ca-mát-xu-ba-ra bỗng bực tức vì một ý nghĩ như thế lại có thể đến được trong đầu một người trong ban tham mưu của đạo quân Quan-đông.

Cũng như mọi lần, hắn tháo kiếm và mắt không để ý nhìn, ném kiếm cho viên sĩ quan tùy tòng; tên này vội bắt lấy. Rồi hắn ngồi xuống im lặng một lát, hít mạnh và để không khí thoát ra từ từ qua cặp môi mím chặt. Hắn đã bắt đầu có tuổi và phì nộn. Vừa chạy vội xuống theo một sườn dốc dựng đứng nên hắn mệt đứt hơi, nhưng hắn lại không muốn để lộ cho kẻ kình địch của hắn là I-nô-u-ê biết.

Trả lời câu hỏi «Từ một giờ nay tình hình có gì mới không?» Trưởng ban tham mưu vẻ mặt sa sầm báo cáo là ở phía Bắc Nê-mun Khan Buốc O-bô tiểu đoàn thứ 4 trong binh đoàn bộ binh Mãn-châu đã chạy sang hàng đối phương với tất cả vũ khí và quân trang quân dụng.

Ca-mát-xu-ba-ra đứng dậy, phẫn nộ đưa tay trái lên định nắm lấy đốc gươm, nhưng không thấy, đành nắm chặt tay lại.

— Bọn «Tàu» chết tiệt!

I-nô-u-ê nhún vai, để tỏ ra rằng hắn chẳng bao giờ chờ đợi một chút gì khá từ phía những người «Tàu». Ca-mát-xu-ba-ra hỏi:

— Trong binh đoàn, ở các tiểu đoàn khác còn tất cả bao nhiêu quân Tầu?

I-nô-u-ê trả lời điều Ca-mát-xu-ba-ra đã biết rõ ràng: trong các tiểu đoàn khác, chỉ còn không quá hai trăm người tại ngũ.

Buổi sớm, chỉ huy sư đoàn Nhật-bản thứ 7 đã bố trí súng máy phía sau quân «Tầu» và đã ba lần ném những tiểu đoàn này chống lại người Nga trong những đợt phản công đẫm máu và ngu ngốc.

— Hai trăm quân Tầu! — Ca-mát-xu-ba-ra nhắc lại giọng căng thẳng và ầm ĩ, trong những lúc tức giận, trở nên rít róng hơn — Truyền cho chỉ huy sư đoàn 7 lệnh của tôi bắt chúng ra sắp hàng và bắn hết một lượt.

— Tất cả? — I-nô-u-ê hỏi.

— Tất cả! — Ca-mát-xu-ba-ra trả lời cũng vẫn giọng rít róng hồi nãy; hắn đến cạnh bàn, trên có một tấm bản đồ, và giọng trở lại bình thường, hắn bắt tay vào việc xác định vị trí trên bản đồ cùng với I-nô-u-ê.

Trên bản đồ. tình hình có vẻ khá hơn sự thật đang diễn biến ngoài chiến trường nhiều. Đây cả là một sự dối trá khổng lồ, gồm vô số những điều xuyên tạc nhỏ xíu, một thứ khinh địch ngông ngáo và vô lý, lòng khinh địch mà hàng chục năm nay tất cả các thế hệ sĩ quan trong quân đội Nhật đã được nuôi dưỡng.

Khi cho rằng các đơn vị Xô — Mông đã cạn hết dự trữ từ ngày thứ hai của trận đánh, Ca-mát-xu-ba-ra đã nghĩ lầm không phải chỉ vì hắn ương ngạnh và sẵn sàng tự huyễn hoặc, không phải chỉ vì việc tập trung lực lượng của quân đội Xô — Mông đã tiến hành bí mật và vì trinh sát Nhật đã báo cáo dưới mức nhiều mà còn vì hầu hết các tướng lĩnh Nhật-bản, từ thấp đến cao, trong khi nêu lên những tổn thất lớn lao về người đồng thời để thỏa mãn cá nhân và để bảo toàn uy tín của quân đội Thiên hoàng lại nghĩ rằng cần thiết phải công bố những con số tuyệt đối không thể nào tin được về những tổn thất của đối phương và cứ tự cho là nó vượt những tổn thất của chính họ rất nhiều.

Lương tri, kinh nghiệm quân sự, những cố gắng khiêm tốn để nhìn thẳng vào sự thật, tất cả đã bị chìm ngập dưới một làn sóng tự mãn và dối trá, và điều đố biểu lộ trên tấm bản đồ trải ra trước mặt Ca-mát-xu-ba-ra.

Tất cả những quả đồi bị cắt đứt và những cồn cát, với những đơn vị đóng ở đây đã chết từ lâu, hiện ra trong bản đồ như vẫn còn có quân đội Nhật chiếm giữ. Những bản báo cáo bi quan nhất được sửa lại theo tinh thần lạc quan nhất. Cứ nhìn vào bản đồ, ta thấy như là tất cả đang cố gắng, anh nọ thuyết phục anh kia là không có chuyện gì xảy ra, và tất cả đều sợ phát biểu nỗi lo ngại của mình về mức độ thật của nguy cơ, sợ bị khiển trách là không xứng danh võ sĩ đạo.

Tuy nhiên nhìn vào tấm bản đồ này, Ca-mát-xu-ba-ra cũng đứng lặng im đến năm phút, hai bàn tay mập mạp tựa mạnh trên bàn. Vòng vây còn mỏng nhưng cách đấy hai giờ đã khép lại chung quanh phòng tuyến quân Nhật, chưa thấy ghi trên bản đồ. Nhưng một hình móng ngựa, mặc dù vạch trên bản đồ với những gián đoạn không có trong thực tế, cũng hiện lên rõ ràng đến mức dù tự tin đến đâu cũng không thể coi thường được.

— Chỗ này thế nào?

Ca-mát-xu-ba-ra lấy ngón tay chỉ trên bản đồ vào điểm nơi những thiết giáp hắn phái về hậu quân đã vấp phải xe tăng Nga.

— Thưa trung tướng, lúc này chưa có tin tức gì — I-nô-u-ê trả lời.

— Nhưng theo tôi biết thì xe tăng Nga sẽ xuất hiện ở đó — Ca-mát-xu-ba-ra nói nặng chịch.

— Thưa trung tướng lúc này vẫn chưa nhận được tin tức gì mới về điểm đó — I-nô-u-ê trả lời không dứt khoát.

Họ chơi ú tim với nhau, cả hai đều biết điều đó. Đứng mặt đối mặt hai phía bản đồ, cả hai đều nghĩ đến cùng một việc: hy sinh một phần quân đội đã tiến quá xa không còn cứu vãn được nữa trên tuyến thứ nhất và cố gắng cùng với các đơn vị khác đánh tháo một con đường về phía Đông trong lúc còn chưa muộn.

Nhưng mặc dù nghĩ thế, cả hai cũng biết rằng sẽ chẳng ai nói lên điều đó: I-nô-u-ê không nói vì hắn hiểu rằng dù thế nào Ca-mát-xu-ba-ra cùng không chấp thuận đề nghị của hắn và sẽ còn rêu rao trong ban tham mưu đạo quân Quan-đông rằng hắn là một tên nhát gan đã khuyên quân đội Thiên-hoàng rút lui, còn Ca-mát-xu-ba-ra, vì hắn đã khó khăn mới giữ được địa vị sau thất bại Ba-in Xa-gan và vào lúc tổng tiến công ngày 24 tháng tám, hắn đã kiêu căng tuyên bố rằng với những lực lượng sẵn có trong tay hắn có thể đi qua suốt cả miền Đông Mông-cổ không cần tiếp viện. Lúc này hắn nghĩ rằng người ta sẽ tha thứ cho hắn việc nướng hết số quân vào trận đánh (dù trong thâm tâm hắn cho rằng không cần thiết), hơn là một cuộc rút lui thật sự khỏi Mông-cổ.

Cả hai vẫn còn nghiên cứu bản đồ, khi mắt chúng gặp nhau. Ca-mát-xu-ba-ra muốn dù sao I-nô-u-ê cũng phát biểu ý kiến rút lui trước. I-nô-u-ê biết và im lặng không nói.

Ca-mát-xu-ba-ra rời khỏi bản và bắt đầu đi lại trong hầm hết đi dọc lại đi ngang vừa nghĩ đến binh đoàn bộ binh thứ 14, lực lượng dự bị duy nhất quan trọng, vẫn còn chưa tham chiến, và ở ngoài vòng túi của quân Nga, ở Gin-gin Xu-mê.

Việc ném sáu nghìn bộ binh hoàn toàn sung sức đó đến cứu viện để bẻ gẫy vòng vây cũng vẫn còn chưa quá muộn.

Người ta nghe thấy tiếng xôn xao ở phía cửa hầm. Ca-mát-xu-ba-ra quay lại thoạt đầu nhìn về phía I-nô-u-ê như muốn hỏi, rồi nhìn về phía cửa. Cửa mở và thiếu tá Nô-ga-tô bước vào hầm; hắn chỉ huy đơn vị quân báo trong ban tham mưu sư đoàn bộ binh thứ 23. Mũ cát két lệch lạc, một mắt kính vỡ, gọng bị gãy. Hắn giơ tay phải lên chào, đồng thời tay trái giữ lấy kính.

— Anh làm sao thế? — Ca-mát-xu-ba-ra lạnh lùng hỏi. Nô-ga-tô báo cáo rằng trong khu vực bố trí của tiểu đoàn 368 thuộc sư đoàn của chúng, buổi tối khi cuộc vận động bao vây của đối phương bắt đầu, tiểu đoàn này đã hướng về phía Đông, có một xe tăng Nga xâm nhập bất ngờ và rơi xuống một chiếc hố đào dưới một chuồng ngựa trên có phủ lưới ngụy trang. Những lính xe tăng Nga, sau khi tháo súng máy, cố tìm cách ra thoát nhưng đã bị bao vây: hai tên bị giết chết, và sĩ quan chỉ huy xe tăng bị bắt làm tù binh.

Nô-ga-tô lúc báo cáo tất cả những việc đó một tay vẫn run run giữ chiếc gọng kính đã gẫy; hắn mừng rơn, vì nhờ có tên tù binh này hắn đã kiếm được cớ đích thân đến trình diện tổng chỉ huy.

— Anh làm sao thế? — Ca-mát-xu-ba-ra nhắc lại khi nhìn thấy má và vòng lông mày của Nô-ga-tô tím bầm.

— Dạ nó húc đầu vào tôi.

— Đem nó đến đây và gọi thông ngôn.

Nô-ga-tô đi ra và một lát sau có hai tên lính dẫn tù binh vào. Anh ta bị trói chặt, nhưng hai tên lính vẫn giữ chắc lấy hai khuỷu tay và Nô-ga-tô đi đằng sau lấy chiếc vỏ kiếm sơn thúc vào lưng. Viên hạ sĩ quan thông ngôn đi sau chót.

Ca-mát-xu-ba-ra đứng ở cuối hầm chăm chú nhìn người sĩ quan Nga đầu tiên bị bắt làm tù binh trong ba ngày chiến đấu. Tù binh là một thanh niên to lớn, tóc hung, áo bơ-lu-dông rách toạc từ trên xuống dưới. Tay bị một sợi dây nhỏ và bền trói chặt vào người. Mặt anh chắc là đẹp, nhưng thật ra khó mà có thể nhận xét được: Ở chỗ con mắt có một mảng đỏ lớn, mũi bị đánh rập và miệng rách nát vẫn còn chảy máu. Một dòng máu nhỏ chảy từ trên cằm xuống lồng ngực để trần và xuống bụng.

Lúc này, khuôn mặt rập nát của người lính Nga nom đáng thương. Anh đứng thẳng, không nhìn ai, đầu gục trên ngực. Ca-mát-xu-ba-ra có cảm giác là hai vai người tù binh run rẩy vì nức nở hay vì sợ và hắn nghĩ một tên tù binh như thế có thể cung khai nhiều việc.

— Ông hãy hỏi nó xem. Tôi nghĩ rằng nó sẽ nói sự thật, bây giờ xe tăng Nga ở đâu? — Ca-mát-xu-ba-ra quay về phía I-nô-u-ê, nói giọng gay gắt và lanh lảnh hắn thường dùng để biểu lộ sự tức giận hay uy quyền của hắn.

Qua tên thông ngôn nói một thứ tiếng Nga khổ tai, I-nô-u-ê hỏi người sĩ quan xe tăng nhiều câu, nhưng anh vẫn đứng im lặng, đầu cúi xuống; hắn hỏi tên, cấp bậc, đơn vị anh và địa điểm hiện nay của những đơn vị xe tăng Nga.

Tù binh là trung úy Ốp-si-ni-cốp, chỉ huy một trung đội thuộc tiểu đoàn Cli-mô-vít. Anh đã bị chúng đánh tàn nhẫn trước khi đưa đến đây, thoạt tiên bởi những tên lính Nhật đã bắt anh, sau đến tên sĩ quan đánh anh bằng đốc kiếm; đã trả lại cái tát của hắn, Ốp-si-ni-cốp đã húc hắn vỡ kính. Tất cả thân thể anh bị đánh chảy máu nhưng trái tim anh còn làm anh đau đớn hơn, anh thấy hình như trái tim chỉ còn là một vết thương rách mướp. Anh cảm thấy hết sức đau khổ, không phải chỉ vì anh bị quân Nhật bắt làm tù binh, và như thế cầm bằng là chết, nhưng còn vì anh hoàn toàn sai lầm và có ý thức về sai lầm của mình.

Say sưa với những thắng lợi ngày hôm đó, anh đã bỏ trung đội, và trong đêm, leo lên phía trước với một xe tăng, hy vọng sẽ là người đầu tiêu của cả binh đoàn, gặp ở hậu quân Nhật những xe tăng của nhóm phía Nam. Anh cũng biết lệnh của tiểu đoàn trưởng là phải đợi lúc mặt trời mọc và anh cảm thấy người lái xe tăng cũng như người phụ anh, không tán thành hành động của anh.

Chẳng gặp ai và cũng chẳng làm được việc gì, anh rơi lọt xuống hố một cách ngớ ngẩn. Và đã như thế rồi, đáng lẽ ngồi lại trong chiến xa cho đến sớm, như các đồng chí khuyên anh để đợi quân ta tới nơi. anh đã ra lệnh cho tháo súng máy, ra khỏi xe và tiến lên. Nhưng vừa ra khỏi xe, cả đồng chí lái xe cũng như đồng chí phụ, đã bị bắn chết dưới mắt anh, và bản thân anh, chẳng có thì giờ bắn một phát nào đã bị quân Nhật từ trong tối nhảy ra bắt ngay được.

Hai đồng chí đã chết vì sai lầm của anh. Và vô phúc cho anh, vẫn còn sống và lẻ loi trong căn hầm này giữa những quân Nhật, cái lẻ loi chỉ có người tù binh mới có thể cảm thấy.

Mới chỉ cách đây chưa được hai giờ đồng hồ, anh còn làm chủ một chiến xa và với dăm chục chiếc chiến xa khác đang đi sâu vào hậu quân Nhật. Mới chỉ cách đây chưa được hai tiếng đồng hồ, anh còn say sưa với tất cả các đồng chí của anh và tự cảm thấy sung sướng và đầy sức mạnh trong chiếc xe tăng của mình.

Và bây giờ anh bị dẫn đến đây, người bị trói chặt không thể chuộc lại được sai lầm của mình, không làm sống lại được những đồng chí bị chết vì lỗi của anh, không kể được cho một ai trên đời những điều anh cảm nghĩ lúc này, giờ phút cuối cùng của cuộc đời, đứng trước mặt những tên Nhật đang đòi hỏi anh trả lời những câu mà chẳng bao giờ anh trả lời cả. Và chẳng một ai, đại úy Lắc-ti-kốp, hay tiểu đoàn trưởng Cli-mô-vít, hay chỉ huy trưởng binh đoàn Xa-rít-sép, hay vợ anh lúc này đang thiêm thiếp ngủ với đứa con ba tháng trong căn phòng ở Un-đua Khan, chẳng một ai trên đời sẽ còn biết được chuyện đó.

Anh biết rằng dưới mắt tiểu đoàn trưởng anh là một trung đội trưởng tồi. Anh biết rằng đã hai lần Cli-mô-vít dọa cắt chức anh, và nếu anh ta chưa làm, chỉ là vì tình hình thiếu cán bộ.

Nhưng anh cũng biết rằng lúc này anh không sợ chết và anh sẽ chết không hé răng nói một lời.

Trong lúc người ta dẫn anh đến đây, người bị trói chặt và xô đẩy như một gói nặng thồ trên yên ngựa, suốt dọc đường anh đã không ngừng khóc; khóc mà không để bọn bọn Nhật nom thấy. Tuy không sợ chết nhưng anh vẫn không ngừng cảm thấy một sự khủng khiếp duy nhất là vĩnh viễn không còn ai biết được nhưng giờ phút cuối cùng của anh ra sao, không ai biết được về điều đáng buồn hơn nữa là chẳng ai có thể tin rằng anh đã chết khá hơn anh từng sống.

Giờ đây với ý nghĩ khủng khiếp đó và trong lòng dửng dưng hoàn toàn đối với mọi sự việc có thể xảy đến cho mình, anh đứng trước I-nô-u-ê đang chất vấn anh.

— Nếu mày không trả lời, mày sẽ phải chết, mày sẽ bị hành hình — tên thông ngôn nói nhấn mạnh vào âm đầu chữ «hành hình», làm Ốp-si-ni-cốp nghe xa lạ. Mới đầu anh không hiểu hắn định nói gì, về sau hiểu ra, anh vẫn tiếp tục im lặng.

Theo lệnh I-nô-u-ê, viên thông ngôn nhắc lại câu hỏi; «Xe tăng Nga hiện giờ ở đâu?» Người tù binh vẫn đứng thẳng, đầu cúi trên ngực.

Thái độ thất vọng này suốt thời gian hỏi cung khiến cho Ca-mát-xu-ba-ra tin chắc rằng tên tù binh Nga sắp sửa trả lời, nhưng anh ta lại không trả lời.

— Bắt nó ngẩng mặt lên — cuối cùng Ca-mát-xu-ba-ra ra lệnh, hắn đột nhiên cảm thấy thèm muốn dữ dội được nhìn vào mắt người sĩ quan xe tăng này.

Thiếu tá Nô-ga-tô tiến lên một bước, tháo kiếm ra, lấy đốc kiếm ấn đánh khấc một cái vào cằm người tù binh, nhấc đầu anh lên.

Giờ đây người tù binh Nga, cằm tựa trên đốc kiếm, đứng trước Ca-mát-xu-ba-ra, đầu ngẩng lên, mắt nhìn thẳng về phía trước; một con mắt bầm tím, mi khe khẽ chớp, mắt kia không động đậy một cách kỳ quặc, tròn và đỏ to hơn một con mắt bình thường gấp ba lần.

I-nô-u-ê một lần nữa ra lệnh báo cho tên tù binh biết là nếu hắn ta nhất định không trả lời, hắn ta sẽ bị hành hình ngay tức khắc. Một lần nữa người sĩ quan xe tăng không nói gì yà tiếp tục nhìn Ca-mát-xu-ba-ra, im lặng; trước cái nhìn đó Ca-mát-xu-ba-ra cáu kỉnh hiểu rằng tất cả cuộc hỏi cung này ngay từ lúc bắt đầu chỉ là một chuyện mất thời giờ vô ích.

— Đem nó đi. Tôi giao nó cho anh! — Ca-mát-xu-ba-ra quay ra nói với Nô-ga-tô và cắt ngang lời tên thông ngôn giữa lúc hắn đang lúng ta lúng búng nói một tiếng Nga.

Thiếu tá Nô-ga-tô bỏ kiếm xuống, nhưng Ốp-si-ni-cốp không gục rũ đầu trên ngực nữa, anh vẫn tiếp tục ngàng cao lên như trước. Anh đứng như thế trong một giày; anh lầy hết sức thở dài, một cái thở dài thăm thẳm trong đó người ta có thể gợi lên tất cả một cuộc đời, và quay đi ra phía cửa.

Thiếu tá Nô-ga-tô đi theo sau, một tay vẫn giữ gọng kính, và tay trái chốc chốc lại lấy đốc kiếm thúc vào lưng người tù binh.

Khi hắn đã ra khỏi, Ca-mát-xu-ba-ra đứng im lặng gần một phút, dỏng tai nghe. Không có tiếng súng nổ.

— Hắn đã thủ tiêu bằng kiếm rồi — I-nô-u-ê nói. — Nô-ga-tô sử dụng kiếm rất cừ. Trung tướng có nhớ lần hành hình Bao-đin không? — Và nghĩ đến một bên má tím đỏ và cặp kính vỡ của Nô-ga-tô, hắn cười khảy.

Ca-mát-xu-ba-ra không nói gì. Người chiến sĩ xe tăng Nga này, mặc dù cái chết đe dọa vẫn im lặng không nói, là một cái tát cuối cùng buộc Ca-mát-xu-ba-ra quyết định cái điều mà hắn không ngừng nghĩ đến những giờ gần đây, từ lúc hắn biết tin liên lạc với Gin-gin Xu-mê bị cắt đứt. Cách chỉ huy sở hai cây số về phía Đông, trên một nền nhỏ ngụy trang, có chiếc máy bay của ban tham mưu mà không biết do một tình cờ kỳ quái nào, pháo binh Nga chưa phá hủy. Với chiếc máy bay đó người ta có thể trong nửa giờ bay trên vòng vây của xe tăng Nga, và tiếp tục chỉ huy từ Gin-gin Xu-mê và để I-nô-u-ê ở lại đây. Nếu lúc này còn chưa quá chậm, khi mặt trời mọc, việc đó không còn thực hiện được nữa.

«Một quyết định như thế đòi hỏi phải cẩn trọng và khôn ngoan» Ca-mát-xu-ba-ra nghĩ thầm và ưỡn căng ngực ra trước khi quyết định nói điều đó với I-nô-u-ê là người bắt buộc phải ở lại.

Và trong lúc hắn cố kiên quyết và dọn giọng để nói những lời cần thiết đó một cách hách dịch và lạnh lùng rồi sau đó không chút nhíu lông mày chịu đựng câu trả lời trong mắt I-nô-u-ê, một cảm giác khiếp sợ không cưỡng lại được, một cảm giác khiếp sợ đơn giản và tầm thường cũng dần dần lớn lên trong hắn; vì hắn biết rằng cách đây mười cây số, đâu đó trong tối, những xe tăng Nga đang tiến và bắt liên lạc với nhau, và trong mỗi một chiến xa đều có những chiến sĩ xe tăng người Nga giống như chiến sĩ xe tăng Nga vừa rồi đây, đứng im lặng trước mặt hắn, và giờ đây bị thiếu tá Nô-ga-tô sả kiếm chém chết.

— Đại tá! — Ca-mát-xu-ba-ra nói, giọng hách dịch và ngân vang, hắn có một cảm giác thích thú ngắn ngủi được nghe tiếng mình ngân lên đúng như ý muốn — Tôi tin cậy ở ông và giao cho ông thay tôi ở lại đây trong lúc tôi vắng mặt.

Và hắn gặp hai con mắt I-nô-u-ê nhìn hắn, vẻ kỳ dị.

Đó là cái nhìn của một con người biết rằng mình sắp chết và trong hắn ta nỗi sợ hãi cho tính mạng đấu tranh với cảm giác khinh bỉ một kẻ định thoát thân, bỏ mặc kẻ khác lại chết thay cho nó.

Chỉ huy bộ phận trinh sát, đại tá Sơ-mê-lép, một người cao lớn tóc hung và quăn, khuôn mặt dài trông thông minh và hay giễu cợt, ngồi xếp chân bằng tròn, theo kiểu châu Á, trong một chiếc lều nhỏ dựng lên vội vã giữa đám xe tăng đỗ lại ban đêm trong thảo nguyên.

Sơ-mê-lép rút từng sợi cỏ khô cháy và lơ đãng lấy ngón tay vô nát hay bẻ gãy. Mẩu nến cắm trên chiếc xà-cột đầy căng những giấy tờ bắt được của địch vứt dưới đất, soi sáng bên trong căn lều, ngoài Sơ-mê-lép ra, trong lều lúc này chì có một người nữa: một hạ sĩ quan người Trung-quốc thuộc tiểu đoàn Mãn-châu vừa mới sang hàng ta cách đây hai giờ.

Được tổng chỉ huy phái đến từ ngày đầu tiên tiến công cao điếm Pa-lét-dơ, với mệnh lệnh chưa được trở về chừng nào chưa đánh chiếm được mỏm núi đó, hôm nay đã là ngày thứ ba Sơ-mê-lép ở với binh đoàn Xa-rít-sép. Bản thân Sơ-mê-lép cũng có đủ can đảm để không xúc động trước mệnh lệnh đột ngột của tổng chỉ huy. Trái lại, anh còn thấy thú vị; suốt các đợt xung phong lên Pa-lét-dơ, anh đều có mặt trong vòng chiến, dưới bom đạn, và điều đó còn khiến anh ít sợ hơn là trở về ban tham mưu gặp đại tướng, một cuộc gặp gỡ, theo anh, chẳng báo hiệu một tí gì tốt lành cả. Đáng lẽ một ngày, người ta mất ba ngày với mỏm Pa-lét-dơ: cứ điểm này được phòng thủ ngoài mọi cái người ta có thể tưởng tượng được, và chính Sơ-mê-lép và đội trinh sát đã mắc khuyết điểm đánh giá nó không đúng.

Vì Sơ-mê-lép ở cùng với đơn vị tiến công Pa-lét-dơ và không có một cái nhìn toàn bộ về những trận đánh đang tiếp diễn, anh không nghĩ được rằng cứ điểm này sỡ dĩ cầm cự lâu như thế, một phần vì những công sự của nỏ, và một phần cũng vì quân Nhật đã hai lần tung lực lượng đến tiếp viện, gây khó khăn thêm cho tình hình của ta ở phía Bắc, nhưng mặt khác việc này lại làm cho cuộc tiến công chủ yếu của ta ở phía Nam dễ dàng hơn.

Và Sơ-mô-lép còn không biết một điều nữa; tổng chỉ huy đã chỉnh anh về chuyện đã qua, nhưng ông ta cho rằng đó là một bài học tốt cho những ngày tới, và không có ý định trở lại một câu chuyện mà sau đó vào ngày đầu của cuộc tiến công, Sơ-mê-lép đã ra khỏi hầm, mặt tái bệch không còn hột máu.

Tất cả những sự việc đó Sơ-mê-lép không biết một phần là do những điều tình cờ của trán đánh, một phần là do trong thâm tâm, anh những muốn sau này mới giáp mặt tổng chỉ huy: nên sau khi Pa-lét-dơ bị tiêu diệt, Sơ-mê-lép vẫn tiếp tục tiến quân với binh đoàn thiết giáp trong một chiếc xe tăng chiến đấu, và khi Xa-rít-sép nhìn anh bằng con mắt nghi ngờ, anh quả quyết tuyên bố rằng chỉ huy trinh sát chính là phải có mặt ở nơi đơn vị xe tăng cắt đứt hậu quân của địch.

Được tin tiểu đoàn Mãn-châu ra gặp xe tăng và chạy sang hàng ta, nửa giờ sau Sơ-mê-lép đã có mặt tại chỗ; anh không những phấn khởi vì bản thân sự việc này mà còn ở chỗ nó hình như chứng minh cho việc anh tự nguyện ở lại với đơn vị xe tăng là đúng.

Trong khi nói chuyện với những người lính Trung-quốc, Sơ-mê-lép chỉ sau một lát đã đặc biệt chú ý đến một người trong bọn họ. Căn cứ vào thái độ như kính trọng của tất cả đối với anh ta, chắc anh ta là người cầm đầu.

Sau cuộc nói chuyện chung, người lính đó đến gần Sơ-mê-lép và hạ thấp giọng, đề nghị được nói chuyện riêng với anh.

Lúc này, trong căn lều dưới ánh sáng, người ta có thể nhìn thấy anh ta đeo cấp hiệu hạ sĩ quan. Anh ta ngồi trong một góc, đối diện với Sơ-mê-lép, và từ từ hút điếu thuốc lá Sơ-mê-lép đưa mời anh, một cách khoái trá. Trên nét mặt anh ta có thể đọc thấy lần lượt vẻ mệt mỏi và thích thú của một người từ lầu bắt buộc phải sống co mình lại.

Người hạ sĩ quan này, tên là Lỗ Châu, đã trả lời mọi câu hỏi của Sơ-mê-lép về những đơn vị quân Nhật bị bao vây, và giờ đây sau khi Sơ-mê-lép nhét vào túi cuốn số tay kếch sù đã cũ của anh, hai bên nói chuyện chơi với nhau.

Lỗ Châu đúng như Sơ-mê-lép đoán, là người cầm đầu một nhóm nhỏ chiến sĩ và hạ sĩ quan đã định bố trí, hễ có dịp đưa tiểu đoàn sang phía các đơn vị Xô — Mông; họ đã bắt đầu tiến hành công việc đó từ khi còn ở bên kia biên giới trước khi bị điều ra mặt trận. Anh ta tự giới thiệu là một đảng viên Cộng sản do tổ chức ở Cáp-nhĩ-tân cử đến hoạt động tuyên truyền chống Nhật trong các đơn vị của Mãn-châu quốc.

Lỗ Châu tháo đế giày rút ra một mảnh giấy bản mỏng có ghi mấy hàng chữ tượng hình nhỏ xíu và một con dấu đỏ chữ Trung-quốc. Mò mẫm mãi mới hiểu được những chữ tượng hình này Sơ-mê-lép chỉ nhún vui, anh thán phục tinh thần dũng cảm của con người đang ngồi trước mặt anh, và mỉm cười anh nói nằm ngủ trên nệm rơm bên những chiếc giày này có nghĩa là đêm nào cũng nằm bên bản án tử hình của bản thân mình.

Bỗng một nụ cười thoáng qua trên nét mặt. Lỗ Châu trả lời trong trại lính chẳng lấy đâu ra nệm rơm hoặc phản nằm. Quân Nhật cho rằng nền đất nện và một chiếc mái nhà thủng đã là quá đủ.

— Vả lại tôi công tác tốt. — Lỗ Châu sờ vào cấp hiệu hạ sĩ quan của anh ta, cử chỉ gọn và kín đáo. — Suốt một năm trời cho đến hôm nay, tôi không bị khiển trách một lần nào.

— Thể anh không bị tình nghi sao? — Sơ-mê-lép hỏi.

Lỗ Châu trả lời quân Nhật khó lòng mà có thể nghi ngờ riêng một người nào vì chúng nghi ngờ tất cả mọi người lính Trung-quốc, ngay cả các sĩ quan.

— Và như thế cũng không phải là chúng ngu ngốc — anh nói thêm — Chỉ huy đại đội tôi cũng chạy sang cùng với chúng tôi. Mà hắn ta xuất thân từ một gia đình phong kiến và đã từng đi lính dưới thời Viên Thế-khải, rồi trong đội cận vệ của Trương Tác-lâm, tóm lại — anh chàng Trung-quốc mỉm cười, nhưng chỉ mỉm cười bằng đôi mắt thôi — hắn là một thằng khốn nạn từ chân cho đến đầu.

— Nhưng sao hắn lại chạy sang bên chúng tôi? — Sơ-mê-lép hỏi.

— Khi một nước bị người nước ngoài chiếm đóng, những người thuộc những tầng lớp khác nhau, vào những lúc khác nhau, có nhưng lý do khác nhau để bất mãn đối với chúng. Cách đây mười ngày, lúc duyệt binh ở Gin-gin Xu-mê tên huấn luyện viên Nhật đã nổi cáu và đã dọt cho ngài đại đội một trận trước mặt binh lính bằng chiếc roi ngài vẫn thường dùng để quất bọn tôi. Mặt hắn ta vẫn còn nhiều vết tím bầm.

Một lần nữa Lỗ Châu lại thoáng một nụ cười. Những khả năng tâm lý của một người bền bỉ nhất về thể chất và tinh thần cũng khó lòng mà chịu đựng được tất cả mọi cái anh đã trải qua từ ba ngày hôm nay. Anh đã ở bảy mươi hai giờ liên tiếp trong lò lửa của pháo binh Xô-viết, đêm ngày, lay chuyển trời đất; anh đã cảm thấy cùng một lúc cái khủng khiếp của chết chóc trên chính đầu mình, anh thấy gần như không thể tránh được, và niềm vui xẫm tối nhìn thấy quân Nhật bỏ chạy mất hồn như trong một bầy chuột và chết dưới mắt anh. Nhưng sự căng thẳng quá sức người của ba ngày đó lúc này không thấy hiện trên mặt anh. Mặc dù đã ba đêm nay không ngủ, anh không cảm thấy nhọc mệt về thể xác, ngược lại, anh muốn cuộc nói chuyện này đã bắt đầu từ hơn một giờ, sẽ kéo dài mãi.

Người đại tá Xô-viết ngồi trước mặt anh nói tiếng Trung-quốc, theo thổ ngữ miền Bắc, cũng là tiếng của Lỗ Châu; đại tá nói về nước Trung-hoa nơi trước kia anh ta từng sống và am hiểu. Chỉ nguyên điều đó cùng đã có nhiều ý nghĩa dối với người hạ sĩ quan Trung-quốc và tạo nên giữa hai người thêm một mối dây liên hệ,

Hồi trẻ làm khuân vác rồi làm phu kíp trong nhiều ga trên đường xuyên Xi-bê-ri, rồi làm thợ khóa ở đề-pô ga Cáp-nhĩ-tân II, Lỗ Châu biết chừng vài trăm chữ Nga và có thể nói những câu rất thường, nó đã giúp anh trong những lời cắt nghĩa đầu tiên với các chiến sĩ xe tăng, khi anh đến trước họ.

Nhưng lúc này anh không dùng đến kho chữ Nga của mình và hưởng sự khoan khoái được nói chuyện với đại tá bằng tiếng Trung-quốc.

 Không khó khăn, không chọn chữ, Lỗ Châu trả lời những câu hỏi rất người nó vang lên lạ lùng, trong chiếc lều quân sự này, dưới sấm nổ của pháo binh; anh nói về vợ, con, về công việc ở đề-pô: và việc anh phái làm bao nhiêu và lĩnh được bao nhiêu bát gạo; đó là những câu hỏi của một người xuất thân từ một gia đình lao động có thể hỏi một người lao động như mình.

Lỗ Châu còn cảm thấy hình như đồng chí đại tá Xô-viết này trước cũng là công nhân xe lửa, và anh đã không lầm: trước cách mạng Sơ-mê-lép làm lái xe, và đã công tác suốt thời kỳ nội chiến trong những tầu bọc sắt.

Về phía Sơ-mê-lép cũng cảm thấy thú vị vì nói tiếng Trung-quốc trơn tru đến như thế. Và câu chuyện càng kéo dài, mỗi lúc anh một nhận thấy rõ hơn là mặc dù bị gián đoạn một năm anh vẫn gần như không quên món sinh ngữ này.

Vừa nói chuyện với người đảng viên cộng sản Trung-quốc anh không thể không nhớ, ngoài ý muốn của anh, đến thời kỳ làm việc ở bên đó trong chức vụ tùy viên quân sự bên cạnh chính quyền Tưởng Giới-thạch. Bao nhiêu nụ cười đạo đức giả bao nhiêu bộ mặt vênh váo anh đã thấy trong những năm đó, bao nhiêu những tên ăn cắp mặc quân phục tướng lĩnh ngày ngày như diễu qua trước mắt anh và bọn chúng càng cảm thấy tương lai mù mịt, càng tỏ ra láo xược và càng hối hả ăn cắp nhiều hơn nữa. Thật quá hiếm hoi có những dịp được cảm thấy những khuôn mặt người trong những chức vụ đó, được nói chuyện với những người như người lính ngồi trước một anh lúc này, những người, chỉ những người này mới thật sự tạo nên nước Trung-hoa chân chính.

Lúc này khi nhìn người bạn Trung-quốc, Sơ-mê-lép muốn nói «Phải, đồng chí Lỗ ạ. Các anh còn phải làm đảo lộn vô khối thứ nữa, anh và các đồng chí của anh, trước khi mọi việc bên nước anh trôi chảy ổn thỏa! Anh có sống đến lúc đó không? Và nếu anh sống được đến đó, các con anh chắc đã lớn rồi sao? Và đầu anh lúc này tóc không điểm một sợi hoa râm, lúc đó chẳng đã bạc trắng cả rồi sao?

Sơ-mê-lép nghĩ như thế khi nhìn người bạn Trung-quốc và anh không nói một lời. Nhưng cái đức tính đặc biệt của tâm hồn người Xô-viết, bắt buộc người đó phải hết sức cầu mong hạnh phúc cho những người dũng cảm thuộc một dân tộc khác như cầu mong hạnh phúc, cho chính mình, biểu lộ trên nét một Sơ-mê-lép rõ ràng đến độ, Lỗ Châu có lẽ lại cảm thấy tất cả những điều đó rõ rệt hơn vì Sơ-mê-lép không phát biểu ra.

— Đồng chí đại tá! Tôi cần có một tấm chân dung Sta-lin — lần đầu tiên từ khi hai người nói chuyện anh dùng tiếng Nga giọng hơi sai một chút, và như thấy là yêu cầu đó có thể tỏ ra quá táo bạo về phía mình, anh nói thêm ngay bằng tiếng Trung-quốc, rằng anh cần bức chân dung đó cho cả tiểu đoàn; một lần ở doanh trại anh đã thử vẽ, theo trí nhớ, chân dung Sta-lin cho anh em lính xem, nhưng nó ít giống quá, nên anh phải xé đi. Anh là một nghệ sĩ quá tồi để làm việc đó.

Sơ-mê-lép biết rằng mình không đem chân dung Sta-lin theo, nhưng vì quá muốn thỏa mãn lòng mong ước của người bạn Trung-quốc, nên anh cũng nắn túi áo bơ-lu-dông để kiểm tra thêm, và buồn rầu liếc nhìn chiếc xà-cột bên trong cũng không có nốt.

— À này đồng chí đại úy — anh quay về phía Cli-mô-vít, đúng lúc đó vén chiếc rèm lên chui vào lều — đồng chí có mang theo một cuốn sách nào có chân dung đồng chí Sta-lin không?

— Để làm gì?

— Đồng chí Trung-quốc này hỏi xin cho những anh em binh sĩ vừa chạy sang phía ta; tôi không có. Tôi nghĩ rằng ta có thể cắt từ một cuốn sách ra. Một trường hợp như thế này cũng đúng làm việc đó. Anh ấy là đảng viên Cộng sản — Và một lần nữa Sơ-mê-lép chỉ vào Lỗ Châu.

— Khi nào toán thứ hai đến, chúng ta sẽ có — Cli-mô-vít nói — Tôi cũng có một bức đó trong hành lý.

Cuốn sách Cli-mô-vít nói đến là một tập thơ về Sta-lin, có in chân dung của Người. Nó vốn của chiến sĩ bắn súng trên tháp xe Di-bin, bị hy sinh gần Ba-in Xa-gan, Cli-mô-vít đã lấy quyển sách đó để làm kỷ niệm. Một vết máu còn lại trên một bìa và gáy sách bị một mảnh đạn xén rách. Nhưng lúc này, khi biết rằng người Trung-quốc ngồi trước mặt mình là đảng viên Cộng sản, Cli-mô-vít không một chút do dự, nghĩ ngay đến cuốn sách đó.

— Thưa đại tá, tôi không làm phiền đồng chí chứ? — Cli- mô-vít hỏi Sơ-mê-lép.

— Ồ không, xin anh cứ tự nhiên.

Đi với tiểu đoàn Cli-mô-vít từ hai mươi bốn giờ nay, nên trong một chừng mực nào và mặc dù trong cấp bậc của mình ở trên, Sơ-mê-lép vẫn cảm thấy chút ít ở dưới quyền Cli-mô- vít, người quyết định việc sử dụng chiến sĩ và xe tăng của tiểu đoàn.

Cli-mô-vít ngồi xuống đất, xin phép Sơ-mê-lép hút thuốc, anh rút trong bao ra điếu thuốc lá cuối cùng dập nát hết lấy một mẩu giấy thuốc lá dán vào và bắt đầu hút một cách khoái trá.

Những trinh sát viện đi bộ còn chưa mang báo cáo về, nhưng theo dấu hiệu quy định trước, một hỏa pháo màu xanh vằn trên nền trời cách hai cây số về phía Nam, báo tin họ đã gặp xe tăng của binh đoàn Ma-khô-tin. Cli-mô-vít đã căn dặn xong những chỉ thị cần thiết. Anh để lại hai đại đội xe tăng bố trí cho ban đêm, nối đuôi nhau rải theo dọc biên giới; bản thân anh cùng với một đại đội có ý định tiến sâu hơn về phía Nam. Anh vào đây một lát. chính là để nói với Sơ-mê-lép là đã đến lúc nhổ lều, vì khi mặt trời bắt đầu mọc, xe tăng sẽ lên đường. Nhưng thấy Sơ-mê-lép với người lính Trung-quốc chưa nói chuyện xong, anh định ngồi xuống hút thuốc trong khoảng dăm phút còn lại trước giờ tiến công để khỏi cản trở câu chuyện của hai người.

Lỗ Châu và Sơ-mê-lép lại tiếp tục nói chuyện sôi nổi bằng tiếng Trung-quốc, và Cli-mô-vít để tai nghe những âm thanh không quen thuộc của thứ ngoại ngữ đó một cách thú vị. Anh biết rằng Sơ-mê-lép, trông chưa đến bốn mươi tuổi, đã từng chiến đấu trong thời kỳ nội chiến hồi anh ta còn trẻ măng bị hai vết thương và một chỗ dập xương, bây giờ thỉnh thoảng khi Sơ-mê-lép nói còn làm anh ta khẽ nhíu mi mắt bên trái như là anh ta mời người nói chuyện với mình một cách mỉa mai hãy im lặng và nghe tiếp. Trên chiếc áo bơ-lu-dông lịch sự bằng ga-bác-đin xám của đại tá, lấp lánh mới tinh chiếc huân chương Cờ đỏ, anh được tặng thưởng do những thành tích đạt được khi tiến hành nhiệm vụ đặc biệt. Trong một vải mẩu chuyện ngắn ngủi Cli-mô-vít trao đổi với Sơ-mê-lép, đại tá tỏ ra là một người thông minh và lịch lãm. Lúc này đây, trò chuyện với người Trung-quốc, hình như anh cũng nói những điều thông minh và quan trọng, vì người Trung-quốc, cúi về đằng trước, lắng nghe anh hết sức chăm chú. Đồng thời sự táo bạo thiếu suy nghĩ và không cần thiết của Sơ-mê-lép khi nhảy ra khỏi chiến xa dưới đạn địch hoặc leo lên đuôi theo xe tăng, cũng gây cho Cli-mô-vít một cảm giác khó chịu. Những lúc đó, anh thấy hình như Sơ-mê-lép chưa đủ chín chắn so với cấp bậc của anh ta. Nhưng lúc này nghĩ cho cùng, anh vẫn không quyết định được nên nghĩ thế nào về con người này.

Dần dần, quên hai người đang nói chuyện Cli-mô-vít trở lại với những ý nghĩ đang làm đầu óc anh bận rộn.

Đêm tối đầy lo âu đã sắp hết. Cho đến tận cùng, anh thấy đè trĩu trên người cái trách nhiệm đặc biệt và hiếm có ấy cộng thêm vào những mệt mỏi của một việc làm vất vả khó nhọc và những đêm không ngủ.

Những xe tăng của anh rải dọc suốt mấy cây số trong thảo nguyên, suốt đêm chĩa đại bác và súng máy về cả phía Tây, phía quân Nhật bị bao vây, lẫn phía Đông, phòng một cuộc tiến công có thể xảy ra cũng của quân Nhật từ phía Mãn-châu lại.

Một đêm đen ngòm, và không có nhiều người, ngoài số chiến sĩ trong các chiến xa chỉ có một đại đội súng máy (mà lại không đủ) đi theo bằng cam-nhông, lúc này đang phân tán trong thảo nguyên để bảo vệ nếu quân Nhật định chọc thủng giữa ban đêm. Thật ra Cli-mô-vít chỉ có thể tin cậy được vào các chiến xa, mà ban đêm, chiến xa lại mù không nhìn thấy gì. Cli-mô-vít cũng đã ra lệnh, trường hợp bị tiến công, sẽ bật đèn pha và bắn thẳng vào bộ binh Nhật. Nhưng ngược lại, với đèn pha bật sáng, xe tăng có thể trở nên mục tiêu cho pháo binh. Tất cả không phân biệt ai — trừ những người trong các xe — đều phải ra canh gác. Bản thân anh không chợp mắt, suốt đêm đi quanh các trạm gác, ngại nhất là việc quân Nhật bò đến đốt xe.

Ở phía Tây, trong vòng đai, pháo binh bắn suốt đêm, còn về phía Đông, bên kia biên giới Mãn-châu, bao trùm một không khí im lặng như chết, xem ra nó còn nguy hiểm hơn tiếng ầm ầm của mặt trận từ phía Tây dội lại nhiều.

Cách đây hai giờ, trung úy trung đội trưởng Ốp-si-ni-cốp không tuân lệnh trên đã vác xe tăng đi về phía Tây Nam, và không thấy anh ta trở về, chẳng bao lâu đạn cũng ngừng bắn ở phía đó. Cli-mô-vít đã phái một phân đội trinh sát đi tuần tra, nhưng chạm quân Nhật, bị chúng sả súng máy bắn nên đã rút lui.

Việc Ốp-si-ni-cốp mất tích nhấn mạnh thêm vào nguy cơ của tình hình xe tăng phải trải qua từ đây cho đến lúc mặt trời mọc. Lúc này Cli-mô-vít tự trách mình ngay lúc đang chiến đấu đã không sớm cắt quyền chỉ huy của Ốp-si-ni-cốp vì tính ngổ ngáo xằng của anh ta, nhưng đồng thời anh cũng thấy thấp thỏm và ái ngại cho Ốp-si-ni-cốp và đồng đội. Việc xe tăng không bắn một lần nào chẳng báo hiệu một điều gì tốt đẹp cả. Vấn đề những hàng binh Trung-quốc cũng làm anh lo ngại. Anh không định cho đưa họ đi về phía sau, lúc giữa đêm, bằng một con đường bí mật vì sợ bị quân Nhật tiến công. Và lúc này với mặt trời lên, anh lại lo trường hợp một cuộc tiến công bất thình lình, họ sẽ bị kẹp giữa hai hỏa lực, giữa thảo nguyên, hoàn toàn không có chỗ trú ẩn. Anh đã cho họ ăn, phát cho họ gần hết cả số dự trữ ít ỏi và không thể đụng đền được của các chiến sĩ xe tăng, và ra lệnh cho họ đào hầm để phòng ngừa mọi sự bất trắc có thể xảy tới.

Tất cả những cái đó làm anh bận trí suốt đêm và vẫn còn tiếp tục đến giờ: anh nghĩ đến ban ngày sắp sửa ló ra với một cảm giác khoan khoái lẫn lo âu. Nhìn đồng hồ anh thấy năm phút đặc ân anh tự cho mình đã trôi qua. Giữa lúc anh đứng dậy để nói với Sơ-mê-lép rằng đã đến lúc nhổ lều và bắt đầu tiến quân thì ở bên ngoài một giọng nói quen thuộc, giọng nói trầm và khàn khàn của Gooc-đi-ép-xki vang lên:

— Tiểu đoàn trưởng của anh đâu? Tìm khắp nơi mà chẳng có cách nào gặp anh ta cả?

Cli-mô-vít vội ra khỏi lều và nhìn thấy bóng ba người: tiểu đoàn phó Cô-rô-vin, Gooc-đi-ép-xki và một người ánh không biết.

— Báo cáo đồng chí chính ủy binh đoàn... Cli-mô-vít nói

Gooc-đi-ép-xki ngắt lời:

— Thôi, Cô-rô-vin đã báo cáo rồi. Tôi đến chính thức báo tin cho anh biết là tôi đã đem bộ binh theo cùng với tôi. Anh bằng lòng chứ?

Một tháng rưỡi ngoài mặt trận đã cho Gooc-đi-ép-xki lối ăn nói sù sì của người lính: nó càng mâu thuẫn rõ với bản chất hiền dịu càng ngày càng sâu sắc của anh.

— Thế nào, thưa đồng chí chính ủy! — Cli-mô-vít, vừa nói vừa thở dài khoan khoái, trút theo ra tất cả những điều đã làm khổ anh đêm đó.

— Chính chỉ huy phó sư đoàn vừa đến với tiểu đoàn xung kích. Họ đã đi 23 cây số trong đêm. Và như thế sau trận đánh! — Gooc-đi-ép-xki nói, giọng phấn khích.

— Trung tá Pan-sen-cô — người thứ ba đứng trong bóng tối, bên Gooc-đi-ép-xki, mà Cli-mô-vít không biết, tự giới thiệu. Anh đưa tay cho Cli-mô-vít, và Cli-mô-vít lắc tay anh với tất cả sức mạnh của niềm vui lúc bấy giờ.

— Báo cáo đồng chí chính ủy, chắc Cô-rô-vin đã báo tin cho đồng chí biết là việc liên lạc bằng pháo hiệu với xe tăng của Ma-khô-tin đã làm được. Chúng tôi đã nhìn thấy pháo hiệu...

— Ừ bằng pháo hiệu thế là tốt — Gooc-đi-ép-xki nói — nhưng có lẽ chúng ta nên lên đường để tự mình liên lạc được thì tốt hơn. Trời đã bắt đầu sáng rồi. Ta lên đường thôi!

Cli-mô-vít tưởng những lời của Gooc-đi-ép-xki có ngụ ý khiển trách gì mình, anh nói:

— Báo cáo đồng chí chính ủy, tôi cũng muốn tự mình đi bắt liên lạc, nhưng tôi không thể rời bỏ đơn vị ban đêm được. Tình hình như con dao hai lưỡi.

— Phải, trước thì thế. — Gooc-di-ép-xki nói cũng vui vẻ và sôi nổi như hồi nãy và không một chút ý định nào chê trách Cli-mô-vít — Bây giờ tình hình thay đổi rồi, bộ binh đã đến.

Anh nói chữ «bộ binh» như một chữ đẹp đẽ nhất, khích động nhất trên đời, với tất cả tấm lòng đặt vào đấy. Anh quay sang Pan-sen-cô:

— Ông bạn mình phấn khởi quá! Thật mình chỉ muốn ôm hôn ông một cái. Hai mươi nhăm cây số trong bốn tiếng đồng hồ! Các anh có thấy không?

Bất thình lình quay lại phía Cli-mô-vit, vẻ lo lắng, chính ủy hỏi:

— Đại tá Sơ-mê-lép có ở đơn vị anh không? Không biết anh ta đi đâu?

— Tôi đây — Sơ-mê-lép vừa nói vừa từ trong lều đi ra — Có chuyện gì thế?

— Tổng chỉ huy đang tìm anh. Tôi và Xa-rít-sép bị chỉnh cho một trận nên thân vì anh đấy. Và ông ra lệnh phải mang anh về cho bằng được dù anh sống hay chết.

— Tổng chỉ huy có giận lắm không? — Sơ-mê-lép hỏi giọng sượng sùng.

— Nói với anh thế nào bây giờ — Gooc-đi-ép-xki lúc này nhìn mọi thứ đều mầu hồng, trả lời — tôi còn chưa hiểu đầy đủ về tính nết của ông ta: Xa-rít-sép bảo rằng cũng không đến nỗi lắm. Ông ta cáu, nhưng vẫn riễu cợt một chút. «Thế nào, ông nói. anh ta sợ tôi và anh ta cuốn gói sang chỗ quân Nhật phải không?» Nhưng Xa-rít-sép cũng nói là anh vừa lên đường ngay sau khi tôi báo tin cho anh biết, nếu không…

À đợi xem!...

Gooc-đi-ép-xki bỗng ngừng lại và nghển cổ lên vẻ nghe ngóng một cái gì. Phía trên đầu họ, một chiếc máy bay nom thấy rõ và bay thấp trong vòm trời vừa mới bắt đầu rạng nhợt tái, tiếng máy bay vo vo đứt quãng.

— Không phải máy bay của ta — Cli-mô-vít nói. Một lần nữa, tất cả lại lắng nghe: máy bay bay về phía Mãn-châu.

— Thôi đúng rồi, chắc là một tên xa-mua-rai to không muốn nằm trong vòng vây và đang đánh bài chuồn đây — Sơ-mê-lép nói.

Anh trở nên vui hơn chút ít khi biết tổng chỉ huy giận như thế mà vẫn còn có câu khôi hài.

— Và tại sao không? — Gooc-đi-ép-xki đáp lại — Có thể lắm! Vào giờ này, tình hình chúng nguy đến nơi rồi.

Và anh đưa tay quàng lấy đôi vai rộng của Pan-sen-cô.

— Không có lời nào để nói được việc bộ binh của ông bạn đến đúng lúc tới chừng nào!

Tiếng vo vo của máy bay chỉ còn vọng lại yếu ớt từ chân trời, ở đó bình minh đã trải ra một đường viền ánh sáng đầu tiên mầu lục.

Cuộc chiến đấu đã đến ngày thứ bảy mà Cli-mô-vít vẫn chưa bị thương, mặc dầu anh đã tham dự vào hai mươi đợt tiến công. Từ lâu anh đã quên vết thương nhẹ ở Ba-in Xa-gan, và anh tự cho là «bất khả xâm phạm» đối với bom đạn.

Đi đến biên giới Mãn-châu, binh đoàn anh đóng lại đấy một ngày, cho đến lúc bộ binh và pháo binh đã thắt chặt vòng vây, liên lạc được với nhau. Sau đó, người ta rút binh đoàn khỏi biên giới và phân tán từng tiểu đoàn vào những trung đoàn bộ binh đã tiến công những ổ phòng ngự chính của quân Nhật trong vòng vây. Trong thời gian đó những sư đoàn Nhật-bản, đã mất nửa số quân và bị bao vây vẫn còn chiếm được một khu vực rải rác nhiều quả đồi quan trọng: Ngọn đồi xanh, Pét-san, Rê-mi-dốp và hàng trăm quả đồi khác nhỏ hơn.

Những quả đồi này như do một bàn tay khổng lồ nào vốc đầy tay đất đá trên dãy hoành sơn của núi Khin-gan và ném không xa đấy ngay trên thảo nguyên.

Trong khu vực đồi này, hiện có hơn hai vạn quân Nhật bị bao vây, không muốn hàng và chiến đấu hết sức quyết liệt.

Tình hình diễn ra đúng như nó phải diễn ra trong trường hợp tương tự: một bộ binh đông đảo vừa được huấn luyện thuần thục, đã bị một đợt xung phong đầu tiên làm choáng váng, nhưng sau đó vẫn còn trong tay hàng trăm đại bác, súng cối và súng máy; chúng bị bao vây, nhưng đã biết kịp thời phòng thủ chu đáo trong những hầm đào sâu dưới đất, có đầy đủ đạn dược lương thực và nhận được của cấp trên, qua vô tuyến điện và chim đưa thư, lời hứa chắc chắn chóng hay muộn thế nào viện binh cũng tới.

Tiếp viện càng có vẻ chắc chắn sắp tới nơi vì những ngày hai mươi bốn, hai mươi nhăm và hai mươi sáu tháng tám bộ phận quân Nhật bị bao vây nghe thấy tiếng súng nổ không ngớt ở mặt trận phía Đông: ở đây Ca-mát-xu-ba-ra từ bên ngoài tìm cách chọc thủng vòng vây, ném vào những cuộc tiến công chính diện một cách ương bướng tàn nhẫn, tất cả những gì rơi vào tay hắn ở Tây Mãn-châu: binh đoàn bộ binh thứ mười bốn, mấy tiểu đoàn độc lập, và có một trung đoàn bảo vệ đường sắt.

Mãi đến ngày hai mươi sáu, khi tất cả những đơn vị đó với số quân gần đầy đủ đã bị vùi sâu dưới cát, và số còn lại phải rút lui sâu về phía Mãn-châu, biên giới mới trở lại yên tĩnh.

Thời gian đó, bên trong vòng vây, bộ binh của ta có pháo binh và xe tăng trợ lực, mỗi ngày gặm nhấm một ít khoảng đất chiếm đóng của quân Nhật, những mảnh đất mới chi chít đường hào và hầm trú ẩn, lỗ chỗ hố đạn và ngổn ngang xác chết.

Người ta tác động vào số quân Nhật bị bao vây như vào một kim loại: bằng sức nổ và bằng sức ép. Các chiến sĩ xe tăng sau khi chọc sâu từ bốn mươi đến sáu mươi cây số ba ngày vừa qua, giờ đây đành phải chịu ì ạch hàng ngày trời để nhích một cây số hay năm trăm thước, vì một hay hai cồn cát tuy bị pháo binh cày đến độ bề ngoài trông như không còn một mẩu nhỏ nào của cuộc sống có thể tồn tại được, mà vẫn tiếp tục khạc ra hàng đống đạn và hàng tràng súng máy.

Trong khoảng mấy cây số vuông trung đoàn bộ binh 117 chiếm lĩnh được với sự hỗ trợ của tiểu đoàn Cli-mô-vit, rải rác những xác xe tăng cháy một cách thê thảm, có những chiếc, nòng đại bác chổng lên trời, in hình lên mỏm những cồn cát đã chiếm được hay ngược lại, có những chiếc đứng xa nhìn không rõ, nòng cắm xuống đất, một bên xích lọt sâu vào một cái hầm, nằm sóng sượt cách một vị trí pháo của quân Nhật vừa bị tiêu diệt độ hai mươi bước, giữa những khúc gỗ hầm trú ẩn túa lên như lông dím và những mảnh đại bác vỡ nát.

Đêm ngày hai mươi, trước khi bắt đầu trận đánh, Cli-mô-vít có hai mươi bảy xe tăng. Những ngày đầu anh chỉ mất có năm chiếc, nhưng những ngày cuối cùng trong những trận đánh bật quân Nhật ra khỏi nhưng cồn cát chung quanh dãy đồi Pét-san anh mất chín chiếc, trong số đó hầu hết mất đứt, vì bị cháy.

Trong bảy ngày chiến đấu, óc anh đã đo được tất cả những nguy hiểm có thể đến với xe tăng trong một địa hình lý tưởng cho việc phòng thủ như khu vực này với dãy đồi, bãi cát, mặt đất đào ngang dọc như hang chuột, nhưng anh không thể ngờ lại tổn thất nặng đến thế. Anh đau xót mỗi lần ngoảnh đầu lại nhìn xác những xe tăng chết cháy nhô trên những mỏm đồi và đứng đâu cũng nhìn thấy. Anh không thể nhịn được vì trong cuộc chiến đấu hồi chiều tiến công một cồn cát chết tiệt không tên tuổi dài có hai trăm thước, anh đã bị cháy mất hai xe tăng, một chiếc cùng với cả người ở trong. Ba chiến sĩ, anh biết rõ họ, tên, biết rõ cả ưu điểm, khuyết điểm cùng những quan hệ bè bạn của họ, những thứ họ gửi về gia đình và những câu hỏi họ đề ra trong những buổi họp chính trị, đã hy sinh. Ba chiến sĩ anh huấn luyện ba năm nay đã chết cháy, mà không phải chết cháy trong thành phố Bá-linh phát xít hay thủ đô Đông-kinh của lũ Xa-mua-rai Nhật-bản, mà trên cái đồi cát nhỏ này, giống như trăm nghin những quả đồi ở chung quanh, chỉ có điều khác là từ nay quả đồi này sẽ được mệnh danh trong các bản báo cáo là «đồi xe tăng cháy».

Cli-mô-vít biết lắm và nếu cần anh còn có thể giải thích cho những người khác rằng cái cồn cát đã khiến nhiều chiến sĩ đổ máu này, mặc dù có thể chỉ là một cồn cốt bé nhất trong số tất cả, nhưng nếu không đánh chiếm được nó, sẽ không thắng lợi được, Hiểu thì hiểu, nhưng không phải vì thế mà đau xót vơi đi, nhất là anh lại biết rằng các tiểu đoàn khác cũng bị tổn thất nặng. Xa-rít-sép và Goóc-đi-ép-xki cả hai đều nói với anh về việc đó, vì tạm thời không thể điều khiển toàn bộ binh đoàn, phân tán trong các khu vực khác nhau của mặt trận; người lúc thì ở tiểu đoàn này, lúc thì ở tiểu đoàn khác, lúc thì ở cùng với nhau, lúc mỗi người một đơn vị.

Hai ngày vừa rồi Goóc-đi-ép-xki ở luôn bên cạnh Cli-mô-vít. Danh từ «ở» thật ra áp dụng với Goóc-đi-ép-xki không đúng, vì anh cứ sùng sục đi lại luôn. Khi thì đến nắm tình hình ở chỉ huy sở của Ba-ta-lốp, chỉ huy trung đoàn bộ binh, khi thi đi về phía sau thúc giục những đội sửa chữa lưu động, để rồi lại trở về tiền tuyến, ở đây giữa các chiến sĩ bộ binh đương dàn ra tiến lên, anh đi bên chỉ huy trưởng của tiểu đoàn bộ binh lúc này tiến công với sự hỗ trợ của xe tăng thuộc đơn vị Cli-mô-vít.

Tôi luyện trong lửa chiến đấu, Goóc-đi-ép-xki trở nên bình tĩnh và vững vàng hơn. Anh không còn có cảm giác «lính mới» trong binh đoàn xe tăng nữa, và anh thấy thực là kỳ dị sao ngày trước anh lại có cảm giác như vậy. Kinh nghiệm ngắn ngủi nhưng đẫm máu của những cuộc chiến đấu trải qua cùng với nhau, đã từ lâu đặt anh ngang hàng với tất cả các chiến sĩ xe tăng khác.

Nói chuyện với họ trong bữa ăn vội vàng trước lúc chiến đấu, hay buổi chiều sau trận đánh, giữa một cuộc khai hội chính trị chớp nhoáng tại chỗ, bên những chiếc xe tăng đang lấy tiếp thêm đạn dược và dầu mỡ, Goóc-đi-ép-xki tự cảm thấy, đồng thời vừa là chính ủy vừa là một chiến sĩ xe tăng bình thường như anh em, bất cứ lúc nào cũng có thể leo lên một xe tăng và thay thế bất cứ một người nào trong bọn họ, chiến đấu.

Anh vẫn còn giữ những cử chỉ nhanh nhẹn như xưa, nhưng anh đã mất cái vẻ căng thẳng, cái điệu cố làm ra sù sì để tỏ rằng mình cũng là một người lính thật sự của những ngày trước. Ngay từ ngày đầu của cuộc tiến công, kính anh đã bị vỡ nát ra từng mảnh, không có kính thay, anh đi lại không kính, luôn luôn dụi đôi mắt mệt mỏi, nhưng lúc nào cũng chăm chú, đôi mắt có một ngọn lửa xanh bốc cháy trong đáy con ngươi khiến người ta không thể cãi vã với anh.

Chiều hôm đó, Gooc-đi-ép-xki từ biệt Cli-mô-vít. Một liên lạc viên đi xe bọc sắt của ban tham mưu binh đoàn đến báo là Xa-rít-sép vừa bị thương vì một mảnh mìn cách đấy một giờ và cần phải chuyển về phía sau để điều trị nhưng ông không đồng ý.

— Thế à, được rồi! — Gooc-đi-ép-xki thở dài buồn rầu — Thế vết thương có nặng không? — Giọng anh ngập ngừng, anh sợ hãi vì câu hỏi của chính mình.

— Cũng không có gì trầm trọng — liên lạc viên trả lời — bác sĩ đề nghị phái xe đi bệnh viện, nhưng binh đoàn trưởng không chịu.

— Mai nhé — Gooc-đi-ép-xki nói vừa nắm lấy tay Cli-mô-vít.

Và anh đi về phía xe.

Cli-mô-vít vừa nhìn theo Gooc-đi-ép-xki vừa nghĩ:

— Nếu Xa-rít-sép cần phải đi bệnh viện, thế nào Gooc-đi-ép-xki cũng thuyết phục được ông đi, anh ta làm thuyết trình viên có phải là để chơi đâu! Anh mỉm cười nghĩ đến chữ «thuyết trình viên» đã quên bẵng từ lâu, giờ lại đột nhiên nhớ đến, ngày trước trong bạn bè với nhau các sĩ quan xe tăng thường dùng chữ đó để chỉ Gooc-đi-ép-xki.

— Và đấy Xa-rít-sép cũng bị thương — anh nói to khi chiếc xe bọc sắt chở Gooc-đi-ép-xki đã đi khuất tầm mắt. Lần đầu tiên, anh nghĩ đến cái tính mệnh «bất khả thương vong» của mình và thấy cái lòng tin tưởng ấy đã pha thêm một chút ngạc nhiên và mơ hồ lo ngại. Nhưng anh cũng không có thời giờ rỗi rãi để nghĩ đến chuyện ấy được lâu: một giờ nữa cuộc tiến công bắt đầu, và trước đó cần phải lo những chuẩn bị cuối cùng cho xong.

Đây là cuộc tiến công lần thứ hai trong ngày; nó chấm dứt sau khi quân ta chiếm lĩnh hai cồn cát nhỏ.

Sau lại có một cuộc tiến công thứ ba đánh vào một cồn cát nữa, nhưng lần này không có kết quả, trong đợt tiến công này, quyết tử quân của Nhật, lợi dụng thời gian bộ binh rút lui, dùng những chai xăng đốt cháy hai xe tăng. Đến tối ta lại tiến công một lần thứ tư nữa. Cồn cát khốn nạn này bị tiêu diệt và quân Nhật hoàn toàn tan rã, người ta có thể thấy chúng cũng không đông lắm: chưa đến một trăm tên. Ngược lại trong số đó có đến hai mươi sĩ quan. Chiếm xong cồn cát cuối cùng này rồi, chỉ còn chiếm nốt hai ngọn đồi cao của cứ điểm Pét-san nữa là xong.

Vào lúc chín giờ tối, trời bắt đầu tối đen. Cli-mô-vít để hai xe tăng ban đêm ở lại tiền tuyến nhằm đối phó với mọi sự bất trắc, còn cho tất cả đi về phía sau để tiếp tế thêm đạn dược dầu mỡ, và đi đến đài quan sát mới, chỗ đại tá Ba-ta-lốp; cách đây nửa giờ ông ta đã cho người lại mời anh. Đến đài quan sát phải đi độ tám trăm thước; nó ở trên cồn cát vừa chiếm được, cạnh đó là hai chiếc xe tăng cháy của Cli-mô-vít: một chiếc ở phía sườn bên kia lúc này không nhìn rõ; chiếc thứ hai, nhìn rất rõ, ở ngay đầu dốc, nòng đại bác vùi trong cát.

Để đi đến đài quan sát, Cli-mô-vít nhất định phải đi ngang qua chỗ chiếc xe tăng của đơn vị anh, trong đó hai chiến sĩ bị chết cháy và cán bộ chỉ huy trung úy Mi-khê-ép phải chuyển đến bệnh viện với những vết bỏng đến độ Cli-mô-vít rùng mình tự hỏi xem nên chúc cho anh chàng Mi-khê-ép đẹp trai này qua khỏi hay là chết đi cho xong...

Vào giờ muộn này, khi đi đến đài quan sát, Cli-mô-vít nhớ đến việc Xa-rít-sép bị thương.

Tin chắc rằng Gooc-đi-ép-xki đã thuyết phục được Xa-rít-sép bằng lòng để người ta mang ông đi bệnh viện, anh nghĩ bụng: «Thương hại cho Ba-chi-a, lúc này tha hồ mà nhớ đơn vị». Anh hiểu rằng Xa-rít-sép không muốn đi bệnh viện không phải vì ngại không có ông người ta không lo liệu được. Ông không phải người như thế, ông biết tin cậy các cán bộ chung quan và ông nghĩ rằng không có một ai lại không thể có người thay thế được — mà chỉ vì không có binh đoàn cuộc sống không còn là cuộc sống nữa. Ngay cả những khi nghỉ phép về, mà không phải năm nào ông cũng đi, Xa-rít-sép cũng vừa khoan khoái vừa bần thần. Ngoài sự gắn bó người ta thường thay đổi với đơn vị của mình. Xa-rít-sép và vợ ông còn cảm thấy đối với binh đoàn, lòng trìu mến của những người đã nhiều tuổi mà không có con. Ngay cả đến vườn trẻ của binh đoàn đối với ông cũng không phải chỉ đơn giản là một vườn trẻ, mà là vườn trẻ của ông, của Xa-rít-sép. Ông chăm sóc nó một cách giấu điếm, bớt xén vào công việc của ông ở ban chính trị. Và Cli-mô-vít nhớ đúng đến chi tiết đó khi anh đi ngang qua chiếc xe tăng cháy.

Sau bảy ngày căng thẳng của một cuộc chiến đấu ác liệt, bây giờ anh nghĩ đến cái điều nó đã cho cuộc chiến đấu như vừa qua ý nghĩa của nó; anh nghĩ đến vườn trẻ Un-dua Khan, những trẻ em Mông-cổ và Xô-viết sống ở đấy và ở trăm nghìn nơi khác, những trẻ em mà rốt cuộc chính cũng vì chúng mà bộ đội chiến đấu, nhưng các em lại không biết một tí gì đến chiếc xe tăng cháy của Mi-khê-ép, đến những quả đồi này phủ dưới tro bụi của đạn nổ, đến anh, Cli-mô-vít, có đôi bốt đang sục trong cát để đi từ chỉ huy sở của anh đến đài quan sát của trung đoàn, sau một trận đánh.

Xa xa những tiếng tằng tằng của súng máy diết dóng như tiếng chim gõ mõ vẫn không chịu thưa bớt đi mặc dầu bóng tối mỗi lúc một lan rộng. Chân trời báo hiệu là ngày mai trời gió và với gió là những đám mây bụi cát, khó khăn cho việc dò xét địch tình.

Nhưng, nghĩ đến ngày hôm sau thì sớm quá: trước mắt anh là khoảng đêm, mà đại tá Ba-ta-lốp rất có thể yêu cầu xe tăng trợ lực, ngay cả cho một cuộc tiến công ban đêm của trung đoàn ông ta.

Cho đến giờ chưa bao giờ Ba-ta-lốp yêu cầu như thế. Nhưng nghĩ đến chuyện đó, Cli-mô-vít đang bối rối vì những tổn thất lúc ngày, phải lâu mới lấy lại được bình tĩnh.

Dễ thường những xe tăng này phải đến chỗ Ba-ta-lốp để ông ta nướng hết, vứt rải rác khắp mọi nơi, chẳng kể có ích hay không sao?

Đằng sau anh một tiếng đạn ríu: anh đi nhanh mấy bước rồi quay lại.

Không thấy bắn nữa nhưng anh cũng cứ rảo bước, tìm cách vượt hết sức nhanh quãng hành lang trống.

Lại một viên đạn réo và ngay sau đó một viên khác, có kẻ nhằm bắn anh — có lẽ một tên Nhật nào đó bị thương giả vờ chết, giấu súng dưới người, và nằm trong thảo nguyên, chờ ban đêm trở về vị trí của nỏ.

Còn hai mươi bước cuối cùng nếu bò thì cẩn thận hơn, nhưng kẻ bắn ở xa không biết từ đâu, và Cli-mô-vít không muốn vì những phát đạn lẻ loi mà phải bò, dán bụng xuống đất. Anh lại rảo bước thêm, cảm thấy xương sống rùng rùng một cách khó chịu: sau bao nhiêu cuộc chiến đấu bây giờ rủi ro nhận một phát đạn vào lưng thì thật là ngốc quá!

Vượt qua được khu vực nguy hiểm anh lấy lại hơi, và bắt đầu trèo chếch lên sườn đồi.

Sườn đồi ngổn ngang những hầm đào vòng tròn. Chỗ nào cũng hố đạn và vết xích xe tăng, có lúc Cli-mô-vít tưởng như nhận ra được chính những vết hằn xe tăng của mình. Phải, đây là nơi cách đây hai giờ anh đã quay trở về sau cuộc tiến công. Anh nhớ lại quang cảnh chìm ngập trong khói bụi, anh nhìn thấy lúc đó qua khe ngắm. Cách một ít nữa về bên trái là những dấu vết còn lại của những vị trí pháo Nhật. Đây là chỗ anh đã nghiền nát một khẩu, trong lúc khẩu thứ hai câm lặng hoặc vì không có đạn, hoặc vì đã bị phá hủy.

Phải, đúng rồi. Một con đường ngoằn ngoèo thò ra trên cát, và bên cạnh, pháo binh ta đang bố trí một khẩu đội bức kích pháo. Anh trông thấy một số pháo thủ, nhưng không đến gần họ; sự có mặt của những con người trên mảnh đất chết này làm anh khoan khoái phần nào. Dù đây là nơi đã chứng kiến thắng lợi của lực lượng xô-viết, nhưng đi một mình qua những nơi như thế không nhìn thấy gì khác ngoài những xác chết những vũ khí gãy nát và những đồ dùng cá nhân rải rác khắp nơi mà người chết không còn dùng làm gì được nữa, không thể không gây một ấn tượng thê thảm. Xác quân Nhật ngổn ngang trên đất chân quấn xà cạp và đi giày cao-su giống như những chiếc bao tay bốn ngón liền nhau chỉ chừa một ngón tay cái. Nhiều xác chết phải nắng từ sớm, đã bắt đầu chương lên, và chân đút trong những đôi giày kỳ quặc, giống như những bàn tay phồng lên một cách quá khổ.

Đến giữa dốc, Cli-mô-vít gặp một chuẩn úy đầu không mũ, phờ phạc, râu chừng tám ngày chưa cạo, mặt tái nhợt. Tay áo bơ-lu-dông vén lên đến khuỷu và hai bàn tay băng bó để trong hai chiếc dây đeo buộc vòng trên cổ. Anh giơ hai tay về phía trước, như người ta mang một đứa trẻ, thận trọng và chậm chạp lần xuống dốc sợ vấp ngã.

— Anh bị thương hồi nào? — Cli-mô-vít vốn bao giờ cũng gọi các chiến sĩ và các sĩ quan cấp dưới rất trang trọng.

— Trong ngày hôm nay — chuẩn úy ngừng lại, trả lời — Bị cả hai tay một lúc vì một quả mìn.

— Có mất ngón tay không?

— Không. Chỉ bị vặn đi thôi — chuẩn úy vừa nói vừa nhăn trán và làm cử động những bắp thịt trên mặt vì mồ hôi trán rơi xuống mất.

Cli-mô-vít rút mùi-soa trong túi, nhìn thấy chiếc mùi-soa nhọ quá, ngập ngừng một lát rồi cứ lấy lau mặt cho anh ta.

— Anh bị thương từ chiều mà sao bây giờ mới về? — Cli-mô-vít vừa nói vừa bỏ mùi-soa vào túi.

— Tôi không muốn rời bỏ khẩu đội pháo. Tất cả các đồng chí cấp trên đều bị thương vong. Từ hôm qua tôi là người chỉ huy.

— Thế bây giờ?

— Người ta đã cử một thiếu úy đến.

— Và từ hôm qua đến nay anh chỉ huy có... được không?

— Sao lại không? — Chuẩn úy nói, giọng thách thức — Trước khi vào quân đội, tôi đã học bốn năm ở trường trung học, rồi tôi lại theo lớp tại ngũ ở trường của trung đoàn. Và ở đấy, tôi đã theo học bảy ngày ở trường quân sự. Nhưng tôi học chưa hết chương trình thường lệ nên tôi chưa đeo phù hiệu quân hàm... Đồng chí đại úy, đồng chí có thuốc hút không? — Chuẩn úy nói thêm sau một lát im lặng, và lại nhăn trán, lần này vì đau.

Và Cli-mô-vít hiểu tại sao anh ta lại sẵn sàng ngừng lại thế.

— Có đây — anh nói.

Cli-mô-vít lấy một hộp bằng sắt tây anh vẫn dùng để đựng thuốc lá và đưa một điếu cho chuẩn úy đang chau môi ra thèm thuồng.

— Đi quá sang bên phải — Cli-mô-vít nói vừa quẹt diêm — Ở chỗ hành lang có đứa nấp bắn đấy.

— Chẳng sao, thế nào cũng có cách qua được. Người ta đã bắn tôi mãi, có lẽ thế cũng đủ rồi — chuẩn úy nói.

Nhưng anh cũng đi sang phía bên phải theo lời Cli-mô-vít,

Cli-mô-vít tiếp tục leo dốc, vừa nghĩ tới các pháo thủ và bộ binh.

«Chắc họ cũng bị tổn thất nặng».

Nhưng ngay ý nghĩ đó cũng không làm dịu bớt lòng phẫn nộ của anh đối với trung đoàn trưởng bộ binh, và càng gần đến lúc gặp ông ta lòng phẫn nộ ấy lại càng tăng. Cli-mô-vít chia ra hai loại tổn thất: những tổn thất không thể tránh được, và những tổn thất, do sự phối hợp không ăn khớp với bộ binh gây nên. Anh bị mất ba chiếc: một chiếc mất hôm kia, khi đại tá Ba-ta-lốp chỉ cho anh một quãng đường ông bảo là xe tăng đi được (căn cứ vào những tài liệu không đúng của trinh sát trung đoàn bộ binh) nhưng kỳ thật không thể nào đi được; xe tăng bị sa lầy trong cát và bị pháo Nhật phá hủy trước khi người ta có thời giờ kéo nó ra. Hai chiếc khác, bị mất cùng một ngày, cả hai sẽ không đến nỗi bị bắn cháy nếu bộ binh lúc đấy cũng theo sát như hồi sau khi đánh chiếm cồn cát. Cli-mô-vít tin chắc như vậy.

Nếu bộ binh không lẽo đẽo ở đằng sau, quân Nhật không thể luồn vào nhét dưới xích xe những quả mìn buộc vào sào tre, và ném những chai xăng tới được. Cli-mô-vít cho rằng chính đại tá Ba-ta-lốp phải chịu trách nhiệm về tình trạng thiếu tổ chức này, và suốt ngày hôm nay, anh nóng lòng muốn nói thẳng điều đó với ông ta, chẳng úp mở gì nữa. Anh cũng biết trước rằng khi nói với trung đoàn trưởng, anh sẽ không đi ra ngoài những khuôn khổ cho phép trong một cuộc nói chuyện với cấp trên, nếu không phải trực tiếp, thì ít nhất cũng trên về cấp bậc, nhưng đồng thời anh hy vọng rằng Ba-ta-lốp sẽ chia xẻ nỗi cay đắng của bản thân anh trước cái chết vô ích của đồng đội.

Cli-mô-vít đã lên tới đỉnh cồn, cách đây ít giờ chỗ này là ổ phòng ngự của quân Nhật. Khắp mọi phía, những đường giao thông hào ngoằn ngoèo chạy xuống; dưới thấp là nhiều dãy hầm. Ở một chỗ, một quả đạn cỡ to quất trúng vào một hầm trú ẩn. những dầm gỗ ngổn ngang mặt đất như những que diêm vứt tung ra và một hố to ngoác mồm đen sì. Ở đây trên đỉnh đồi nắp của đường ngầm cũng bị phá. Chung quanh bừa bãi những tảng xi-măng dập nát, những tấm tôn bị vặn cong đi và những túi cát.

Đường hành lang dẫn đến hầm trú ẩn hiện giờ là nơi bố trí đài quan sát, chắc ngày trước là chỗ núp của quân Nhật trong những trận ném bom. Chúng bò từ các hầm lân cận đến đây. Những vết sẫm mầu in khắp trên cát.

Cli-mô-vít hỏi người gác đứng ở cửa hầm:

— Đại tá đâu?

Người chiến sĩ trả lời ông đi thăm các tiểu đoàn và sắp về. Cli-mô-vít không vội vào hầm ngay. Anh ngừng lại và ngắm quang cảnh trước mắt.

Trời gần tối hẳn. Mặt trận đã yên. Trên nền trời một mầu tím sẫm, in rõ hình chiếc «yên ngựa» Pét-san với hai cái bướu. Cái gần nhất cách độ bảy trăm thước, cái kia, một cây số rưỡi. Quân Nhật vẫn chiếm giữ ở đó.

Cli-mô-vít còn muốn nhìn cả đồi Rê-mi-dốp nhưng đứng chỗ anh không thấy rõ được. Anh đi vào một giao thông hào, phía cuối có một chiến sĩ ngồi quan sát trên một mô đất. Trông thấy anh người đó đứng dậy không nói gì. nhưng khi Cli-mô-vít một chân đặt trên mô đất định leo lên thành hầm, người chiến sĩ lấy tay ngăn anh lại nói:

— Báo cáo đồng chí, chúng vẫn bắn, cách đây không lâu, vừa có người chết.

— Trời tối rồi, chúng chẳng nhìn thấy gì đâu — Cli-mô-vít vừa nói vừa toài người leo lên.

Thật thế, trời tối đến độ không nhìn thấy gì trừ đỉnh Pét-san lờ mờ phía chân trời. Cli-mô-vít đứng thế một lúc rồi nhảy xuống hầm.

Người chiến sĩ là một thanh niên khỏe mạnh. Anh ta đeo một huy hiệu đoàn viên thanh niên cộng sản trên chiếc áo bơ-lu-dông rất sạch và cài cúc cẩn thận.

— Thế nào, hôm nay ở bên các anh gay lắm phải không? — Cli-mô-vít hỏi, mắt gặp mắt người lính.

— Báo cáo đồng chí đại úy, không có xe tăng của đồng chì thì không có cách gì chiếm được quả đồi này — người lính nói, với lòng tin chắc chắn như vậy.

Nghe anh ta nói, Cli-mô-vít nhớ đến Mi-khê-ép: một khuôn mặt đẹp trẻ măng và đầy vẻ chân thật, trên áo bơ-lu-dông, cũng một huy hiệu thanh niên cộng sản tương tự và nhiều thứ khác nữa mà Cli-mô-vít không nhớ được, tất cả những cái ấy khiến hai người trông giống nhau quá. Anh suýt buột mồm nói ra cái điều lúc này đang đè nặng trên tim anh: Mi-khê-ép đã chết vô ích vì sự phối hợp không ăn khớp của bộ binh, nhưng anh cố kìm lại.

— Và nếu không có bộ binh, xe tăng cũng chẳng làm gì được.

— Lẽ dĩ nhiên — người lính trả lời chững chạc. Và Cli-mô-vít lại thấy một điểm nữa giống Mi-khê-ép: anh ta cũng có cặp mắt màu xám, lồi, những con mắt táo bạo.

— Thưa đồng chí đại úy, xin đồng chí cho biết có thật chúng ta đã ký hiệp ước với Đức không?

— Ai bảo anh thế?

— Người ta bảo là trong báo của quân đoàn hôm nay có đăng tin đó.

— Hiệp ước gì?

— Hiệp ước không xâm phạm lẫn nhau.

— Tôi không biết — Cli-mô-vít nói, nghi ngờ, tôi chưa đọc báo hôm nay.

— Tôi cũng thế. Chắc là họ nói dối. Thế báo hôm qua đồng chí có đọc không? Chẳng có gì chứ?

— Báo hôm qua tôi có đọc. Chẳng có gì cả.

— Chắc là họ nói dối — người lính nhắc lại — Thế còn đồng chí, đồng chí nghĩ thế nào? Chiến tranh liệu có lan rộng đến mức thế giới không?

— A, chiến tranh làm anh sợ phải không?

— Sao tôi lại sợ? — Người lính nhún vai — Tôi chỉ muốn biết, có thế thôi.

— Tôi nghĩ là nó sẽ không lan rộng — Cli-mô-vít nói giọng cũng không tin tưởng lắm. Và anh đi vào trong hầm.

Điện thoại viên ngồi xổm trên đất. Ở đầu kia, một thiếu tá Cli-mô-vít không quen đang cúi đầu trên giấy viết. Trước mặt anh ta một ngọn nến đã cháy hết nửa và, hai bên khuỷu tay hai chiếc đĩa mỏng bằng sắt tây đựng những đoạn hương vòng nhỏ mầu xanh cháy một đầu. Đầy là thuốc trừ muỗi lấy được của quân Nhật.

— Chào anh! — Cli-mô-vít vừa nói vừa bước vào.

— Chào anh.

Người thiếu tá lạ mặt quay đầu lại nháy mắt như những người cận thị thường làm, tìm cách quan sát Cli-mô-vít, nhưng không được, lại cúi xuống làm việc.

Cli-mô-vít đi đi lại lại mấy bước rồi ngồi tựa vào tường, trước mặt thiếu tá vẫn đang viết.

Chiếc cát két của anh ta nghiêng xuống một cách kỳ quặc, hơi lệch một chút. Mặt xấu, gầy, mũi to. Anh viết nhanh, chữ sít vào với nhau, những ngón tay khẳng khiu kẹp chặt lấy một chiếc bút máy đen kếch sù. Đầu anh ta cúi thấp đến độ như cho mũi «đi chơi» trên một giấy. Bây giờ Cli-mô-vít mới nhìn thấy được cầu vai anh ta mầu xanh xẫm. Cầu vai của y tá hay của quân nhu đây không biết?

— Anh có hút thuốc không? Tôi có thuốc «Boóc-xy» đây — thiếu tá nói, vẫn không ngừng viết và không ngẩng đầu lên.

— Thế thì còn gì bằng — Cli-mô-vít thích thú nói — «Boóc-xy» là loại thuốc khá nhất ở ngoài mặt trận.

Thiếu tá chẳng nói chẳng rằng, và vừa tiếp tục viết, vừa rút trong túi ra một gói thuốc lá, đặt bên cạnh mẩu nến. Anh cứ cúi đầu như thế viết năm phút nữa, rồi vặn nắp bút máy cẩn thận, cởi khuy túi bơ-lu-dông cất bút máy và cuốn sổ tay nhỏ vào đóng khuy túi lại, lấy kính để trước mặt, đeo vào rồi vươn vai khoan khoái. Cuối cùng anh ngẩng đầu lên, và bắt đầu quan sát Cli-mô-vít, chăm chú và cũng chẳng cần giữ ý gì.

Cán bộ quân nhu cấp tá Lô-pa-tin ở trung đoàn bộ binh 117 hôm nay là bảy ngày, kể từ ngày bắt đầu cuộc tiến công. Anh viết những bài nhỏ gửi cho báo của quân đoàn bằng chiếc xe của tòa soạn, tối nào cũng đến tốp thứ hai của trung đoàn.

Lô-pa-tin đã gửi bài hôm đó và lúc này đang làm công việc thích thú hàng ngày của mình. Anh là một người tỉ mỉ quá mức thường về một số vấn đề nào đó, và dù hoàn cảnh thế nào, mỗi tối trong sổ tay của anh cũng phải có mười hay hai mươi dòng có ghi ngày và đề «Những việc chính trong ngày».

Đối với Lô-pa-tín «Những việc chính » là những sự kiện quan trọng xảy ra trong khu vực trung đoàn. Anh thường thêm vào đó một vài suy nghĩ cá nhân.

Ngày hai mươi — ngày mở đầu chiến dịch — sau những ghi chép về diễn biến của trận đánh anh viết thêm:

«Gần như không một chiến sĩ nào bên ta ngạc nhiên về sự hơn hẳn của không quân, pháo binh và xe tăng xô-viết. Tất cả đều thấy đó là chuyện dĩ nhiên. Điệp khúc cũ rích mà quân đội Nga hồi trước thường bắt buộc phải lấy làm của mình: «Những người Nga chúng ta, dù chân tay không, chúng ta cũng chiến thắng» hình như đã thuộc hẳn về dĩ vãng.

Buổi tối, sau trận đánh, một chiến sĩ thuộc tiểu đoàn hai, hồi chưa nhập ngũ làm ở xưởng máy kéo thành phố Sta-lin-grát, khi tán tụng các chiến sĩ xe tăng nói một cách tự hào đến con số năm mươi nghìn máy kéo sản xuất mỗi năm, chỉ riêng ở Sta-lin-grát. Và còn có những Kh T. Z., và những T chê. T.7 nữa!» Ngày hai mươi mốt thay vào chỗ ghi chép hàng ngày, sổ tay có vẽ nguệch ngoạc một sơ đồ về khu vực tiến công của trung đoàn; và ngày hai mươi hai:

«Ban tham mưu sư đoàn đã gọi dây nói cho Ba-ta-lốp, hình như quân ta đã liên lạc được với nhau ở đằng sau quân Nhật. Tin đó làm mình khoái lắm. Nhưng Ba-ta-lốp mặt hơi cau có nói rằng bây giờ mới là lúc choảng nhau dữ: quân Nhật bị cắt đứt đường rút lui, và chúng không nhận được lệnh đầu hàng, thế có nghĩa là chúng sẽ đánh. Mình hỏi Ba-ta-lốp sao lại nhăn nhó thế, vì như vậy là khớp với kế hoạch, Anh ta trả lời. «Kế hoạch là kế hoạch, nhưng người ta không thể không thương các chiến sĩ của mình. Đối với tôi bây giờ là lúc sắp sửa bắt đầu giai đoạn những tổn thất nặng nề» — Anh ta im lặng một lát, rồi lại nói: «Anh, anh ở đây chỉ có một mình và anh không thể hình dung nổi điều đó, nhưng tôi, ngoài gia đình tôi ở Si-ta ra, tất cả là ở đây, trong trung đoàn: bạn bè, đồng chí, người quen, tất. Anh hãy nhớ kỹ điều đó, và anh hãy tưởng tượng rằng ngày mai hay ngày kia anh phải mất một phần tất cả những cái đó, không có cách gì cứu vãn nổi. Không phải những người nói chung, mà là những bè hạn. những đồng chí của anh».

Mình tranh luận với anh ta, nhưng không kết quả lắm, để chứng minh rằng những lời anh ta vừa nói có mâu thuẫn. Ba-ta-lốp nghe hồi lâu rồi nói:

— Anh đừng nhắc đến những người Xô-viết «nói chung» với tôi làm gì. Có lẽ chính vì tôi yêu tất cả những người Xô-viết «nói chung» nên tôi vào bộ đội, nhưng anh phải cho tôi quyền, vì người ta không chuyển tôi đi đơn vị khác, được yêu trung đoàn của tôi hơn bất cứ một trung đoàn nào khác. Chẳng có mâu thuẫn gì cả, anh phải biết thế mới được.

Anh ta cáu đến độ bỏ tiểu đoàn đi không rủ mình mặc dù cách đây một giờ đã hứa đưa mình đi».

Ngày hai mươi ba, sau một đoạn tường thuật về những hoạt động quân sự của trung đoàn, tất cả chỉ gói ghém trong một câu «Hôm nay, tổn thất không nặng lắm. Ba-ta-lốp có vẻ bằng lòng.»

Ngày hai mươi bốn: «Mình đến ban tham mưu sư đoàn. Người ta nói rằng trong số những cao điểm phòng thủ chính, có ba vẫn chưa chiếm được: cao điểm Pét-san, Rê-mi-dốp và Đồi xanh, nhưng mật độ ở đó là một thước vuông một tên Nhật. Đêm mình xuống hầm với các chiến sĩ. Những máy bay phóng pháo ban đêm đi về hướng Biên giới, và đây là câu chuyện mình nghe được:

— Nhưng TB3 đi rồi. Đi ném bom Gin-gin Xu-mê.

— Sao lại Gin-gin Xu-mê?

— Vì đó là hậu quân của chúng

— Nhưng có lẽ họ bay thẳng đến Cáp-nhĩ-tân hay Saa-sun cũng chưa biết chừng, theo người ta nói thì đại bản doanh của bọn Nhật ở đấy.

— Nếu họ bay đến tận đấy thì kể cũng lạ.

— Tai sao lại không? Dù sao cũng là chiến tranh.

— Chiến tranh, đúng, nhưng vẫn chưa phải hẳn. Nếu chúng tiếp tục tiến công, cuối cùng chúng sẽ làm nổ ra một chiến tranh toàn bộ!

— Thì chúng đã tiến công rồi!

— Như thế chưa gọi là tiến công, chúng vẫn còn đang ở giai đoạn dự định. Ở đây, cũng mới chỉ là đánh vặt. Và bọn chúng còn đang suy nghĩ có nên tiếp tục đánh nhau nữa hay thôi.

Rồi sau một lát im lặng, cùng giọng nói suy nghĩ để tiếp tục nghiêm trang:

— Tớ ngại Hít-le...

Mình chờ đợi một vài lời bình luận giễu cợt về ý nghĩ đó, nhưng không ai đùa bỡn gì. Tất cả đều im lặng một lúc lâu. Hít-le khiến tất cả bọn họ lo ngại.»

Ngày hai mươi nhăm, Lô-pa-tin viết:

«Chúng tôi có thói quen mỗi ngày cứ đến tối là dọn chỉ huy sở và các trạm quan sát của trung đoàn đến trong các hầm trú ẩn lấy được của quân Nhật. Việc đó đã gần như trở thành một truyền thống. Hôm nay, vừa mới dọn xong, đã thấy bí thư đảng ủy sư đoàn đến nơi; họ tổ chức hội nghị ở gần chỉ huy sở và kết nạp ba chiến sĩ Hồng quân và trung đoàn phó thiếu tá Khu-đi-a-cốp, ở bộ phận công binh. Mình không biết anh ta là người ngoài Đảng. Anh ta bình thường vốn tính cắm cảu, còn cục nữa là đằng khác. Lúc kết nạp anh ta cảm động quá đến độ kể lại lý lịch mà giọng cứ run lên. Trước anh ta là sinh viên, trong đại chiến thứ nhất làm sĩ quan giữ quân kỳ, trong nội chiến chỉ huy một đại đội. Tất cả những khuôn mặt chung quanh đều biểu lộ cùng một ý nghĩ «Thì người ta biết anh rồi, anh kể những cái đó với chúng tôi làm gì?» Nhưng không ai cắt lời anh ta mặc dù thỉnh thoảng quân Nhật lại bắn đạn sang rầm rầm.

Rồi không có ai hỏi, Khu-đi-a-cốp cũng cứ giải thích tại sao anh không vào Đảng sớm hơn. Lời giải thích mình thấy rất đơn giản: lúc thoạt đầu anh vẫn còn tự cảm thấy mình là sĩ quan của quân đội Nga hoàng, và rồi anh thấy không vào Đảng cũng là một chuyện tự nhiên thôi. Nhưng anh giải thích tất cả điều đó dài dòng và rối rắm với một cảm giác xấu hổ và ngại người ta không hiểu mình. Nhưng người ta rất hiểu anh. Ba-ta-lốp cũng có mặt ở đây, và mặc dù anh la hết sức trọng buổi họp, hình như đến lúc cuối mình cũng thấy anh ta tỏ ý muốn kết thúc cho mau, anh ta đột nhiên phát biểu ý kiến vắn tắt, nhưng rất có suy nghĩ rằng Va-le A-lếch-dăng-đrô-vít là một người dũng cảm và thái độ của anh trong chiến đấu đã biểu lộ lòng trung thành của anh với Đảng còn rõ hơn tất cả các bài diễn văn.

Khu-đi-a-cốp đỏ mặt và luống cuống đền độ chẳng còn biết trả lời thế nào. Và mình, đáng lẽ thật ra mình không có quyền tham dự vào cuộc họp này, và sở dĩ mình không đặt vấn đề đó ra với Ba-ta-lốp chỉ vì mình cảm thấy bao giờ anh ta cũng coi mình như một người cộng sản, điều này trong thâm tâm cũng làm mình tự hào.

Và mình tự hỏi, tại sao một anh trí thức luống tuổi như mình đã từng chiến đấu trên mặt trận Tuyếc-két-tan (cùng một thời gian và gần như cùng chỗ  với Ba-la-tốp, điều này tình cờ hôm qua mình mới biết), tại sao mình, một người vẫn thường tự hào rằng tư cách của mình xứng đáng được coi như một người cộng sản, tại sao cho đến ngày hôm nay mình vẫn chưa vào Đảng?»

Ngày hai mươi sáu, sổ tay của Lô-pa-tin có ghi một đoạn ngắn bị Cli-mô-vít đến làm gián đoạn, và thật là tình cờ, câu ghi chép đó lại nói đến Cli-mô-vít, hay đúng hơn đến những tổn thất của đơn vị xe tăng hôm ấy. Đoạn ghi chép bắt đầu như sau:

«Hôm nay, Ba-ta-lốp cáu lồng lên suốt ngày...»

Nỗi lo lắng của Ba-ta-lốp, lúc ông thấy hai chiếc xe tăng vừa lao lên bị chai xăng đốt cháy, rồi sau đó, thái độ kiên quyết của ông khi rút người ra khỏi cuộc tiến công, và cuối cùng, sau khi đồi đã tiêu diệt xong, những lời tàn nhẫn mà cùng với chính ủy trung đoàn Xa-en-kô, ông phê bình tiểu đoàn trưởng Crát-xi-úc, về tội làm thất bại cuộc tiến công ngày — tất cả những cái đó gây trong Lô-pa-tin, suốt ngày hôm ấy gần như không rời khỏi Ba-ta-lốp nửa bước, một ấn tượng sâu sắc.

Crát-xi-úc đứng trước Ba-ta-lốp ủ rũ và mệt mỏi. Anh không sợ bị khiển trách vì suốt ngày sau cuộc tiến công thất bại anh đã ở lại dưới bom đạn, và đã làm tròn tất cả những nhiệm vụ tiểu đoàn anh phụ trách. Tóm lại, anh đã chiến đấu dũng cảm, và anh biết rằng Ba-ta-lốp cũng hiểu điều đó.

Ngày hôm đó khi đến tiểu đoàn Crát-xi-úc, ngay sau lúc tiến công thất bại, Ba-ta-lốp đã nuốt giận vì nhu cầu của cuộc chiến đấu; có tự chủ và nghiến răng lại, chẳng nói chẳng rằng ông chỉ nhìn Crát-xi-úc, một cái nhìn làm anh ta đau nhói như phải gai dâm. Lúc này Crát-xi-úc không những không làm hỏng tình hình, mà trái lại trong thời gian một ngày, còn làm cho nó sáng sủa lên rất nhiều, thật ra anh có thể không sợ sự phẫn nộ của đại tá. Nhưng Ba-ta-lốp biết làm người khác xấu hổ, và Crát-xi-úc hết sức xấu hổ mặc dù mệt, và mặc dù anh đã trải qua tất cả mọi thứ nguy hiểm có thể xảy ra.

— Anh đừng nhìn tôi thế — Ba-ta-lốp nói — Xa-en-kô và tôi rồi đây còn phải chịu sư đoàn trưởng chỉnh nữa. Và chúng tôi còn phải nhìn mặt các chiến sĩ xe tăng. Anh hãy nói cho chúng tôi biết chiều nay ai đã đốt cháy các xe tăng?

— Ai? Quân Nhật chứ còn ai nữa — Crát-xi-úc trả lời mặt sa sầm, anh biết rõ câu chuyện sắp đến, nhưng dù sao cũng vẫn phải trả lời.

— Không, chính anh — Ba-ta-lốp nói. Đó cũng đúng là câu trả lời mà Crát-xi-úc chờ đợi — Anh đã không dẫn tiểu đoàn đi tiến công?

— Tôi không dẫn tiểu đoàn đi tiến công — Crát-xi-úc lập lại như một tiếng vang.

— Phải, như thế là chính anh đã đốt cháy những xe tăng đó. Anh không xấu hổ à? Lương tâm anh không nói gì à?

— Chỉ riêng số người chết, hôm nay tôi đã mất mười chín chiến sĩ — Crát-xi-úc nói, dắn dỏi.

— Và anh sẽ không mất nhiều thế, nếu lúc ngày anh không làm cháy những chiếc xe tăng đó — Ba-ta-lốp nói, tàn nhẫn.

Xa-en-kô, trong suốt thời gian đó lặng im, chỉ nhìn Crát- xi-úc, bỗng anh nói khẽ:

— Thế mà cứ tự xưng là người «cùng quê» đấy!

Mấy lời đơn giản ấy làm Crát-xi-úc gục hẳn. Hai giọt nước mắt long lanh trên mi và chảy dọc xuống má. Anh đưa bàn tay bị thương hôm chiến đấu đầu tiên và hãy còn phải buộc băng lên lau tức khắc, và tiếp tục tư thế đứng nghiêm. Người ta chỉ thấy đầu ngón tay anh run khe khẽ.

Lô-pa-tin, chứng kiến tất cả quang cánh đó, có ý không tán thành thái độ của Ba-ta-lốp và của Xa-en-kô. Anh cho rằng không nên nói lâu một cách tàn nhẫn như thế với một người chắc chắn là có sai lầm nhưng đã chiến đấu suốt ngày không hề nghĩ đến tính mệnh của mình, và sẽ còn liều mình chiến đấu ngày mai, ngày kia nữa.

— Chiến sĩ của anh hôm nay đánh khá — Ba-ta-lốp nói và sau câu nói vang lên như một lời xá tội đó, cả ba cùng đi đến tiểu đoàn Crát-xi-úc, và lúc đi đường, họ bắt đầu ngay vào chuyện chiến đấu ngày hôm sau»

Tóm lại, như Lô-pa-tin đã ghi chép trước mặt Cli-mô-vít, câu chuyện đáng nhẽ diễn ra cách đây một giờ, anh lật lật cuốn sổ tay và rơi đúng vào trang ngày hai mươi hai ghi cuộc tranh luận về quyền yêu trung đoàn của mình hơn một trung đoàn khác, anh viết tiếp ở dưới:

«Yêu trung đoàn của mình hơn tất cả các trung đoàn khác, đồng ý! Nhưng phải chú ý hết sức cẩn thận không được tỏ ra lạnh nhạt đối với các đơn vị khác! Cụ thể là đối với các chiến sĩ xe tăng! Và mình đừng có lấy câu «việc làm phúc thu xếp khéo nhất bắt đầu từ mình trước» để tự bào chữa. Nói thế anh ta sẽ giết mình mất!»
 
Nhét cuốn sổ tay vào túi, Lô-pa-tin ngắm nghía đại úy đang ngồi trước mặt, anh có cảm giác như đã gặp anh ta ở đâu rồi. Người nhỏ bé. đại úy mặc chiếc áo bơ-lu-dông của chiến sĩ xe tăng, màu xám vừa mới gột xong những vết mờ. Hai chiếc dây da đen sì vì mồ hôi, bắt chéo trên lồng ngực rộng. Thắt lưng lủng lẳng một khẩu súng lục và một chiếc xà-cột hay dùng ở mặt trận. Cán cờ hiệu thò ra khỏi bốt. Đầu húi nhẵn, đội một chiếc mũ pa-na-ma xinh xinh, quá nhỏ đối với anh, chiếc mũ rõ ràng khi giặt đã bị co lại và trông như một chiếc mũ trẻ con. Ở đây có nhiều người đội thứ mũ đó và Lô-pa-tin cũng chẳng để ý đến nữa, nhưng ở trên đầu đại úy, chiếc pa-na-ma hình như lạc lõng một cách kỳ quặc và không hợp một chút nào với khuôn mặt nghiêm khắc và chín như gạch già, với những nét u ở gò má và cặp mắt xám nhạt dưới đôi lông mi dãi nắng bạc trắng. Đó là một khuôn mặt không khoan nhượng của người lính, một khuôn mặt thở ra chiến tranh.

«Thôi đúng rồi, đây là tiểu đoàn trưởng xe tăng đến phối hợp với trung đoàn, Lô-pa-tin chợt nghĩ ra, mình đã gặp anh ta hai lần, nhưng những lần ấy anh ta đều đội mũ sắt cả. Lần thứ nhất ở chỗ Ba-ta-lốp, tối hôm thứ tư của cuộc tiến công và lần thứ hai vào hôm qua, trên pháo tháp một xe tăng».

Khi Lô-pa-tin đeo kính vào, lại đến lượt Cli-mô-vít nhớ là đã gặp anh ta ngày đầu cuộc chiến đấu phối hợp; người ta nói với anh rằng anh ta làm phóng viên biên tập của báo quân đoàn.

— Đồng chí nhà báo, sao đồng chí nhìn tôi dữ thế — Cli-mô-vít hỏi, vẫn còn lưỡng lự chưa gọi Lô-pa-tin bằng cấp bậc của anh ta. Nếu mình gọi anh ta là đồng chí quân nhu, anh ta có thể phật lòng; dù sao theo người ta nói, anh ta cũng là nhà văn, nhưng anh cũng không gọi Lô-pa-tin là đồng chí nhà văn. Anh chẳng muốn gọi bừa bãi như thế vì anh cảm thấy một sự tôn trọng sâu sắc đổi với mấy chữ đó. Anh chưa được đọc tác phẩm của Lô-pa-tin, ngoài dăm bài nhỏ anh ta viết đăng trên báo quân đoàn, và như thế thì làm sao biết được anh ta là gì, và anh ta viết gì ngoài những bài báo ấy.

— Anh là tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn xe tăng, đúng chứ? — Lô-pa-tin hỏi.

Lô-pa-tin có thói quen đi trước câu trả lời bằng chữ «đúng chứ» mau lẹ và dò hỏi.

— Đúng — Cli-mô-vít trả lời cộc lốc, vẻ cau có, anh nghĩ đến những xe tăng bốc cháy và cuộc nói chuyện sắp tới với Ba-ta-lốp. Anh cho rằng Lô-pa-tin sắp hỏi anh những câu khó chịu về hoạt động của các chiến sĩ xe tăng.

Nhưng Lô-pa-tin không hỏi gì cả. Anh châm một điếu thuốc và không tắt diêm châm luôn hai mẩu hương vòng màu xanh chống muỗi để thay chỗ hương đã sắp cháy hết. Sau đó, ngồi tựa vào thành hầm, anh thu người lại, tỏ vẻ rét.

— Đêm ở đây lạnh nhỉ?

— Cũng khá — Cli-mô-vít trả lời, vẫn ít thiện cảm như trước, anh cho rằng đó là câu Lô-pa-tin dùng để mào đầu cho những câu hỏi.

Nhưng Lô-pa-tin rất thông cảm tại sao người đại úy trông mặt buồn bực kia lại im lặng và anh không có ý định bắt anh ta phải nói chuyện về xe tăng. Anh tìm một câu hỏi khác:

— Anh ở vùng nào? Bi-ê-lô-ruýt-xi phải không?

— Phải. Về phía Ooc-sa. Nhưng tôi sống ở đó ít thôi. Năm 1920, bố mẹ tôi đều chết về bệnh sốt định kỳ. Tôi lang thang như một đứa trẻ vô thừa nhận. Tôi đi đến Ta-sơ-ken, như trong tiểu thuyết của Nê-ve-rốp. Nhưng sao anh lại nghĩ rằng tôi là người Bi-ê-lô-ruýt-xi?

— Tôi cảm thấy qua giọng nói của anh.

— Đó là từ hồi còn nhỏ — Cli-mô-vít nói.

— Và từ đó trở đi anh không ở Bi-ê-lô-ruýt-xi nữa sao?

— Không. Có nghĩa là tôi cũng có đóng quân ở đấy trong nhiều thành phố nhỏ, nhưng trong quân đội lại nói theo một lối khác.

— Kìa có lẽ Ba-ta-lốp về rồi đấy — Lô-pa-tin nói khi nghe thấy có tiếng lao xao ngoài cửa hầm và đứng dậy.

Cli-mô-vít cũng đứng dậy sửa lại áo, anh định thế nào cũng sẽ nói với Ra-ta-lốp tất cả những điều anh nghĩ về cái vô ích của các chiến sĩ xe tăng.

Nhưng không phải Ba-ta-lốp, mà là trung đoàn phó thiếu tá Khu-đi-a-cốp đi vào hầm. Anh đội mũ sắt và đeo trên vai mấy mảnh vải bạt quấn quanh cổ. Anh đi nhanh qua hầm, không nhìn thấy Lô-pa-tin mà anh đụng phải, ngồi vào chỗ Lô-pa-tin trước bàn, và duỗi tay ra mệt mỏi, anh lơ đãng nhìn mẩu nến, nhìn Cli-mô-vít và cuối cùng quay một nửa người về phía Lô-pa-tin, anh nói:

— Ba-ta-lốp chết rồi — giọng nói chẳng biểu lộ gì cả nhưng chính đó là dấu hiệu của một sự tuyệt vọng lớn nhất — Anh ta chết rồi — anh nhắc lại; rồi đứng đậy đi ra khỏi hầm, nhưng ra đến cửa, anh quay trở vào và lại bắt đầu đi đi lại lại.

Một nỗi đau nhói xuyên qua Lô-pa-tin. Anh nghĩ đến ngày hôm sau và không thể hình dung nó không có Ba-ta-lốp, một Ba-ta-lốp sống hẳn hoi. Mấy ngày vừa rồi đã làm anh mến Ba-ta-lốp, điều mà anh không có thời giờ hiểu kỹ khi Ba-ta-lốp còn sống, và bây giờ khi người bạn thân ấy chết đi rồi, anh mới nhận thấy.

Lô-pa-tin nhìn Cli-mô-vit như muốn nhờ Cli-mô-vít hỏi giùm điều mà chính anh không đủ sức hỏi: Ba-ta-lốp chết thế nào? Trong trường hợp nào?

Nhưng Cli-mô-vít im lặng và không hỏi gì, chỉ thấy đôi gò má anh rung chầm chậm dưới lớp da của bộ mặt căng thẳng và kín đáo.

— Một phát đạn vào tim — Khu-đi-a-cốp lại bắt đầu nói, trả lời câu hỏi chẳng ai đề ra, nhưng nó vẫn bay lẩn quất trong hầm.

Người ta nghe thấy một tiếng động. Người điện thoại viên vừa đánh rơi ống nghe xuống.

— Ba-ta-lốp đi với Xa-en-cô — Khu-đi-a-cốp tiếp tục — thân chinh đi xem xét địa hình trước trận đánh ngày mai. Vì anh đấy!

Anh quay lại phía Cli-mô-vít, và bực tức lấy tay chỉ vào người sĩ quan xe tăng như anh này có điều gì phạm lỗi.

— Để cho xe tăng có thể đi được. Và một phát đạn vào tim. Không biết ở đâu bắn. Một phát đạn chó chết — Khư-đi-a-cốp nhắc lại, cáu kỉnh. Rồi anh bắt đầu ho và ngồi vào một xó.

— Thế Xa-en-kô đâu? — Cli-mô-vít hỏi dịu dàng. Khu-đi-a-cốp không nói được nữa, chỉ tay về phía cửa.

Cli-mô-vít và Lô-pa-tin đi ra trong tối. Lô-pa-tin nhận rõ hình dáng cao lớn của Xa-en-kô và tiếng nói của bác sĩ trung đoàn.

Cả hai cùng ở dưới hầm; trên thành hầm. ngang với tầm vai, có một cái gì dài và đen sẫm nằm đấy. Lô-pa-tin hiểu rằng đó là xác Ba-ta-lốp.

— Xe không đi lên được nữa, chỗ nào cũng có hầm cả — có tiếng một người nói trong tối.

— Xe đỗ ở đâu? — Xa-en-kô hỏi.

— Cách độ hai trăm bước.

— Chúng ta sẽ khênh Ba-ta-lốp đi — Xa-en-kô nói, anh quay lại và nhìn thấy bóng Lô-pa-tin và Cli-mô-vít.

— Cli-mô-vít phải không?

— Phải.

— Và Lô-pa-tin nữa.

— Chao ôi khổ quá! — Xa-en-kô nói, đơn giản và buồn bã.

Anh ra khỏi hầm, ngồi xổm bên cạnh xác Ba-ta-lốp và lấy chiếc đèn túi ra soi.

Xác Ba-ta-lốp nằm duỗi dài trên một chiếc cáng, hai tấm áo ca-pốt cuộn tròn lên đến cổ, như người ta sợ ông bị lạnh, chiếc mũ cát két che đầu: Bộ râu mép hình như to và đen một cách đặc biệt trên khuôn mặt tái nhợt, hai con mắt phủ bằng một cái gì mà thoạt đầu Lô-pa-tin không hiểu ý nghĩa ra sao. Đấy là hai vỏ đạn súng trường đặt vào thay cho hai đồng tiền. Xa-en-kô nhấc những chiếc vỏ đạn lên, tay hơi run run, và cúi xuống hôn Ba-ta-lốp vào đôi mi mắt đã nhắm chặt. Rồi anh gạt người khiêng cáng ra bảo anh ta đi xuống phía chân để mình ở phía đầu. Một chiến sĩ tải thương nữa vào cùng khiêng với người thứ nhất.

— Đi thôi — Xa-en-kô bắt đầu, chẳng nói với riêng người nào.

Bác sĩ bấm đèn đi trước. Lô-pa-tin và Cli-mô-vít theo sau. Đằng sau họ, trong tối, còn có một người nữa, và Lô-pa-tin, nghĩ chắc là người cần vụ của Ba-ta-lốp.

— Như thế thôi, ông bạn già A-lếch-xít ạ — Xa-en-kô nói, quay lại nửa người, nhưng vẫn không ngừng bước. Chúng ta trước sau đều chết cả. Và ngay sau đó anh chỉnh kịch liệt những chiến sĩ tải thương, lúc vượt qua một đường hào suýt nữa để rơi cáng: «Này đừng có loạng choạng như thế! Các anh không phải là những con ngựa. Và đây không phải là khiêng củi đâu!»

Xe đỗ cách chưa đến hai trăm bước. Người ta đặt xác Ba-ta-lốp vào đấy, đầu về phía trước. Anh cần vụ ngồi ở dưới chân.

Xa-en-kô không nói gì nữa. Nhưng khi xe đi được độ chục thước, anh kêu người cần vụ trong tối:

— Anh lấy ô tô chở xác ông ta đến tận trạm xá quân y tiền phương rồi anh trở về cùng với xe, Khu-đi-a-cốp cần anh đấy.

Sau đó Xa-en-kô quay lại và cùng tất cả mọi người khác trở về hầm. Đúng đến trước cửa, đột nhiên anh hỏi Lô-pa-tin:

— Còn Khu-đi-a-cốp? Anh ta có buồn lắm không?

— Tôi nghĩ rằng có, và sao anh ta lại có thể...

Xa-en-kô cắt lời:

— Không phải giải thích nữa tôi cũng hiểu. Tôi đã đề nghị Khu-đi-a-cốp ở lại trong hầm, như thế anh ta cùng đã đủ buồn lắm rồi. Anh ta sẽ phải phụ trách chỉ huy trung đoàn.

Khi họ vào trong hầm, Khu-đi-a-cốp đang ngồi trên bàn, người hơi cúi xuống trên chiếc máy điện thoại để trên một chiếc ghế đẩu, anh nói chuyện với trưởng ban tham mưu trung đoàn.

— Việc đó sẽ xét sau, Xéc-giơ Xéc-ghê-vít, trong khi chờ đợi, anh bắt đầu lên đường đến đài quan sát của chúng tôi đi, chúng tôi sẽ đến chỗ mới. Không, không sớm quá đâu. Ba-ta-lốp đã ra lệnh chuyển đến đây. Mà tôi thì không có ý định thay đổi mệnh lệnh của trung đoàn trưởng. Mặc dù anh nói không thay đổi mệnh lệnh, người ta vẫn cảm thấy trong giọng của anh một vẻ uy quyền nào đó. Tôi đã có đủ mọi thứ cần thiết.

Anh bỏ máy nói, và theo thói quen của cấp dưới cũ, anh đứng dậy đi đến trước Xa-en-kô.

Như là để xin lỗi đã bàn ngay chuyện công tác, anh chỉ vào tấm bản đồ trải trước mặt trên bàn:

— Tôi nghiên cứu lại tình hình một lần nữa.

— Anh cho phép tôi ngồi — Xa-en-kô hỏi và bằng cách đó anh nhấn mạnh rằng lúc này Khu-đi-a-cốp là người chỉ huy trung đoàn. Khu-đi-a-cốp ngồi xuống và ra hiệu mời các người khác ngồi:

— Tôi đã nghiên cứu lại, và tôi có cảm giác rằng chúng ta chưa cho Crát-xi-úc đủ pháo cho ngày mai. Cần phải chỉnh lý một chút.

— Chúng ta khai hội ở đâu? — Xa-en-kô hỏi — Ở đây hay ở chỗ đài quan sát mới.

— Ta có thể đi đến đấy.

— Cuộn dây vào — Xa-en-kô vừa đứng dậy vừa nói với người chiến sĩ thông tin — Lấy người giúp thêm ở đài trung gian và kéo đường dây đến tận chỉ huy sở mới. Những đồng chỉ đặt dây đương đợi đấy.

Anh đứng giữa hầm, to lớn và khỏe mạnh. Mẩu nến cháy trên bàn chiếu xuống những ánh vàng và không đều trên mặt anh: một khuôn mặt không đẹp, nhưng ngay khi mới thoạt nhìn đã khắc sâu vào trí nhớ người khác. Cổ nổi lên những đường gân to, cằm rộng và khỏe, một vầng trán cày ngang mấy nếp răn sâu, đôi mắt nghiêm khắc và bình thản hõm sâu quầng lên vì mất ngủ — tất cả ở chính ủy trung đoàn biểu lộ sức mạnh: không phải một sức mạnh bề ngoài, mà một sức mạnh sâu xa và tự tin, ăn khớp với những cử chỉ mực thước và giọng nói đều và hơi rè của anh

Quay về phía Cli-mô-vít, anh hỏi:

— Anh đã có dịp gặp Ba-ta-lốp chưa? Vì những chiếc xe tăng quái quỷ của anh mà anh ta đau khổ suốt ngày đấy.

Xa-en-kô vẫn đứng giữa hầm, đôi bàn tay thọc sâu trong túi áo, vì nó run run và chỉ đôi bàn tay ấy có thể để lộ ra là anh bị xúc động.

Cli-mô-vít đứng dậy. Những lời và giọng nói của Xa-en-kô nhắc anh nghĩ đến những điều anh định trách móc Ba-ta-lốp khi đến đây. Lúc này Cli-mô-vít cảm thấy xấu hổ không phải vì Ba-ta-lốp đã chết, mà còn vì lúc trước anh muốn chê trách Ba-ta-lốp đã dửng dưng đối với số phận những chiến sĩ xe tăng, mà sự thực thì Ba-ta-lốp cũng bị dằn vặt như anh về những tổn thất vừa rồi.

— Xin lỗi anh. Đấy là khuyết điểm của Ba-ta-lốp và của tôi — Xa-en-kô nói như là anh thi hành những ý muốn cuối cùng của Ba-ta-lốp; và anh thở dài mạnh đến độ những dây đeo rít lên ở trên ngực.

— Ngày mai, chúng tôi sẽ bắt chúng phải trả món nợ Ba-ta-lốp, tất cả các chiến sĩ xe tăng hứa với anh như thế — Cli-mô-vít nói, vẻ giận dữ.

— Chúng ta trả thù cho Ba-ta-lốp, nhưng chúng ta cũng không làm anh sống lại được — Xa-en-kô nói với một thái độ cam chiu xót xa trước cái không thể chữa lại được. Anh ngồi trên ghế và rút từ trong bốt ra một đệp báo mặt trận giữ lấy một tờ và ném những tờ khác lên bản — Này các anh lấy mà đọc, trong khi chờ đợi đặt dây.

Lúc làm việc đó, anh vẫn còn cảm thấy cần nói về Ba-ta-lốp nhưng anh không muốn nói nữa. Mở tờ báo để nấp sau nó hơn là để đọc, anh thấy ở trang nhất một dấu đỏ lớn: «Quân Nhật bị kẹp trong những gọng kìm sắt. Chúng ta sắp tiêu diệt quân địch». Ở dưới có đăng một thông báo của ban tác chiến ghi ngày hai mươi nhăm tháng tám và một bài bình luận ngắn của Lô-pa-tin nhan đề «Trên đồi Pét-san».

Bài bình luận bắt đần như sau:

«Hôm qua, các chiến sĩ của Ba-ta-lốp đã tiến công giải hoành sơn Pét-san suốt ngày.

«Cả hôm nay nữa, những chiến sĩ của Ba-ta-lốp cũng tiến công Pét-san.

Xa-en-cô vừa đọc bài báo của Lô-pa-tin vừa nghĩ thầm vẻ tự nhiên anh nhận thấy tất cả những sự việc đưa ra đều khá chính xác. Ngày mai, họ cũng lại tiến công Pét-san, nhưng không có Ba-ta-lốp.

Anh tự hỏi không biết bây giờ trên báo sẽ viết thế nào. «Những chiến sĩ của Ba-ta-lốp» như trước? hay «những chiến sĩ của Khu-đi-a-cốp» hay là «những chiến sĩ của Khu-đi-a-cốp và Xa-en-kô?» Anh định sẽ gọi dây nói về ban chính trị để người ta đừng thay đổi gì. Cho đến cuối chiến dịch đề nghị người ta cứ tiếp tục viết: «Những chiến sĩ của Ba-ta-lốp», nhất là bản thân các chiến sĩ cũng đã quen với cách gọi như thế. Khu-đi-a-cốp không phải là người sẽ phật lòng vì chuyện đó. Và đề nghị cao điểm Pét-san, sau khi chiếm được, cũng sẽ lấy tên là cao điểm Ba-ta-lốp, như người ta đã làm đối với Rê-mi-dốp hồi tháng tám, khi anh ta bị hy sinh.

Không hề liếc mắt qua trang hai và trang ba, Xa-en-kô lật tờ báo và bắt đầu xem trang tư, vì ở trang này thường là có đăng một vài tin ngắn — mục «Hậu phương» như anh thường gọi — nói về nhiều mặt trong đời sống quân đội — Xa-en-kô thích những tin này vì anh biết rằng các chiến sĩ rất thích nó và vì anh tin chắc rằng người ta không phải chỉ sống bằng chiến tranh, và trong thời chiến tranh, người ta không thể chỉ nói với họ về chuyện đó. Một hôm, anh còn tranh luận cả với Ba-ta-lốp về vấn đề này. Những ngày có việc gì không ổn Ba-ta-lốp không muốn nghĩ đến gì khác ngoài chuyện chiến đấu, quên ăn quên ngủ và Ba-ta-lốp trong lúc bị kích thích như thế có thể kêu lên «Ôi dào, không có cũng được» khi xe cấp dưỡng hay xe bánh mì chậm lại ở hậu phương; và ông quên không thi hành kỷ luật những kẻ chịu trách nhiệm trong khí Xa-en-kô, khăng khăng sẵn sàng lột da họ.

Một vài tin tức vào loại này cũng thấy đăng trong số báo hôm nay: «Cấp dưỡng hối hả đi về phía các vị trí» «Cửa hàng mặt trận trên hỏa tuyến».

«Chuẩn úy Mi-lê-khốt-ních, bạn của các chiến sĩ» «Phòng chữa răng ngoài mặt trận».

Sau khi đọc lướt các tin vặt, Xa-en-kô nhìn quá sang phía phải và thình lình thấy một đầu đề, nó làm anh lần đầu tiên từ một giờ nay, quên bẵng việc Ba-ta-lốp chết.

«Một hiệp ước không xâm phạm lẫn nhau giữa Đức và Liên-xô». Choáng váng, Xa-en-kô đọc lại đầu đề và buông thõng bàn tay cầm báo xuống, anh đưa mắt một vòng nhìn tất cả những người có một trong hầm.

Lô-pa-tin, Khu-đi-a-kốp và Cli-mô-vít, cả ba đều ngồi im hút thuốc lá. Tập báo vẫn để nguyên chưa ai đụng tới.

«Các đồng chí!» Xa-en-kô muốn kêu lên thế, nhưng vì không tin ở mắt mình, nên anh từ từ đọc lại một lần nữa tất cả bảy khoản của hiệp ước, bắt đầu bằng khoản đầu, trong đó nói «hai bên cam kết từ bỏ mọi hành động vũ lực, thù địch, từ bỏ mọi hành động xâm phạm lẫn nhau, hoặc riêng hoặc cùng với các cường quốc khác» cho đến khoản cuối trong đó nói «hiệp ước có hiệu lực ngay sau khi ký».

— Đồng chí Lô-pa-tin — Xa-en-kô vừa nói vừa đứng dậy đưa cho Lô-pa-tin tờ báo gấp đôi — anh hãy đọc to chỗ này cho chúng tôi nghe.

Lỏ-pa-tin lơ đãng cầm tờ báo, thở một hơi thuốc, tìm chỗ để điếu thuốc xuống, và cầm sát tờ báo gần mắt, anh lặng người một lúc lâu cũng như Xa-en-kô, và chẳng nói chẳng rằng anh đọc hết hai cột từ trên xuống, rồi từ dưới lên.

— Mẹ kiếp! — anh lầm bầm, và bắt đầu đoc to. Xa-en-kô quan sát nét mặt của Cli-mô-vít và của Khu-đi-a-cốp, chờ đợi ở họ cũng để lộ những tình cảm vừa mãnh liệt vừa trái ngược, vừa phấn khởi vừa nghi ngờ như mình.

Cli-mô-vít vẫn đứng yên không thay đổi thái độ cũng như vẻ căng thẳng trên khuôn mặt chăm chú.

Trên khuôn mặt luôn luôn cử động của Khu-đi-a-cốp, hồi còn trẻ chắc là đẹp bây giờ phủ một mạng lưới nếp nhăn mờ mờ và một lớp lông xám, mỗi lúc một hiện rõ vẻ vui mừng của một người nhận thấy mình vừa ra khỏi nguy cơ của một anh đi sờ sẩm, cách hố đạn còn bốc khói có năm bước chân mà được yên lành.

Chính Xa-en-kô cũng cảm thấy như vậy. Từ sáu năm nay — từ 1933 — một ý nghĩ đè nặng trên ý thức con người chính ủy quân đội của anh! Có một nước Đức, và trong nước Đức đó có một tên Hít-le, và tất cả cái đó cộng vào với nhau nghĩa là chiến tranh, một cuộc chiến tranh thường trực đứng chờ ở cửa ngõ chúng ta và bất cứ lúc nào cũng có thể tìm cách vượt cổng xông vào.

Xa-en-kô nhận thấy điều này từ đã lâu. Đôi lúc anh không đi phép vì các cuộc nghỉ phép đều bị bãi bỏ do tình thế chiến tranh đe dọa, anh không có nhà riêng trong thành phố đóng quân nhỏ của anh, mà chỉ có một căn phòng, vì khi chiến tranh đe dọa, còn nhiều cái cần phải xây dựng quan trọng hơn một cái nhà ở cho Xa-en-kô. Bố mẹ Xa-en-kô, ở miền Pôn-ta-va, năm ngoái trong những thư gửi cho anh than phiền rằng mặc dù bị hạn, người ta vẫn không đồng ý hạ bớt số lúa mì của nông trang phải cung cấp cho Nhà nước; và Xa-en-kô hiểu tại sao: Hít-le còn đó, và cần phải có những dự trữ ngũ cốc cho một cuộc động viên có thể xảy ra không biết lúc nào.

Là một người chiến đấu với quân Nhật ở đây, và ngay cả trong những ngày cuối cùng này khi sự thất bại của chúng đã quá rõ ràng, cũng không bao giờ quên rằng những trung đoàn bị tiêu diệt này, những sư đoàn bị đánh bại này chỉ là một bộ phận của một đạo quân hùng mạnh tinh nhuệ, và đã nhiều lần trong khi chiến đấu, anh lo lắng nghĩ đến Hít-le, nỗi lo lắng mà người can đảm nhất cũng cảm thấy, khi biết có thể có kẻ bắn vào sau lưng mình.

Bản thân anh không sợ chiến tranh không phải chỉ vì anh đã từng chiến đấu hôm qua. anh đang chiến đấu hôm nay và anh biết rằng ngày mai anh sẽ còn chiến đấu. Nhưng những trận đánh trên biên giới hoang vắng này của đất nước Mông-cổ, nay cả những trận ác liệt nhất, tính cho đến cùng cũng chỉ mới huy động đến các quân nhân chuyên nghiệp và có thể không nhất thiết lôi kéo theo một cuộc chiến tranh; trong khi một cuộc chiến tranh với nước Đức của Hít-le. một cuộc chiến tranh ngay từ lúc bắt đầu đã huy động toàn quân và toàn quốc — lại là một chuyện khác, và những ý nghĩ đó làm tâm hồn cân đối và dũng cảm của Xa-en-kô tràn đầy lo âu. Anh tự hỏi:

«Thế nghĩa là thế nào? Có thật là bây giờ sẽ không có chiến tranh với nước Đức, năm nay cũng như suốt mười năm ghi trong hiệp ước không? Từ nay cho đến hết kế hoạch năm năm lần này và suốt cả kế hoạch sau ư? Và sau nữa…» Anh xúc động nghĩ đến kết quả của hai kế hoạch năm năm đó.

— Dù sao thì cũng là một thằng ngu — anh nói to khi nghĩ đến Hít-le.

Lô-pa-tin đã đọc xong và đặt tờ báo xuống bàn; không ngẩng đầu, anh liếc nhìn Xa-en-kô qua cặp kính và tuyên bố rằng Hít-le thật là một thằng ngu nếu hắn định gác lại mấy năm nữa cuộc tiến công Liên-xô. nghĩ rằng lúc đó hắn sẽ mạnh hơn chúng ta. Nhưng nếu quả thật hắn quyết định không tiến công chúng ta nữa thì cũng nên hoan nghênh một ý nghĩ thông minh như thế.

— Anh tưởng rằng hắn có thể có một ý nghĩ thông minh như thế sao? — Xa-en-kô ngần ngừ hỏi lại và cùng một lúc căm thù nghĩ đến tất cả những cái bỉ ổi dã man của chủ nghĩa phát xít; với một thái độ kiên quyết và nghi ngờ khinh bỉ, anh nói thêm.

— Cá nhân tôi, tôi không tin.

Lô-pa-tin nhún vai. Cả anh, anh cũng không tin.

— Như thế là lúc này sẽ không còn lo chiến tranh ở phía Tây nữa — Cli-mô-vít nói giọng hể hả. Anh phát biểu trong câu nói ngắn đó, điều mà số đông những người chiến đấu từ tháng năm ở đây trên mặt trận phía Đông cảm thấy tối nay khi đọc báo. Và như thế anh cùng chấm dứt luôn tất cả câu chuyện từ nãy đến giờ.

Người cần vụ của Ba-ta-lốp hiện ra ngoài cửa hầm. Mặt anh tái nhợt không còn hột máu; chân đi như không vững.

— Báo cáo đồng chí thiếu tá — anh nói với Khu-đi-a-cốp, vừa đưa tay lên mũ — đồng chí có thể đến đài quan sát mới được rồi. Đại đội thông tin báo là đường dây mới đã đặt xong.

— Anh có đem ông ta đến tận nơi không? — Xa-en-kô hỏi.

— Thưa có — người cần vụ có sức lắm mới lấp bắp được mấy chữ đó.

— Chúng ta đi thôi. — Khu-đi-a-cốp gấp tấm bản đồ lại nhét vào trong cặp; quay sang phía Lô-pa-tin, anh nói:

— Anh có đi với chúng tôi không?

— Nếu anh cho phép.

Khu-di-a-cốp đứng dậy, đi mấy bước về phía cửa nhưng bỗng ngừng lại, như anh quên một điều gì:

— Khi tôi nghĩ đến cuộc chiến tranh năm 14 với quân Đức, và khi tôi so sánh nó với cuộc chiến tranh hiện nay, tôi cho rằng, và từ những ngày vừa rồi tôi còn tin chắc nữa, với trung đoàn của chúng ta, trung đoàn chọi với trung đoàn, chúng ta sẽ đánh bại quân Đức. Có thể là vất hơn đối với quân Nhật nhưng dù thế nào ta cũng đánh bại chúng. Chắc ở một chừng mực nào bọn Đức cũng biết rõ điều đó. Trong cuộc chiến tranh thế giới, công tác tình báo của chúng tổ chức khá lắm...

Sau khi đã phát biểu ý kiến của mình về bản hiệp ước; Khu-đi-a-cốp đưa mắt nhìn chung quanh, khẽ huơ tay lên một cái rồi đi ra khỏi hầm trước tiên, mở đầu giai đoạn chỉ huy mới của anh. Xa-en-kô né sang một bên như là đối với Ba-ta-lốp trước và cùng với các người khác theo Khu-đi-a-cốp nhập vào bóng tối, trong đó chốc chốc lại rộn lên tiếng súng nổ.

Vào cuối ngày hai mươi chín tháng tám, cả bốn phía, sườn và các hoành sơn của cử điểm Pét-san đều bị tiêu diệt.

Trong những giờ chót của trận đánh, quân Nhật bị bao vây chiến đấu trên một chiếc «mùi-soa» hẹp đến nỗi trung đoàn Ba-ta-lốp và trung đoàn thuộc sư đoàn bên, tiến công ở phía Đông, phải đề nghị với pháo binh thôi bắn, sau khi mấy phát đạn vượt quá mỏm đồi và nổ ngay trên đầu bộ binh.

Lúc này, chỉ huy sở của hai trung đoàn ở trên đỉnh đồi, cách nhau bảy trăm thước, trong những hầm trú ẩn chiếm được của quân Nhật. Trung đoàn nào cũng cho rằng mình là đơn vị đầu tiên chiếm đồi và cắm cờ.

Và quả là có hai lá cờ bay trên đồi thật, mỗi lá cắm bên một chỉ huy sở, hay đúng hơn các đại tá trung đoàn trưởng tạm thời đặt chỉ huy sở bên hai lá cờ.

Mỏm đồi không nhọn mà dài nhô ra hai bên như hai chiếc cựa giầy lính kỵ mã. Cả hai trung đoàn trưởng đều có lý khi cả hai cùng khẳng định rằng các chiến sĩ của đơn vị mình là những người đầu tiên đánh chiếm đồi. Dù thế nào, những tranh cãi về vấn đề này cũng không ngăn cản đại tá chỉ huy trung đoàn bên, một anh chàng khỏe mạnh tóc đỏ hoe, đến ăn với Khu-đi-a-cốp và Xa-en-kô.

Xa-en-kô, vốn tính khôn ngoan, nên có sẵn một bình rượu cô-nhắc, trong khi đại tá tóc đỏ không có cả cô-nhắc, lẫn vốt-ca. Anh ta lại không thích rượu xa-kê mà anh chỉ giữ làm chiến lợi phẩm.

Ngày chưa về chiều hẳn nhưng trời đã lạnh, và một luồng gió cát từ những cồn cát trọc lạo sạo thổi xuống dọc sườn đồi.

Khu-đi-a-cốp, Xa-en-kô, Lô-pa-tin và đại tá tóc đỏ cả bốn người đều ngồi trên đỉnh đồi. trong một hố túi cát phủ kín trong những giờ chót của cuộc chiến đấu, quân Nhật bố trí khẩu pháo cuối cùng ở đây để bắn xuống đồi. Khẩu pháo này tự tay chúng phá hủy làm tung tóe những túi cát và ngã nằm chỏng gọng phía bên kia ụ chắn, chỉ còn nhìn thấy miệng súng nham nhở như một bông hoa huệ bằng sắt.

Người ta trải dưới đáy hố mấy chiếc ca-pốt Nhật, còn giữ mới nguyên cho mùa đông sắp tới với những chiếc cổ da chó kếch sù. Khi lục soát trên đồi các chiến sĩ còn tìm được một kho ngầm chứa hàng nghìn chiếc ca-pốt như thế và mũ mùa rét.

Vừa ăn, họ vừa chen nhau ngồi trên mấy chiếc ca-pốt và nói chuyện lung tung một cách sôi nổi. Thói thường của những con người nhọc mệt, từ lâu không ngủ và vừa sống những ngày nguy hiểm chết người, vào những giờ giãn gân cốt.

— Như thế là không còn chầu cô-nhắc thứ hai cho tất cả mọi người thật à? — đại tá tóc đỏ nói. Anh biết tỏng đi là không còn chầu thứ hai nữa, vì ở cương vị khách anh đã tự rót cho mình một phần ba chai ở vòng nhất rồi.

— Hay ta uống xa-kê? — Lô-pa-tin nói — Trước ở Viễn-đông, tôi đã uống nhiều lần. Đây là rượu nấu bằng gạo, uống tốt lắm.

— Anh gọi cái của ấy là rượu sao? — đại tá hỏi.

— Phải, cũng là một thứ vốt-ca.

— Vốt-ca thế nào được!

— Thế thì nó là cái gì? — đến lượt Lô-pa-tin hỏi.

— Một thứ nước rửa bát. — Nói đến những chữ này, đại tá ôm ngực muốn mửa — Uống thứ đó để ăn mừng thắng lợi thì kỳ quá! Giá là rượu phạt, nếu chúng đánh thắng bọn mình, thì còn có thể đồng ý được.

Anh cúi xuống và sờ vào miếng da chó đính trên áo ca-pốt trải dưới chân, càu nhàu:

— Lông rụng tiệt cả.

Cùng một lúc với lòng căm thù quân địch, đại tá căm thù luôn tất cả những gì dính líu đến chúng, những cổ áo lông chó, những nhãn hiệu màu vàng ệch trên những chai uýt-xki và xa-kê (hôm qua anh đã ra lệnh cho đập một kho các thứ rượu đó ngay trước mắt) những hộp cồn đặc để hâm cơm (một trong những người lái xe của anh hôm qua bị ngộ độc vì thứ cồn này), những thanh kiếm sĩ quan lưỡi to bản và cán dài — loại kiếm của bọn đao phủ, theo ý kiến anh — những chiếc quạt vứt khắp nơi trong hầm, và sau hết là một mũi tàn nhẫn không thay đổi phát ngán lên được trong các đường hào. Nghĩ đến mùi đó, anh nói:

— Thật là may, trời gió và chúng ta lại ở trên mỏm cao nên thoáng khí nếu không thì chẳng biết làm thế nào cho thoát khỏi cái mùi Nhật-bản! Mà sao mùi của chúng lại buồn nôn đến thế!

— Không phải đâu. Đấy là mùi crê-ô-dốt, một thứ thuốc tẩy uế, bọn Nhật dùng nó để tẩy uế tất cả mọi thứ, đồng chí bác sĩ trung đoàn giải thích cho tôi như thế — Xa-en-kô nói.

Đại tá nhún vai vẻ bất mãn. Do sự ghê tởm gần như ăn sâu vào trong cơ thể đối với kẻ thù, anh muốn cái mùi buồn nôn ấy là mùi quân Nhật chứ không phải chỉ là mùi crê-ô-dốt.

— Cũng cần phải nói là việc tẩy uế của chúng được tổ chức chu đáo lắm — Lô-pa-tin nói.

— Tẩy uế! — đại tá riễu — Hôm qua và hôm nay xác chết và tù binh chỉ sặc một mùi xa-kê lẫn một thứ rượu tồi gì không biết. Thằng nào cũng say khướt cả.

— Theo tôi — Xa-en-kô nói — chỉ vì hôm qua chúng đã bị chúng ta cắt đứt hoàn toàn, nước dự trữ của chúng hết rồi và chúng chỉ còn uống rượu. Anh đã thấy ở đằng kia phía bên trái dưới thấp có hai cái hố đấy. Chúng đang tìm cách đào giếng để lấy nước.

— Kể thấy thì tôi cũng đã thấy rồi — đại tá nói, ý chẳng muốn nhận một điều gì — cũng có thể như thế, nhưng ngay trước lúc đó, chúng cũng đã chiến đấu trong tình trạng say bí tỉ rồi.

Khu-đi-a-cốp từ nãy đến giờ vẫn im lặng mải ăn món thịt bò hộp hâm lại trong cà-mèn của mình, gật gù:

— Đúng đấy. Hồi tháng bảy, khi chúng phản công tôi có hỏi ba tên tù binh: cả ba đều hơi say cả.

— Nói chung thật là một dân tộc đặc biệt — đại tá nói, vẻ phẫn nộ — chúng muốn chiếm lấy cả châu Á ít nhất là đến U-ran, nhưng đến lúc tiến công, chúng lại say mềm cả.

— Đó cũng là một dân tộc như mọi dân tộc khác — Xa-en-kô đáp lại — công bằng, nó cũng chẳng tồi tệ gì hơn một dân tộc khác.

Đại tá đỏ mặt.

— Này đồng chí chính ủy trung đoàn xin anh đừng có mà tuyên truyền đi. Tôi, tôi cũng là một người mác-xít đây. Anh nói thế nào thì nói, tôi vẫn cho đó là một dân tộc bẩn thỉu.

— Không đúng — Khu-đi-a-cốp một lần nữa rơi khỏi chiếc cà-mèn, trả lời — đó là những người lính dũng cảm, và đây là một bằng chứng.

— Những người lính, đồng ý! Những người lính! — đại tá nhắc lại, nhất quyết không chịu thua — Nhưng hãy nhìn bọn sĩ quan xem. Chỉ trông xác chúng, tôi cũng có thể hình dung được cách sống của chúng nó.

— Cách sống thế nào?

— Cách sống thế nào à, hôm đầu, trong khu vực tôi, không có một xác sĩ quan nào, hôm thứ hai cũng thế; hôm thứ ba có hai, hôm thứ tư bảy, thứ năm bảy; nhưng ba hôm cuối cùng, vì không còn chuồn đi đâu được nữa, con số lên đến chín mươi. Như thế nghĩa là thế nào? Nghĩa là khi nào còn có thể, thì chúng đẩy lính ra hứng đạn, còn chúng đánh bài chuồn! Người lính hy sinh; còn chúng thì chúng ở đằng sau! Và hôm nay trên khoảng «mùi-soa» này không biết chúi vào đâu nữa gần như hai chiếc xác lại có một xác sĩ quan. Thế có phải là một dân lộc cao thượng không? Một dân tộc bỉ ổi thì đúng hơn!

— Chỗ này thì anh nói đúng — Xa-en-kô nói đột nhiên, phát biểu trước Lô-pa-tin đang sắp sửa trả lời — Anh đã đi sâu vào vấn đề. Giai cấp thống trị của họ đặc biệt là bỉ ổi. Thật ra cứ nhìn những xác chết này, tính chất giai cấp của quân đội cũng đã rõ như lòng bàn tay. Người ta lôi kéo những người lính thường vào chỗ chết, không chút lương tâm, không chút xấu hổ người ta lấy xác họ phủ lên tất cả các quả đồi, và cả lũ sau lưng họ, người ta bỏ đi trốn để đến lúc cuối cùng mới chịu chết, khi không còn cách nào làm khác nữa. Với chúng, người lính là một kẻ tội phạm. Ngay khi chết, chúng cũng cố tìm cách không chết bên cạnh họ!

— Những thống kê không phải hoàn toàn đúng cả đâu — Lô-pa-tin nói, anh cho rằng Xa-en-kô phát biểu tuy đúng nhưng có hơi nói quá một chút. — Thứ nhất, pháo binh của ta không có một quan niệm giai cấp và không đi tìm chỗ nào là chỗ sĩ quan, chỗ nào là chỗ chiến sĩ, thứ hai, ngay từ những ngày đầu, cũng có những sĩ quan bị chết, nhưng chúng khiêng xác ra khỏi chiến trường và chôn đi.

— Và thứ ba là tôi lầm chú gi? — Xa-en-kô nói, tức tối.

— Không, anh đúng — Lô-pa-tin nói — nhưng đúng về nguyên tắc thôi.

— Này ông bạn thân ơi, thì đúng là tôi nói nguyên tắc chứ không phải thống kê đâu. Đồng chí đại tá, đồng chí thấy thế nào?

Đại tá hừ hừ mấy tiếng và không nói gì. Anh biết Xa-en-kô đúng, nhưng vẫn không muốn công nhận điều đó; trong ba ngày nay, trung đoàn anh chỉ tính riêng về số người chết cũng đã đến ba trăm rồi, và anh không cách nào làm dịu bớt được sự phẫn nộ đối với tất cả quân Nhật nói chung, và hạn chế sự hằn thù của anh riêng vào bọn sĩ quan, tướng soái và chỉ huy Nhật-bản.

Khu-đi-a-cốp nhìn đáy chiếc cà-mèn đã vét hết sức kỹ của anh, tỏ vẻ ngạc nhiên. Chỉ lúc này, khi anh vừa duyệt qua trong óc tất cả những việc xảy ra hai ngày vừa rồi, anh mới sực nhớ là mình chưa ăn gì từ chiều hôm qua cho đến sáng, và chỉ uống đâu một chút chừng ba hay bốn lần trong bình nước của anh. Vì vậy nên anh đói tợn thế và ăn hết cả một cà-mèn đồ hộp. Anh lưỡng lự vuốt hai bên má cạo lơm nhơm: râu mọc đến nỗi gần như không thấy đâm vào ngón tay nữa.

— Này, anh phải cạo râu đi! — đại tá tóc đò, rầu ria cạo nhẵn nhụi bảo Khu-đi-a-cốp.

— Lạ! không biết trên định rút chúng ta khỏi trận đánh hay lại điều chúng ta đi tiến công đồi Rê-mi-dốp — Khu-đi-a-cốp chỉ nói có thế để trả lời, và anh đứng dậy ngoảnh nhìn về phía quả đồi này.

Tất cả cùng đứng dậy. Đỉnh đồi Rê-mi-dốp giống như miệng núi lửa và mặc dù cách Pét-san sáu cây số, đứng đây cũng nom rất rõ. Một vài đơn vị pháo binh khai hỏa vào đồi Rê-mi-dốp và mỗi lần đạn nổ trên đỉnh, quả đồi lại bốc khói, như có ai đốt một đống lửa khổng lồ trong ruột đất.

— Nếu người ta tiến công đồi Rê-mi-dốp, ta đi tất, không sót một ai! — đại tá tóc đỏ vừa sửa lại cặp kính vừa tuyên bố một cách dũng cảm.

Khu-đi-a-cốp vẫn im lặng; anh những muốn trung đoàn Ba-ta-dốp (họ vẫn tiếp tục gọi trung đoàn như thế) không bị điều đến đồi Rê-mi-dốp, mà trái lại được rút khỏi cuộc chiến đấu; vì trái với đồi này có vẻ sắp đổ đến nơi rồi mà trung đoàn anh lại vừa bị những tổn thất hết sức nặng. Nhưng anh ngồi im không muốn tham dự vào một cuộc thảo luận vô ích vì theo anh, ý kiến đại tá tóc đỏ cũng hoàn toàn giống như ý kiến của anh, anh ta nói thế là chỉ để lấy oai thôi.

— Báo cáo, đồng chí trung đoàn trưởng — một cần vụ nói vừa đến gần Khu-di-a-cốp. Anh ta gọi Khu-đi-a-cốp bằng chức vụ chứ không bằng cấp bậc, để khỏi phải nói với đại tá tóc đỏ ở bậc cao hơn.

Khu-đi-a-cốp và đại tá tóc đỏ đều quay lại cùng một lúc.

— Chào đồng chí đại tá — người cần vụ nói vừa giơ tay lên mũ chào, rồi lại quay về phía Khu-đi-a-cốp — Báo cáo đồng chí Côn-xốp và phân đội của anh ta lại vừa tìm thấy một hầm trú ẩn của sĩ quan. Cách đây hai trăm thước. Anh ta bảo tôi báo cáo với đồng chí. Đồng chí có muốn đến xem không?

— Thế nào. tôi chưa được thấy hầm bọc sắt bao giờ sao?

Khu-đi-a-cốp san bữa ăn bắt đầu cảm thấy buồn ngủ, nói một cách uể oải.

— Báo cáo đồng chí, hầm này không phải như cái kia đâu. Vẫn còn quân Nhật ở trong — người cần vụ nói — Hầm bị đạn đại bác lấp mất; cả hai chúng tôi đều đã đi sát qua đấy. Nhưng về sau, chúng đào từ phía trong một lỗ châu mai và bắn ra một tràng súng máy.

— À, ra thế đấy — Khu-đi-a-cốp nói vừa nhớ lại cách đây nửa giờ, anh nghe thấy một tràng súng máy cách không xa lắm, nhưng cũng như đối với các tràng súng máy khác, anh không để ý đến nữa.

— Đồng chí có muốn xem anh ta làm thế nào để bắt bọn chúng không? — Người cần vụ lại hỏi một lần nữa.

— À, lại cậu Côn-xốp! — Xa-en-kô nói giọng bực tức pha lẫn kính phục — Rồi hắn ta lại là người đầu tiên nhảy xuống hầm, súng lục cầm tay cho mà xem. Mà quái, làm sao đến giờ hắn vẫn chưa bị ăn đạn, thật là tôi không hiểu! Thế nào, ta đi chứ, Va-lê-ri A-lếch-dăng-đrô-vít? Phải ngăn cấm hắn ta mới được.

— Phải đấy — Khu-đi-a-cốp nói và đi cùng với người cần vụ, Xa-en-kô, Lô-pa-tin và đại tá tóc đỏ theo sau. Đại tá chẳng có lý do gì đặc biệt để đi đến đó, nhưng anh tự cho rằng ngay lúc này mà rút lui về chỉ huy sở của mình thì là bất lịch sự: nhỡ ở đó xảy ra nổ súng thì sao?

Đi chếch xuống dốc đồi Lô-pa-tin rùng mình nghĩ bụng chưa bao giờ được nhìn thấy một quang cảnh chém giết như cảnh nhìn thấy từ trên đỉnh đồi Pét-san.

Trên mặt đất, hố đạn rỗ như tổ ong; trong những đường hầm đào nhiều dãy song song với nhau còn sót lại những vết tích khủng khiếp của trận giáp lá cà; những xác chết hình thù quái đản nằm chất từng đống nhiều chỗ dày quá, kín cả đáy hầm. Chung quanh rải rác những vật quen thuộc, chỗ nào cũng giống chỗ nào: các-bin, súng trường, mặt nạ phòng hơi ngạt, ba-lô da bò, quạt, cà mèn, sổ tay để rơi vãi, những tấm ảnh, những mảnh giấy nửa bị vùi dưới đất loằng ngoằng những chữ tượng hình, cát két lính, cá mắm nhỏ xâu như xâu nấm, túi bánh, gạo vung vãi.

Hầm trú ẩn bọc sắt mọi người đang đến gần, lúc trước không ai biết, ở cuối một đường hầm đào chữ chi bị lấp đến nửa. Dưới đất người ta nhìn thấy một lỗ cửa thấp.

— Báo cáo đồng chí thiếu tá, xin cẩn thận! Đừng đi quá sang bên trái — Côn-xốp đứng ở đỉnh mô đất phía trên nóc hầm, la lên — có một lỗ châu mai, chúng vừa bắn ra đấy.

Nhiều chiến sĩ trong đơn vị trinh sát tới tấp cuốc bạt một góc hầm mở đường cho một chiếc chiến xa mang đại bác 45. Chiếc xe này đã ở dưới hầm, và cho máy chạy từ từ, đợi người ta dọn đất thêm một thước trước mặt để có thể nhích lên một chút. Và cửa hầm bọc sắt lù lù ngay trước nòng đại bác.

Ở phía bên, đứng trên ụ đất; hai chiến sĩ chĩa súng máy về phía cửa.

— Súng máy bắn không ăn thua gì — Côn-xốp nói sôi nổi — Chắc là chúng có một tấm thép hay tôn gì đó che ở đấy.

— Sao các anh không thử dỡ nóc xem? — Xa-en-kô nói.

— Thưa đồng chí chính ủy, thế thì lâu la quá — Côn-xốp trả lời — Ta sẽ cho chúng ăn đại bác, đồng chí cứ yên tâm.

— À bây giờ cậu cũng đã biết điều rồi đấy — Xa-en-kô nói — thế mà bọn mình cứ sợ cậu hai hàm răng ngậm chặt dao nhảy xuống.

— Trận đánh hôm nay đã xong rồi, thưa đồng chí, và người ta không muốn chết vào lúc tối. Tôi không hiểu tại sao lũ Nhật này lại muốn chết.

— Anh hỏi chúng xem — Xa-en-kô nói.

— Tôi đã hỏi chúng rồi.

Khu-đi-a-cốp nói, giọng khiêm khắc:

— Anh hãy đề nghị với chúng một lần nữa ra khỏi hầm và đầu hàng.

Côn-xốp nằm úp trên nóc hầm, và dùng cả tay lẫn chân bò xuống cho đến khi mặt anh đến ngang phần trên của lỗ cửa anh la lên mấy chữ bằng tiếng Nhật.

— Anh ta nói gì với chúng thế? — đại tá tóc đỏ hỏi Xa-en-kô.

— Anh ta đề nghị chúng đầu hàng. Anh ta cũng biết độ trên dưới một trăm tiếng Nhật.

Côn-xốp lại la lên một câu gì đó.

— Hay là chúng chết hết cả rồi — Xa-en-kô nói.

— Chúng còn sống — Côn-xốp nở một nụ cười ác, vừa nhỏm dậy ngồi trên nóc hầm. Chúng còn sống. Éc-ma-cốp thì chắc chắn là không còn nữa rồi. Xác anh nằm dài kia vì băng đạn của chúng.

Anh chửi rủa văng nọ văng kia một cách chua xót, không giữ gìn gì trước mặt các đồng chí cấp trên.

— Éc-ma-cốp? — Xa-en-kô hỏi — Sao, Éc-ma-cốp chết à? Giọng anh để lộ rõ một mối buồn da diết. Éc-ma-cốp những ngày cuối cùng vừa rồi nổi bật lên vì lòng dũng cảm cao độ của anh và hình như bất tử.

— Và cũng vẫn do cùng băng đạn đó ở trên địa hình trống — Côn-xốp nói — Báo cáo đồng chí chính ủy, đề nghị đồng chí không nên đến đó — Cổn-xốp la lên hoảng hốt nhìn thấy Xa-en-kô cử động — nếu không chúng sẽ cho cả đồng chí nằm đo đất nữa!

Côn-xốp nhìn người chiến sĩ dọn đường cho chiến xa một lát, đột nhiên anh lầm bầm một mình chẳng nói với ai cả

«Thế nào! Chúng đã giết chết Éc-ma-cốp rồi sao? Đau đớn nhỉ! — Và anh nhếch mép cười xót xa.

Chiến xa rú máy chồm lên, đi được một thước, ngừng lại và chĩa đại bác vào cửa hầm. Côn-xốp lại bò đến phía lỗ châu mai một lần nữa vồ quát to câu gọi lúc nãy.

Chúng vẫn lặng im.

Anh nhảy vọt từ hầm trú ẩn lên thành hào, chạy mấy bước ngừng lại bên chiến xa và vừa đập thình thình vừa kêu:

— Bắn đi!

Khi khói đã tan và cột đất, cát tung lên đã đổ xuống, người ta có thể nhìn thấy lỗ hầm đen ngòm đằng sau chiếc cửa bị phá. Các chiến sĩ chuẩn bị sẵn sàng bên khẩu súng máy.

Côn-xốp chạy nhanh dọc thành hào; cúi xuống và rút khẩu «na-gan» ra, anh hô lên bằng tiếng Nga.

— Đi ra!

Một nửa phút im lặng rồi người ta nghe thấy có tiếng sột soạt, và một tiếng rên ngắn; một tên Nhật, hai tay giơ lên đầu chảy máu bước ra khỏi ngưỡng cửa, từ hầm trú ẩn về phía hào đi thẳng đến trước chiến xa. Hắn lảo đảo tiến lên mấy bước rồi ngừng lại, mắt nhìn chằm chằm vào nòng súng như bị hút vào đấy.

— Đồ khốn kiếp! — một chiến sĩ đứng cạnh chiến xa lầm bầm. Căm thù làm anh thay đổi hẳn nét mặt. Anh cắm xẻng xuống đất, vớ lấy khẩu súng để trên thành hào.

— Anh làm gì thế? — Đại tá tóc đỏ bất thình lình nhảy xuống hầm và nắm lấy tay anh ta — Thế nào, anh là một chiến sĩ mà anh lại đi bắn một tên tù binh sao? — Đại tá nói giọng khinh bỉ và vừa lấy thân hình mập mạp của mình che cho lên tù binh, anh vừa giằng lấy khẩu súng và khẽ đẩy người lính lúc đó có vẻ ngượng ngùng đi chỗ khác.

— Thằng khốn này đã giết Éc-ma-cốp — người chiến sĩ vừa bỏ đi, vừa lầu bầu, nhưng con mắt căm hờn vẫn hằm hằm nhìn tên Nhật.

— Nó là một thằng khốn kiếp thì có làm sao? Chúng nó đều thế tuốt — đại tá nói chẳng theo một lập luận nào cả, đồng thời anh vừa nhìn xem có ai muốn xâm phạm đến tính mạng tên Nhật anh vừa cứu thoát không.

Nhưng những giây phút phẫn nộ đầu tiên đã qua đi.

— Mang nó đi! — Côn-xốp kêu to bảo các chiến sĩ — Nó bị thương không đi được nữa kia kìa.

Tên Nhật không thể đi được thật. Hắn ngã tựa vào thành hào, vai run run, đầu chảy máu.

Hai chiến sĩ xốc hắn lên, và giơ hắn ra xa một lúc cho khỏi bị dây máu và từ từ kéo hắn lên khỏi hào.

Côn-xốp nhảy xuống hào, súng lục cầm tay và biến mất trong hầm bọc sắt. Nhiều chiến sĩ tức thời ùa theo. Sau một lát anh lại hiện ra.

— Chỉ có mỗi một tên — và như sợ người ta có thể không hiểu, anh giơ một ngón tay lên trời. — Chết rồi. Một sĩ quan — anh chỉ tên tù binh đang đi ra xa — Thằng này có lẽ là cần vụ của nó. Đồng chí thiếu tá đồng chí nhìn xem đây này — Và đến gần Khu-đi-a-cốp, Côn-xốp xòe nắm tay ra. Anh cầm ở tay một chiếc cầu vai dứt ở áo quân phục ra.

— Hai vạch, ba sao — Khu-đi-a-cốp nói vừa ngắm nghía — Một đại tá.

— Úi chà — Côn-xốp nói, giọng nửa nạc nửa mỡ ngạc nhiên vì thấy một nhân vật như thế ở trong hầm và tiếc rằng ta không bắt sống được hắn.

— Đồ khốn! Đồ khốn nạn — đại tá tóc đỏ lúc đó nhắc lại như anh muốn tự thanh minh với chung quanh về việc vừa cứu tên tù binh. Cuối cùng đưa tay cho Khu-đi-a-cốp anh nói:

— Thôi, tôi về đây. Miễn là các chiến sĩ của tôi cũng đừng để sót một hầm nào!

Anh bước ra khỏi hầm và đi dọc sườn dốc, người thẳng, vững chãi, oai vệ, hoàn toàn tương phản với Khu-đi-a-cốp lúc đó mặc một chiếc áo ca-pốt cáu bẩn, gồ trên lưng như một cái bướu và đội một chiếc mũ sắt quá rộng tùm hụp trên trán. Lô-pa-tin chưa bao giờ thấy anh rời chiếc mũ đó. Khu-đi-a-cốp đã mất chiếc cát-két ngay từ khi bắt đầu tác chiến, và lúc nào anh cũng đội mũ sắt.

— Báo cáo đồng chí trung đoàn trưởng — anh cần vụ vừa nói vừa đuổi theo Khu-đi-a-cốp đang mải mê suy nghĩ.

— Phải — Khu-đi-a-cốp trả lời vẫn chưa hết mơ màng.

— Chiếc mũ cát-két tôi đặt làm cho đồng chí, người ta vừa mang ở quân nhu đến.

Khu-đi-a-cốp nhìn chiếc cát-két và cởi quai đeo bằng vải thô vứt chiếc mũ sắt xuống chân, và cũng chẳng cầm lấy thiếc cát-két tự tay người cần vụ đưa cho, dáng điệu mệt mỏi anh xoa nắn chiếc cổ ê ẩm vì mũ sắt nặng, và cùng một cử chỉ mệt mỏi như thế, anh lùa tay vào trong tóc.

Người cần vụ vẫn cầm chiếc cát-két trong tay. Mắt đăm đăm nhìn Khu-đi-a-cốp, anh thấy trào lên trong lòng một cảm giác biết ơn trìu mến đối với con người mảnh khảnh, thấp bé, cũng chẳng còn trẻ lắm nữa và bề ngoài không có vẻ gì là một anh hùng — con người, hôm đầu tiên ngay sau khi Ba-ta-lốp mất, đã tỏ ra dũng cảm, bình tĩnh, không rườm lời và có khả năng đặc biệt về tổ chức trong đợt tấn công Pét-san. Tất cả ai cũng cảm thấy điều đó: Ba-ta-lốp không còn nữa, nhưng trung đoàn vẫn tiếp tục có người chỉ huy.

Cuối cùng Khu-đi-a-cốp cầm lấy chiếc cát-két mơn mơn bên trong và đội lên đầu hơi lệch sang một bên, khiến cho vóc người vốn không có gì đặc sắc của anh, với chiếc ca-pốt gù gù ở lưng, đột nhiên nom lại có vẻ cân đối.

— Đề nghị đồng chí cởi chiếc áo ca-pốt đưa tôi giặt, người đồng chí đầy những đất — anh cần vụ nói.

Khu-đi-a-cốp quay lại nửa người, nhìn anh cần vụ chăm chú từ đầu đến chân, và lúc này anh hiểu rằng người cần vụ trong khi vẫn giữ kỷ niệm đau xót về Ba-ta-lốp, cũng đã ghi nhận anh, Khu-đi-a-cốp, trong quả tim trẻ tuổi chung thủy của anh ta.

Một liên lạc viên vừa chạy đến hổn hển kêu to:

— Có người gọi đồng chí trung đoàn trưởng ở máy điện thoại.

Khu-đi-a-cốp đi ra khỏi hầm, và hơi gù gù, rảo bước đi theo người liên lạc viên.

— Có lẽ dù sao cũng phải đánh đồi Rê-mi-dốp — Xa-en-kô nói khẽ với Lô-pa-tin, mắt nhìn theo Khu-đi-a-cốp.

Cả hai lắng tai nghe. Qua tiếng gió rú, và tiếng cát lạo sạo đang lồng lộn lao xuống dốc, người ta nghe thấy tiếng ầm ầm chuyển đất của đại bác từ đồi Rê-mi-dốp vang lại,

— Báo cáo đồng chí chính ủy — Côn-xốp đứng từ xa nói — có các đồng chí chỉ huy đến.

Xa-en-kô quay lại và nhìn thấy một chiếc «En-ka» nhỏ màu đen, đang cố leo lên đồi dốc dựng đứng về phía họ. Cuối cùng, cách họ năm mươi bước, xe dừng lại và Cli-mô-vít và Xa-rít-sép hiện ra.

Xa-en-kô đi đến gặp hai người.

Mặc dù bị rám nắng, mặt Xa-rít-sép vẫn xám ngoét vì tất cả chỗ máu bị mất. Chiếc áo bơ-lu-dông để hở cúc và cổ băng lên đến cằm khiến ông không thể quay đi quay lại hay cúi đầu xuống được và nét mặt của ông có một vẻ kiêu kỳ mà thường ông không có.

— Này! Thế là anh được nghỉ ngơi một thời gian nhé — ông nói vừa đi đến gần Xa-en-kô và đưa tay cho anh bắt.

— Xin để tùy ban chỉ huy quyết định! — Xa-en-kô đáp lại — Ban chỉ huy có thể biết rõ hơn.

— Cũng có thể đấy — Xa-rít-sép nói — Tôi đến chỗ anh lấy các chiến sĩ xe tăng đi đây, — ông nhìn Cli-mô-vít — Đây cũng đã là một dấu hiệu rằng anh sẽ lui về ở tốp hai.

— Thế các đồng chí đi đâu? Đi tiến công đồi Rê-mi-dốp phải không? — Xa-en-kô hỏi.

— Không, binh đoàn 7 sẽ đến đấy, còn chúng tôi người ta chuyển sang cánh bên trái phía biên giới.

— Sắp đánh nhau ở đấy à.

— Có thể.

— Nhưng đại úy Cli-mô-vít nói với tôi hôm qua là đồng chí ở bệnh viện cơ mà?— Xa-en-kô nói vừa chăm chú nhìn khuôn mặt tái nhợt của Xa-rít-sép và nghĩ riêng trong bụng là lúc này ông ta nên ở bệnh viện là hơn cả.

— Đúng. Và thật ra tôi cũng sẽ nằm lại đó nếu không phải chuyển về phía biên giới. Nhưng anh đừng có nghĩ là tôi thiếu kỷ luật tính nhé. — và Xa-rít-sép cười trong ria mép — Tôi đã gọi dây nói cho chính cá nhân tổng chỉ huy xin phép được rời viện.

— Thái độ ông ta thế nào?

— Cũng khá, ông ta là một người thích nói đến nơi ngay; ông ta bảo tôi qua dây nói: «Anh đừng có tưởng là người ta không thể nào thiếu anh được». Tôi trả lời: «Không, tôi không tưởng thế»

— «Vậy thì đồng ý để anh đi».

— Có lẽ đồng chí nên ngồi nghỉ một lát — anh vẫn băn khoăn về sắc mặt của Xa-rít-sép.

— Chẳng cần, tôi đi ngay. Tôi chỉ hỏi anh có hai câu. Thứ nhất, Cli-mô-vít công tác bên các anh thế nào? có khá không?

— Điều này đã có viết trong báo cáo rồi — Xa-en-kô nói.

— Tôi biết báo cáo nói gì rồi. Nhưng trong thâm tâm anh, anh nghĩ thế nào?

Xa-en-kô vốn không phải là một người sởi lởi về những lời khen. Anh đưa mắt nhìn Cli-mô-vít mà anh mến, im lặng một lát, suy nghĩ rồi nói:

— Cũng khá! Anh ấy được việc — Anh nhắc lại một lần nữa — Cũng khá!

— Đó là điểm thứ nhất — Xa-rít-sép nói, lặng lẽ hiểu giá trị của danh từ «cũng khá» ở miệng Xa-en-kô — Câu thứ hai tôi muốn hỏi về Ba-ta-lốp. Các anh sẽ chôn anh ta ở đâu?

— Chúng tôi cũng còn chưa rõ. Chắc là gần trạm quân y. Ngày mai tôi cũng đến dự tang lễ. Với một đoàn đại biểu của trung đoàn.

— Không được! — Xa-rít-sép nói — Phải chôn anh ta ở Ba-in Xa-gan, bên cạnh những chiến sĩ xe tăng của tôi. Đó là nơi họ cùng chiến đấu trận đầu tiên với nhau, và địa điểm đó rất tốt ở trên núi, không bị người ta xéo lên nhiều quá. Và khi nào hết đánh nhau, chúng ta sẽ xây ở đấy một bệ bằng sắt vụn của quân Nhật và ta sẽ đặt một trong những chiến xa của ta bị phá hủy lên trên. Đại bác chĩa về phía Tô-ki-ô. Được không? Cli-mô-vít, anh nghĩ thế nào?

— Tôi tiếc Ba-ta-lốp quá — Cli-mô-vít chỉ nói thế để trả lời.

— Còn tang lễ thế nào? — Xa-rít-sép lại hỏi một lần nữa — Ngày mai tôi sẽ cử đến Ba-in Xa-gan một đoàn đại biểu của các chiến sĩ xe tăng.

— Vâng, được — Xa-en-kô nói — hôm nay tôi sẽ hội ý với ban chính trị sư đoàn.

— Hội ý làm gì? — Xa-rít-sép nói, giọng không bằng lòng — Khi chúng ta chết, chúng ta chẳng hội ý với ai cả — Ông im lặng một lát, buồn vì những ý nghĩ của mình, rồi ông đặt tay lên vai Xa-en-kô:

— Ba-ta-lốp và tôi, chúng tôi đã bắt đầu cuộc đời lính chung với nhau ở đây... và bây giờ chúng ta tiếp tục không có anh ấy. Thế nào chính ủy, anh nghĩ sao, chuyện này liệu còn kéo dài lâu không?

— Ở đây hay nói chung? — Xa-en-kô hỏi.

— Nói chung.

— Từ khi tôi đọc bản hiệp ước, tôi chẳng còn biết nghĩ thế nào — Xa-en-kô nói.

— Tôi, tôi nghĩ là còn lâu — Xa-rít-sép nói, giọng vững tin, và ông nhấc tay ra khỏi vai Xa-en-kô — Tất cả ở đây mới chỉ là phần giáo giáo đầu… À, Khu-đi-a-cốp chỉ huy trung đoàn thế nào? — Ông hỏi với giọng «công tác».

— Cũng khá — Xa-en-kô nói, sau một lát suy nghĩ. Anh nói về Khu-đi-a-cốp như anh vừa nói về Cli-mô-vít.

— Tôi gửi lời chào anh ta nhé! — Rồi ông quay lại nói với Cli-mô-vít — Ta đi thôi.

Xa-en-kô đi với hai người ra tận xe, từ biệt Xa-rít-sép và lẳng lặng xiết chặt tay Cli-mô-vít, như đặt vào đấy tất cả tấm lòng biết ơn của mình.

Xe mở máy giật lùi một lúc lâu, rồi quay mũi lao xuống dốc. Xa-en-kô nhìn theo xe và nghĩ đến những lời Xa-rít-sép:

«Tất cả những cái này, mới chỉ là phần dạo đầu» — Anh nghĩ đến thời kỳ ở Pô-lô-ki trong miền Pôn-ta-va, lúc đó anh chỉ vừa mới gia nhập chi bộ đoàn Thanh niên cộng sản ở nông thôn, chỉ huy đại đội kỵ binh, Xa-rít-sép đã tiến quân về phía En-vốp với đại đội kỵ binh số 1, và chiến sĩ Hồng quân Ba-ta-lốp, đã theo Cơ-din Tê-pê đi chiến đấu chống Khan⁽¹⁾ Bu-kha-ra.

Bị giằng xé giữa những kỷ niệm của dĩ vãng và những lo lắng về tương lai, Xa-en-kô đứng yên, sắp xếp trong đầu dòng chữ ghi trên chiếc tháp gỗ nhỏ anh đã đặt ở kho trung đoàn từ buổi sáng và ngày mai anh sẽ mang đến trên mộ Ba-ta-lốp, «Tưởng nhở đại tá Mi-sen Ni-ki-tô-vít Ba-ta-lốp, người lính trung thành của cách mạng, chết vì nền tự do của nước Cộng hòa nhân dân Mông-cổ trong những cuộc chiến đấu ngày 26 tháng tám năm 1939 chống bọn xâm lược Nhật-bản».

---

⁽¹⁾ Quý tộc vùng dân tộc Ta-ta.

Từ sớm, đại tá Pốt-ni-cốp đã cho gọi Ác-tê-mi-ép đến và chính thức báo tin cho anh biết là bắt đầu ngay từ hôm đó 28 tháng tám, theo lệnh trưởng ban tham mưu, người ta đã gạch tên anh ở bộ phận tác chiến và chuyển anh sang bộ phận tình báo. Ác-tê-mi-ép cũng không ngạc nhiên: thật ra anh đã làm công tác đó từ ngày thứ ba của cuộc tiến công, phụ trách việc chọn lựa và phiên dịch những tài liệu bắt được.

Tài liệu nhiều đến nỗi ban tình báo làm bở cả hơi tai cũng không xong và sau cùng người ta phải điều động sang làm công tác phiên dịch không những Ác-tê-mi-ép và hai người nữa ở ban chính trị mà còn cả một bác sĩ quân y biết tiếng Nhật.

Vấn đề chuyển công tác của Ác-tê-mi-ép như thế là đã được quyết định từ trước, nhưng khi để anh đi, Pốt-ni-cốp không khỏi tỏ ra bực dọc:

— Trong hai tháng trời, tôi đã đi đến chỗ tin chắc là người ta có thể trông đợi một cái gì ở anh — ông nói rầu rầu bằng thứ giọng cáu kỉnh nó rít lên như tiếng ken két của đôi giày mới.

Đấy là một lời biểu dương nó tố cáo một sự hoài nghi: liệu Ác-tê-mi-ép có làm được gì không khi anh làm việc với một người chỉ huy ít khắt khe hơn Pốt-ni-cốp?

— Thật là không may, tôi bắt buộc phải chia tay với anh, và thật là không may — ông nhắc lại và nhấn mạnh vào mấy chữ đó một cách châm biếm — về vấn đề ngoại ngữ trong quân đội của ta còn kém lắm. Đến nỗi giữ một người biết tiếng Nhật ở trong ban tác chiến là một điều xa xỉ, người ta không thể tự cho phép mình làm. Ngay cả những người như thế ở ban tình báo cũng còn thiếu. Khi đến lúc tính sổ những trận đánh, tôi sẽ làm một báo cáo về chuyện đó. Ngay từ giờ chúng ta đã cảm thấy lúng túng trong vấn đề này và nếu chúng ta không biết lo liệu, trường hợp một cuộc đại chiến xảy ra, sẽ rất phiền cho chúng ta.

Thấy Pốt-ni-cốp đột nhiên nhiều lời như thế, Ác-tê-mi-ép hiểu rằng ông đang cáu, chắc là ông đã có một cuộc trao đổi ý kiến không lấy gì làm vui vẻ lắm với tham mưu trưởng và, mặc dù chịu lép, ông vẫn giữ quan điểm của mình. Và lúc này ông đang phát biểu điều đó với kẻ vô tình đã gây ra những khó chịu cho ông.

— Tôi chúc anh thành công. Công tác cho tốt nhé! — Pốt- ni-cốp nói để kết luận. Ông đưa tay cho Ác-tê-mi-ép — Sơ-mê-lép tính dễ dãi hơn tôi một chút, nhưng hãy tiếp tục công tác như anh vẫn có trên lưng một hạ sĩ quan già như kiểu tôi. Ác-tê-mi-ép đỏ mặt. Các sĩ quan trẻ tuổi ở ban tác chiến và anh vẫn thường quen gọi ông như thế khi nói chuyện với nhau. Nhưng Pốt-ni-cốp xiết chặt lấy tay anh thân ái, và mắt ông sáng lên một nụ cười chế nhạo của một người không còn trẻ lắm nữa, dửng dưng với tất cả những điều bọn trẻ nói về mình, miễn là họ làm tròn những đòi hỏi của công tác.

Từ biệt Pốt-ni-cốp, Ác-tê-mi-ép đi đến ban tình báo. Nhìn từ ngoài, căn lều dài của ban tình báo trông giống một bệnh viện. Bên trong có năm dãy bàn và một chiếc nhỏ hơn cho chị nhân viên đánh máy thường là làm việc suốt ngày, tai vừa nghe tay vừa đập lia lịa và kéo trục máy ầm ỹ; trong những phút rành, chị lại gục đầu xuống máy chữ thiu thiu ngủ, má tựa trên một chiếc gối nhỏ để dùng vào việc đó.

Hôm qua, mọi người, kể cả Ác-tê-mi-ép làm việc đến năm giờ sáng mới xong, nhưng Pốt-ni-cốp, thường là không hay chú trọng đến những chuyện như thế, ra lệnh đánh thức Ác-tê-mi-ép vào lúc bảy giờ. Cho nên, khi Ác-tê-mi-ép đi vào trong lều, vẫn chưa có ai kể cả chị đánh máy là người quen đến sớm nhất, lần nào chị cũng hy vọng là người khác muộn hơn một chút để chị tranh thủ một giấc bên máy chữ.

Trong lều im lặng. Chỉ thỉnh thoảng mới vọng tới từ vang xa xôi của những trận đánh trên đồi Rê-mi-dốp và người ta nghe rõ tiếng chân người lính gác đi đi lại lại bên lều.

Ác-tê-mi-ép ngồi trước bàn và lấy ra một trong số hai chiếc sà-cột sĩ quan đầy căng những giấy tờ từ ban đêm chưa sắp xếp lại. Nhưng hoặc là không khí im lặng và cô đơn ảnh hưởng đến anh, hoặc anh nhìn tất cả quang cảnh quen thuộc ấy bằng con mắt đột nhiên đổi khác, sau khi đảo mắt một lượt nhìn chung quanh, anh bỗng thấy là lạ.

Trong khi sắp xếp những hòm và những cặp đầy ắp giấy tờ tham mưu, những tráp đựng tiền của các trung đoàn và tiểu đoàn, sà-cột sĩ quan, túi hạ sĩ quan và lính, những người ở ban tình báo phân loại những tài liệu quan trọng nhất với những tài liệu thứ yếu. Tài liệu quan trọng gồm bản đồ, tài liệu tham mưu, giấy tờ cá nhân, nhật ký và những thư viết từ mặt trận gửi về Nhật nhưng chưa chuyển đi. Thứ yếu là những tạp chí, báo hàng ngày, thư bên Nhật gửi sang và ảnh. Những tài liệu quan trọng để trải ra trên bàn và sắp xếp vội vàng, những thứ ít quan trọng hơn ngày nọ tiếp ngày kia đánh đống dưới đất: trong loại thứ hai này phần lớn là ảnh. Hầu hết những đơn vị bị bao vây gần Khan-khin Gon đóng ở Mãn-châu đã từ lâu, và những người từ bao nhiêu năm nay giày xéo trên đất nước người, ngày càng mang theo nhiều ảnh của nước Nhật. Nhiều nhất là trong sà-cột của sĩ quan. Trong tám ngày chiến đấu. ảnh phủ kín cả nền lều, chỉ còn chia những lối đi nhỏ từ cửa vào chỗ các bàn.

Tự nhiên thấy bâng khuâng trước một quang cảnh mà đáng lẽ anh phải quen rồi mới đúng, Ác-tê-mi-ép đứng dậy, người cúi về phía trước, tay chống trên đầu gối, anh bắt đầu ngắm nghía những bức ảnh vung vãi dưới chân mình.

Một làn gió nhẹ lọt qua mảnh bạt cửa hé mở, và những tấm ảnh lạo sạo một tiếng động buồn và khô như những bông hoa sắt tây trong nghĩa địa.

Ở đây có những tấm ảnh đàn ông và đàn bà, ông già bà già, những tấm ảnh của những đứa trẻ nào, của cha mẹ ai không rõ chụp trên nền những cây bách cổ thụ, những phố nhộn nhịp xe kéo và đèn giấy, trên một nền những đền đài bằng gỗ với những ông Phật kếch sù bụng phệ, những bàn thờ gia đình trang trí con rùa, con hạc tượng trưng cho hạnh phúc và sống lâu.

Ở đây có những bưu ảnh in hình núi Phú-sĩ, những cành anh đào nở hoa, những tiệm trà nho nhỏ. Những bức ảnh của một đời sống xa lạ lấy ở xác những người chết và vứt dưới chân những người sống ngày mai cũng có thể sẽ bị chết, nhưng hôm nay là những kẻ chiến thắng và phải làm tròn nhiệm vụ của mình bằng cách lục lọi trong vô số những tài liệu lưu trữ này của cái chết.

Giờ phút này, Ác-tê-mi-ép xa lạ với tất cả mọi tình cảm thương xót. Hàng nghìn bức ảnh vung vãi dưới đất nói lên sự thất bại của địch nó chính là điều anh mong ước, và là mục đích hoạt động của anh.

Điều làm anh xúc động lúc này khi nhìn những bức ảnh, không phải là một cảm giác xót thương đối với kẻ xâm lược đã vượt biên giới và bây giờ chết ở đây, mà là một cái gì khác, nó bâng khuâng và mạnh mẽ hơn thuộc bản thân anh.

Từ quang cảnh này toát ra một nỗi dửng dưng hết sức tàn nhẫn đối với những số mệnh của kẻ khác, một cảm giác hết sức khủng khiếp về sự diễn biến dữ dội và khắc nghiệt của tình hình khiến người ta không thể không đột nhiên cảm thấy tim mình đau xé, không xót thương cho mình trong chốc lát, cho thân thể, con mắt, bàn tay của mình mà một sự hủy diệt tương tự cũng đơn giản, và tàn nhẫn như thế đang rình mò quanh đâu đây và người ta bỗng cảm thấy một nỗi thương xót không thể chịu nổi đối với những người thân, những người đối với họ ta là một cái gì và đối với họ ta choán một chỗ to rộng trong đời này... Nếu khác đi, thì chắc chắn anh nữa cũng vậy, tất cả sẽ chỉ còn sót lại dăm mẩu giấy, dăm bức ảnh vung vãi và di nát dưới chân...

Ác-tê-mi-ép sờ túi áo bơ-lu-dông, trong đó cùng với thẻ đảng viên và chứng minh thư của ban chỉ huy có để ảnh của em và của mẹ anh, anh nghĩ bụng trong một cuộc chiến đấu tuyệt vọng, nằm trong gọng kìm của địch, ở ngưỡng cửa cái chết nhất định là anh sẽ vùi đi hay đốt cháy những bức ảnh này cùng với những giấy tờ khác.

Trở về bàn làm việc, anh lại bắt đầu xem xét một chiếc xà-cột sĩ quan của trung úy Ô-ca-mô-tô, thuộc trung đoàn 26, sư đoàn bộ binh thứ 7. Trong cuốn sổ tay bìa bằng vải sơn màu đen, chỉ có hai trang đã viết hết. Trang thứ nhất chẳng có gì đáng chú ý. Đó là một mẩu nhật ký ghi vội vàng từ ngày hai mươi tháng tám. Trên trang thứ hai, viết ngày hôm kia, 26 tháng tám, có ghi sơ đồ bản vẽ của cao điểm với chỉ dẫn về các đường hào và các hầm trú ẩn bọc sắt. Căn cứ vào toàn bộ bản vẽ có thể phán đoán đây là một trong những giải hoành sơn của cứ điểm Pét-san. Giữa hai hầm trú ẩn ghi trên giấy, Ác-tê-mi-ép nhận thấy những vòng tròn nhỏ có đánh dấu chữ thập, với những ghi chú: — Thiếu tá Xa-tô, — đại úy Ô-ta-ni; — trung úy Khay-át-xi — và anh hiểu rằng nhiều ghi chú trên bản đồ tìm thấy trong sà-cột và cho đến nay vẫn chưa tìm được nghĩa, cũng là để đánh dấu địa điểm chôn cất các sĩ quan đã chết. Rõ ràng số phận của tên trung úy tính tỉ mỉ Ô-ca-mô-tô này là chết sau cùng.

Cứ theo những giấy tờ riêng của Ô-ca-mô-tô thì tên này đã tốt nghiệp ở trường sĩ quan Xáp-po-rô và đã được thưởng huân chương sau những trận đánh ở Lư-câu-kiều, Ác-tê-mi-ép ghi lại vắn tắt tất cả những điều đó trong sổ tay của anh. Đây là lần đầu anh nghe thấy nói đến một trường sĩ quan ở Xáp-po-rô. Anh ghi việc tặng thưởng huân chương không phải cho bản thân anh, mà cho những thông tin viên của tòa báo, hàng ngày thường đến đây kiếm một tin tức gì thú vị. Sự việc đáng tiếc xảy ra ở Lư-câu-kiều, cách đây hai năm, đã khiến quân Nhật vin vào đấy để từ Mãn-châu đánh chiếm Hoa-bắc, và các nhà báo có thể chú ý đến bài học mà số phận tên trung úy này đem lại: một huân chương để bắt đầu, và một phát đạn giữa trán, gần Khan-khin Gon để chấm hết.

Ở trong sà-cột chỉ còn một bó ảnh dày cộp. Để khói mất thời giờ, Ác-tê-mi-ép xòe một lúc ra theo hình cánh quạt, như đánh bài và vất tất cả xuống đất trừ hai bức. Một trông giống bức ảnh dán trong căn cước, chắc là chụp hình bản thân tên trung úy.

Hắn đứng tì tay trên thanh kiếm sĩ quan, khuôn mặt trẻ măng vênh lên kiêu hãnh, một chân đặt trên một bục gỗ, một ông lão đánh giầy đầu hói, chắc là một người Trung-quốc, đang đánh xi một bên bốt của hắn bằng hai chiếc bàn chải. Ở phía sau, người ta nhìn thấy một góc nhà nhỏ hai tầng giống như những căn nhà gỗ của bọn lái buôn trong những thành phố xưa cũ của nước Nga. Trước nhà có treo một tấm biển, chỉ nom rõ được một phần:

«Nấu ăn theo lối Nga Da-vi-a-lốp và công ty — thành lập...»

Ảnh này chắc chụp ở Cáp Nhĩ-tân, nền ảnh và cách đứng do tên trung úy sính chủ nghĩa tượng trưng này chọn lấy: hắn hy vọng sau khi giày xéo đất đai của nước Trung-hoa bại trận, sẽ giày xéo lên nước Nga hàng thèm khát.

Bức ảnh thứ hai chụp một quảng trường đầy bùn và vũng nước. Ở một đầu người ta thấy những căn lều Trung-quốc đổ nát; ở giữa có bốn cây sào tre cao dựng đứng, trên cắm đầu người; bên những chiếc sào, có mấy xác người bị chặt đầu nằm sóng soài trong bùn, và trên những mảnh giấy dài và hẹp buộc vào thân sào người ta có thể đọc từ trên xuống những chữ tượng hình đe dọa một số phận tương tự đang chờ đợi tất cả «những tên quỷ đỏ» mà chúng sẽ bắt được.

Ác-tê-mi-ép lật xem phía sau bức ảnh. Không thấy ghi gì cả.

Việc này xảy ra ở đâu? Thành phố nào, thôn xóm trong vô số những thành phố và thôn xóm quân Nhật chiếm đóng, đã chứng kiến những phút cuối cùng của bốn chiến sĩ du kích này? Họ nghĩ gì trước khi chết? Họ nhớ ai? Những đứa con từ đây mồ côi? Những đồng chí của họ còn sống? Hay ban tham mưu của Bát lộ quân, ở đó trên tấm bản đồ lớn của nước Trung-hoa, của Chu Đức, địa điểm cuộc chiến đấu cuối cùng của họ được đánh dấu bằng một chấm nhỏ?

Chìm ngập trong những suy nghĩ đó, Ác-tê-mi-ép thử vạch một đường tưởng tượng đi từ đây, Khan-khin Gon, về phía Tây Nam qua biên giới Mông-cổ, qua những thảo nguyên miền Gun San-đắc, qua triền núi Hoàng-hoa-sơn qua Vạn lý trường thành đến Diên-an Đỏ ẩn náu trong những núi đó của miền Bắc Thiểm-tây, thành phố từ đó Mao Trạch-đông và Chu Đức chỉ huy tất cả nước Trung-hoa tự do. Theo đường chim bay, từ đây đến thành phố Diên-an thần kỳ chưa đến 1.400 cây số, gần bằng từ đây đến Iếc-cút.

Lúc này ở Diên-an người ta có biết nhửng tin tức cuối cùng xảy ra trên đất Mông-cổ này không? Người ta có biết rằng cả một đạo quân Nhật đang bị bao vây ở gần Khan-khin Gon và đang giãy chết không? Chắc người ta phải biết. Họ có vô tuyến điện. Mà không phải chỉ có vô tuyến điện. Làm sao bài báo của Mao Trạch-đông về một mặt trận thống nhất chống Nhật, báo «Sao đỏ» vừa đăng lại đến được Mạc-tư-khoa?

Một giờ sau, khi Ác-tê-mi-ép đã sắp xếp tài liệu ở sà-cột thứ hai, và lao vào đọc những giấy tờ tìm được trong đó, căn lều mới bắt đầu dần dần có người. Hai sĩ quan trong ban đã làm việc ở mấy chiếc bàn cạnh bàn Ác-tê-mi-ép và ngay sau đó một sĩ quan thứ ba bước vào lều: thiếu tá Bê-len-cốp, sĩ quan thâm niên nhất về cấp bậc và chức vụ trong số tất cả những người công tác trong lều. Anh vui vẻ nói:

— Thứ nhất, theo những tin tức nói chung, tin hồi đêm đã được xác nhận: tất cả khu vực Pét-san đã bị quét sạch, như thế là chỉ còn có mỗi một đồi Rê-mi-dốp là thành vấn đề phải giải quyết nữa thôi. Thứ hai, Ác-tê-mi-ép có lệnh triệu tập cậu lên chỗ thủ trưởng.

Ác-tê-mi-ép để giấy tờ của mình ra một bên và đi ra phía cửa, nhưng Bê-len-cốp giữ anh lại hỏi, giọng hơi có vẻ lo ngại:

— Này cậu nói cho mình xem mình có nhầm không? Có một lần nói chuyện với nhau, hình như cậu nói cậu cưỡi ngựa cừ lắm phải không?

— Không, cậu không nhầm đâu, mình cưỡi ngựa cũng không đến nỗi tồi, nhưng chuyện gì thế?

— Nhiệm vụ Sơ-mê-lép định trao cho mình, mình phải từ chối; nhờ trời, mình là một tên bộ binh thâm căn cố đế đi rồi nên mình đi ngựa cũng như chó leo hàng rào ấy. Còn cậu, việc đó chắc cậu làm được.

Một lát sau, Ác-tê-mi-ép bước vào lều đại tá Sơ-mê-lép trưởng ban tình báo. Đại tá đang thảo luận với đại úy phụ trách đơn vị biên phòng lúc đó ngồi trên giường; Ác-tê-mi-ép đã có dịp gặp anh ta và biết anh ta chỉ huy một đại đội biên phòng phụ trách bảo vệ ban tham mưu.

Sơ-mê-lép ngồi trên một chiếc ghế đẩu, trong một tư thế uể oải quen thuộc của anh, chân bắt tréo, bàn tay dài phủ một lượt lông tơ màu hung ôm lấy đầu gối và người khẽ đu đưa.

— À, người ta điều anh sang hẳn bên tôi phải không? Anh đã biết chưa?

— Thưa đã.

— Bê-len-cốp không bịa ra chuyện đó để thoát thân chứ? Anh ta nói rằng anh cưỡi ngựa thần tình lắm phải không.

— Thần hay chẳng thần, nhưng về môn cưỡi ngựa ở trường đại học chưa bao giờ tôi bị kém cả.

— Đúng thật à, tuy cũng khó tin lắm đấy — Sơ-mê-lép nói vừa ngắm nghía thân hình to lớn của Ác-tê-mi-ép. Anh nghĩ thế nào, Đa-ni-lốp? — Sơ-mê-lép quay lại nói với đại úy đơn vị biên phòng — Ngựa Mông-cổ nhỏ thế liệu có đủ sức thồ anh ta không?

— Chắc được, nó dai sức lắm — Đa-ni-lốp nói đứng đắn không thoáng bóng một nụ cười — vả lại có ngựa để thay, không ngại.

— Vắn tắt, nhiệm vụ như sau — Sơ-mê-lép vừa nói vừa bỏ chân ra và không đu đưa người nữa — Anh lấy ngay xe của tôi và đi với Đa-ni-lốp đến cánh phía trái sư đoàn kỵ binh thứ sáu Mông-cổ ở đó, tôi đã hội ý rồi, người ta sẽ cho anh một đơn vị người Cô-ca-dơ dưới quyền chỉ huy của đại úy Sa-đa trưởng ban tình báo sư đoàn. Anh này cũng biết khá tiếng Nga anh ta đã ở bên Liên-xô thực tập một năm. Anh gửi trả xe về và dùng ngựa đi trinh sát. Hướng: Tây-nam hồ Bu-ia Nua dọc biên giới. Chúng ta chờ đợi một nhóm quân Nhật vượt biên giới về phía đó tiếp tục hoạt động phá hoại. Có thể là chúng sẽ vượt biên giới trá hình thành đoàn du mục; trường hợp đó chúng sẽ đem theo một đàn ngựa, có thể cả một chiếc ác-ba⁽¹⁾ nữa, tóm lại, tất cả những gì thích hợp. Chúng có độ từ năm đến bảy người. Nhiệm vụ: Bắt sống. Chú ý đến chữ «sống» nhé. Cả Đa-ni-lốp nữa, nhớ kỹ lấy điểm đó.

— Được rồi — Đa-ni-lốp nói.

— Cách đây dăm ngày chúng ta đã vây bắt một nhóm như thế — Sơ-mê-lép tiếp tục nói — chúng đã có thời giờ bỏ thuốc độc xuống tám giếng nước và giết một phi công của ta, chúng ta giết mất ba, bắt được tên thứ tư, nhưng khi đường, hắn nuốt một cái gì và lăn ra chết. Chắc anh cũng đã được nghe các đồng chí trong ban thuật lại chuyện rồi.

— Báo cáo đồng chí đại tá cũng mới sơ sơ thôi.

— Thật ra chúng ta cũng thu được một số tài liệu về bọn chúng, nhưng đồng chỉ tổng chỉ huy cáu. — Sơ-mê-lép định bắt chước ông nhưng lại đổi ý kiến — Tóm lại ông ấy cáu đến mức tôi khuyên anh đừng mắc lại khuyết điểm đó. Đa-ni-lốp, theo lệnh của chính tổng chỉ huy, sẽ đến đấy với cương vị đội trưởng. Nhiệm vụ của anh là: không những giúp vào việc bắt biệt kích, mà còn tiến hành lần hỏi cung thứ nhất sau khi bắt được chúng, Lành mạnh, bị thương hay sắp chết, dù chúng có thế nào mặc dù, phải hỏi cung ngay tức khắc trước khi chúng có thời giờ lấy lại tinh thần! — Trong cuộc nói chuyện đây là lần đầu tiên Sơ-mê-lép nói với một giọng nghiêm khắc có tính chất nghề nghiệp — Đa-ni-lốp có một bản đồ và tất cả những chỉ dẫn chi tiết, anh ta sẽ truyền đạt lại cho anh khi đi đường.

— Tôi có rồi — Đa-ni-lốp nói và đứng dậy.

— À, anh có biết chúng làm gì đồng chí phi công của ta không? — Sơ-mê-lép hỏi lúc Ác-tê-mi-ép đứng dậy để theo Đa-ni-lốp — Anh ta là một phi công khu trục khá của phi đội Cô-xi-ri-ốp. Anh ta đã mặt đối mặt với cái chết tiến hàng trăm lần. Anh ta nhỡ chuyến xe và đi bộ một mình trong tối đến địa điểm tạm trú. Mãi đến sáng người ta mới tìm thấy anh ở cách sân bay độ một cây số. Người trần truồng, bị trói gô lại bằng dây điện thoại, mồm bị nhét chặt giẻ, và người trắng bệch như một tờ giấy thấm. Chúng không giết anh ta, chúng biết chỉ để cho muỗi đốt anh ta một đêm cũng đủ để anh ta bị hút hết máu.

— Anh ta tên là gì? — Ác-tê-mi-ép sửng sốt nhớ đến con đường đi từ sân bay đến chỗ những y-uốc-ta, nhớ đến Pô-li-nin, đến hai anh em Xô-cô-lốp và tất cả những phi công khác anh đã có thời giờ làm quen. Sơ-mê-lép nói một tên mà Ác-tê-mi-ép không biết…

— Đấy, chúng xử sự với người của chúng ta như thế đấy — Sơ-mê-lép nói thêm sau một lát im lặng — Nhiệm vụ của các anh: bắt sống. Sống! Anh có nghe thấy không, Đa-ni-lốp?

— Báo cáo đồng chí đại tá, rõ — Đa-ni-lốp nói dằn từng tiếng vừa đứng nghiêm nhưng Ác-tê-mi-ép thấy như có vẻ bực tức.

— Còn với anh thế nào, có rõ không?

— Rõ — Ác-tê-mi-ép vội vã trả lời, phấn khởi. Mặc dù trong những ngày ở ban tình báo anh đã phát hiện được nhiều tài liệu quan trọng, và anh lấy làm tự hào về việc đó, nhưng anh cũng rất thú được dịp thoát khỏi nghề «cạo giấy» một thời gian và đi công tác trong thảo nguyên.

— Miễn là gặp được chúng, thế nào cũng tìm cách bắt sống được.

Nét mặt châm biếm của Sơ-mê-lép nhăn lại nghi ngờ, bản thân anh là một người sôi nổi và anh ngại tính đó ở người khác. Không trả lời, anh để cho hai sĩ quan ra đi và chúi đầu ngay vào đống giấy tờ ngổn ngang trên bàn.

---

⁽¹⁾ Một loại xe Mông-cổ.

Vào khoảng trưa, chiếc «Em-ka» chở Ác-tê-mi-ép, Đa-ni-lốp trầm lặng và hai chiến sĩ biên phòng còn trầm lặng hơn, lượn vòng cao nguyên Ba-ỉn Xa-gan.

Căn cứ vào bản đồ mà Đa-ni-lốp ngồi ở phía trước đang nghiên cứu, muốn đến ban tham mưu sư đoàn Mông-cổ thứ sáu, sau khi đi được hai cây số phải vòng theo hướng Đông, về phía đường qua sông Khan-khin Gon về phía Bắc. Ghi trên bản đồ bằng những nét chấm, con đường thảo nguyên rất tốt trên đó xe đang chạy, còn tiếp tục đi xa hơn nữa về phía Bắc để ngừng lại chừng mười lăm cây số nữa bên hồ Bu-ia Nua. Trong những bản thông cáo đầu tiên Thông tấn xã Liên-xô có nhắc đến tên địa điểm này khi nói về cuộc xung đột vừa xảy ra. Chỗ đường chấm chấm đi men theo bờ hồ, có một ký hiệu nhỏ trên bản đồ với ghi chú: «Cơ sở đánh cá Mông-cổ».

— Căn cứ vào giấy tờ tham mưu của ta, tôi biết ở đó có ba gian nhà có thể chứa được một đại đội, còn «cơ sở đánh cá Mông-cổ» là cái gì thì tôi không rõ — Ác-tê-mi-ép nói nhìn qua vai Đa-ni-lốp.

— Trước khi xảy ra chiến sự, chúng ta có ở đó trên cơ sở bình đẳng với người Mông-cổ, những tổ chức đánh cá nhỏ, nhưng hiện giờ ở đó chỉ có biên giới thôi — Đa-ni-lốp trả lời — Đó chính là địa điểm chúng ta phải đến, nhưng trước khi đến, cần qua ban tham mưu sư đoàn đã. Anh nói với đồng chí lái xe cẩn thận, đừng quên chỗ rẽ.

Quên chỗ rẽ là một việc không thể xảy ra được. Đi được độ một cây số, một chiến xa liên lạc hạng nhỏ chắn ngang đường; hai người ở trong buồng máy cháy bỏng, ra nằm dài trên cỏ, rõ ràng là để chờ ai. Nghe tiếng động cơ đến gần, họ vội nhỏm dậy và bắt đầu giơ tay lên vẫy. Rồi một người, căn cứ vào chiếc mũ da của anh ta, chắc là người lái xe đi về phía chiến xa, và người kia, đội một chiếc cát-két của kỵ binh Mông-cổ, đến gần chiếc «Em-ka», phía Đa-ni-lốp, hỏi:

— Ở chỗ đại tá Sơ-mê-lép phải không? — anh ta nói tiếng Nga một cách chật vật — Đến tham mưu sư đoàn?

— Phải.

— Chẳng cần tham mưu sư đoàn — người Mông-cổ nói nhát gừng — Na-kho Sa-đa — Kỵ binh. Ngựa của anh «cơ sở đánh cá Mông-cổ»!

Anh ta đưa ngón tay chỏ về phía Bắc:

— Ở đó, Sa-đa đợi. Đã gọi dây nói đến đó: ban tham mưu các anh, ban tham mưu chúng tôi.

Để dễ hiểu hơn nữa, người Mông-cổ đưa tay khẽ làm một đường vòng tròn, và sau khi nhìn đồng hồ, anh nói theo kiểu quân sự.

— Mười hai giờ, không không⁽¹⁾. Mười một giờ không không Sa-đa đã ở đấy «cơ sở đánh cá Mông-cổ». Hắn đợi.

Anh ta quay lại, đi nhanh về phía chiến xa, trèo lên và và chiếc xe lao thẳng về phía Bắc tung lên từng đám bụi như mời chiếc «Em-ka» đi theo.

— Tôi thích làm việc với họ — Đa-ni-lốp vừa nói vừa đóng cửa xe lại và ra hiệu cho người lái xe mở máy. Cho đến lúc này, gần như lúc nào anh ta cũng im lặng.

— Đó là những con người chính xác. Người ta phái liên lạc đến đây và người ngựa đã có ở «cơ sở đánh cá Mông-cổ» rồi.

Anh lại im lặng và chỉ tiếp tục câu chuyện khi đã đi được mười cây số, sau chiếc chiến xa nhỏ tung bụi kinh khủng — Đến đó cũng vậy, rồi anh xem, chúng ta cũng sẽ không ở lâu đâu. Người ta đã cho ngựa ăn và thịt cừu đã bỏ vào nồi. Ngay sau khi chúng ta ăn trưa xong là lên đường, và đi một mạch cho đến tối.

---

⁽¹⁾ Là mười hai giờ đúng.

Đi một vài cây số nữa là đã nom rõ hồ Bu-ia Nua, xung quanh có một vùng bưng xanh ngắt và những căn nhà dài và thấp của những «cơ sở đánh cá Mông-cổ» quét vôi trắng giống những chiếc lều tranh miền U-cơ-ren; hiện giờ bộ đội biên phòng Mông-cổ đóng ở đấy, từ xa qua lớp bụi mù bốc lên sau chiếc xe tăng, tất cả những cái đó nhòa lẫn trong một sắc giải màu ve nhạt, xanh xám và trắng.

Chiếc xe tăng hãm phanh lại đột ngột đến nỗi chiếc «Em-ka» đi sau suýt va phải; rồi nó quay vòng lại đến đỗ bên cạnh chiếc «Em-ka». Người Mông-cổ mở cửa sắt, đưa tay lên vành mũ cát két, đóng mạnh cửa lại và chiếc xe tăng đi trở về, tung bụi mù mịt. Chiếc «Em-ka» đi hai trăm thước nữa rồi ngừng lại.

Cách đấy một quãng có nhiều chiếc bàn dài, chân cột chôn xuống đất, chắc trước dùng để lựa cá; bên cạnh gian nhà xa nhất có một chiếc xà đơn trên đó một người đang biểu diễn động tác «gơ-răng xô-lây»; nhìn thấy xe hơi đến, anh ta nhảy xuống đất. Cách đấy không xa, trong bưng, mấy con ngựa đang gặm cỏ. Trên bờ hồ, người ta đốt một đống lửa trại và treo một chiếc nồi ở trên. Hai chiến sĩ đứng bên đống lửa: họ quay lại và đi về phía xe.

— À, ca-dan⁽¹⁾ đây rồi — Đa-ni-lốp ở trên xe nhảy xuống và tặc lưỡi thú vị, tỏ rõ là bản chất khắc khổ của anh cũng có những nhược điểm của nó.

— Chào đồng chí Đa-ni-lốp. Sung sướng được gặp lại đồng chí — một người Mông-cổ trẻ tuổi, đeo cấp hiệu đại úy trên áo, nói bằng tiếng Nga. Vóc người anh, như đẽo bằng rìu, thấp bé. vai không cân đối, rộng quá và chảy xuôi xuống, những bắp thịt thép hằn lên dưới chiếc áo bơ-lu-dông, và khuôn mặt rộng, xương xẩu với những nét không có gì đặc biệt, cũng thở ra sức mạnh.

— Sa-đa — anh ta vừa tự giới thiệu vừa đưa tay cho Ác-tê-mi-ép, sau khi đã bắt tay Đa-ni-lốp — Anh không biết tôi, nhưng có lẽ anh sẽ gặp một người quen ở đây.

Không hiểu Sa-đa định nói ai, Ác-tê-mi-ép băn khoăn, bắt tay người Mông-cổ thứ hai, chỉ huy đơn vị biên phòng. Và cùng lúc đó anh nhận ra người đánh «gơ-râng xô-lây» trên xà đơn và đang hối hả đi đến gần. Người đó là Xa-na-ép, anh đã để mọc một lớp râu ngắn, đen như bồ hóng.

— Mình nhìn đúng là Ác-tê-mi-ép đến thăm bọn mình — anh ta la lên từ xa. Anh lướt nhẹ trên cát chân hơi vòng kiềng, đi những chiếc bốt nhỏ và ngắn bằng da dê có đinh thúc ngựa — Mình cứ tự hỏi: có thể đúng hắn không... Hắn đã cưỡi ngựa...

Xa-na-ép không nói hết câu, kiễng chân lên ôm lấy Ác-tê-mi-ép và ngay sau đó, lùi cách một với tay, ngắm nghía Ác-tê-mi-ép từ đầu đến chân, bằng con mắt phê phán.

— Chào anh xồm — Ác-tê-mi-ép nói — Rất sung sướng được gặp cậu. Có phải cậu để râu cho nó oai phải không? anh nói vừa nhìn bộ râu của Xa-na-ép.

— Lúc đầu, cũng là do buồn đời — Xa-na-ép nói.

Anh quay lại, nhưng mấy chiến sĩ Mông-cổ và Đa-ni-lốp đã đi về phía đám lửa trại, để anh lại một mình với Ác-tê-mi-ép. Những tuần đầu ở với đơn vị Mông-cổ chán quá, thời giờ để kết bạn và để bắt đầu choảng nhau. Chẳng có gì đáng nói, nhưng tất cả sư đoàn chỉ có một người Nga, mà lại là người Ốt-xét — Xa-na-ép mỉm cười — Rồi cái buồn qua đi và cái râu ở lại. Cậu biết không ở phương Đông râu người ta xoàng lắm, nhưng của mình... Cậu hãy nhìn cái của hiếm này một chút.

Anh phá lên cười và đưa tay một vòng vuốt bộ râu rất đẹp và tỉa gọt cẩn thận của mình.

— Thật ra mình cũng biết là cậu ở đây— Ác-tê-mi-ép nói.

— Thế à, đồ chuột tham mưu — Xa-na-ép vừa nói vừa nhếch mép cười dữ tợn — Cậu biết mà cậu không đến thăm bạn bè? Chắc là còn lê đít ở trên Kha-mác-đáp phải không?

Họ ngồi bên nhau trên bệ xe, Ác-tê-mi-ép không giữ ý nữa — vả lại anh cũng chẳng muốn giữ ý một chút nào — anh vắn tắt kể lại cho Xa-na-ép nghe trận đánh đầu tiên, bệnh viện, cuộc chiến đấu ở Ba-in Xa-gan và công tác của anh dưới sự lãnh đạo khắt khe của Pốt-ni-cốp.

---

⁽¹⁾ Ca-dan: tiếng Mông-cổ là chảo nấu ăn. (N.D.)

— Mình suýt đến cậu trước khi nổ súng — anh nói để chấm dứt — nhưng con quái vật ấy không muốn thả mình đi.

— Ở chúng mình, với những cấp dưới trong đơn vị, ông ta có tiếng là một cán bộ chỉ huy kiên quyết — Xa-na-ép nói, anh vẫn im lặng và đăm chiêu từ lúc Ác-tê-mi-ép bắt đầu nói về vết thương của anh ta. Chỉ một lần khi bàn đến Ba-in Xa-gan, anh mới reo lên bực tức làm gián đoạn câu chuyện — Thế mà lúc ấy mình ở ngay gần đấy!

— Còn cậu thế nào? — Ác-tê-mi-ép hỏi sau khi đã kể xong câu chuyện về mình — Trước hết cho mình biết các đơn vị Mông-cổ chiến đấu thế nào? Theo những thông cáo của ta thì khá. Nhưng theo nhận xét của cậu thì sao?

— Nhận xét của mình cũng không khác gì các thông cáo. Đôi lúc hơi liều lĩnh một chút, đôi lúc hơi kém tự chủ một chút...

— Dân tộc tính chăng?.

— Không phái. Tuổi trẻ. Quân đội của họ còn trẻ.


— Có một bản báo cáo nói rằng ngày 22, các cậu có tổ chức một đại đội kỵ binh đi tiến công. Giấc mơ của cậu có thực hiện được không, cậu có tham gia vào đấy không? — Ác-tê- mi-ép hỏi.

— Có — Xa-na-ép nói, trán nhíu lại — Thoạt đầu chúng mình dùng kiếm phạt được một nửa đại đội Nhật đang hành quân nhưng rồi chỉ mỗi một — anh nhấn mạnh vào chữ đó bực tức vừa giơ những ngón tay lên — chỉ một một khẩu súng máy Nhật, kịp bố trí trong một hố nhỏ, đã thịt mất của bọn mình hai mươi kỵ binh — Xa-na-ép đập tay vào kiếm thở dài — cái này trở nên một thứ vũ khí cổ hủ rồi. Nhất là trên một mặt trận hẹp và đối phó với một bộ binh mạnh. Khi nào công tác xong ở đây mình sẽ xin chuyển sang những đơn vị cơ giới, sẽ bỏ ngựa theo chiến xa.

— Có thật không? — Ác-tê-mi-ép hỏi, anh biết Xa-na-ép là một tay kỵ binh lão luyện.

— Không gì thật hơn. Với quân Nhật mình còn chiến đấu bằng ngựa, nhưng với quân Đức, sẽ phải bằng xe tăng.

— Cái gì thế? Một lời tuyên bố phản đối hiệp ước không xâm phạm lẫn nhau chăng?

— Đúng thế — Xa-na-ép nói — Nhưng mình đề nghị cậu phải chú ý đến việc mình ở đây vì nhu cầu công tác. Mình nói như một người suy nghĩ đơn độc, người ta chưa giải thích rõ cho nên mình có thể làm. Mình không tin vào bản hiệp ước này.

— Sao, như vậy cậu không tin à? Thật không?

— Tin một nửa. Ở đấy có hai chữ ký. Và mình chỉ tin vào có một chữ ký thôi, chữ ký của chúng ta. Thôi, người ta đang đợi chúng mình kia kìa — Xa-na-ép nói thêm và đang ngồi ở trên bậu xe, anh đứng dậy.

Hai người đến gần đống lửa trại. Người ta đã bắc chảo xuống và Sa-đa, đồng chí chỉ huy đội biên phòng, Đa-ni-lốp và hai chiến sĩ biên phòng nữa ngồi chung quanh trên cỏ.

— Anh ngồi xuống đây — Sa-đa nói vừa ngồi thu hẹp lại để lấy chỗ cho Ác-tê-mi-ép ngồi bên canh mình — chúng ta sắp ăn thịt cừu.

Ác-tê-mi-ép và Xa-na-ép ngồi xuống. Đội trưởng biên phòng bắt đầu cho một cái muôi vào trong nồi vớt những miếng thịt cừu lớn, đặt vào những chiếc cà-mèn bằng nhôm.

— Đổ cả nước dùng vào nữa — Sa-đa nói — nước dùng cừu này ngon đấy.

Đội trưởng thêm một nửa muôi nước dùng vào mỗi một cà-mèn.

Trên cỏ, cạnh chảo thịt cừu có một chiếc cà-mèn muối to hạt một chiếc nữa đầy ớt khô, một chóe lớn nước lạnh để phơi nắng nên đang bốc hơi và những chiếc ca bằng sắt tây.

Ác-tê-mi-ép dùng một nửa cùi dìa ớt, xắt thịt, rắc một nhúm muối lên trên và với vẻ thèm thuồng của một người đói thực sự, anh nuốt chửng luôn miếng ra-gu cừu rắc quá nhiều ớt cay cháy họng.

— Nước hồ Bu-ia Nua tốt lắm — Sa-đa vừa nói vừa cầm lấy chóe nước — người ta có thể bảo là nước Nác-dăng. Ai muốn uống nào?

Tất cả đều chìa ca. Ác-tê-mi-ép uống, thấy nước hồ quả tốt thật và nhất là lại lạnh như có đá.

— Nước hồ lúc nào cũng lạnh như thế hay sao ? — anh hỏi.

— Phải — Sa-đa trả lời — Tôi sinh ra ở đây, trong bộ tộc này. Bao giờ nước hồ này cũng mát lạnh. Hồ lại đẹp, như một cốc rượu... Phải không?

Và anh vung rộng tay, dáng điệu chủ nhà.

— Quả thật hồ đẹp lắm. Đằng xa nước mất mầu xám chì mà hình như màu lam nhạt, còn những khóm liễu quanh bờ lại một màu xanh lục tươi rói như vừa tắm sương. Ngay gần một đàn vịt đung đưa một cách lười biếng.

— Đi săn ở đây chắc tốt? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Như hầu khắp mọi nơi trên đất nước Mông-cổ — Sa-đa đáp — Xưa, người ta không được giết thú săn, các la-ma không cho phép.

— Anh gọi thế là săn bắn à? — Đa-ni-lốp khinh khỉnh — ở đây trong thảo nguyên, có thể lấy bánh xe kẹp chết được ngỗng. Thú săn thật thừa mức. À, anh đã cho kỵ binh của anh ăn chưa? — anh vừa hỏi vừa đứng dậy, và bắt đầu từ lúc đó bước vào nhiệm vụ đội trưởng của mình.

— Một lát nữa thì xong — Sa-đa trả lời.

— Thế thì chuẩn bị đi... Ngựa đâu?

— Ngay lập tức — Sa-đa giơ tay lên và bằng một giọng nhát gừng nói to một điều gì với hai kỵ binh từ sau những lùm cây đi ra — Ngựa, sẽ có ngay lập tức.

— Mình để ngựa lại gửi đồng chí phụ trách nó ở đằng kia chỗ có đền đổ ấy — Xa-na-ép nói với Ác-tê-mi-ép — cậu tiễn mình một quãng, mình cũng phải đi. Cậu còn có thời giờ, trong lúc chờ đợi người ta đem ngựa đến...

Xa-na-ép chào Đa-ni-lốp và Sa-đa, và đi, dáng thờ ơ của một kỵ binh, về phía những ngôi nhà trắng của «cơ sở đánh cá Mông-cổ». Ác-tê-mi-ép đi theo.

— Thế nào cậu đi câu quân Nhật đấy à? — Xa-na-ép hỏi, hơi chậm bước lại một chút.

— Phải, ai nói mà cậu biết?

— Sư đoàn trưởng nói điện thoại trước mặt mình vào gọi Sa-đa. Mình cũng chẳng ghen gì với cậu... Tìm một người trong những thảo nguyên này, cũng như tìm kim đáy biển. Chả, mới mênh mông làm sao... Chỉ nguyên biên giới cũng đã hơn nghìn cây số rồi.

Vừa nói chuyện, hai người đi đến chỗ chiếc xà đơn, Xa-na-ép nháy lên. Anh nhún hai chân qua không chạm xả, rồi nhẹ nhàng nhảy xuống đất.

— Thật là quái quỷ, chỉ rặt thảo nguyên là thảo nguyên. Một cột dây thép cũng hãy còn là một thứ tiêu khiển. Đây là chiếc xà đơn đầu tiên mình thấy từ ba tháng nay. Ngoài ngựa ra chẳng có gì để tựa lưng vào cả. Thật mình nhớ cây quá!

— Cậu không nhớ gì khác nữa à? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— À, Pôn ơi, nếu cậu biết mình nhớ vợ ngần nào! — Nói đến đây. Xa-na-ép ngừng lại — Thú thật, chưa bao giờ mình lại nghĩ là có thể nhớ đến thế. Thà không lấy nhau còn hơn.

Và mặc dù anh nói điều đó với một sự sôi nổi thành thật khi nghĩ đến vợ, mắt anh lóe sáng lên niềm vui và nhiệt tình.

— Còn cậu, cậu có buồn không?

— Không, ở mình, chuyện đó lại không giống cậu. Người mà mình trước đây thường tương tư đến thì hiện nay đã có một người để mơ cô ta rồi. Mà làm chuyện ấy trùng với người khác, thì mình không quen — Ác-tê-mi-ép khôi hài. Nhớ đến Cô-xi-ri-ốp, anh bỗng thấy trong lòng rạo lên một niềm vui pha lẫn tức giận, vừa ganh ghét vừa thích thú nó làm chính anh cũng ngạc nhiên — Cho đến lượt hắn đau khổ vì được một hạnh phúc như thế ngẫu nhiên đến tay, cho hắn thử đoán một chút xem cô ta có yêu hắn không, cô ta có ôm hắn trong trái tim hay quẳng hắn ra ngoài đường, điều gớm nhất là người ta có thể chờ đợi ở cô ta cả hai thái độ trên và ngay cả chuyện khác nữa.

Họ đi vòng những «cơ sở đánh cá Mông-cổ» và đến gần chỗ mà Xa-na-ép gọi là chỗ đền đổ. Đó là một mảnh sân vuông rộng, có một bức tường thấp nhưng dày chung quanh. Ở phía cuối sân phủ cỏ, người ta nhìn thấy những mẩu còn sót lại của một hệ thống bậc đá, thoai thoải dốc. Hai bên có hai chiếc bệ bị thời gian mài mòn, trên có hai pho tượng đá nặng, gẫy vỡ ở ngang người. Những chỗ dập vỡ gió bào nhẵn đến độ người ta có cảm giác là những bức tượng này chưa bao giờ được tạc đủ hoàn toàn.

Hai con ngựa uể oải nhai cỏ gai bên hàng rào, và người dắt ngựa, tựa vào tường, thiu thiu ngủ. Xa-na-ép gọi:

— Na-kho.

Người dắt ngựa cử động mấy cái, nhảy lên ngựa và đến gần. Xa-na-ép nắm lấy dây cương ngựa của anh.

— Đây là một ngôi đền cổ — Xa-na-ép giải thích — có lẽ lừ đời Thành Cát Tư Hãn, nếu không phải trước đấy. Cậu hãy nhìn tường vây chung quanh xem. Cậu chỉ nhìn thấy phần trên thôi còn tất cả chìm sâu xuống đất.

Ác-tê-mi-ép nhìn về phần cửa, ở đó ai đã đào một chiếc hố và thấy là tường ngập sau xuống đất thật.

— Này Pôn — Xa-na-ép nói vừa uể oải cho chân vào bàn đạp — người ta đang đợi cậu đấy, từ biệt nhé.

Anh xiết chặt tay Ác-tê-mi-ép, nhảy lên ngựa và cho phi nước đại đi trước người Mông-cổ.

Ác-tê-mi-ép trở về chỗ Đa-ni-lốp và Sa-đa. Ngựa đã thắng yên. Những kỵ binh — ít hơn là Ác-tê-mi-ép nghĩ, chỉ vào khoảng mười lăm người — đứng dưới đất nắm lấy cương ngựa của mình cùng với dây cương mấy con ngựa để thay đổi.

— Anh chọn đi — Sa-đa nói vừa kéo hai con ngựa đến.

Con ngựa của Sa-đa, chẳng ai giữ, hình như mọc chân xuống đất.

Ác-tê-mi-ép đưa mắt nhìn hai con ngựa và sau khi nhận định con ngựa khoang ngực nở là con ngựa khỏe nhất, anh khẽ kéo nó về phía mình. Sa-đa bỏ cương ra, và Ác-tê-mi-ép một tay để lên vai ngựa, bốc cả thân hình nặng nề lên yên một cách nhẹ nhàng làm mọi người ngạc nhiên.

— Không chê vào đâu được, anh thích những «miếng bở», anh chọn ngựa sành lắm — Đa-ni-lốp vừa nói vừa chậm rãi nhảy lên con ngựa kia.

— Con của anh cũng không phải tồi — Sa-đa nhận xét và hạ lệnh cho tất cả lên ngựa bằng tiếng Mông-cổ.

Đi rồi ra theo chiều dài, toàn đội từ biệt khu làng nhỏ của những «cơ sở đánh cá Mông-cổ» và lên đường hướng Tây Nam về phía hồ Bu-ia Nua.

Đã năm hôm nay, Đa-ni-lốp, Sa-đa, Ác-tê-mi-ép và đơn vị ít người của họ đi đi lại lại trong thảo nguyên dọc biên giới Mông-cổ. Người ta chờ đợi bắt gặp một nhóm biệt kích Nhật vượt biên giới, ở khu vực cách Khan-khin Gon khoảng một trăm cây số về phía Tây. Ở đấy không có gì cả, không có núi, không có sông có thể dùng làm mốc ranh giới rõ rệt. Theo sự hướng dẫn của bản đồ, người ta vẽ ra trong đầu một đường vô hình, dọc theo đó di chuyển một vài đội tuần tra biên phòng thưa thớt trong thảo nguyên mênh mông.

Đến trạm trú chân đầu tiên, Đa-ni-lốp trải tấm bản đồ tỷ lệ 5/100 trên đất. Cẩn thận đưa ngón tay lên trên, và không dám ẩn mạnh, để cho những ngọn cỏ khô, sắc như gốc rạ, khỏi chọc thủng bản đồ từ bên dưới, anh thảo luận với Ác-tê-mi-ép và Sa-đa về tất cả những chi tiết Sơ-mê-lép đã phổ biến cho anh.

Nhóm biệt kích Nhật đầu tiên, cách đây một tuần đã vượt biên giới về phía Nam, đối diện với hoành sơn Tam-xắc Bu-lắc, rõ ràng là định âm mưu; sau nhiều lần phá hoại trong cùng hướng đó, tiến gần biên giới phía Bắc, vùng hồ Xô-lông-sắc. Người ta lục trong một xác chết thấy một tấm bản đồ có ghi rõ hướng đi như trên. Ở chỗ hồ Xô-lông-sắc có một vòng tròn nhỏ với chữ tượng hình «Bou» vừa có nghĩa là «hầm trú ẩn» vừa có nghĩa là «căn cứ».

Những tài liệu khác về nhóm thứ nhất là do những bằng chứng cụ thể cung cấp: bốn xác chết, mấy khẩu súng trường và một hộp cấp cứu trong đó có hai ống thuốc tiêm đựng đầy vi trùng dịch tả, cả hai đều gói trong một cuộn bông.

Bộ phận tình báo của Khai-la cung cấp tài liệu về nhóm thứ hai. Nhóm này trong những ngày tới sẽ vượt biên giới phía Bắc hoành sơn và tự định hoạt động trong một thời gian nào đó.

Bên kia hồ Xô-lông-sắc bắt đầu những khu vực sân bay quân sự. Thời gian vừa qua người ta đã tập họp ở đó nhiều trung đoàn không quân. Sơ-mê-lép cho rằng chi tiết trên giải thích việc nhóm biệt kích xuất hiện trong khu vực hồ này. Vì phải di chuyển trong nhiều ngày, nên chắc chúng phải mang theo một nhân viên vô tuyến điện; điểm ghi trên bản đồ hẳn là điểm gặp nhau của hai nhóm.

Điểm này là một dải đất hẹp giữa hai hồ và đó cũng là chỗ Sa-đa dẫn đơn vị đến vào sớm tinh mơ ngày thứ hai. Như Đa-ni-lốp đoán trước, chẳng có một bóng người nào cả nhưng bản thân địa điểm, với những lùm đất nhỏ phủ kín bụi cây thấp và dày rất tiện cho việc dăm ba người cùng với ngựa ẩn nấp. Chỉ cần đào những chiếc hầm sâu độ bảy mươi nhăm phân. Và cả mùi nồng nặc của đầm lầy Xô-lông-sắc bốc lên suốt ngày đêm, cả mùi vị kinh khủng của nước, cả đám muỗi dầy đặc, tưởng như có thể bốc được — cũng không cản trở được quân Nhật, một khi chúng đã định núp ở đây.

Nhưng hoàn toàn tin vào một chỉ dẫn trên bản đồ và ngồi đợi quân Nhật ở đây thì thật là một việc dại dột. Sau khi hội ý với Sa-đa và Ác-tê-mi-ép, Đa-ni-lốp quyết định mở rộng phạm vi kiểm soát trong một khu vực rộng từ ba mươi đến bốn mươi cây số, và đón bắt quân Nhật ở cửa đường giữa biên giới và hồ Xô-lông-sắc.

Đã nhiều lần trong những ngày này, Ác-tê-mi-ép có cảm giác là họ đứng trước một nhiệm vụ không thể làm tròn được. Thảo nguyên trải ra vô tận và đều đều về ba phía Tây, Bắc, Nam. và đơn vị tí hon của họ chỉ như một hạt cát giữa mênh mông khiến hy vọng gặp gỡ giữa hạt cát này với hạt cát khác, nhóm biệt kích của quân Nhật, thật mỏng manh hết sức.

Mặc dù Đa-ni-lốp chịu đựng oi bức rất kém, chẳng bao giờ thấy anh than phiền. Người gầy rộc, mệt nhoài, như khô đét lại, mặt và tay sây sát, người chỉ huy thân hình bé nhỏ ấy không ngừng ruổi ngựa, tay xoắn chặt lấy dây cương, và người ta có thể nói rằng không một sức mạnh nào trên đời có thể gạt anh ngoài đường vòng, mà như một chiếc quả lắc đồng hồ, anh vạch ra hàng ngày giữa biên giới và miền Xô-lông-sắc.

Ban đêm, những chiếc phóng pháo chở nặng bay là là trên đầu họ về phía Khan-khin Gon. Thỉnh thoảng người ta có thể nhìn thấy trên khu vực hồ Xô-lông-sắc, cao tít tắp trời những chấm nhỏ xíu. Đấy là những phóng pháo ban ngày, cất cánh từ những sân bay gần tiền phương, bay ra mặt trận và từ đó trở về.

— Bây giờ mà biết rõ được tình hình mặt trận thì thú vị biết mấy. Quân ta đã chiếm được đồi Rê-mi-dốp chưa? Anh nghĩ thế nào? — Ác-tê-mi-ép hỏi Đa-ni-lốp, nhưng anh ta chẳng trả lời, chỉ hừm hừm mấy tiếng không rõ, cặp môi khô đét vẫn mím chặt, còn Sa-đa, ngược lại, trong những trưởng hợp tương tự, bắt chuyện ngay và sẵn sàng đưa ra những giả thuyết.

Theo ý anh, quân Nhật sau khi mất hàng chục nghìn người, không thể nào lại chịu thôi. Anh nói đến việc này hy vọng hơn là lo ngại, vì rõ ràng là anh muốn những trận đánh tiếp tục: đối với anh, quân Nhật bị trừng phạt như thế vẫn còn là chưa đủ.

Một lần, một chiếc khu trục chắc là bị lạc, bay rất thấp trên thảo nguyên, theo hướng những sân bay. Nó bay thấp đến độ trong khoảnh khắc người ta có thể nhìn rõ đầu phi công, Ác-tê-mi-ép nhận thấy ở đuôi có con số 7, số máy bay của Pô-li-nin và anh la lên: «Đỗ lại!» Chỉ một giây sau, khi máy bay đã đi xa lắm và đang bay lượn như một chú sáo nhỏ trên thảo nguyên, Ác-tê-mi-ép mới rũ ra cười về cử chỉ vô lý của mình.

Ngày trôi qua giống nhau đến nơi người ta có cảm giác đây không phải đội tuần tra rong ruổi trên thảo nguyên, mà đang sống cuộc đời một đơn vị vĩnh viễn rút xa.

Không thay đổi, ngày nào cũng vậy. Cứ đêm xuống là trú quân; người ta ăn vội vàng, chỉ định người gác và ngủ cũng chẳng căng lều, dùng những lưới vải che muỗi. Người ta trở dậy lúc trời còn tối mò, một giờ trước bình minh, vì Đa-ni-lốp cho rằng lúc này là thời gian thuận lợi nhất cho việc quân Nhật vượt biên giới.

Ngay từ tảng sáng, người ta thắng yên ngựa chia ra làm hai nhóm và đi theo những hướng khác nhau.

Đến trưa mới nghỉ. Người ta đốt một đống lửa, những ngọn lửa hình như trong suốt dưới ánh mặt trời. Người ta đun sôi nước cho thịt khô vào ăn với tỏi rừng nhặt được trong thảo nguyên. Rồi người ta uống nước chè xanh, pha muối, theo lối Mông-cổ; uống thế rất đỡ khát, và người ta lại đi xa hơn.

Nhưng đến tối, tất cả lại gặp nhau ở giữa đường vòng cung vạch hồi ban ngày. Nếu buổi sớm khi chuẩn bị, Ác-tê-mi-ép đi cùng với Sa-đa, và Đa-ni-lốp đi một mình, thì buổi tối, người ta im lặng ngồi quanh lửa vì Ác-tê-mi-ép và Sa-đa đã có tất cả một ngày để nói chuyện với nhau — còn Đa-ni-lốp ngược lại, càng không nói anh càng cảm thấy thích thú trong sự im lặng. Nếu là Sa-đa và Đa-ni-lốp đi với nhau, thì buổi chiều chính anh chàng Mỏng-cổ, đã chán ngấy vì suốt một ngày câm lặng, bắt chuyện với Ác-tê-mi-ép; tuy mệt, nhưng cả hai còn ngồi nán lại rất lâu bên cạnh đốm lửa lụi dần.

Họ ngồi với nhau như vậy đêm nay là đêm thứ năm rồi. Đa-ni-lốp nằm nghỉ cách đấy hai bước chân, lấy một tấm bạt lều đắp kín người, thỉnh thoảng, những tiếng động khô khốc dưới mảnh vải bạt nhắc nhở mọi người là anh có mặt. Muỗi làm anh không ngủ được.
 
Thảo nguyên thẳm tối và im lặng. Chỉ có một vài đốm than đỏ hồng yếu ớt trong đống lửa lụi dần. Sa-đa lấy chân gạt vào, nói:

— Ta đi ngủ đi.

— Này! — Ác-tê-mi-ép nói.

Sa-đa lắng tai nghe, quay đầu lại và nói nhanh:

— Tôi không nghe thấy gì cả.

Trong tối, Ác-tê-mi-ép mỉm cười trước sự hiểu lầm của Sa-đa và nghĩ thầm: «Anh chàng này mặc dù trình độ tiếng Nga cũng khá nhưng đôi khi hiểu và dùng máy móc lẹ theo từng chữ quá».

— Khi anh sang thực tập bên Liên-xô chắc anh chưa biết tiếng Nga phải không?

— Lúc ấy tôi chỉ biết chút đỉnh thôi. Trước khi vào bộ đội tôi lái xe cho một cửa hàng may mặc ở U-lan Ba-to — Phụ trách cơ sở ô-tô và trưởng kíp thợ máy là người Nga. Nhưng dĩ nhiên thời kỳ đó tôi biết tiếng Nga rất tồi, và ngay cả bây giờ tôi biết cũng vẫn còn chưa đủ.

— Bây giờ thì anh thạo rồi — Ác-tê-mi-ép nói cũng không miễn cưỡng lắm.

— Có thể là không tồi lắm — Sa-đa trả lời cũng chờ đợi sẵn là Ác-tê-mi-ép sẽ nói như vậy — Nhưng tôi không được thực hành luôn, tôi ít nói chuyện với các đồng chí Nga, phần nhiều là đọc sách. Sư đoàn chúng tôi đóng ở miền này năm năm rồi. Và đã ba năm nay tôi không đi U-lan-Ba-to.

— Phải, miền này chưa được yên.

— Từ 31, khi quân Nhật bắt đầu đến Mãn-châu chúng đã vượt hay bay qua biên giới chúng tôi đến hai trăm mười ba lần rồi.

— Gần như là cứ mười lăm ngày lại một lần — Ác-tê-mi-ép làm con tính.

— Năm 1936 — Sa-đa nói liếp — chính ở vùng này cách đây không xa chúng đã cho cả một trung đoàn kỵ binh vượt biên giới, tàn sát tất cả những người dân A-rát chúng bắt gặp trong thảo nguyên và cướp hết gia súc của họ. Nhưng súc vật đi chậm nên chúng không thể hành quân nhanh, không quân chúng tôi tìm được và ném bom ngay, giữa thảo nguyên trên đường chúng rút về. Chúng không ngờ rằng chuyện đó lại có thể xảy ra vì người Mông-cổ theo chúng, làm gì có máy bay. Và chúng giết hai mươi sáu gia đình. Chính tôi cũng mất một vài người thân.

— Ai? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Bố tôi mẹ tôi và chị tôi — Sa-đa trả lời, giọng rung lên một mối căm thù không gì dập tắt được — Tôi còn một món nợ cần phải thanh toán với người Nhật.

— Người Nhật, chắc chắn không phải là ai cũng giống ai... Ác-tê-mi-ép nói anh cảm thấy, mặc dù những lời đó rất đúng, nhưng thật khó nói sau những việc Sa-đa vừa kể.

— Lẽ dĩ nhiên — Sa-đa đáp lại lạnh lùng — nhưng tôi, tôi chỉ nhìn thấy những tên Nhật sang nước chúng tôi súng lăm lăm trong tay, và những tên Nhật đó tôi căm thù chúng, và chúng cũng căm thù chúng tôi.

Một lần nữa anh lại lấy mũi bốt gạt tàn trên đám than hồng.

— Chúng ghét tất cả những ai không muốn làm nô lệ cho chúng. Năm 1937, khi chúng vượt biên giới và vẽ bản đồ khu vực này, nghĩ rằng không ai nom thấy, tôi cùng với hai kỵ binh nữa được lệnh đuổi theo chúng sang tận Mãn-châu, chung tôi trá hình làm những người dân Bác-gút nghèo thuộc miền Khin-gan. Tôi sống một năm ở Mãn-châu quốc và tôi nhìn thấy quá nhiều nhà bị đốt và nhiều đầu bị chặt đến nỗi tôi khó mà tưởng tượng được lại có thể có những người Nhật tốt bụng. Dĩ nhiên là những người như thế cũng có. Tôi là đảng viên Đảng nhân dân cách mạng và tôi hiểu điều đó. Thôi ta đi ngủ chứ?

— Ừ, đi ngủ thôi — Ác-tê-mi-ép nói.

Anh đứng dậy và xéo lên những hòn than cuối cùng đương vạc. Anh tháo bốt cởi một khuy áo bơ-lu-dông, nới hai lỗ thắt lưng, và chui vào mảnh vải bạt, cạnh Đa-ni-lốp đang thiêm thiếp một giấc ngủ mệt lử, hơi thở dồn từng cơn một.

Tinh mơ hôm sau, đội tuần tra vừa chia làm hai và vừa mới phân tán, Đa-ni-lốp đi phía trái, Ác-tê-mi-ép và Sa-đã rẽ phía phải, thì xảy ra cái việc mà từ bốn ngày bốn đêm nay đã bắt đầu có vẻ như một ảo tưởng.

Ác-tê-mi-ép đưa ống nhòm lên mắt, như anh đã làm hàng trăm lần trước đây, và nhìn rõ xa về phía biên giới. Dăm vết đen. rất xa, ngay trên đường biên giới hiện lên trên ống kính.

Bình minh mới bắt đầu; mặt trời vừa ló ra phía chân trời mờ mờ chưa hết tối. Ác-tê-mi-ép nhỏm lên trên bàn đạp và một lần nữa lại chăm chú nhìn những điểm đen phía chân trời, sợ mình trông nhầm. Nhưng những điểm đó không mất, hình như chúng còn tiến lên nữa.

— Na-kho Sa-đa — Ác-tê-mi-ép nói khẽ với Sa-đa như sợ có thể có ai nghe tiếng — Nhìn xem kìa!

Sa-đa đến bên anh, cũng đứng thẳng người trên bàn đạp và đưa ống nhòm lên mắt. Nét mặt anh căng thẳng, nom như anh đang nhắm và sắp bắn.

— Sáu người và một đàn mấy con ngựa.

— Anh nghĩ thế nào? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Tôi cho rằng đó là quân Nhật — Sa-đa trả lời. — Bây giờ là năm giờ. Đây cách biên giới hai mươi cây số. Chúng vượt biên giới vào lúc trời tối nhất. Chúng đi theo hàng một. Một gia đình Mông-cổ không đi thế. Đàn ngựa ở giữa. Bắt chước không đúng. Phải báo trước Đa-ni-lốp để anh ta bổ vây chúng về phía bên trái.

Ác-tê-mi-ép gật đầu, không nói gì.

Sa-đa gọi một kỵ binh, nói mấy câu và anh này phi ngựa về hướng Đa-ni-lốp. Đây là lần đầu tiên Ác-tê-mi-ép thấy Sa-đa hồi hộp. Ngay khi nói, môi anh ta cũng giật giật,

— Làm gì bây giờ? — Ác-tê-mi-ép hỏi — Chắc bọn chúng cũng nhận được chúng ta.

— Không, mặt trời ở phía kia — Sa-đa nói vừa chỉ về phía chân trời — ở đó sáng, chúng ta nhìn thấy chúng; ở đây trời vẫn còn tối. Trong mười phút nữa, chúng còn chưa thể nhìn thấy ta.

Theo lệnh Sa-đa, các kỵ binh người nọ tiếp người kia đến gần anh và Ác-tê-mi-ép. Lúc này, một người đã đi tìm Đa-ni-lốp trong phân đội còn tám người kể cả Sa-đa và Ác-tê-mi-ép.

Ác-tê-mi-ép định đề nghị tất cả phóng qua thảo nguyên về phía bên phải những điểm vừa nhìn thấy ở chân trời, cắt đứt chúng với biên giới sau khi đã đi vòng một đường bán nguyệt, nhưng Sa-đa đã phát biểu trước anh.

— Đồng chí đại úy, tôi đem theo một kỵ binh cùng với tôi tiến thẳng đến trước mặt chúng để nói chuyện. Còn đồng chí với các anh em đi vòng về phía bên phải.

— Thế anh trực tiếp đến gặp bọn chúng à?

— Phải. Hai người, thì chỉ là một việc đi tuần bình thưởng. Tôi đến gần, hỏi chúng mấy câu, và tôi nghe chúng nói tiếng Mông-cổ. Chừng nào chúng còn chưa thấy các anh tập hậu. chúng chưa sợ. Khi các anh đến gần, tôi sẽ là người đầu tiên nổ súng bắn vào ngựa của chúng.

— Nếu anh đem thêm người đi cùng?

— Chúng sẽ sợ, quay trở lại. Nếu ngựa tốt, chúng thoát mất.

— Nếu thế anh phải cẩn thận.

— Được, không việc gì — Sa-đa nở nụ cười căng thẳng — Khi mình bắt đầu nổ súng, cậu phải đến tiếp viện nhanh nhanh lên mới được!

Mối xúc động làm Sa-đa mình, cậu với Ác-tê-mi-ép và thôi không nói tiếng Nga đúng các thứ mẹo luật như trong sách, nó là đặc tính lối nói của anh cho đến giờ. — Cậu đi nhanh lên! — Và quay ngựa, anh cùng với một kỵ binh nữa phóng về phía những bóng người nhô lên trong thảo nguyên.

Ác-tê-mi-ép hô số kỵ binh còn lại: «Đi theo tôi!» và giật ngựa phi nước đại lao trong thảo nguyên chệch hẳn về phía bên phải.

Mọi việc xảy ra nhanh chóng hơn là anh dự định. Anh vừa phi được ba cây số cùng với anh em kỵ binh và chưa có đủ thời giờ đến phía sau quân Nhật, ở phía Sa-đa đã nghe thấy một tiếng súng trường, rồi một tràng súng máy.

Ác-tê-mi-ép quay ngựa, và cố bình tĩnh, đưa ống nhòm lên nhìn. Tay anh run run. Con ngựa giậm vó xuống cát, sốt ruột. Trong sương mù chưa tan hẳn, người ta nhìn thấy một cái gì chuyển động không rõ rệt. Những phát súng trường lẻ loi xen lẫn với những tràng súng máy bắn từng loạt ngắn một.

Quyết định hết sức nhanh và cũng chẳng cần suy nghĩ, vì anh cảm thấy tình hình quá rõ rệt — sáu tên Nhật đối phó với Sa-đa và một chiến sĩ — Ác-tê-mi-ép ra hiệu cho các kỵ binh lúc đó chỉ còn chờ lệnh, và tất cả lao thẳng về phía tiếng súng nổ.

Đi đến hơn một cây số anh mới ngoảnh đầu lại: anh em kỵ binh, phân tán theo hình cánh quạt, đang phi nước đại sau anh qua thảo nguyên.

Giờ đây người ta có thể nhìn rõ những con ngựa đang lồng trên cát. Vẫn nghe thấy những tiếng súng trường và những tràng súng máy. Một cái gì đen thẫm, chắc là những con ngựa bị bắn ngã, lẫn vào địa hình mấp mô của thảo nguyên lổn nhổn những đống cát

Bỗng Ác-tê-mi-ép nhìn rõ thấy bốn kỵ mã tách khỏi đám hỗn độn đó và phi theo hướng đông bắc, về phía biên giới. Quân Nhật tách ra làm hai nhóm: một nhóm chống cự, nhóm kia bỏ chạy.

Ra hiệu cho ba kỵ binh bên trái anh cứ tiếp tục theo hướng cũ. Ác-tê-mi-ép với hai người khác phóng chéo về phía biên giới.

Khoảng cách giữa anh và quân Nhật mỗi lúc một rút ngắn lại rất nhanh, nhưng bọn chúng phóng về phía biên giới theo đường thẳng, trong lúc anh theo đường chéo. Anh không còn thời giờ để cắt đứt đường rút của chúng nữa rồi và mặc dù cách rất gần, anh vẫn ở phía sau chúng.

Sau mấy phút, bọn Nhật lại tách ra. Hai tên, chỉ hơi chậm ngựa lại tí chút, rồi lại tiếp tục phóng thẳng về phía trước; hai tên khác đột nhiên rẽ ngoặt về phía trái. Cho rằng đã có Đa-ni-lốp ở phía đó và thấy ngựa thở mỗi lúc một mệt hơn. Ác-tê-mi-ép tiếp tục phóng thẳng. Hai kỵ binh ngựa ít nhọc nhất, đuổi kịp anh.

Khoảng cách giữa họ và quân Nhật chỉ còn có ba trăm thước; Ác-tê-mi-ép đã nhìn rõ hai tên: một tên mặc một chiếc bơ-lu-dông đang phồng lên trong gió và đội một chiếc mũ lông vạt che rất to; một tên chắc là đã vắt áo đi cởi trần, khẩu các-bin nhảy nhảy trên lưng.

Ác-tê-mi-ép vừa kịp nghĩ sau này cần phải tìm chiếc áo đó, thì hai tên Nhật đã đồng thời quay lại, và biết chắc rằng Ác-tê-mi-ép và hai kỵ binh đuổi theo bọn chúng chứ không phải những tên rẽ sang trái, chúng thúc ngựa phóng nhanh hơn. Chúng lại vượt xa, và rồi chúng lại tách ra, phi mỗi đứa cách nhau một trăm thước, như muốn khuyến khích những người đuổi theo cũng tách ra. Hai kỵ binh của Ác-tê-mi-ép vượt anh, người anh quá nặng cho một cuộc phi ngựa xa như thế.

Trong lúc đó hai tên Nhật vẫn tiếp tục đi tách nhau ra.

Hai kỵ binh của Ác-tê-mi-ép cũng làm như thế. Một người đuổi tên đội mũ lông, một người đuổi tên mình trần, đeo các-bin.

Không hiểu lại sao, vì lúc đó anh không nghĩ đến chiếc áo bỏ lại có thể giấu một cái gì quan trọng — và như thế làm cho tên Nhật đã vứt áo đi trở nên đáng chú ý hơn — Ác-tê-mi-ép cưỡi con ngựa đang thở hổn hển phóng theo người kỵ binh đuổi tên mình trần.

Cuộc chạy hình như kéo dài vô tận. Nhưng đột nhiên tên mình trần bỗng quay ngoắt ngựa lại, tháo súng ở vai ra, và gần như nằm trên lưng con vật đã ngừng lại, bắn luôn nhiều lần, từng phát một. Người kỵ kinh đang phóng ngựa, buông dây cương, giơ hai tay lên trời như định níu lấy một vật vô hình, và ngã sang một bên, trong lúc con ngựa lồng lộn rồi cũng đổ theo. Tên Nhật lại ngắm Ác-tê-mi-ép và bắn hai phát. Viên đạn thứ hai ríu ngay trên đầu Ác-tê-mi-ép. Thấy anh vẫn tiếp tục phóng tới, tên Nhật quay lại và lấy giầy thúc vào bụng ngựa bỏ chạy.

Không có hai phát súng cuối cùng, tên Nhật may ra cũng có cơ chạy thoát, nhưng Ác-tê-mi-ép, trong thời gian đó đã đến gần hắn và chỉ còn cách có hai trăm thước, anh xuống ngựa, quỳ một gối xuống đất và khoan thai, đúng cách thức hạ thấp nòng xuống, ngắm vào chiếc lưng trần đang nhay nhay theo nhịp phi của ngựa, và bóp cò.

Nhìn thấy tên Nhật ngã ngựa, và con ngựa tiếp tục đi chậm chậm, kéo theo xác tên Nhật một chân mắc vào bàn đạp. Ác-tê-mi-ép lo sợ anh vừa làm cái điều chính là không nên làm. Anh đã giết tên Nhật, trong khi lẽ ra phải bắn vào ngựa hắn mới đúng. Không những anh giết hắn, mà còn rõ ràng là anh định bắn chết hắn: trong lúc đó anh hoàn toàn quên mất lệnh của Sơ-mê-lép và sự cần thiết, hiển nhiên đối với anh, phải bắt sống tên biệt kích.

«Anh kỵ binh kia không quay trở lại lúc nghe thấy tiếng súng và tiếp tục đuổi theo tên mũ lông, thật đã hành động đúng» Ác-tê-mi-ép vừa nghĩ vừa dõi theo bóng hai người cưỡi ngựa đương phóng mãi ra xa. Anh giật cương con ngựa mỏi mệt và đi về chỗ xác người Mông-cổ đang nằm dài trên đám cỏ thấp.

Anh đã chết, và không gì có thể cứu được nữa, cả gói bông cá nhân mà Ác-tê-mi-ép dù sao cũng cứ rút trong xà-cột ra, cả nhà phẫu thuật khá nhất, ngay cả A-púc-tin, nếu anh ta có mặt ở đây. Viên đạn đã vào đầu, để lại một lỗ nhỏ trên một bên mắt. Con ngựa nằm sóng soài bên cạnh như một con chó trung thành nằm dưới chân người chủ đã chết.

«Sao hắn ta lại không bắn ta nhiều hơn nữa» anh tự hỏi vừa nhìn về phía con ngựa của tên Nhật mình trần đang tiếp tục chạy vòng tròn kéo theo xác chủ đằng sau; và đếm những phát đạn nổ, anh bỗng hiểu: trong lúc hăng máu, tên Nhật đã bắn hai phát cuối cùng của băng năm viên và không có thời giờ nạp lại đạn.

Đặt người Mông-cổ nằm ngửa trên đất, Ác-tê-mi-ép tháo đai ngựa, lấy chiếc chăn dưới yên phủ kín đầu người chết để ngăn không cho chim đến mổ khi xác anh ta còn nằm trên thảo nguyên, anh lấy trong túi người chết cuốn lý lịch quân nhân và thẻ liên đoàn thanh niên cách mạng; rồi anh nhặt khẩu súng văng ra cách đấy mười bước, lắp lưỡi lê vào và cắm xuống đất, để từ xa người ta cũng có thể nhận được.

Rồi anh đi đến phía con ngựa của tên Nhật, đang lúc thì ngừng lại đột nhiên như muốn gạt chiếc xác ra. lúc thì lại đi dăm ba bước về phía trước, kéo lê chiếc xác đằng sau,

Khi Ác-tê-mi-ép đến gần, có lẽ chỉ còn cách độ ba mươi bước chân, con ngựa vểnh tai lên, bộ như muốn lao đi, xác tên Nhặt vướng vào một bụi cây và con vật bắt đầu nhảy tại chỗ, và lại lồng lên một lần nữa, dây đai bật ra, chiếc yên rơi xuống đất, và con ngựa hoảng hốt, cảm thấy được tự do, rông thẳng trong thảo nguyên.

Tên Nhật nằm ngửa trên đất, một chân gập lại một cách kỳ quặc, không phải ở đầu gối mà thấp hơn, vì lúc ngã chân hắn bị gẫy; hắn mặc một chiếc quần đùi bẩn thỉu bằng phơ-la- nen, có một chiếc dây da mỏng màu đen cáu ghét buộc vào người, và đi gu-tun: loại bốt Mông-cổ rộng thùng thình mũi vểnh.

Mình nó cởi trần bị kéo lết trên đất, sây sát chảy máu. Ác-tê-mi-ép thấy một chiếc mùi-soa trong túi người chết, lấy lau mặt cho hắn; trên mũi tên này vẫn còn vết hằn nhẹ của cặp kính hắn phải bỏ ra lúc trá hình làm một người dân Mông-cổ để vượt biên giới. Trong túi hắn, ngoài chiếc mùi-soa ra còn có dăm sác-giơ các-bin và một hộp dẹt bằng sắt tây đựng những viên thuốc trừ muỗi xanh xanh bẻ vụn thành từng mảnh.

Nhưng dù sao Ác-tê-mi-ép cũng không định bỏ lại chiếc xác ở đây gần biên giới, còn cần phải khám xét kỹ, tháo để các gu-tun và tất cả các đường khâu trên quần áo. Và ngay cái xác chết cũng có thể dùng làm tang vật.

Ác-tê-mi-ép dắt ngựa đến, con ngựa thở phì phì và lắc đầu, anh vác chiếc xác lên đặt nằm sấp trên yên ngựa và lấy dây yên buộc vào chân. Anh khám chiếc yên bị đứt văng ra và mặc dù không thấy gì anh cũng nghĩ rằng nên đem theo về thì hơn.

Còn chiếc các-bin, Ác-tê-mi-ép phỏng đoán chỗ tên Nhật lăn xuống khi trúng đạn, và sau mấy phút tìm kiếm anh thấy trong cỏ, khẩu các-bin Nhật trên có in nhãn hiệu của xưởng chế tạo vũ khí Ô-da-ka.

Sau khi đã gài khẩu các-bin vào đầu yên, Ác-tê-mi-ép cảm thấy lạ lùng trước sự im lặng của chung quanh. Người ta không nghe thấy một phát súng nào nữa, cả về phía Bắc, phía người kỵ binh Mông-cổ đuổi theo tên Nhật mũ lông cả về phía Tây-bắc, phía hai tên Nhật khác bỏ trốn và Đa-ni-lốp phụ trách, cả về phía Nam, phía Sa-đa. Mọi việc đều xong cả rồi. Không biết thế nào, nhưng dù sao thì cũng là xong rồi.

Giở địa bàn ra anh quyết định hướng anh phải đi độ sáu hay bảy cây số nữa để đến chỗ, theo anh phỏng đoán có Sa-đa ở đấy; sau khi quay nhìn khẩu súng cắm bên xác người kỵ binh Mông-cổ, anh rảo bước đi trong thảo nguyên. Phía sau anh, con ngựa bất kham luôn luôn kéo dây cương, bước theo một cách miễn cưỡng, đầu tên Nhật đung đưa theo nhịp.

Sau khi đi được ba cây số Ác-tê-mi-ép trông thấy mấy kỵ binh phi lại phía anh: hai chiến sĩ Mông-cổ và một chiến sĩ biên phòng.

— Đại úy Đa-ni-lốp ra lệnh đi tìm đồng chí! — anh chiến sĩ biên phòng nói lúc đến gần Ác-tê-mi-ép.

— Ở phía đó thế nào? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Người ta bắn chết ba tên, bắt sống được một tên — anh chiến sĩ biên phòng trả lời. Anh ta im lặng một lát rồi thêm — Bên chúng ta hai người bị hy sinh.

Anh lại im như thấy khó nói hết tất cả một mạch, rồi lại tiếp tục:

— Đại úy Sa-đa bị thương nhẹ ở má. Đại úy Đa-ni-lốp bị thương nặng; ở đây... anh lấy tay chỉ vào xương quai xanh bên trái. Bàn tay anh ta máu cũng chảy ướt đẫm mảnh băng bọc.

— Hình như chính anh cũng bị thương phải không?

— Không, tên Nhật chỉ cắn tôi thôi khi tôi trói hắn — anh chiến sĩ biên phòng giải thích — Đồng chí cũng giết được một tên à? — anh ta vừa nói vừa nhìn xác tên Nhật nằm vắt ngang trên yên.

— Phải — Ác-tê-mi-ép trả lời.

Anh chỉ hai hướng: hướng tên Nhật mũ lông và hướng đi đến chỗ khẩu súng cắm xuống đất, ra lệnh cho ba người đi tìm anh kỵ binh đuổi theo tên Nhật mũ lông và lúc quay lại mang xác người chiến sĩ Mông-cổ đã bị hy sinh về.

Đi một giờ nữa, anh đến địa điểm giao tranh lúc đầu giữa Sa-đa và quân Nhật. Nhiều xác ngựa nằm gục trong thảo nguyên. Trên một mô đất nhỏ, ba xác chết mặc quần áo dân tộc A-rát rách mướp và loang lổ máu nằm bên nhau.

Ác-tê-mi-ép ngừng lại gần đó, tháo dây yên và kéo xác tên Nhật trên ngựa để nằm xuống đất. Rồi vẫn dắt ngựa, anh đến gần Đa-ni-lốp. Đa-ni-lốp nửa nằm nửa ngồi, lưng dựa vào hai chiếc yên chồng lên nhau. Một chiến sĩ biên phòng ngồi sau lấy chiếc cặp bản đồ tác chiến của Đa-ni-lốp đuổi muỗi cho anh.

Tên tù binh ngồi xổm bên cạnh, cách đấy hai bước. Trán hắn buộc băng, và không một bắp thịt nào trên mặt chuyển động. Hắn ngồi, vẻ mặt kiêu kỳ và ung dung mặc dù hai tay bị trói quặt ra sau lưng. Ác-tê-mi-ép chì nhận thấy hai tay hắn bị trói khi Đa-ni-lốp mệt nhọc nói với người chiến sĩ biên phòng:

— Đến lượt hắn.

Bất đắc dĩ phải tuân theo ý muốn của chỉ huy, người chiến sĩ biên phòng đưa đi đưa lại nhiều lần chiếc cặp bản đồ ngay trước mũi tên Nhật để xua muỗi trên mặt hắn.

— Thằng ăn hại này bắn tôi bị thương — Đa-ni-lốp nói với Ác-tê-mi-ép, chỉ hơi quay đầu một chút về phía tên tù binh — Nó không chịu đầu hàng, phải vật lộn mới bắt được, nhưng dù sao người ta cũng làm sây sát cái đầu nó một chút, như anh trông thấy đấy.

— Còn vết thương của anh? — Ác-tê-mi-ép hỏi tay vẫn cầm cương ngựa.

— Cũng thường thôi, không đến nỗi chết người. — Đa-ni-lốp nói vừa mỉm cười — Nhưng tôi sợ bị gãy xương quai xanh mất, tay tôi không cử động được nữa.

— Người ta đã băng bó cho anh chưa?

— Đã. Nhưng tôi lại phải mặc bơ-lu-dông vào vì muỗi. Còn phía anh thế nào? Anh có giết đứa nào không?

— Tôi giết một đứa — Ác-tê-mi-ép nói, giọng phạm lỗi — và mất hút đứa thứ hai.

— Hỏng — Đa-ni-lốp nói — Tên Nhật tôi bắt được không chịu nói, tôi có cảm giác như vậy. Anh có tổn thất gì không?

— Một chiến sĩ Mông-cổ bị hy sinh. Còn người kia chưa biết thế nào. Anh ta đuổi tên Nhật thứ hai, tôi đã cho tất cả những kỵ binh anh phái đến đi tìm anh ta.

— Tốt.

Đa-ni-lốp hơi nhăn mặt.

— Anh đau phải không? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Phải. Sa-đa cũng sắp về, ta sẽ bàn xem nên làm thế nào. Và rồi đi ăn cái gì một chút. — Anh cười ngượng nghịu như phạm tội. — Trời ơi, tôi bị thương mà cũng thấy đói tợn.

— Sa-đa đâu?

— Ngoài vũ khí ra, chúng tôi và Sa-đa không tìm thấy gì trên những tên Nhật này cả. Hiện giờ anh ta đang đi ngựa tìm trong thảo nguyên. Có thể là chúng đã vứt cái gì ở đó. Anh thấy đấy, chẳng có một người Mông-cổ nào ở đây, họ đi tìm trong thảo nguyên hết cả rồi.

Ác-tê-mi-ép phát biểu những nghi ngờ của anh về chiếc áo vứt trong thảo nguyên.

— Đúng thế — Đa-ni-lốp nói — Nếu hôm nay ta không tìm thấy gì, sáng sớm mai, ta sẽ tổ chức quét khu vực này. Hiện giờ họ chỉ đi tìm có hai hướng: hướng anh đi và hưởng tôi đi gặp hai tên. Nhưng anh bỏ cương ngựa ra, ngựa anh không chạy mất đâu: về điểm này giồng ngựa Mông-cổ quý hơn vàng đấy. Anh đã khám xác chết chưa?

— Rồi. Mới xem qua thì hình như không có gì — Ác-tê-mi-ép nói. Anh đưa mắt chỉ tên Nhật — Chúng ta bắt đầu hỏi cung chứ?

— X-voóc-xốp! — Đa-ni-lốp không trả lời chỉ gọi người chiến sĩ biên phòng ngồi phía sau và bảo — Dẫn hắn ra cách đây năm mươi bước.

X-voóc-xốp đến gần tên Nhật đập vào vai và ra hiệu cho hắn đứng dậy. Vẫn giữ nguyên vẻ kiêu kỳ tên tù binh đứng dậy và đi trước anh.

— Anh nghĩ nó có thể hiểu tiếng Nga phải không? — Ác-tê-mi-ép nói.

— Nó không có vẻ gì là hiểu cả nhưng biết đâu được. — Đa-ni-lốp nói — Nó không có vẻ gì là hiểu cả — anh nhắc lại, sau một lát im lặng.

— Trong bọn chúng cũng có một tên phiên dịch, nhưng rủi thay, ngay phát súng đầu X-voóc-xốp đã bắn chết nó. Theo tôi thì tên này là một người «Nga cũ», nhưng lưỡng quyền nhô lên đến độ từ xa người ta có thể cho hắn là một người Mông-cổ nhưng chắc chắn là một người Nga. Anh thử nhìn xem.

Một lần nữa Ác-tê-mi-ép đến gần những xác chết nằm trên gò đất, lần này anh xem xét kỹ lưỡng hơn. Tên ở ngoài cùng, đi gu-tun, mặc một chiếc áo vải mỏng, tay áo xắn lên, rộng thùng thình, quả thật có một bộ mặt với lưỡng quyền nhô lên rất cao và màu da vàng khô, mặc dù thế, trông hắn rất khác hai tên Nhật nằm cạnh đến độ Ác-tê-mi-ép không còn do dự gì nữa: phải, đúng là một người Nga, một người «Nga cũ», nói theo kiểu Đa-ni-lốp.

— «Hắn là ai?» Ác-tê-mi-ép vừa nghĩ vừa nhìn đăm đăm bộ mặt phủ một lớp lông dày màu xám và loang lổ máu đen của xác chết. Có phải là một đại úy tham mưu trong bộ phận gián điệp của Côn-xắc hay một hạ sĩ quan cô-dắc của đạo quân Tơ-ran-xbai-ca-li? Cách đây hai mươi năm hắn bỏ nước Nga đi với ai? Với bá tước On-ghéc đi về phía Uốc-ga⁽¹⁾ hay với A-nen-cốp về phía Cáp-nhĩ-tân?

Về sau hắn làm ở đâu? Trong đội cận vệ của Trương Tác-lâm, hay trong tổ chức cảnh sát của Phổ Nghi, hay ngay từ lúc đầu, đã làm gián điệp cho Nhật? Có thể hắn mới vượt biên giới một, hai năm nay, hắn đi lại những chốn quen biết, với những giấy tờ giả mạo hắn la cà đâu đấy phía Si-ta hay Kha-ba-rốp, ngồi trong những quán rượu và những nhà ga, làm quen với mọi người, với bề ngoài một thư ký kế toán hay một y tá. Có thể một người dân nào ở Kha-ba-rốp hay ở Si-ta, có mặt ở đây, sẽ nhận được trong chiếc xác nằm trước mặt anh ta người y tá ba hoa đã trò chuyện với mình suốt hai mươi bốn giờ đồng hồ trong một nhà ga?

— Có phải người Nga không? — Đa-ni-lốp hỏi khi Ác-tê- mi-ép trở lại.

— Theo tôi thì đúng rồi. Chúng ta quyết định hỏi cung tên Nhật thế nào?

— Tôi cũng chẳng biết nữa.— Đa-ni-lốp nói — Dù sao thì phút sợ hãi đầu tiên của hắn cũng đã qua rồi, trong lúc người ta đi tìm anh. Hắn đã cắn Đu-nin đến tận xương. Anh có thấy không?

— Có.

— Trong những điêu kiện như thế này tôi nghĩ có lẽ tốt hơn hết là nên đem thẳng hắn về chỗ Sơ-mê-lép. À, mà Sa-đa đang đem cái gì về kia kìa — Đa-ni-lốp reo lên bỏ dở câu chuyện đang bàn với Ác-tê-mi-ép.

Ác-tê-mi-ép quay lại và nhìn thấy Sa-đa phi ngựa tới.

— Tôi tìm thấy rồi! — anh la lên, từ đằng xa, giọng xúc động, tay phất phất một vật gì dài và đen.

Đấy là một mảnh vải dày và giống như một chiếc thắt lưng có những dải buộc rách ở hai đầu. Ở giữa, trong chiều dày của vải có khâu những túi hẹp mỗi túi đựng một ống tiêm nhỏ dài độ nửa ngón tay chứa đầy một thứ nước màu vàng xám.

— À một băng súng máy lạ đời! — Đa-ni-lốp nói vừa rút một ống ra và lấy mấy ngón tay nhón cầm cẩn thận.

— Chắc lại món vi trùng thổ tả đây. Tôi đã thấy những ống người ta bắt được lần trước ở chỗ Sơ-mê-lép. Cũng màu như thế này.

— Chúng mang thứ này dưới thắt lưng, dưới áo, đến lúc cuối cùng chúng giật ra vứt đi. Các anh trông đây này, dây buộc bị đứt cả! — Hài lòng vì kết quả tìm kiếm của mình, Sa-đa vẫn phấn khởi nói — Chúng nghĩ rằng thảo nguyên rộng, chúng ta sẽ không tìm thấy. Mà suýt nữa thì tôi giẫm lên trên, lúc ấy chính tôi cũng thấy sợ.

— Phải, giẫm lên trên là một việc không nên làm.— Đa-ni-lốp nghiêm giọng nói, không cười một chút nào — Anh ngồi xuống đây. Chúng ta bàn xem bây giờ nên làm gì?

---

⁽¹⁾ Bây giờ là U-lan Ba-to.

Kế hoạch anh đề nghị với Ác-tê-mi-ép và Sa-đa, tóm tắt như sau: không chờ đợi những kết quả mới của các cuộc tìm kiếm, Ác-tê-mi-ép đem ngay những ống vi trùng cùng tên tù binh, một chiến sĩ biên phòng và hai kỵ binh đi theo đường hồ Xô-lông-sắc đến sân bay gần nhất. Từ đây đến đó phải đi bốn mươi cây số; nếu ngựa sung sức và đi cấp tốc thì đến tối có thể tới nơi, đến đấy mượn đơn vị phi công một chiếc xe con và đi đến ban tham mưu ngay ban đêm.

— Đó là điều đã bàn trước với Sơ-mê-lép trường hợp công tác có kết quả — Đa-ni-lốp nói — Sân bay có ghi trên bản đồ của tôi — Anh cố gắng với lấy cặp bản đồ tham mưu X-voóc-xốp để trên cỏ và đưa cho Ác-tê-mi-ép.

Đa-ni-lốp quyết định ở lại với Sa-đa đến ngày hôm sau và tiếp tục «việc quét thảo nguyên» như anh nói trong lúc chờ đợi người ta gửi một xe hồng thập tự với thầy thuốc đến.

Sa-đa không có ý kiến gì phản đối. Anh trả lời vắn tắt rằng bản thân anh phải đi ngay lập tức để chọn những con ngựa khá nhất, và nhìn về phía tên tù binh, anh nở với một nụ cười giễu cợt rằng cần phải trừng phạt nó bằng cách bắt nó uống một ống vi trùng thổ tả của chính bọn chúng, và không làm được như thế thật đáng tiếc!

Nói xong, Sa-đa lên ngựa phi về phía có khói lửa trại đang bay lên và mấy con ngựa tháo yên đang gặm cỏ. Từ đây đến đó không đầy một trăm bước chân, nhưng, như Ác-tê-mi-ép đã nhận xét, người Mông-cổ không bao giờ chịu đi chân dù là mười bước thôi, nếu anh ta có một con ngựa trong tay.

Còn lại một mình với Đa-ni-lốp, Ác-tê-mi-ép đề nghị để anh ở lại thay: anh sẽ ở lại lục soát trong thảo nguyên với Sa-đa trong khi Đa-ni-lốp đi cùng với tên tù binh đến sân bay. Nếu anh không tiện đi ngựa, người ta có thể lấy vải bạt làm cho anh một thứ võng đặt giữa hai con ngựa.

— Và để sáng mai mới tới sân bay nếu không bị lạc trong đêm — Đa-ni-lốp nói, giọng không bằng lòng.

— Sớm mới đến thì đã sao? Dù sao cũng còn mau hơn là đợi bác sĩ đến kiếm anh ở đây.

— Trước hết, không phải là vấn đề tôi, mà là vấn đề tên tù binh và cần phải chuyển nó đi càng sớm càng hay — Đa-ni-lốp vẫn nói bằng một giọng như trước — Sau nữa có thể là tôi không còn đủ sức để mà đi đến nơi.

Những tiếng cuối cùng không vang lên như một lời than thở mà như một lý lẽ. Không phải anh than vãn về việc anh bị thương nặng và có lẽ không thể tiếp lạc cuộc hành trình đến nơi đến chốn, anh chỉ nhận xét sự thể là như thế thôi.

— Anh nói đúng. Tôi đi — Ác-tê-mi-ép nói.

— Hãy ăn một ít xúp trước khi đi, anh em Mông-cổ đang nấu đấy.

— Không sao, giữa đường ăn qua quýt cái gì cùng được.

Đa-ni-lốp không phản đối.

— X-voóc-xốp! — anh gọi, giọng yếu ớt.

Một chiến sĩ biên phòng chạy đến.

— Báo cáo đồng chí đại úy, có!

Từ nãy đến giờ anh ta vẫn đứng cách hai mươi bước giữa chỉ huy của anh và tên tù binh.

— Anh đem tên tù binh đi với đại úy Ác-tê-mi-ép. Đi lấy ngựa thôi.

— Thế còn đồng chí?

— Được, Đu-nin sắp về rồi. Rõ chưa.

— Báo cáo, rõ.

— À này, để lại cho tôi bình nước của anh — Đa-ni-lốp, nói khi X-voóc-xốp đã đi được mấy bước.

X-voóc-xốp quay lại, tháo bình nước đặt bên người bị thương — Đa-ni-lốp tháo nút, đưa bình lên miệng, uống dăm hụm, lấy lưỡi liếm môi, và đóng nút lại, vì cố gắng nên tay anh run run.

— Nước nóng — anh nói — Bình của tôi bị nó bắn trúng một phát thủng rồi. Hắn ta bắn sáu phát trước khi bị tôi bắt được...

Ác-tê-mi-ép chờ đợi Đa-ni-lốp kể thêm gì nữa về việc bắt tên tù binh, nhưng Đa-ni-lốp mệt, hoặc có thể cho nói thế là đủ rồi. Anh lại liếm môi một lần nữa và bảo Ác-tê-mi-ép:

— Đem cả khẩu súng lục của hắn đi, ở trong cặp bản đồ của tôi ấy.

Trước đây một lát, khi rút chiếc bản đồ ra, Ác-tê-mi-ép đã chú ý đến một khẩu súng bờ-rô-ninh nhỏ trong túi bằng ni-lông cùng với một cuốn sổ đi đường. Trước khi cho vào túi, Ác-tê-mi-ép rút bì đạn ra. Bì đạn rỗng không. Anh kéo quy-lát, một viên đạn đã lên nòng rơi xuống đất.

Ác-tê-mi-ép nghĩ chắc tên Nhật có ý định bắn phát đạn thứ bảy vào đầu tự sát, nhưng Đa-ni-lốp đã cản được. Anh đã hy sinh không tiếc tính mạng để bắt buộc tên Nhật này không được chết; anh đã làm việc mà chính Ác-tê-mi-ép không làm dù chỉ là thử làm đi nữa. Lúc này đây lành mạnh, đứng trước Đa-ni-lốp nằm sóng soài và bị thương nặng, Ác-tê-mi-ép cảm thấy xấu hổ.

— Đồng chí đại úy, đồng chí cũng hiểu... — anh bắt đầu nói nhưng trông thấy mặt Đa-ni-lốp, anh ngừng lại.

Từng giọt mồ hôi lớn rỏ giọt trên trán Đa-ni-lốp bị thương. Mắt anh nhắm nghiền và răng cắn môi dưới đến xanh tái đi. Đau đớn hành hạ anh. Anh cũng nghe thấy Ác-tê-mi-ép nhưng không trả lời vì trong lúc này, cố nén đau, anh còn tập trung tất cả sức lực để khỏi rên. Cuối cùng anh mở mắt ra, nói phều phào:

— Thôi, anh đi.

Ác-tê-mi-ép cúi xuống, xiết chặt bàn tay ẩm và lạnh của Đa-ni-lốp, lần đầu tiên thấy lo ngại cho tính mạng của bạn vì tay Đa-ni-lốp lạnh ngắt; không ngoái nhìn lại đằng sau Ác-tê-mi-ép đi về phía mấy con ngựa.

Yên đã đóng xong. Người ta cho tên Nhật lên một con. Giữa lúc đó Sa-đa trở lại nói với Ác-tê-mi-ép:

— Với những con ngựa như thế này, anh chỉ đi năm tiếng là đến nơi thôi.

Khi đã lên ngựa rồi Ác-tê-mi-ép mới nhận ra rằng mình chưa có thời giờ hỏi Sa-đa về cuộc chiến đấu của anh ta, anh quay về phía Sa-đa:

— Tại sao chúng không bắn luôn vào anh?

Sa-đa trả lời thung dung, nhưng chính anh hài lòng Ác-tê-mi-ép đã hỏi anh chuyện đó. Anh nói:

— Bọn chúng hung hăng lắm, ngón tay lăm lăm đặt trên cò súng, chúng nghĩ rằng chúng tôi chỉ có hai người mà chúng những sáu, vả lại thêm một khẩu súng máy. Chúng bắt đầu nổ súng bắn chết luôn con ngựa của tôi. Tôi núp sau xác ngựa và bắn trả lại, làm luôn một tên. Rồi chúng bắn chết người kỵ binh của tôi. Tôi bắn tên vác súng máy bị thương, và rồi nhìn thấy các anh, mấy tên kia bỏ tên súng máy lại và bỏ chạy. Anh em kỵ binh đến phía sau đã cho hắn mấy phát chết đứ đừ khi hắn đang bắn tôi.

Anh nhăn trán bực bội, cử động đó làm tóe một vài giọt máu trên vết đạn sầy da bôi tanh-tuya đi-ốt đã khô đen lại.

— Tôi đi đây.— Ác-tê-mi-ép vừa nói vừa chìa tay bắt tay Sa-đa — Anh hãy chăm nom Đa-ni-lốp cẩn thận. Điều cốt yếu là không cho anh ta cử động.

— Đa-ni-lốp mệt lắm — Sa-đa nói, buồn rầu, vừa lau máu trên má — Phải cần có ngay một thầy thuốc. Làm sao cho thầy thuốc đến ngay được ban đêm. Tôi sẽ đốt lửa. Anh ta cứ việc trông lửa mà đi. Buổi sớm, xa không nhìn thấy lửa, chúng tôi sẽ bắn súng, cứ năm phút một lần. Được không?

Ác-tê-mi-ép dùng địa bàn tìm hướng trên bản đồ và phóng nước đại dẫn đầu anh em. Tiếp đến tên tù binh, có X-voóc-xốp kèm. Hai chiến sĩ Mông-cổ đi đoạn hậu.

Sau khi cả bốn người đi được nửa giờ, một kỵ binh, ngựa vã đầy mồ hôi phóng đuổi kịp. Người ấy là Đu-nin, chiến sĩ biên phòng thứ hai.

— Báo cáo đại úy — anh vừa nói vừa đến gần Ác-tê-mi-ép — Đồng chí đại úy hạ lệnh cho tôi đuổi theo.

Chữ «đại úy» nói hai lần trong cùng một câu có những màu sắc khác nhau. Nói với Ác-tê-mi-ép, nó chỉ có nghĩa là một đại úy thông thường, nhưng khi dùng để chỉ Đa-ni-lốp, chữ «đại úy» có nghĩa là đại úy của tôi, đại úy thật sự, đại úy quan trọng nhất, chỉ huy các chiến sĩ biên phòng, người duy nhất xứng đáng  với danh từ đó.

Một chiếc áo bơ-lu vắt ngang trên yên, và Đu-nin tay ôm sát vào người một chiếc hòm nhỏ màu xanh bằng sắt tây.

— Đồng chí đại úy hạ lệnh cho tôi đem đến cho đại úy chiếc ra-đi-ô này — anh vừa nói vừa vỗ vào chiếc hộp — Tôi tìm thấy nó cùng với chiếc áo. Chúng đã lấy dây đeo buộc nó vào chiếc áo để khi trải áo trên mông ngựa người ngoài nhìn ở dưới không thấy gì. Đồng chí đại úy hạ lệnh cho đem nó đi cùng với chiếc áo, và không được tháo ra. Sợ nhỡ có cái gì khẩn bên trong.

— Dĩ nhiên — Ác-tê-mi-ép vừa nói vừa quay ngựa về phía tên tù binh Nhật.

Tên này đầu cúi gằm, và Ác-tê-mi-ép có cảm giác là hắn có ý giấu mặt.

— Đưa xem nào — X-voóc-xốp nói vừa đến gần Đu-nin, cầm lấy hòm và áo.

— Các anh đi nhanh khiếp — Đu-nin nói, sau khi đã chấp hành mệnh lệnh của đồng chí đại úy của anh, Đu-nin hình như một phần nào cảm thấy mình có thể tự cho phép được «thả cửa một chút».

— Chúng tôi vội — Ác-tê-mi-ép nói — Cần phải gửi bác sĩ đến ngay.

— Đúng thế — Đu-nin nói, giọng đang vui bỗng đổi ra lo lắng — Đồng chí đại úy mệt lắm. Lúc nào đồng chí ấy cùng đòi uống nước, hồi trước còn khỏe dù nắng thế nào thì nắng cũng không bao giờ đồng chí ấy uống nước cả. Chắc nó đốt cháy ở bên trong. Và tay lạnh... Thưa đại úy, đại úy làm ơn cử ngay một thầy thuốc đến cho — Đu-nin cầu khẩn vẫn một giọng rầu rĩ.

— Anh cứ yên trí, tôi sẽ gửi đến ngay — Ác-tê-mi-ép trả lời, cũng thấy lây nỗi lo lắng của Đu-nin.

Đu-nin đến gần tên Nhật, và giơ bàn tay băng bó lên, anh dí quả đấm dưới mũi hắn.

— Ước gì tao được đập vỡ mặt tên phá hoại cũng bằng bàn tay này! Thưa đại úy nếu đại úy biết — Đu-nin hạ tay xuống — tay tôi tấy lên đau quá! Có khi răng chúng có nọc độc cũng nên. Đại úy thấy điều đó có thể xảy ra không?

— Tôi không tin — Ác-tê-mi-ép trả lời, không nhịn được cười.

— Tôi cũng thế. — Đu-nin cũng cười — Nhưng bàn tay tôi hình như lại nói thế khác kia.

— Người kỵ binh mà tôi phái anh đi tìm sau thế nào? Và tên Nhật?

— Anh ta còn sống. Còn tên Nhật đã chạy thoát. Anh ta làm kiểu cho tôi biết rằng tên Nhật có một con ngựa tốt và hắn đã chạy mất.

— Như thế là dù sao cũng có một tên đã chạy thoát — Ác-tê-mi-ép nói.

— Lúc tôi đuổi nó thì đã chậm quá.— Đu-nin nói như để thanh minh — Khi theo lệnh đại úy tôi bắt đầu đi lìm hai người thì anh kỵ binh đã trở về rồi. Tôi bảo anh ta quay lại và chúng tôi cùng đi với nhau thêm chừng ba cây số nữa. Tôi nghĩ bụng: bây giờ đột nhiên con ngựa tên Nhật cưỡi ngã khuỵu xuống thì sao? Nhưng chúng tôi chẳng thấy ai cả. Báo cáo đại úy, tôi có thể quay lại được chưa?

— Được, chuyển lời tôi chào Đa-ni-lốp. Nói với anh ấy là tôi sẽ cố tìm cách cử một thầy thuốc đến ngay đêm nay. Các anh nhớ đốt một đống lửa trại nhé.

— Báo cáo đại úy, chúng tôi đã chuẩn bị rồi, sẽ cho đốt suốt đêm.

Ác-tê-mi-ép đưa tay cho Đu-nin. Bàn tay xiết mạnh của anh ta lại nhắc anh nhớ đến Đa-ni-lốp, và Đu-nin phóng ngựa đi.

«Phải» — Ác-tê-mi-ép vừa nghĩ, vừa nhìn tên Nhật lúc này đang đi trước anh, bên cạnh người chiến sĩ biên phòng trầm lặng X-voóc-xốp. — Đa-ni-lốp không huênh hoang dải dòng, đã hoàn thành nhiệm vụ đến cùng, và kết quả là tên Nhật đang lúc lắc đi trên mình ngựa kia. Nếu thay vào chỗ Đa-ni-lốp là một Ác-tê-mi-ép thứ hai thì tên Nhật này đã nằm dài trong thảo nguyên rồi, cũng như tên phụ trách điện đài, mà chiếc áo và hòm vô tuyến điện hiện giờ ở trong tay X-voóc-xốp. Chắc chắn là hắn không mang cốt một mã viết trong người. Những trường hợp như thế này chẳng ai cho mang. Người ta dùng một lối mật mã đơn giản hơn, có thể nhớ được, không cần phải viết. Nhưng, nếu hắn còn sống, người ta có thể hỏi cung hắn...»

Ác-tê-mi-ép bĩu môi bực bội.

Thật ra nhiệm vụ của anh lúc này rất đơn giản: đem tên Nhật bình yên đến sân bay rồi đến ban tham mưu, ngăn nó không được làm cho vết thương lại bật ra hay tìm bất cứ một cách nào khác để tự sát.

Đa-ni-lốp nói tên Nhật không tỏ vẻ sợ hãi lúc hắn bị bắt và, như Ác-tê-mi-ép đã có dịp nhận thấy trong năm ngày vừa qua, Đa-ni~lốp chỉ mở miệng để nói những điều hết sức đúng.

Ác-tê-mi-ép nghĩ anh ít có hy vọng thành công nếu lúc đi đường, anh muốn một mình hỏi cung hắn. Nếu người ta không kể dăm phút hồi ở Ba-in Xa-gan anh làm phiên dịch cho tổng chỉ huy lúc ông hỏi cung tên đại tá Nhật, cho đến hôm nay anh chỉ mới hỏi cung có những túi tài liệu của địch.

Những chiếc túi này, những sổ nhật ký, những bức thư không gửi này, thật ra, tố cáo một cảm giác thất bại không gì có thể cứu vãn được hơn là tinh thần can đảm. Không bao giờ Ác-tê-mi-ép, nếu anh bị bao vây, lại viết những điều như thế trong những giờ phút cuối cùng, ngại những tài liệu đó có thể mua vui cho kẻ thù vì có thể chúng sẽ đọc được. Những bức thư này viết trước lúc chết không phải là những bức thư của những kẻ hèn nhát, đó là thư của những kẻ hoảng hốt vì chúng quen giết người chứ không quen bị người giết. Tên Nhật anh dẫn đi vẫn giữ nét một trơ trơ và kiêu kỳ của một người khó có thể làm cho bối rối và kinh ngạc. Đa-ni-lốp nói hắn không phải là một kẻ hèn nhát. Nhưng không phải tên Nhật bắt Đa-ni-lốp làm tù binh mà lại chính Đa-ni-lốp bắt được tên Nhật làm tù binh, Đa-ni-lốp, con người có nét mặt chẳng có gì là kiêu kỳ, sắt lạnh, và đặc biệt khác người, con người ấy khi đau nhắm mắt và cắn môi lại.

Có lẽ dù sao cũng nên hỏi cung tên Nhật ngay tức khắc, ở giữa đường, trước lúc dừng lại ban đêm, trước khi hắn ngủ, trước khi hắn tỉnh dậy và vẫn tự thấy còn sống, trước khi hắn sống trọn cả một ngày và hiểu rằng hắn còn sống nhiều ngày nữa không bị người ta đánh đập hoặc thủ tiêu.

Vừa tiếp tục suy nghĩ không biết có nên hỏi cung tên Nhật ngay bây giờ hay để sau, Ác-tê-mi-ép đi đến sát bên hắn và bất thình lình anh lớn tiếng hỏi bằng tiếng Nhật, giọng bực tức:

— Tên anh là gì?

— Xi-kê Cu-rô-đa — trong lúc bất ngờ tên Nhật giật mình và ngẩng đầu lên trả lời.

— Cấp bậc? — Ác-tê-mi-ép quát to.

— Đại úy.

Trong mắt tên Nhật một vẻ rối loạn và sợ hãi thoáng qua rồi phụt tắt ngay. Hắn lắc đầu, như là để đeo lại cái mặt nạ lạnh lùng một cách kiêu kỳ vừa bị rơi trong phút chốc.

— Đơn vị nào? — Ác-tê-mi-ép lại thét lên, cảm thấy tên Nhật sẽ không trả lời.

Và hắn không trả lời thật. Trong mấy phút Ác-tê-mi-ép tiếp tục đi bên và nhìn chằm chằm vào mặt hắn. Và sau hết anh nghĩ:

«Đây cũng là một khuôn mặt như mọi khuôn mặt khác. Chỉ có hai bên mép cố ý kéo trễ xuống và mi cúp che nửa mắt, khoác cho hắn một vẻ kiêu kỳ. Nhưng tên này chịu đựng giỏi: mặc cho gió thổi mạnh, mặc cho muỗi đốt ngay đôi má cũng không thấy hắn động đậy».

— Tôi sẽ không nói một lời nào nữa — tên Nhật nói giọng cộc cằn và cáu kỉnh, mặt vẫn nhìn thẳng không quay lại.

Ác-tê-mi-ép đi bên hắn mấy bước nữa, rồi dừng lại cách hắn một quãng, tập trung vào ý nghĩ: từ đây hành động thế nào?

Đã giữa trưa và mặt trời chiếu nóng một cách tàn nhẫn.

Bỏ chiếc mũ cát két ra, Ác-tê-mi-ép lấy tay lau mồ hôi trên trán, và sực nhớ mình có một chiếc mùi-soa trong quần, anh thò tay vào túi và rút ra khẩu brô-ninh của tên Nhật cùng với mùi-soa. Ngắm nghía một lần nữa khẩu súng mà tên đi ngựa trước anh đã bắn sáu phát liền vào Đa-ni-lốp, Ác-tê-mi-ép giữ khẩu brô-ninh trong tay, khi anh bắt gặp mắt tên Nhật nhìn anh. Hắn quay đi ngay, nhưng Ác-tê-mi-ép đã có thời giờ chộp được vẻ mặt của hắn; anh nghĩ với một niềm tin tưởng bình tĩnh và chắc chắn:

«Hắn sợ vì ta đứng sau lưng hắn, hắn sợ ta không dẫn hắn đến nơi mà thủ tiêu hắn giữa đường. Những phút đầu, chắc là hắn không sợ. Nhưng lúc này hắn sợ, chính vì ta đã đi được một thời gian khá dài rồi và bây giờ hắn đang hy vọng đến được một chỗ nào đó và không bị giết».

— Thế nào, mày có trả lời hay không? — Anh cố ý dùng một lối nói trong tiếng Nhật nó tương đương với chữ «mày» mà ở Nhật người ta dùng khi muốn nhấn mạnh vào sự hơn hẳn của mình hay vào địa vị xã hội thấp kém của đối phương,

Đối với tên đại úy Nhật đang đi ngựa phía trước, lối gọi như thế tương đương với một lời dọa nạt.

— Lúc nào ông đem tôi về đến ban tham mưu hỏi cung tôi sẽ nói — tên Nhật trả lời không ngoảnh lại. Mặc dù giọng hắn trả lời có vẻ bình tĩnh, nhưng hắn nói rất nhanh và dùng ra lối nói trong tiếng Nhật biểu lộ sự kính trọng.

«Từ đây cho đến lúc tới ban tham mưu chắc là hắn sẽ khó trả lời. Ác-tê-mi-ép nghĩ. Hắn ngại khi thỏa mãn về những câu trả lời của hắn rồi ta sẽ thủ tiêu hắn. Nhưng đồng thời hắn cũng không dám trả lời ta cục cằn quá sợ ta thủ tiêu vì thái độ láo xược của hắn.

Anh lại thấy phấn khởi vì anh tin chắc là mình hoàn toàn thấu hiểu tâm lý tên đại úy Nhật, chắc chắn ngay hôm sau hỏi cung ở ban tham mưu chỗ Sơ-mê-lép, sẽ thu được kết quả.

Tất cả những ý nghĩ đó đột nhiên làm Ác-tê-mi-ép dễ dãi hơn với tên Nhật và anh hỏi xem hắn có khát không một cách hầu như tử tế.

— Có — tên kia trả lời ngay, thèm thuồng.

— Đồng chí X-voóc-xốp! — Ác-tê-mi-ép gọi to — Đến bên tôi lấy bình nước cho tên Nhật uống. Nó khát.

— Tôi không muốn tự tay cho nó uống — Ác-tê-mi-ép nói khẽ khi X-voóc-xốp đến sát bên — Làm thế nó lại vênh mặt và anh cũng không cần phải chu đáo lắm, đổ vào miệng nó ba hay bốn ngụm, thế là đủ.

— Vâng, tôi hiểu rồi — X-voóc-xốp nói, và cầm lấy chiếc bình nước đem đến gần tên Nhật.

Ác-tê-mi-ép dừng ngựa và nhìn thấy tên Nhật nghển đầu lên nuốt ừng ực.

— Gớm răng nó như nanh hổ ấy! — X-voóc-xốp nói với Ác-tê-mi-ép vừa đưa anh bình nước.

Một cái gì giống như một nụ cười chạy qua trên mặt anh.

— Miễn là Đu-nin của chúng tôi đừng vì vết cắn của nó mà bị liệt vào hàng thương binh. Trong khi cho nó uống, tôi lấy chiếc bình đụng khẽ vào răng nó, có vẻ vững chãi lắm.

— Chẳng cần — Ác-tê-mi-ép nói.

— Nhưng tôi có cố ý đâu. Đồng chí tưởng tôi không hiểu à ? — X-voóc-xốp nói giọng trang nghiêm như để thanh minh — Tôi mà lại đi đánh một kẻ bị trói sao? Nếu có thể, tôi sẽ cởi dây cho nó để nó có thể đánh tôi trước, và chỉ sau đó tôi mới đánh dập mặt nó ra.

— Anh muốn đánh nó lắm à?

— Muốn lắm, vì đại úy của chúng tôi, tôi chỉ muốn chôn sống hắn dù có phải đào đất bằng ngón tay cũng được— X-voóc-xốp nói khẽ, nhưng với một sức mạnh nó biểu lộ rõ ràng những lời nói đó không đi quá những tình cảm của anh. Và anh trở về chỗ của mình bên cạnh tên tù binh.

Tiếp tục phi ngựa phía sau, Ác-tê-mi-ép nhận thấy lúc này tên tù binh thỉnh thoảng lại lắc đầu. Bây giờ người ta đã cho hắn uống nước, hắn có thể hoàn toàn tin chắc là người ta không thủ tiêu hắn vào lúc này, và chẳng cần phải khư khư giữ lấy vẻ kiêu kỳ nữa, hắn nghĩ đến muỗi đốt.

«Hắn sẽ nói — Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng — nhất định hắn sẽ nói.»

Ngày 1 tháng chín, đối với Pô-li-nin, là một ngày lắm chuyện. Từ sáng sớm Cô-xi-ri-ốp đã bị gọi lên ban tham mưu ở Kha-mác-đáp. Hồi tháng tám, anh ta đã bị gọi lên một lần, và chẳng nể nang gì đối với những thành tích của anh, tổng chỉ huy đã chỉnh anh thẳng tay như chỉnh một đứa bé con, về tội rượu chè bê tha mà ông nghe thấy người ta bàn tán và về những thiếu sót trong nhiệm vụ chỉ huy của anh.

— Nếu anh không có một chỉ huy phó khá để sửa lại những cái ngu ngốc của anh, hôm nay tôi sẽ không để cho anh sống ra khỏi đây — ông nói giọng dọa nạt và ra hiệu cho Cô-xi- ri-ốp về.

Cô-xi-ri-ốp tự biết mình có nhiều khuyết điểm mới, sợ không khí cuộc nói chuyện hôm nay lại như lần trước, có khi còn nặng nề hơn, và lúc lên đường đi Kha-mác-đáp, anh trút tất cả bực dọc của mình lên đầu Pô-li-nin, xỉ vả Pô-li-nin đủ điều không đúng và vô lý.

Pô-li-nin nghe đến cùng, không nói một lời, rồi đưa tay lèn vành mũ anh bình tĩnh hỏi:

— Tôi có thể về cho thực hiện được chứ? — mặc dù chẳng có gì để thực hiện, tất cả những điều Cô-xi-ri-ốp nói nào có ra đầu đuôi làm sao đâu.

Chẳng biết trả lời thái độ châm biếm rõ rệt của Pô-li-nin thế nào, Cô-xi-ri-ốp đành đưa tay lên chào lại, và trèo lên xe đi, hết sức bực bội.

Pô-li-nin nhìn theo xe nghĩ bụng chắc là Cô-xi-ri-ốp sợ lại gặp tổng chì huy, và anh đi về làm việc trong lều tham mưu.

Được một giờ, có điện thoại gọi đến báo là ba phi đội phóng pháo Nhật-bản, mỗi phi đội chín chiếc, có bốn mươi khu trục hộ tống đã bay qua sông Khan-khin Gon và đi về phía những sân bay của ta ở sát mặt trận.

Đơn vị Cô-xi-ri-ốp đóng gần có nhiệm vụ bảo vệ những sân bay này. Pô-li-nin ra lệnh bắn một hỏa pháo và cho ba nhóm, mỗi nhóm chín chiếc, cất cánh. Chỉ có độc máy bay của Cô-xi-ri-ốp là ở lại dưới đất. Cuộc xung đột xảy ra chung quanh đó nhưng dần dần chuyển về phía Tây và Pô-li-nin trong lúc quần nhau với khu trục Nhật-bản, nhiều lần nhìn thấy sân bay của anh với ô vuông lều tham mưu và chiếc máy bay bé nhỏ và đơn độc của Cô-xi-ri-ốp, phía dưới. Bọn Nhật hôm ấy quả là liều mạng, như Pô-li-nin sau này nhận xét. Ba phóng pháo của chúng đã bốc cháy, hai khu trục mới chân ướt chân ráo đến đã bị hạ ngay, rồi lại hai chiếc nữa thế mà chúng vẫn không ngừng tiến công. Trái với thường lệ, phóng pháo của chúng ta không những tìm cách chọc thủng vòng vây một lần, mà hai lần, và còn định chọc lần thứ ba nữa, trong khi khu trục lồng lộn chiến đấu, chúc xuống và tận phút cuối cùng mới ngóc đầu lên.

Chúng chỉ bỏ chạy hẳn khi một nhóm chín máy bay nữa, từ một căn cứ ở bên kia Tam-xắc Bu-lắc đến tiếp viện. Những chiếc phóng pháo liền bay vọt lên cao và biến vào trong mây. Trong lúc đuổi theo, Pô-li-nin trái với mọi lần, mất bình tĩnh. Anh bắn trượt phải bay vòng ra phía sau máy bay địch và nằm trong tầm súng máy phía đuôi. Chiếc máy bay Nhật nhả một tràng đạn gần như là bắn trực diện, đã làm nát cánh bên trái chiếc khu trục của Pô-li-nin đến nỗi anh phải vất vả lắm mới bay được về và đỗ xuống; lúc chui ra người anh mệt nhoài, mồ hôi vã như tắm.

Trong lúc Pô-li-nin chiến đấu, một chục quả bom rơi xuống sân bay. Hơi bom lật nhào chiếc máy bay của Cô-xi-ri-ốp, một bên cánh cắm xuống đất, phải thay lại.

Pô-li-nin tưởng tượng trước những lời nói khó chịu của Cô-xi-ri-ốp khi anh ta trở về. Trước hết, trận đánh đã bắt đầu lúc anh ta đi được nửa đường đến Kha-mác-đáp, và anh ta chỉ còn biết ra khỏi xe và gặm tay bực tức trên lề đường; và bây giờ lại phải thay cánh mất một ngày. Pô-li-nin cảm thấy thương người chỉ huy của mình, mặc dù hồi sớm anh ta đã xỉ vả mình đủ điều. Tính nết Cô-xi-ri-ốp dù có những khía cạnh khó chịu đi nữa, nhưng trong chiến đấu, người ta chỉ có thể khâm phục anh. Chiến đấu là chất con người của anh ta. Không được tham gia trận đánh hôm nay, chắc thế nào lúc về anh ta cũng sẽ càu nhàu với Pô-li-nin, và kỳ kèo là anh em đã không hạ được nhiều máy bay địch lúc anh vắng mặt.

Lấy đầu bốt đá một mảnh bom nằm trước cửa lều tham mưu, Pô-li-nin gọi dây nói cho đơn vị những phi công phóng pháo. Trong khi chiến đấu anh thấy một phi công của anh, Cát-su-ra từ chiếc máy bay bốc cháy nhảy dù rơi xuống trên sân bay đơn vị phóng pháo. Cuộc chiến đấu không cho phép Pô-li-nin tiếp tục theo dõi thêm. Và lúc này anh muốn hỏi ở đó xem số phận Cát-su-ra ra sao. Mặt khác anh muốn biết những tổn thất của họ sau trận vừa rồi. Các phi công của anh hình như đã làm tất cả những gì có thể làm được và giáng cho địch những tổn thất nặng nề, nhưng từ cao anh nhìn thấy hai chiếc phóng pháo cháy trên sân bay. Anh tự cảm thấy mình chịu trách nhiệm: dù sao cũng đã để một bộ phận máy bay Nhật chọc thủng được hàng rào phòng ngự của đơn vị anh.

Cát-su-ra ở đó. Người ta gọi anh ra nói chuyện ở máy điện thoại.

— Không việc gì chứ? — Pô-li-nin hỏi.

— Vâng, không việc gì cả — Cát-su-ra nói, giọng xấu hổ và anh thở dài trong máy.

— À, máy bay của cậu nổ, mình cũng nom thấy. Cậu không thể dập tắt được lửa. Vậy thì việc gì mà phải khó sử thế. Ít nhất, cậu cũng còn sống — Pô-li-nin nói.

Cho đến nay, từ khi bắt đầu đánh nhau đến giờ, đơn vị của Pô-li-nin thường tự hào vì việc dù máy bay bị bắn trọng thương đến đâu, cũng chưa có ai trong phi đội chịu bỏ máy bay của mình. Về điểm này, ở đơn vị anh, người ta không theo những điều lệnh chung của không quân mà theo những luật lệ riêng không viết ra: dù thế nào cũng cứ ở lại và sử dụng đến cùng những khả năng của máy bay.

Cát-su-ra là người đầu tiên phải nhảy dù xuống và Pô-li-nin muốn lấy lại tinh thần cho anh ta, nhưng Cát-su-ra chẳng bốc lên được chút nào, vẫn trả lời buồn rầu:

— Tôi tiếc chiếc máy bay quá — Và anh lại thở dài thườn thượt.

— Ừ, cho tôi nói chuyện với I-con-ni-cốp.

I-con-ni-cốp chỉ huy phi đội phóng pháo. Pô-li-nin đề nghị anh cho xe đưa Cát-su-ra về và hỏi về tình hình tổn thất. Cũng tương đối nhẹ: một chiếc S.B và một chiếc U-2 ở phi đội liên lạc bị cháy trên mặt đất và hai phóng pháo bị mảnh bom làm hư hại.

Nói chuyện xong, Pô-li-nin ra khỏi lều. Tất cả đều trở về, trừ thiếu tá Phít-xen-kô ở nhóm thứ ba, nhưng người ta cũng không lo ngại về số phận của anh. Sau trận đánh, Xô-cô-lốp anh nhìn thấy máy bay của Phít-xen-kô bay là là mặt đất trên thảo nguyên.

— Chắc là anh ta đỗ lại ở đâu thôi — Xô-cô-lốp nói — Nếu nửa giờ nữa anh ta không về, tôi sẽ đi tìm.

Pô-li-nin gật đầu không nói gì. Người ta hối hả lấy xăng, vì căn cứ vào thái độ cứng rắn mới đây của không quân Nhật, người ta có thể chờ đợi một đợt tiến công nữa của chúng.

Pô-li-nin kiểm tra lại các máy bay. Ngoài chiếc của anh và của Cô-xi-ri-ốp, anh còn loại hai khu trục nữa. Thật ra hai chiếc này chưa đến nỗi không dùng được, nhưng bị trúng đạn nhiều quá cần phải vá víu lại chút ít mới có thể cất cánh được.

Mấy phi công lái hai máy bay đó không bằng lòng và tìm cách chứng minh cho Pô-li-nin thấy là những lỗ đạn trên thân máy bay của họ chẳng mùi mẽ gì, nhưng Pô-li-nin làm thinh và kéo sụp chiếc mũ cát két xuống trán, tiếp tục đi kiểm tra.

Các phi công, từng nhóm ba hay bốn người đứng bên máy bay của mình bình luận về trận đánh hồi sớm. Gơ-rít-xkô, ngồi dưới một bên cánh, hai tay dài nghêu múa lên. Anh giải thích cho nhiều người ngồi quanh những lý do tâm lý về việc quân Nhật đánh kịch liệt như thế.

— Xếp cánh lại — Pô-li-nin vừa nói vừa ngồi xuống bên anh ta — Nhà tâm lý học, tiếp tục đi!

— Ồ! Đó là một tâm lý rất đơn giản — Gơ-rít-xkô nói — Trên đất, ngày 30 người ta đã tiêu diệt chúng trên đồi Rê-mi-dốp? — Anh kẹp ngón tay lại và làm một chiếc nút tưởng tượng trong không khí. — Ngày 31, chúng nghỉ một ngày để tang quân đoàn thứ sáu, và không cất cánh. Hôm nay, chúng đã nghỉ ngơi kỹ rồi và tìm cách trả thù trên không.

— Và dưới đất, cậu nghĩ thế nào, chúng có định trả thù nữa không? — Pô-li-nin hỏi.

Gơ-rít-xkô gãi gáy:

— Sớm nay, làm nhiệm vụ chặn địch, tôi bay trên biên giới. Một biên giới trong tất cả những thể lệ của nó: cờ, dây thép gai, chẳng thiếu một thứ gì. Và không bóng một tên Nhật.

— Còn bên kia biên giới? — Một người hỏi.

Gơ-rít-xkô lại gãi gáy, và hất đầu về phía Pô-li-nin:

— Muốn biết những việc xảy ra bên kia biên giới thi phải hỏi các nhà lãnh đạo. Còn bọn mình, những kẻ có tội bọn mình không được phép bay đến đó.

Gơ-rít-xkô nghĩ đến mệnh lệnh của ban tham mưu phi đội. Cô-xi-ri-ốp hôm qua đã phổ biến cho cán bộ của anh: những tàn quân của các đơn vị Nhật-bản đã bị thanh toán trên lãnh thổ Mông-cổ, bắt đầu từ ngày đó cấm không được bay trên biên giới Mông — Mãn, dù chỉ sát vào một hay hai cây số.

Pô-li-nin không nói gì.

— Thế này nhé — Gơ-rít-xkô tiếp tục — Cứ giả dụ là biên giới ở đây... Và anh lấy cánh tay dài nghêu vạch một đường xuống đất. — Nó bay về phía ta, và tôi tống tiễn nó về. Nhưng bây giờ nó đã ở đó... Gơ-rít-xkô lấy ngón tay chỉ phía bên kia nét vạch. — Tôi, tôi còn ở phía bên này, và tôi rất có thể cho nó ăn một tràng đạn bắn qua biên giới. Vậy làm thế nào? Nên bắn luôn hay phải thỉnh thị ban chỉ huy trước đó? Các anh nghĩ sao?

Pô-li-nin bật cười và nhún vai. Đã đành Gơ-rít-xkô lấy thí dụ để khôi hài, nhưng thật ra, với một mệnh lệnh như vậy thì làm thế nào? Dù sao việc truy kích cũng không nên ngừng lại trên đường biên giới, nếu quân Nhật vẫn tiếp tục vi phạm không phận của ta.

Người thường trực chạy từ trong lều ra và phải dùng rất nhiều điệu bộ để Pô-li-nin hiểu là người ta gọi anh ở máy nói.

— Ai đấy ? — Một giọng nói không biết của ai nhưng lại quen thuộc hỏi Pô-li-nin khi anh cầm ống nghe. — Chỉ huy phi đội phải không?

— Không phải. Pô-li-nin đây.

— À, đồng chí Pô-li-nin — giọng nói có vẻ thân mật — Chào anh nhé! A-púc-tin đây. Anh còn nhớ tôi không?

— Quên thế nào được! — Pô-li-nin nói — Chỉ cần nhìn vào gương thôi là cũng đủ để nhớ đến anh rồi.

Vừa tiếp tục câu chuyện ở máy nói, tự nhiên anh đưa tay lên sờ bên tai A-púc-tin mổ dạo trước.

— Tôi vừa cho khênh Phít-xen-kô của anh lên bàn mổ — A-púc-tin nói, giọng bỗng trang nghiêm — Trước khi gây mê, anh ta đề nghị tôi thế nào cùng gọi dây nói báo cho phi đội biết kết quả việc mổ giúp anh ta. Tôi giữ lời hứa và tôi báo cáo để anh biết: mổ thành công. Tôi nghĩ là anh ta có thể sống.

— Nhưng có chuyện gì thế? — Pô-li-nin lo ngại hỏi lại — Sao phải mổ?

— Một viên đạn vào bụng — A-púc-tin trả lời thản nhiên — Vì thế phải mổ. Và thành công vì chính Phít-xen-kô đã tự cứu anh ta. Anh ta đỗ xuống kịp thời gần bệnh viện và còn cho máy bay lăn đến tận phòng mổ nữa... Chúng tôi lập tức đưa anh lên bàn. Anh ta chắc có thể sống được, — A-púc-tin nói thêm, giọng đã quả quyết hơn.

— Chừng nào có thể đến thăm anh ta được? — Pô-li-nin hỏi, tự mình không muốn mà vẫn cảm thấy rụt rè trước giọng quả quyết của người bác sĩ phẫu thuật — Khi nào trời tối hẳn, tôi sẽ đến ngay. Tôi có thể gặp anh ta chứ?

— Được. Nhưng chẳng ích gì đâu. Phải hai mươi bốn giờ nữa tôi mới cho phép anh ta nói chuyện. Còn về chiếc máy bay của các anh, tôi đề nghị cho chuyển đi ngay hôm nay không người ta lại sẽ tưởng chỗ tôi là một sân bay và cho ăn bom thì phiền.

Người ta nghe thấy A-púc-tin cười trước khi đặt ống nói xuống.

Pô-li-nin nghĩ bụng «Anh chàng Phít-xen-kô này gan thật». Sau câu «anh ta chắc có thể sống được» của A-púc-tin nhắc lại một cách quả quyết, anh không lo ngại cho Phít-xen-kô nữa, mà chỉ thấy thán phục bạn hết sức. Anh tự hỏi không biết Phít-xen-kô làm thế nào với một viên đạn trong bụng mà còn hạ cánh được, có phải tình cờ mà anh ta đỗ xuống gần bệnh viện không? Hay là tự biết mình bị thương nặng, anh ta đã có một nghị lực phi thường, tiếp tục điều khiển máy bay cố ý hạ xuống bằng được trước bệnh viện để tranh thủ thời gian.

«Cũng có thể lắm» Pô-li-nin nghĩ và đang ngồi trên hòm sữa hộp từ lúc núi chuyên điện thoại, anh đứng dậy. Nhưng ngay lúc đó, chuông điện thoại lại réo. I-con-ni-cốp hỏi xem báo ngoài mặt trận đã gửi đến chưa.

— Chưa — Pô-li-nin trả lời —Lát nữa người ta mới mang đến.

— Chỗ chúng mình đã nhận được rồi. Nhiều khen thưởng lắm. Toàn những Anh hùng. Ba mươi mốt. Bên mình được một, bên cậu cũng được một. Mình đọc cậu nghe nhé?

— Ừ đọc đi.

I-con-ni-cốp chậm rãi đọc bản danh sách. Trong số những người được thưởng danh hiệu Anh hùng Liên-xô có Xô-lô-cốp anh. Sau Cô-ri-xi-ốp, trong phi đội, anh ta là người hạ được nhiều máy bay địch nhất.

— Cậu rõ chưa? — I-con-ni-cốp hỏi.

— Rõ. Xô-cô-lốp được, mình chẳng ngạc nhiên chút nào.

Ngừng một lát rồi I-con-ni-cốp nói:

— Ngoài ra, có hai người được thưởng danh hiệu Anh hùng Liên-xô lần thứ hai, thiếu tá Grít-xơ-vét thuộc phì đội đặc biệt, và thiếu tá Cráp-sen-cô. Kô-xi-ri-ốp của cậu, tha hồ mà rên nhé, hừ, họ lại được khen thưởng một lần nữa còn hắn ta thì phèo!

I-con-ni-cốp nói, giọng có vẻ phấn khởi một cách độc ác.

Hồi tháng tám anh ta đến để thanh toán với Cô-xi-ri-ốp, nhưng đáng lẽ làm thế, anh ta lại gắt om xòm và báo cáo lên trên: Cô-xi-ri-ốp đã không hộ tống những phóng pháo đến nơi đến chốn, anh chỉ để cho có mỗi một nhóm khu trục tuần tra hộ tống trên đường về còn anh ta đi lùng máy bay Nhật với những khu trục khác; kết quả trên đường về I-con-ni-cốp bị bắn hỏng một phóng pháo.

Pô-li-nin cũng có cảm giác là Cô-xi-ri-ốp sẽ bất mãn về việc khen thưởng trên. Nhưng vì tình đồng chí, anh không muốn chia sẻ thái độ thiếu thân ái của l-con-ni-cốp đối với Cô-xi-ri-ốp và trả lời việc đó cũng chẳng sao, Cô-xi-ri-ốp chắc cũng hiểu đúng đắn thôi.

— Rồi cậu xem, — I-con-ni-cốp nói — Thế nào, mình tiếp tục báo cáo chứ? — giọng nói của anh có vẻ riễu cợt.

— Cậu đã bắt đầu rồi thì cứ việc tiếp tục — Pô-li-nin nói giọng khàn đi vì lo ngại!

— Trong tập đoàn quân có tất cả hai trăm linh ba người được khen thưởng. Các cậu bên mình đã gọi dây nói cho tòa soạn. Họ quen một cô đánh máy bên đó. Người ta đã có danh sách những người được huân chương Lê-nin. Bọn mình đều được cả, cậu, Cô-xi-ri-ốp và mình.

— Cậu không đùa về vấn đề mình đấy chứ? — Pô-li-nin dịu dàng hỏi lại.

— Người ta có thể đùa với chuyện đó sao? — giọng I-con-ni-cốp trở nên nghiêm trang — Mình gửi lời mừng cậu. Và đáng lẽ mình cũng gửi lời mừng Cô-xi-ri-ốp đấy, nhưng với tính tự phụ của anh ta, một huân chương vẫn chưa đủ.

Nói chuyện xong, Pô-li-nin cảm động bước ra khỏi lều. Ngay lúc đó anh muốn báo tất cả những tin trên cho anh em biết: tin Phít-xen-kô suýt chết, nhưng bây giờ đã được cứu thoát và không phải đi tìm anh ta nữa, tin phi đội mới có thêm một «Anh hùng» đại úy Xô-cô-lốp, sau nữa anh muốn chia sẻ niềm vui của chính bản thân mình với mọi người; nhưng anh đi chưa được năm bước chân đã nghe thấy chuông réo. Người thường trực kêu.

Pô-li-nin chạy đến bên máy điện thoại. Đây là một lệnh cất cánh: một phi đội chín khu trục phải làm một hàng rào trên Kha-mác-đáp.

Ba phút sau, phi đội trực nhật đã cất cánh dưới quyền chỉ huy của Xô-cô-lốp. Như vậy là anh ta chưa có thời giờ biết tin mình được tặng danh hiệu Anh hùng Liên-xô.

Sau khi ra lệnh cho phi đội cất cánh, Pô-li-nin cho khuân một thùng xăng lên một chiếc xe con và bảo một trong số những phi công có máy bay hỏng không dùng được, đi đem chiếc của Phit-xen-kô về nếu nó còn có thể bay được.

Năm phút sau, Cô-xi-ri-ốp về, chán nản và lầm lì mà chưa bao giờ Pô-li-nin thấy.

Ở Kha-mác-đáp về, đã hai lần anh xuống xe và chắp tay sau lưng đi bộ trong thảo nguyên để lấy lại bình tĩnh, thường anh không hay chú ý đến những tình cảm để biểu lộ trên nét mặt nhưng lúc này anh bị giày vò quá đến nỗi anh không muốn cho ai ngó thấy mặt mình.

Cô-xi-ri-ốp đến không phải gặp chính tổng chỉ huy như anh tưởng mà gặp người giúp việc của ông về không quân. Người này không phải là một cấp trên của anh. Sau khi vào đúng ba phút Cô-xi-ri-ốp ra ngay. Vừa vặn thời giờ để nhận những lời chúc mừng về việc anh được tặng thưởng huân chương Lê-nin, và anh phải đi ngay hôm đó đến sân bay những phóng pháo hạng nặng trước lúc đêm xuống, sau khi đã trao lại quyền chỉ huy phi đội cho Pô-li-nin: có lệnh gọi anh về Mạc-tư-khoa và anh phái đáp máy bay đưa thư để hôm sau tới nơi. Chỉ được có huân chương Lê-nin trong khi Gút-xơ-vét và Cráp-sen-cô được tuyên dương «Anh hùng» lần thứ hai, bị gọi về Mạc-tư-khoa trong khi cuộc chiến đấu ở đây chưa kết thúc: hai sự kiện chua chát, gắn liền với việc anh bị gọi lên chỗ tổng chỉ huy mới đây.

Mọi người không ai là không biết con số những máy bay Cô-xi-ri-ốp đã hạ được: chẳng kém gì Gút-xơ-vét hay Cráp-sen-cô, về điểm này thì chẳng phải bàn cãi gì nữa. Nhưng tổng chỉ huy cho anh là một chỉ huy xoàng và kết quả là đáng lẽ đề nghị tặng danh hiệu «Anh hùng» lần thứ hai, ông đề nghị thưởng huân chương Lê-nin. Ở Mạc-tư-khoa người ta cũng chú ý tới điểm này và bây giờ đây, ngay giữa cuộc chiến đấu, ông lại đồng ý để anh về Mạc-tư-khoa, cho rằng rất có thể không cần anh ở đây.

Việc trao lại quyền chỉ huy phi đội cho Pô-li-nin mà gần đây quan hệ với anh rất căng thẳng cũng không phải là một xúc phạm không đáng kể đối với Cô-xi-ri-ốp.

Trong thâm tâm, Cô-xi-ri-ốp cũng đã nhận thấy từ lâu là thực tế Pô-li-nin ngày càng trở nên người chỉ huy thật sự của phi đội. Việc đó bắt đầu từ tháng sáu khi Cô-xi-ri-ốp sốt rét. Khỏi rồi, anh cũng chẳng quan tâm đến việc này: càng ít chỉ huy, anh càng có thời gian để bay. Còn Pô-li-nin thì cố thu xếp để có thời giờ làm cả hai việc.

Nếu có ai nói thẳng với Cô-xi-ri-ốp rằng nên chỉ định Pô-li-nin làm chỉ huy đơn vị còn Cô-xi-ri-ốp chỉ chỉ huy một phi đội hay một nhóm tuần tiễu thôi, hay là anh chỉ nên chiến đấu với chiếc khu trục của anh thôi mà không chỉ huy gì cả — nếu người ta bảo thẳng anh là làm như thế có lợi cả cho anh lẫn Pô-li-nin cũng như cho cả đơn vị, anh sẽ phản đối kịch liệt. Anh cũng biết rõ là Pô-li-nin có thể làm tất cả những công việc của anh, nhưng theo anh, đơn vị vẫn phải giữ tên là đơn vị Cô-xi-ri-ốp vì chính anh là một phi công nổi tiếng, anh là người hạ được nhiều máy bay nhất, anh là một nhân vật trứ danh chứ không phải Pô-li-nin.

Trong thời gian kỷ lục hai năm; từ cấp bậc trung úy thăng lên đại tá, từ một phi công bình thường lên chỉ huy một đơn vị không quân, Cô-xi-ri-ốp thành thật tin chắc rằng người cần ở cương vị chỉ huy là chính anh, chứ không phải ai khác. Và nếu anh cũng cảm thấy rõ những khó khăn trong việc chỉ huy, anh lại nghĩ rằng vì lợi ích của đơn vị, anh em khác cần phải giúp anh bằng cách bảo vệ uy tín của anh.

Nếu đột nhiên anh tự đặt cho mình câu hỏi: thật ra, tại sao lại phải bảo vệ uy tín của anh? — và điều đó phục vụ gì cho lợi ích của tập thể? — và việc đơn vị, trong lý thuyết thì một người chỉ huy, mà thực tế lại do một người khác chỉ huy có phải là một việc hợp lý không? Anh khó mà có thể trả lời một cách thẳng thắn. Nhưng anh không tự đặt cho mình câu hỏi nguy hiểm đó. Song, những cơn cáu giận càng ngày càng nhiều đối với người chỉ huy phó, một người kiêu kỳ và làm không biết mệt, biết thu xếp thì giờ đi làm tất cả mọi việc, cũng nói lên rằng mặc dù kiêu ngạo, trong thâm tâm Cô-xi-ri-ốp cũng một phần nào tự cảm thấy mình bất công.

Hồi tháng tám bị gọi lên chỗ tổng chỉ huy, lần đầu tiên anh hiểu rằng anh không phải là người duy nhất, biết trong thực tế, ai là người chỉ huy đại đội, mà cả những người khác cũng bắt đầu thấy rõ việc đó. Lòng tự ái của anh bị tổn thương và anh bắt đầu gây sự với Pô-li-nin. Hôm nay, ở ban tham mưu, cuối cùng người ta đã đặt vấn đề này ra một cách rõ ràng.

Cô-xi-ri-ốp cũng hiểu là Pô-li-nin đối với anh chẳng có gì đáng trách cả, và ngược lại chính anh là người có lỗi, nhưng anh vẫn không thể nào dẹp được tự ái.

Lúc đến sân bay, Cô-xi-ri-ốp đi lại một lát giữa các hố đạn rồi tới bên chiếc khu trục của mình. Anh nhìn thân máy bay lỗ chỗ vết đạn trong bao nhiêu cuộc chiến đấu, phủ đầy những mảnh vỡ, hai bên cánh méo mó một cách kinh khủng, và anh nghĩ chua chát «Máy bay nào, phi công ấy!»

Không nói với một phi công nào nửa lời, anh ra hiệu cho Pô-li-nin và đi vào trong lều. Thoạt tiên anh nghe báo cáo về vấn đề Phít-xen-kô, hỏi hai lần liền xem Phít-xen-kô có thật thoát chết không, rồi cố gắng tự chủ và nói bằng một giọng hết sức «công việc», anh anh tôi tôi với Pô-li-nin, anh đề nghị Pô-li-nin chấp nhận việc chỉ huy đơn vị mà anh, Cô-xi-ri-ốp sẽ bàn giao lại để trở về Mạc-tư-khoa.

Nói cho đúng, chẳng có gì mà bàn giao cả. Tất cả những gì cần biết về người và dụng cụ, Pô-li-nin đều nắm được ngang nếu không nói là hơn Cô-xi-ri-ốp và cả hai đều hiểu điều đó. Để kết thúc, Cô-xi-ri-ốp nói:

— Anh ra lệnh mang cho tôi một chiếc «U-2» và chuẩn bị mọi thứ sẵn sàng vào lúc mười lăm giờ.

Rồi anh leo lên xe trở về lều thu xếp đồ đạc.

Pô-li-nin gọi dây nói ngay cho chỉ huy phi đội tuần tiễu «U-2» đóng kề đấy, trên sân bay những phóng pháo. Rồi nhích lông mày lên một cách buồn bã và chập mạnh tay vào nhau để trên bàn trước mặt, anh ngồi im lặng hồi lâu. Việc chỉ huy đơn vị không làm anh sợ hãi chút nào: anh biết rằng không có Cô-xi-ri-ốp anh sẽ chỉ huy dễ hơn. Sẽ chẳng còn ai đến hạn chế quyền hành của anh. Nếu việc Cô-xi-ri-ốp đi làm anh lo chính là vì một lý do khác: Phít-xen-kô nằm bệnh viện và bây giờ lại đến lượt Cô-xi-ri-ốp, người phi công xuất sắc nhất đơn vị sắp đi. Phải! đúng thế! Đã từ lâu anh quen coi Cô-xi-ri-ốp không phải như người chỉ huy mà như người phi công xuất sắc nhất đơn vị. Theo anh, Cô-xi-ri-ốp chỉ có thể dùng giọng «công việc» như vừa rồi để nói với anh, khi anh ta ở ban tham mưu về, trong trường hợp anh đã chơi sỏ Cô-xi-ri-ốp và chỉ trường hợp đó thôi. Nhưng chẳng bao giờ anh nghĩ, dù là nghĩ thôi, đến một trò xấu xa như thế, nên anh không thừa nhận việc Cô-xi-ri-ốp có thể nghi ngờ anh và anh thấy băn khoăn và bực mình.

Ngay cả khi Xô-cô-lốp dẫn phi đội ở Kha-mác-đáp về, trong lúc chúc mừng anh ta, Pô-li-nin vẫn chưa xóa được trên mặt vẻ băn khoăn và bực mình về thái độ của Cô-xi-ri-ốp.

Chỉ khi nhìn thấy nụ cười phấn khởi nở rộng làm ngời sáng khuôn mặt Xô-cô-lốp, Pô-li-nin mới quên được Cô-xi-ri-ốp. Anh ôm lấy Xô-cô-lốp đập vào vai, vào lưng bạn; niềm vui hớn hở của Xô-cô-lốp lan sang anh làm anh tươi hẳn lên.

Được một giờ thì Cô-xi-ri-ốp trở lại, tay xách va-li và một bình nước bằng da. Chiếc «U-2» vẫn chưa đến. Đặt chiếc va-li cạnh lều và để bình nước lên trên, anh bước vào trong lều và ngồi trước bàn, đối diện với Pô-li-nin.

Hai người im lặng trong mấy phút, chẳng biết nói gì với nhau. Sau cùng, Cô-xi-ri-ốp nói phá tan không khí im lặng:

— Tôi đã hỏi ban tham mưu về vấn đề cả hai chúng ta cùng thắc mắc: xử sự với quân Nhật thế nào khi dính đến chuyện biên giới. Người ta nói là tổng chỉ huy đã giải thích rõ. Trường hợp chúng tự vượt biên giới, ta phải đuổi chúng sang tận bên kia biên giới và tiêu diệt chúng không thương tiếc.

— Chúc mừng nhân dịp cậu được tặng huân chương Lê-nin. Cả thằng cha I-con-ni-cốp hay gây sự cùng được tặng thưởng.

Cô-ri-xi-ốp nói câu đó một mạch. Pô-li-nin suýt nổi cáu, nhưng anh ghìm lại được và mỉm cười. Anh xiết chặt tay Cô-ri-xi-ốp, và cố ý gọi Cô-xi-ri-ốp bằng cậu:

— Mình nữa, mình cũng chúc mừng cậu.

Cô-xi-ri-ốp thấy ngượng. Anh không muốn làm phật lòng Pô-li-nin, nhưng anh không giữ lại được khi chữ «hay gây gổ» đến miệng.

— Thật ra cũng không phải là một thằng cha xấu bụng — anh nói chữa lại. — Nhưng hắn chẳng hiểu gì về tâm lý của một phi công khu trục cả.

— Theo ý mình, cậu phải tập hợp anh em lại — Pô-li-nin nói, sau một lát im lặng — Để từ biệt họ và giới thiệu mình

— Thế anh cho tập hợp đi — Cô-xi-ri-ốp nói, vẫn tiếp tục anh tôi với Pô-li-nin.

Mười lăm phút sau Pô-li-nin đã tập hợp đủ tất cả, trừ những phi công thuộc phi đội thứ ba thường trực trường hợp có báo động.

Cô-ri-xi-ốp suýt khóc bật thành tiếng khi anh thấy tập hợp gần đủ mặt tất cả các phi công và thợ máy, kể cả Ba-cu-lin, người thợ máy của anh. Và chính vì anh muốn khóc nên đáng lẽ chào từ biệt, anh chỉ nói mấy lời cộc lốc và «chính quyền» mà cả đời anh chưa từng nói, làm mọi người ngạc nhiên.

Bằng một giọng khô khan, anh giới thiệu Pô-li-nin từ nay sẽ chỉ huy đơn vị và vì ngại anh em hỏi và biểu lộ tình cảm, nên vội vàng ra lệnh:

— Giải tán!

— Còn về Ba-cu-lin, — anh vừa nói với Pô-li-nin vừa nhìn theo các phi công và thợ máy đi về phía các máy bay của họ, đang vừa đi vừa thảo luận — Người ta đã hứa với mình ít ngày nữa sẽ cho chuyển anh ta về Mạc-tư-khoa. Nếu người ta đề nghị  với cậu giữ Ba-cu-lin lại, cậu đừng giữ nhé.

Đây là lần đầu tiên Cô-xi-ri-ốp trở lại gọi Pô-li-nin bằng «cậu». Về vấn đề Ba-cu-lin, anh đã nói dối một chút, vì tự ái. Người ta không hứa với anh chuyển Ba-cu-lin về Mạc-tư-khoa, người ta chỉ trả lời là sẽ giải quyết vấn đề này sau. Anh nghĩ rằng đến lúc giải quyết, người ta sẽ nghe ý kiến của Pô-li-nin.

— Dĩ nhiên là mình chẳng giữ — Pô-li-nin trả lời sốt sắng — Anh đã biết mối khăng khít giữa phi công với người thợ máy thế nào và hoàn toàn thông cảm với Cô-xi-ri-ốp. Cô-xi-ri-ốp nhìn anh, mắt lộ vẻ cảm ơn.

— Này — Pô-li-nin nói, lúc này anh định là sẽ hết sức nói thẳng. — Cậu oán mình phải không, cái đó kệ cậu. Cậu nghĩ rằng sở dĩ xảy ra như thế này là do mình. Nhưng còn anh em, họ có dính líu gì đến việc đó? Họ có lỗi gì với cậu? Cậu hãy đi từ biệt từng người một cách tử tế đi. Cậu nghe không? Đi vòng một lượt. Tất cả và từ biệt anh em đi. Cậu có đồng ý không?

— Đồng ý — Cô-xi-ri-ốp nói giọng khàn khàn và không nói thêm một lời, anh đi về phía các máy bay.

Một lát sau, Pô-li-nin cũng đến đó. Anh muốn kiểm tra chiếc máy bay của Phít-xen-kô người ta vừa đem về xem thế nào. Cùng tiệm tiệm có thể dùng được, trừ một vài lỗ đạn ở chỗ bảng chỉ huy. Sau khi đã kiểm tra máy bay bằng một con mắt khắt khe, Pô-li-nin ra lệnh cho sửa chữa lại, định bụng sẽ dùng nó trong khi chờ đợi thay cánh chiếc khu trục của anh.

Một giờ sau, phấn khởi và dịu đi trước những biểu thị tình bạn và tình đồng chí mỗi người một kiểu của các phi công đối với anh, Cô-xi-ri-ốp đứng bên chiếc U-2, và một lần nữa bắt tay tất cả những ai có máy bay ở gần đấy có thể đến gần anh. Va-li và bình nước đã đủ trong ca-bin, và anh đã cầm mũ ở tay, sẵn sàng lên máy bay, thì người trực nhật đột nhiên ở trong lều điện thoại bước ra chạy về phía Pô-li-nin, giơ tay lên vành mũ.

— Báo cáo thủ trưởng, có lệnh cho phi đội cất cánh đi Kha-mác-đáp một lần nữa.

— Đi thôi — Pô-li-nin nói với Grít-xkô đứng bên cạnh. Các phi công chạy về máy bay của mình. Pô-li-nin gặp mắt Cô-xi-ri-ốp. Mắt Cô-xi-ri-ốp căng thẳng, có cái vẻ bị xúc phạm của một người vừa bị tước mất một cái gì thân thiết nhất trên đời và chẳng bao giờ còn lấy lại được. Hon nữa, những chữ «Báo cáo thủ trưởng» nói với Pô-li-nin, chứ không phải với anh, làm tim anh nhói buốt. Pô-li-nin hỏi:

— Có lẽ cậu muốn bay một lần cuối cùng nữa phải không? Chiếc của Phít-xen-kô đã chữa xong rồi đấy!

Cô-xi-ri-ốp đỏ mặt. Đó chính là điều anh khao khát, nhưng dù các vàng anh cũng chẳng phát biểu đầu tiên, ngại Pô-li-nin từ chối.

— Ừ để mình di! — Cô-xi-ri-ốp vừa nói vừa đội mũ, giọng nghẹn ngào vì xúc động — Mình sẽ đi theo phi đội!

Và anh chạy về phía chiếc máy bay của Phít-xen-kô.

Bốn mươi phút sau anh trở lại. Người nóng bừng lên vì cuộc chiến đấu vừa qua, anh lại đứng bên chiếc U-2, và lại một lần nữa, các phi công xô đến chung quanh anh. Thật ra trong cuộc không chiến chỉ có mỗi một máy bay Nhật bị hạ, mà là do công của tập thể do Grít-xkô, Cô-xi-ri-ốp vì hai người nữa, nhưng dù sao nét mặt Cô-xi-ri-ốp cũng bừng bừng phấn khởi. Anh hài lòng được đi Mạc-tư-khoa đúng ngay sau một cuộc chiến đấu.

— Người ta ghi chiếc máy bay Nhật này vào công của anh nhé — Grít-xcô nói, giọng sôi nổi, vừa xiết chặt tay tay Cô-xi-xi-ốp.

— Muốn của ai cũng được. Của tất cả phi đội Pô-li-nin.

Những chữ khó nói và nó đè nặng lên anh, Cô-xi-ri-ốp không phải phát biểu đầu lưỡi, mà từ đáy lòng. Hài lòng với chính mình, anh đến gần Pô-li-nin một lần cuối cùng.

— Ni-cô-la, mình chúc cậu đạt được nhiều thành tích — vừa nói anh vừa xiết chặt tay Pô-li-nin.

— Cả cậu nữa — Pô-li-nin trả lời và nói thêm trong một hơi thở, nhưng kiên quyết — Pi-e, cậu cố gắng bay nhiều và chỉ huy ít đi.

Câu đó nói với thái đội thẳng thắn không gì lay chuyển nổi của Pô-li-nin.

— Hừm... Cái đó còn tùy bộ chỉ huy — Cô-xi-ri-ốp nói với một tiếng cười mập mờ khe khẽ — có tùy chúng ta đâu.

— Cậu chỉ việc giải thích... Pô-li-nin, vẫn nói với một giọng cứng rắn như vậy.

Cô-xi-ri-ốp nhìn thẳng vào mặt Pô-li-nin. Vừa tức giận, anh vừa thấy cảm phục trước thái độ thẳng thắn thân ái của con người đó. Sợ sẽ buột mồm nói một vài lời thô lỗ không đúng lúc, anh vội ôm lấy Pô-li-nin hôn rồi leo lên máy bay; anh ngồi vào chỗ phi công chứ không phải trên ghế hành khách. Chiếc va-li của anh cũng đã để ở đó.

— Báo cáo đồng chí đại tá!... người phi công chạy lại phản đối.

— Cậu ngồi vào chỗ «hòm mẹ già» ấy! — Cô-xi-ri-ốp nói — Cậu xem, mình đã ngồi rồi! Nào mở máy chứ!

Cô-xi-ri-ốp vừa bay khỏi thì lại có điện thoại từ ban tham mưu: một phi đội nữa phải cất cánh. Lần này, là một nhóm máy bay Nhật xuất hiện rất cao trên hồ Bu-ia Nua. Rõ ràng là máy bay Nhật định thọc sau từ phía Đông, để rồi tiến công lối qua sông trên phía Bắc, sông Khan-khin Gon. Phi đội có nhiệm vụ chặn chúng lại, và đã chặn được chúng trên miền hồ Xô-lông-sắc. Các phóng pháo địch có thời giờ biến mất trong mây, nhưng một khu trục hộ tống cũng bị bắn rơi. Xô-cô-lốp anh đứng bên chiếc máy bay của mình báo cáo với Pô-li-nin, vì chính Xô-cô-lốp chỉ huy phi đội. Vừa nói, anh vừa lắc lư trên đôi chân và liếc nhìn về phía chiếc xe con chở xăng vẫn còn đỗ bên một chiếc máy bay cạnh đấy!

— Cậu thấp thỏm gì thế? — Pô-li-nin hỏi.

— Tôi không thấy em tôi đâu cả — Xô-cô-lốp trả lời.

— Đợi một lát, hắn sắp về đấy. Còn ba chiếc chưa về — Pô-li-nin nói bình tĩnh.

— Nhưng ngay từ lúc đầu nó đã mất hút. Tôi sợ nó tính số lượng xăng không đúng nên phải đỗ lại ở đâu đó.

Đây không phải điều Xô-cô-lốp sợ, nhưng anh không muốn nói câu khác.

Lại hai chiếc máy bay nữa đậu xuống. Xô-cô-lốp em vẫn chưa về. Căn cứ vào khối lượng chất đốt, Xô-cô-lốp em không thể về được nữa.

— Trời mây mù — Xô-cô-lốp anh nói để thanh minh trước Pô-li-nin — tôi lao ngay lên trên những đám mây đuổi theo địch, nhưng khi từ trong đám mây ló ra, tôi mất hút nó. Chắc nó đỗ ở đâu đấy. Anh cho phép tôi bay đi tìm?

Trên mặt Sô-cô-lốp anh đã biến mất những dấu vết cuối cùng của niềm vui sướng nó bứng sáng suốt từ lúc anh được tin trên tặng anh danh hiệu Anh hùng.

Pô-li-nin ra lệnh :

— Anh đi với đội tuần tiễu. Và mở ngay một địa bàn rộng để tìm.

Xô-cô-lốp bay với đội tuần tiễu, nhưng không tìm thấy gì. Rồi anh lại bay lần nữa một mình, nhưng cũng không kết quả hơn. Anh vẫn vững tinh thần và bình tĩnh, nhưng Pô-li-nin nhìn rõ anh ta đau khổ đến chừng nào và không đồng ý cho Xô-cô-lốp đi tìm lần thứ ba: anh lấy máy bay của Phít-xen-kô thân chinh đi tìm.

Bay đến vùng hồ, anh hạ thấp và bắt đầu lượn nhiều lần khoảng hình bốn cạnh, khu vực hai giờ trước phi đội Xô-cô-lốp đã chặn máy bay Nhật.

Chiều xuống. Thảo nguyên trải ra phía trước; đều đều thảm đạm và đặc biệt hoang vắng ở những nơi xa xôi của khu vực chiến trường này. Trong suốt khoảng thời gian bay, Pô-li-nin chỉ nhìn thấy có một toán như kỵ binh, chắc là người Mông-cổ đang trú quân ngoài trời.

Chẳng thấy tăm tích Xô-cô-lốp em đâu cả. Trên đường về Pô-li-nin đã nhìn thấy những mảnh của một chiếc máy bay rải rác trong thảo nguyên.

Anh tự hỏi «Có phải đây không?» và liệng xuống gần xác chiếc máy bay, gần đến nỗi mắt anh có thời giờ ghi lại những chi tiết: đây là những mảnh của một chiếc máy bay mới bị nạn, chắc là ngày hôm ấy, và xác người nằm bên là xác một tên phi công Nhật.

Trở về căn cứ, Pô-li-nin nói với Xô-cô-lốp là công việc tìm kiếm sẽ tiếp tục ngày hôm sau, ngay từ sáng sớm, do một đội tuần tiễu phụ trách, và anh ra lệnh tạm ngừng lúc này vì «cục tròn» đã biến mất phía chân trời và hai mươi phút nữa sẽ tối hẳn.

Cùng với Grít-xcô, Pô-li-nin ăn vội vàng, không ngon miệng, trong lều của anh. Anh thấy cũng chẳng cần gì phải dọn sang lều Cô-xi-ri-ốp ngay ngày hôm ấy. Anh thấy mệt bã người, và trải một tờ báo dưới bốt, anh nằm dài trên giường. Mặc dù A-púc-tin đã báo trước cho anh là người ta chỉ có thể nói chuyện được với Phít-xen-kô trong hai mươi bốn giờ nữa, anh cũng quyết định sẽ đến bệnh viện thăm anh ta, sau khi tự cho phép mình nghỉ một giờ đồng hồ. Liếc nhìn Xô-cô-lốp đang ngủ, không đụng đậy, trên giường bên, đầu dốc xuống, anh nghĩ đến cách tổ chức việc tìm kiếm ngày hôm sau sao cho thật chu đáo, rồi nhớ đến Cô-xi-ri-ốp, anh ân hận vì trước giờ máy bay cất cánh, vội vã quá anh đã quên khuấy không gửi anh ta một bức thư về cho mẹ mình. Bà cụ sẽ sung sướng đến đâu khi biết tin anh được tặng huân chương Lê-nin. Anh tự trách mình và định thế nào cũng phải viết thư cho mẹ; anh sẽ gửi Ba-cu-lin, người thợ máy của Cô-xi-ri-ốp đem về hộ. Rồi những ý nghĩ của anh trở nên lộn xộn và anh ngủ lúc nào không biết.

— Báo cáo đồng chí chỉ huy!

Đương ngủ thì người thường trực bộ phận tác chiến đến gọi. Pô-li-nin ngồi nhỏm dậy, dụi mắt. Một «ngọn đèn con dơi» cháy trên bàn, bấc vặn thấp xuống. Grít-xcô ngáy trên một chiếc giường, Xô-cô-lốp anh trên một chiếc khác, đầu vẫn vùi trong đống gối: giường thứ ba để trống.

Ở cửa Y-uốc-ta, có một người đứng bên đồng chí phụ trách gác.

— Đây là đồng chí đại úy ở ban tình báo vừa mới đến — người lính gác báo cáo — Đồng chí đó nói có một nhiệm vụ khẩn cấp cần gặp thủ trưởng. Vì thế nên tôi mới đánh thức đồng chí.

— Ừ, cậu làm đúng đấy — Pô-li-nin nói. Anh không nghĩ đến người đại úy từ ban tình báo đến, mà chỉ nghĩ đến việc đi thăm Phít-xen-kô ở bệnh viện của A-pút-tin — Anh ngồi xuống đây.

Pô-li-nin khêu dài con bấc, trỏ chiếc giường trong của Xô-cô-lốp em, và chỉ sau đó anh mới ngước mắt nhìn người đại úy ngồi trước mặt anh.

— Chào anh — Ác-tê-mi-ép chào xong tỏ vẻ ngạc nhiên.

Anh biết rằng mình đến sân bay của đơn vị Cô-xi-ri-ốp và khi anh đề nghị người lính gác đánh thức đồng chí chỉ huy đơn vị, chính là anh chờ đợi gặp Cô-xi-ri-ốp.

— À Pôn, chào cậu — Pô-li-nin nói. Và chẳng ngạc nhiên một chút nào anh chìa tay đưa cho Ác-tê-mi-ép, mà anh nhận ra ngay — Thế nào? Trông cậu không có vẻ tươi tỉnh lắm.

— Mình sống như chuột sa chĩnh gạo ấy — Ác-tê-mi-ép vừa nói vừa lấy tay lau mặt đầy bụi và sưng phồng lên vì muỗi đốt — Mình trải qua năm ngày ở tận cùng tít tắp trong thảo nguyên. Công việc thế nào?

— Còn tùy ở đâu đã chứ. — Pô-li-nin nói — Ở châu Âu thì chiến tranh Đức — Ba-lan chỉ còn là chuyện ngày giờ. Hai bên đều đã ra sắc lệnh tổng động viên. Đài của bọn mình, đêm đêm, cố xoay sở để bắt lấy một chút tin tức gì, nhưng không ăn thua, bọn mình ở xa quá.

— Còn ở đây ? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Trên đất, ta đã tiến xa. Đến tận biên giới. Lúc này tất cả đều yên tĩnh.

— Và trên không?

— Trên không vẫn còn đánh nhau. Chúng mình vừa hạ chín chiếc ngày hôm nay và mất hai.

Nghe nói, Ác-tê-mi-ép nhìn xuống chiếc giường trống anh ngồi, nhưng anh nén lại không hỏi.

— Cậu đến có việc gì thế? — Pô-li-nin hỏi lại.

Ác-tê-mi-ép kể vắn tắt cho anh biết việc bắt sống tên biệt kích Nhật và việc Đa-ni-lốp bị thương rồi đề nghị Pô-li-nin cho anh một chiếc xe con và cho anh gọi nhờ dây nói đến tham mưu và bệnh viện.

— Đồng chí cho chuẩn bị chiếc xe con — Pô-li-nin quay ra nói với người trực nhật — Sao cho sẵn sàng trong mười phút và cho cả một chiếc «Em-ka» nữa. Nhưng muốn gọi dây nói phải sang lều Cô-xi-ri-ốp.

Nói xong anh cầm «ngọn đèn con dơi» trên bàn và bước ra khỏi lều đi trước.

Ác-tê-mi-ép theo sau. Trong đốm lửa chập chờn hiện lên thoáng qua những đường viền nhập nhòa của đám người và ngựa đứng gần chiếc lều.

— Gọi đâu bây giờ nào? Ban tình báo nhẻ? — Pô-li-nin hỏi khi Ác-tê-mi-ép theo chân anh vào lều Cô-xi-ri-ốp, nơi này Ác-tê-mi-ép đã quen lắm.

— Cậu gọi cho ban tình báo, và ngay sau đó, bệnh viện.

— Phải gọi số 14, rồi xin số 2, ở đó người ta sẽ cho ban tình báo và bệnh viện. Ở đây không có đường dây thẳng. Ta thử gọi ngay xem nào.

Pô-li-nin quay ma-ni-ven, gọi số 14 rồi xin số 2.

— Còn cậu thế nào? Cậu làm gì? — Pô-li-nin hỏi, tay vẫn áp ống nghe vào tai.

— Cũng không đến nỗi. Trước mình ở ban tác chiến, và hiện nay ở ban tình báo. Một hôm, mình trông thấy chiếc khu trục của cậu trên thảo nguyên; mình nhận được vì con số «7» sơn ở đuôi. Mình muốn gọi cậu đỗ xuống một lát, nhưng cậu đã biến mất.

— Chúng mình có nói chuyện về cậu với anh em. Mình trở về lúc đó, nhưng cậu đã đi với tổng chỉ huy rồi. Người ta bảo ông ta xạc cậu một trận vì chuyện có mặt ở sân bay phải không?

— Mình cũng hơi hoảng một chút, nhất là lúc đầu — Ác-tê-mi-ép vừa nói vừa cười, khi nghĩ đến cầu chuyện hồi ấy mà lúc này đối với anh hình như là đã quá xa — Thế Cô-xi-ri-ốp đâu?

— Cái gì thế? — Pô-li-nin la lên trong máy. — Á đây! Này cầm lấy ống nói, — anh nói với Ác-tê-mi-ép — Người ta gọi cho cậu ngay đấy. Cô-xi-ri-ốp đáp máy bay đi hôm nay. Có lệnh gọi anh ta về Mạc-tư-khoa. Mà cậu cũng là người Mạc-tư-khoa chứ gì?

Nhìn Ác-tê-mi-ép, anh sực nhớ đến ý định nhờ Ba-cu-lin đem giúp một bức thư về cho mẹ mình và nghĩ rằng Ba-ui-lin đồng thời cũng có thể đưa giúp thư của Ác-tê-mi-ép.

— Chỗ mình có cậu thợ máy của Cô-xi-ri-ốp vài ngày nữa cũng sắp về Mạc-tư-khoa. Nếu cậu muốn, hãy viết ít chữ, hắn ta sẽ đưa giùm, mau lắm. Mình cũng sẽ viết một bức về nhà.

— Như thế có hợp lệ không? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Hợp lệ à! Làm thế nào bây giờ? Ai cũng kêu về công tác liên lạc thư từ trong quân đội. Phải đến hơn một tháng.

— Ừ, cũng na ná thế — Ác-tê-mi-ép nhớ đến những thư của Ma-sa và Xín-xốp.

Pô-li-nin xé một trang trên còn mấy dòng nguệch ngoạc của Cô-xi-ri-ốp và đưa cuốn sổ cho Ác-tê-mi-ép.

— Này cầm lấy viết đi.

Ác-tê-mi-ép cảm ơn và viết vội mấy dòng, những ngón tay tê dại, lóng cóng.

— Cậu viết cho ai đấy? — Pô-li-nin thấy Ác-tê-mi-ép đã gấp giấy lại liên hồi — Viết ngắn tợn thế!

— Viết cho mẹ mình — Ác-tê-mi-ép trả lời.

— Mình cũng thế, mình sẽ viết cho mẹ mình. Ấy bọn chúng mình là như thế đó. Cứ khi nào viết thư cho mẹ là chúng mình viết cụt thủn lủn… Hôm nay Cô-xi-ri-ốp đi Mạc-tư-khoa mà mình cũng chẳng nghĩ đến bà cụ… Ồ, mà họ làm cái trò gì ở đó mới được chứ?

Nhét bức thư Ác-tê-mi-ép vào tú, anh lại vớ lấy ống nói:

— A-lô, số 14! Thế nào có cho số 2 hay không?

Hé tấm da che cửa, người thường trực bước vào lều.

— Báo cáo đồng chí chỉ huy, xe đã chuẩn bị xong.

Pô-li-nin bảo Ác-tê-mi-ép:

— Thôi cậu đi ngay đi.

Rồi anh chỉ người thường trực và nói:

— Mình sẽ bảo cậu ta gọi xin ban tình báo ngay và báo cho họ biết là cậu đã lên đường.

— Cần phải gọi cả cho bệnh viện nữa — Ác-tê-mi-ép nói.

— Được, sẽ gọi đi tất cả các nơi. Nhưng thật ra, không cần gọi bệnh viện. Mình có một phi công bị thương và lát nữa chính mình sẽ đến đấy thăm cậu ta.

— Đi giữa ban đêm à?

— Dĩ nhiên, giữa ban đêm. Sáng ra mình đã phải cất cánh rồi. Mình sẽ nói lại tất cả cho A-pút-tin.

— Thật hả? Cậu đừng quên nhé.

Ác-tê-mi-ép không phải không tin Pô-li-nin, nhưng anh quá lo ngại cho số phận Đa-ni-lốp.

— «Cậu đừng quên nhé» nghĩa là thế nào nhỉ? Cậu tưởng mình không hiểu việc một người bị thương trong thảo nguyên là thế nào phải không? Đúng là mình đã gặp họ cách đây hai tiếng đồng hồ. Họ một chục người và hai chục con ngựa, trong vùng hồ Xô-lông-sắc. Có thể đúng là họ không?

— Có thể lắm — Ác-tê-mi-ép gật đầu.

— À — Pô-li-nin nói như ngay từ giờ phút này chính anh đã là bạn riêng của Đa-ni-lốp và Ác-tê-mi-ép có thể yên trí không còn gì phải lo ngại về số phận người sĩ quan biên phòng ấy — Mình sẽ làm tất cả những gì cần phải làm, cậu cứ yên trí. Thôi! Thu xếp đồ đạc cho lên xe đi!

Tổng chỉ huy uống trà đặc một cách thú vị, thỉnh thoảng lại đặt cốc trên một góc bản làm việc có phủ một chiếc khăn có hồ bột.

Hầm trú ẩn mới tinh vừa làm xong hôm kia, khi những tiếng súng cuối cùng còn nổ trên đồi Rê-mi-dốp. Công binh dùng toàn những dầm mới, nên hầm có vẻ sạch sẽ, và lịch sự nữa. Một tấm màn bằng hai mảnh vải bạt mới ghép lại ngăn một phần hầm riêng ra. Giường ở phía sau. Sàn nhẵn thín vừa rửa xong. Trên tường áo ca-pốt, áo đi mưa, va-rơ của tổng chỉ huy, thắt lưng, ống nhòm, cặp bản đồ, sà-cột và hai cát két, một mới, một cũ mắc vào những chiếc móc bằng kền mới làm.

Tổng chỉ huy hết sức phấn khởi từ ngay hôm kia, khi cùng ủy viên hội đồng quân sự ông báo cáo về Mạc-tư-khoa kết quả những cuộc chiến đấu ở Mông-cổ.

Quân Nhật đã bị một thất bại lớn về quân sự. Đó chính là câu đồng chí Vô-rô-si-lốp nói qua điện thoại nhận định về tình hình ở biên giới Mông — Mãn. Và đồng chí kết luận: — Trong báo cáo gửi lên đồng chí Xta-lin tôi sẽ nói rằng các đơn vị ở bên đó đã làm tròn nhiệm vụ đồng chí đã trao cho.

Vài giờ sau, đang đêm, có nghị định của chính phủ báo tin khen thưởng những anh hùng của Khan-khin Gon.

Trong danh sách ba mươi người trong thời gian chiến dịch, tổng chỉ huy đề nghị được tặng danh hiệu «Anh hùng Liên-xô», Mạc-tư-khoa ghi thêm một tên nữa: tên của tổng chỉ huy.

Mặc dù có tin vui đó và trái với sự chờ đợi chung, tổng chỉ huy không tự cho phép mình nghỉ ngơi một chút nào sau một ngày chiến đấu căng thẳng; ngược lại, hôm qua ông đã làm việc hết sức khẩn trương.

Ông làm việc với trưởng ban tham mưu nửa ngày, rồi ông giải quyết đến những vấn đề hậu phương; ông đã nhấn mạnh với quân nhu phải chuyển ngay từ Si-ta đến mấy vạn bộ quân phục, vì quần áo các chiến sĩ ở ngoài tiền phương đã bị rách nát cả trong khi chiến đấu; rồi ông cho gọi các cán bộ không quân và pháo binh đến, và cùng với ủy viên hội đồng quân sự ông ký những bản khen thưởng suốt một buổi tối. Công việc này cũng làm ông mất không ít thời giờ. Và đã nhiều lần ông phải tranh luận gay go với ủy viên hội đồng quân sự về trường hợp một chỉ huy này hay chỉ huy kia, mặc dù rất dũng cảm trong lửa đạn, nhưng trước đó ít lâu đã bị khiển trách nặng.

Thường thường trong những trường hợp ấy, ủy viên hội đồng quân sự đề nghị hạ mức khen thưởng xuống và như thế với mục đích giáo dục, làm cho một người cảm thấy rằng dù anh ta có là anh hùng đi nữa, luật lệ đối với anh ta cũng như với người khác.

Có hai hay ba lần, tổng chỉ huy đồng ý; còn thưởng là ông cầm lấy bản khen thưởng và một lần nữa đọc to lên những lý do tuyên dương, ông khăng khăng đặt ra những câu hỏi giống nhau:

— Hắn có chiếm được quả đồi không?

— Hắn có phá hủy được ba khẩu súng máy không?

— Thế thì hãy bắt đầu khen thưởng hắn ta đã rồi sau đó sẽ nhét vào đầu hắn cái mà anh chưa có thời giờ giáo dục hắn sớm hơn.

— Thế lại sao trường hợp Cô-xi-ri-ốp, anh lại là người đầu tiên nhấn mạnh vào việc rút mức khen thưởng? — ủy viên hội đồng quân sự vặn lại trong không khí sôi nổi của tranh luận — Lô-gíc ở đâu?

— Không phải vì hắn ta uống rượu quá nhiều mà tôi nhấn mạnh vào ý kiến đó đâu. Uống như thế cũng chẳng tốt gì, nhưng tôi cũng có thể tha thứ cho hắn vì số lượng máy bay hắn đã hạ được. Nhưng đằng này, ở cương vị một chỉ huy phi đội hắn đã trở nên một gánh nặng. Anh hãy tìm cho tôi ở đây những người kiểu như thế!

Tổng chỉ huy cầm cả tập giấy khen thưởng lên.

— Người nào anh tìm được, tôi sẽ hạ khen thưởng xuống.

Vào khoảng một giờ sáng, chỉ còn một xếp mỏng: danh sách một số chiến sĩ pháo binh.

— Để cái này đến mai; đợi người ta gửi cho chúng ta thêm tên một số cán bộ và chiến sĩ nữa — và nhằm chỉ huy trưởng pháo binh nên ông nói thêm — «Thầy tu nào giáo viên ấy»⁽¹⁾. Pháo binh của ta thật là những con người khiêm tốn. Họ làm tất cả chúng ta nảy bắn người lên, nhưng đến khen thưởng, tôi lại chỉ thấy có vài bản, thế thôi. Vậy là làm sao, họ ngượng à?

Hôm qua, suốt một ngày, cứ như thế không có lúc nào nghỉ. Ngược lại, đến đêm, lần đầu tiên từ đã lâu ông mới lại được tắm hơi nước một cách thật yên tĩnh như thế; và mặc dù chí ngủ có bốn tiếng hôm nay cũng thấy người trẻ lại và thư thái. Mặc sơ-mi trần, cổ áo bẻ để hở chiếc cổ to và khỏe, và mặc quần đi ngựa, ông uống trà, thích thú vì cái vẻ sạch sẽ ở chung quanh, vì mùi gỗ của những thanh dầm vừa đẽo xong, vì không có bụi, cát, muối, gió và cả mặt trời nữa.

Công việc ngày hôm nay được thu xếp kết hợp sao cho vừa có ích vừa thích thú. Tổng chỉ huy định để buổi sáng đi thăm các đơn vị đóng dọc biên giới, và ông khoan khoái nghĩ đến cuộc hành trình này mà ông muốn làm một cách ung dung. Tinh thần các chiến sĩ vui như hội, các nhân viên khí tượng báo tin đẹp trời, và bầu trời, tuy vừa mới rạng được sáng được ít lâu, cũng đầy hứa hẹn. Chỉ còn uống cho hết tuần trà, và đến bảy giờ đúng ngay trước lúc đi sẽ tiếp trưởng ban tình báo một lát.

— Tôi có thể vào được không? — Sơ-mê-lép hé cửa. hỏi.

— Cứ vào! Anh ngồi xuống đây — tổng chỉ huy nói, và nhìn đồng hồ ông thấy mới có bảy giờ kém năm — Trong ban anh, kim đồng hồ có vẻ đi mau nhỉ?

— Vâng đúng thế, chỗ chúng tôi thường là như vậy.

Đại tướng ho một cách châm biếm, xin lỗi Sơ-mê-lép, lấy bơ-lu-dông, thắt lưng và đi về phía sau tấm màn ngăn mặc quần áo.

Lúc trở lại, ông hỏi:

— Anh có dùng trà không?

— Cám ơn đồng chí đại tướng, tôi đã uống rồi.

Tổng chỉ huy dọn bàn làm việc, gấp chiếc khăn ăn, cầm cốc và đem tất cả đến một chiếc bàn nhỏ. Sau đó ông mới ngồi vào bàn đối diện với Sơ-mê-lép.

— Anh báo cáo đi.

Sơ-mê-lép, lúc tối đã vắn tắt nói mấy câu qua điện thoại báo tin bắt được một tù binh, lúc này anh kể tỉ mỉ đầu đuôi việc đuổi bắt hắn và việc tiêu diệt nhóm biệt kích.

Đại tướng ấn chuông. Một sĩ quan tùy tùng đi vào.

— Anh liên lạc với A-púc-tin — ông nói với sĩ quan tùy tòng, và ra hiệu giữ anh ta lại, ông quay lại hỏi Sơ-mơ-lép:

— Đa-ni-lốp nằm bệnh viện nào? Chắc ở chỗ A-púc-tin phải không?

— Chắc thế. — Bị hỏi đột kích. Sơ-mê-lép trả lời — Tôi cũng quên không hỏi rõ.

— Thật đáng tiếc. Thế anh ta bị thương ở đâu anh có biết không?

— Vết thương nặng — Sơ-mê-lép trả lời lúng túng, trong lúc vội hỏi cung, anh không chú ý đến những chi tiết Ác-tê-mi-ép kể lại, lúc ấy anh cho là thừa.

— Vết thương nặng, cái đó, tôi đã nghe anh nói rồi; nhưng hình như cả về điểm này anh cũng không biết rõ — Đại tướng quay lại nói với sĩ quan tùy tòng và nhắc lại lệnh gọi tổng đài cho ông nói chuyện với A-púc-tin và đồng thời cho tìm Ác-tê-mi-ép ở ban tình báo đến. Và khi sĩ quan tùy tòng đi rồi, ông quay lại nói với Sơ-mê-lép, giọng khiển trách:

— Có lẽ anh ta sẽ cho tôi biết được một cái gì rõ ràng về Đa-ni-lốp.

Sơ-mê-lép im lặng, vẻ ngượng nghịu.

---

⁽¹⁾ Tục ngữ Nga. (N.D.)

— Và bây giờ ta đi vào điểm chính: tên tù binh cho chúng ta những tài liệu gì? — Tổng chỉ huy hỏi.

Sơ-mê-lép kể lại việc hỏi cung:

— Tên tù binh xin ta hứa bảo đảm tính mạng cho hắn và đừng nhắc đến tên hắn trên báo chí về những tài liệu hắn cung cấp. Vì việc tiết lộ có thể sẽ khiến hắn phải ra trước tòa án quân sự sau khi hồi hương.

— Hắn hy vọng được hồi hương à?

— Vâng, hắn hy vọng lắm — Sơ-mô-lép trả lời.

— Ừ, hắn hy vọng thế cũng phải. Tính cho đến cùng, thế nào chúng ta cũng sẽ trao đổi tù binh. Nhưng việc trao đổi sẽ không cân đối một chút nào: một người chúng ta có lẽ sẽ đổi đến mười người của chúng, nếu không hơn thế nữa. Thế anh đã hứa với hắn rồi chứ?

— Vâng.

Sau khi được lời hứa bảo đảm, tên Nhật trở nên lắm lời quá đến nỗi biên bản lấy cung, Sơ-mê-lép đem theo dầy hai mươi trang viết khít.

Tổng chỉ huy nghe hết tập biên bản ghi những câu tên tù binh trả lời mọi câu hỏi chủ yếu của Sơ-mê-lép. Hắn cho biết là ban tham mưu đạo quân Quan-đông đã nhận được lệnh tập trung trong thời hạn hai tuần sắp tới tám sư đoàn trong miền Khan-khin Gon.

— Hắn nói dối đấy, — đại tướng nói, giọng vững tin — Hắn sợ và hắn đã nói dối. Hắn muốn được đánh giá quá cao. Anh làm cách gì cho hắn sợ thế? Trông anh cũng có đến nỗi dữ tợn lắm đâu...

— Tự hắn làm hắn sợ thôi. Đôi lúc, có khi người ta hỏi cung ngày này sang ngày khác một chỉ huy trưởng đại đội bộ binh nào đó mà vẫn chẳng moi được một lời khai nào; còn tên này, đã ba năm làm công tác tình báo lại nói liến thoắng như một mụ già ngoài chợ.

— Ấy cũng chính vì hắn đã làm việc trong bộ phận tình báo nên mới thế — Tổng chỉ huy nói — Chắc hẳn tên này là một tên ác ôn. Hắn đã nhiều năm làm cái việc chọc kim vào sâu dưới móng tay và cắt những mảnh da của người khác nên bây giờ mới thần hồn nát thần tính như vậy. Hắn tưởng rằng người ta sẽ áp dụng cũng những phương pháp đó vào người hắn. Anh có thấy thế không?

— Dạ đúng thế — Sơ-mê-lép vội vàng tán thành ngay.

— Đúng như thế, hay có thể không như thế — đại tướng nói vừa giễu cợt thái độ «quá sốt sắng» của Sơ-mê-lép — Nhưng nói chung cũng gần gần như thế đấy... Nhưng ý kiến anh về vấn đề tám sư đoàn này thế nào?

Vừa lúc đó sĩ quan tùy tòng bước vào báo tin:

— Báo cáo đại úy Ác-tê-mi-ép đã tới!

— Cho vào ngay — đại tướng trả lời và khi sĩ quan tùy tòng đi ra và đã khép của lại, ông quay về phía Sơ-mê-lép — bây giờ anh ta mới dẫn rượu đến! Tôi định hỏi anh xem tại sao anh có những cán bộ ít nhanh nhẹn đến thế ở bộ phận tình báo. Một nửa giờ tìm kiếm!

— Tôi mới cho anh ta về nghỉ cách đây một giờ — Sơ-mê-lép nói, tưởng như thế sẽ thanh minh được cho Ác-tê-mi-ép — Anh ta đã qua nhiều đêm hầu như không ngủ. Chắc anh ta ngủ say quá đến nỗi người ta không thể đánh thức anh dậy ngay được.

— Chà anh này mới lạ chứ! Anh cho phép một người đi ngủ, và rồi anh lại đánh thức người ta dậy. Phương pháp ở đâu thế?

— Báo cáo đồng chí đại tướng, tôi chấp hành mệnh lệnh của đồng chí.

— Chấp hành... lẽ dĩ nhiên! — đại tướng nói giọng không bằng lòng — Dĩ nhiên phải chấp hành mệnh lệnh, nhưng đôi lúc cũng phải biết dùng cái lưỡi. Dù sao thì bây giờ cả anh cả tôi, chúng ta đều không ở vào thời kỳ đang nổ súng. Nếu anh có can đảm nói với tôi: thưa đồng chí đại tướng, người này đã qua nhiều đêm gần như không ngủ; và anh ta vừa mới ngủ được có một giờ, có nên đánh thức không? Và như thế, tôi mới biết rõ để quyết định nên đánh thức hay không chứ.

— Tôi cũng đã có ý kiến đó... Sơ-mê-lép nói, không hiểu tại sao tổng chỉ huy lại nổi nóng.

— Đúng! Anh có ý kiến, nhưng anh sợ không dám phát biểu. Ở anh bao giờ cũng thế. việc lớn cũng như việc nhỏ. Anh đeo một huân chương, và đã hai lần anh bị đạn vào giữa ngực, anh là một người lính, nhưng về đức tính dũng cảm của một công dân anh không có đến hai xu!

Và tỏ vẻ bực bội, đại tướng kêu to qua cửa:

— Cho gọi Ác-tê-mi-ép vào đây!

— Báo cáo đồng chí đại tướng, đại úy Ác-tê-mi-ép xin đợi lệnh! — Ác-tê-mi-ép vừa nói vừa ngừng lại trên ngưỡng cửa.

— Chào anh. Vào đây — tổng chỉ huy nhìn khuôn mặt ngái ngủ của Ác-tê-mi-ép và hỏi — Anh ngủ có ngon không?

— Báo cáo đồng chí đại tướng, có.

Đại tướng mỉm cười liếc nhìn Sơ-mê-lép. Trong mấy phút, ông thích thú ngắm vóc người to lớn, tuy nặng nề nhưng tràn đầy sức khỏe và tinh thần dũng cảm của đại úy. Hai chân đi đôi bốt kỵ binh có đinh thúc ngựa, đại úy đứng như đóng đinh xuống sàn.

Chiếc áo bơ-lu-dông nông thôn bạc trắng như nứt ra trên lồng ngực rộng, mặt rám đỏ như gạch nung. Cặp mắt vui vẻ cháy bỏng, con ngươi vàng như của một con mèo.

Đại tướng thấy đại úy cảm động nhưng không một chút bối rối vì lệnh gọi bất ngờ này. Điều đó làm ông hài lòng, vì bản chát độc lập của ông có một nét hào hiệp: ông ưa những người không sợ ông và không thích những ai run lên trước những cách đối xử nghiêm khắc lối nói sỗ và khe khắt của ông.

— Thế nào — ông cau mày lại nói với Ác-tê-mi-ép — theo báo cáo của đại tá Sơ-mê-lép, anh đã không hoàn toàn làm tròn nhiệm vụ phải không?

— Báo cáo đồng chí đại tướng, đúng thế. — Ác-tê-mi-ép nhận lỗi — Nếu không có đại úy Đa-ni-lốp, chúng tôi chỉ đem toàn những xác chết về.

— Phải — tổng chỉ huy nói — bắt gián điệp không phải là bắn bia. Hình như anh đã nhằm bắn tên nhân viên vô tuyến điện cách hai trăm thước để đưa hắn sang thế giới bên kia cùng với ký hiệu mật mã trong đầu hẳn phải không?

— Báo cáo đồng chí đại tướng, đúng thế, tôi xin nhận khuyết điểm — Ác-tê-mi-ép nói và liếc nhìn Sơ-mê-lép, anh không khỏi ân hận nhớ lại câu trả lời «Rõ» đầy quả quyết của mình lúc Sơ-mê-lép trao nhiệm vụ cho anh và Đa-ni-lốp phải bắt sống bọn biệt kích Nhật.

— Anh báo cáo tôi nghe về Đa-ni-lốp. Cho biết chi tiết: anh ta bị thương ở đâu, đau ra sao, người ta chuyển anh ta đi lúc nào và đến bệnh viện nào?

Ác-tê-mi-ép bắt đầu kể lại chi tiết, nhưng anh đương nói thì sĩ quan tùy tòng vào ngắt giữa câu chuyện:

— Báo cáo đồng chí đại tướng, bác sĩ binh đoàn A-púc-tin đợi ở máy nói.

Đại tướng cầm ống điện thoại:

— Chào đồng chí A-púc-tin. Trước hết gửi lời chúc mừng nhân dịp đồng chí được đề bạt làm bác sĩ binh đoàn. Hình như Đa-ni-lốp của tôi ở chỗ đồng chí phải không? Bao giờ thì đồng chí chữa khỏi anh ta cho tôi?

Ông chăm chú nghe A-púc-tin hồi lâu; nhiều lần hình như là ông muốn cắt ngang, nhưng đến lúc cuối cùng lại ghim được. Sau hết ông nói:

— Nếu phải nằm quá hai tháng, thì gửi anh ta về Si-ta, cần lắm. Nếu không, rừng núi sẽ ăn thịt anh ta mất. Đồng chí làm ơn chuyển đến anh ta lời chào của tôi. Nói là tôi chúc anh ta chóng khỏi.

Tổng chỉ huy đặt ống nói xuống quay lại phía Ác-tê-mi-ép:

— Đại úy Đa-ni-lốp cũng là một tay bắn cừ, trong cuộc thi bắn súng lục và súng trường của các đơn vị biên phòng toàn Liên-xô, anh ta được xếp thứ ba, nhưng anh ta không lợi dụng tài năng của mình, chính anh ta bị một phát đạn. nhưng anh ta đã bắt được tên biệt kích làm tù binh. Anh ta làm thế là đúng có phải không?

— Báo cáo đồng chí đại tướng, tôi có khuyết điểm — Ác-tê-mi-ép thành thật cảm thấy mình rất có lỗi. Phần anh tham gia vào việc phát hiện địch, việc áp giải tù binh, lần hỏi cung thứ nhất hết sức kết quả, tất cả những cái đó, trước kia anh tưởng ít nhất nó cũng bào chữa phần nào cho anh, giờ đây sụp đổ trước con mắt có vẻ tức giận của đại tướng; chỉ còn lại cái sai lầm không thể tha thứ được: tên nhân viên vô tuyến điện bị bắn chết.

— Lẽ dĩ nhiên — đại tướng xòe mấy ngón tay ra, như muốn cân trên tay mức độ sai lầm của Ác-tê-mi-ép — Đa-ni-lốp là một chiến sĩ biên phòng lão thành... Nhưng anh — ông lại nhìn chằm chằm vào Ác-tê-mi-ép một lần nữa — anh cũng không phải non nớt gì, anh đã tham dự vào những cuộc chiến đấu tháng Năm. Vì rõ ràng là tôi vừa mới đọc một cái gì như thế trên danh sách đề nghị khen thưởng.

Nếu tự anh không nghĩ là điều đó tuyệt đối không thể xảy ra, Ác-tê-mi-ép đã dám cả quyết rằng lúc nói đến «danh sách đề nghị khen thưởng» anh nhìn thấy tổng chỉ huy nháy anh một cái. Nói cho đùng hơn, ông không nhảy mắt, nhưng tự đáy con ngươi của ông long lanh một cái gì tinh nghịch và vui thích khó hiểu. Chẳng bao giờ Ác-tê-mi-ép ngờ được một cái nhìn tương tự lại có thể ánh lên được dưới cặp lông mày nghiêm khắc và rậm rạp như thế.

— Tôi sẽ chú ý rút kinh nghiệm cho những lần sau — Ác-tè-mi-ép nói, chán nản nghĩ đến bản khen thưởng lúc này có thể nằm lại không chữ ký.

— Khi anh đã nghỉ ngơi đủ rồi, anh lấy một chiếc «U-2» và với sự đồng ý của đại tá Sơ-mê-lép, anh đến bệnh viện thăm Đa-ni-lốp — đại tướng nói trước vẻ ngạc nhiên của Ác-tê-mi-ép cũng như của Sơ-mê-lép — Tối nay anh đến đây cho tôi biết về tình hình sức khỏe của anh ta. Bây giờ anh có thể về được.

Mắt đại tướng lại trở nên nghiêm khắc, khiến Ác-tê-mi-ép không hiểu được ngay rằng việc ông ra lệnh cho anh đến thăm Đa-ni-lốp chứng tỏ rằng tổng chỉ huy tuy khiển trách anh, vẫn không hoàn toàn tách anh ra với Đa-ni-lốp về thắng lợi của chuyến đi vừa rồi.

— Anh ta còn phải cố gắng nhiều mới theo kịp Đa-ni-lốp trong những công việc thuộc loại này — tổng chỉ huy vừa nói vừa nhìn theo Ác-tê-mi-ép với con mắt không phải nghiêm khắc như anh tưởng, mà tán thưởng — nhưng anh ta có vẻ một chỉ huy kiên quyết và có triển vọng...

Ông muốn biết ý kiến của Sơ-mê-lép, nhưng ông nhớ ra bây giờ hỏi thì muộn quá rồi: ông đã phát biểu ý kiến của ông. Sơ-mê-lép lúc này chỉ có việc đồng ý thôi.

— Anh nghĩ có thật chúng tập trung tám sư đoàn không? — đại tướng trở lại câu chuyện gián đoạn vì Ác-tê-mi-ép đến.

— Có lẽ không đến tám — Sơ-mê-lép trả lời — nhưng cũng vào khoảng, từ năm đến sáu sư đoàn, cả một loạt tài liệu xác nhận điều đó.

Và Sơ-mê-lép bắt đầu trình bày những tin tức lượm được thời gian gần đây, xác nhận những tài liệu tên tù binh Nhật vừa cung cấp về những cuộc tập trung lực lượng quan trọng của địch ở phía Tây Mãn-châu. Tài liệu có rất nhiều, và phần lớn có vẻ chắc chắn, nhưng nhìn toàn cục nó không tạo nên một hình ảnh có nhiều khả năng thuyết phục như Sơ-mê-lép muốn và tổng chỉ huy cũng không nhìn thấy.

Đại tướng cho rằng Sơ-mê-lép phóng đại những sự việc lên. Mỗi lần một tin tức có thể giải thích theo hai cách, Sơ-mê-lép bao giờ cũng giải thích theo chiều hướng một cuộc tập trung lực lượng quan trọng của địch.

Những tin tức gửi về từ các phía nói có thấy quân đội Nhật-bản đều không nói rõ số hiệu của các đơn vị: như thế trường hợp địch tiến quân, cùng một đơn vị di chuyển có thể do nhiều nơi báo cáo như những đơn vị khác nhau. Theo đại tướng, phải tính đến trường hợp như thế và trừ bì cho nó ít nhất là năm mươi phần trăm. Về phía Sơ-mê-lép anh tuyệt đối không tính đến khả năng đó, vì anh đã trót quan niệm và tin rằng địch tập trung lực lượng nhiều về phía biên giới. Tổng chỉ huy giải thích thái độ đó như sau: lúc mở đầu chiến dịch Sơ-mê-lép đã lầm khi đánh giá quá thấp những lực lượng Nhật-bản trên mỏm Pa-lét-dơ; lúc này anh lao vào cực đoan ngược lại và nhìn tất cả dưới một ánh sáng phóng đại.

Nghiên cứu tình hình một cách phiến diện, Sơ-mê-lép ức đoán lầm rằng quân Nhật, có sẵn trong tay năm hay sáu sư đoàn huy động lúc nào cũng được, do đó anh cũng kết luận lầm rằng chúng chuẩn bị một cuộc tiến công mới.

Khi nghiên cứu cũng những tài liệu ấy, đại tướng chỉ nhìn thấy hai hay ba sư đoàn mà bộ tư lệnh Nhật-bản có thể huy động được để bảo vệ biên giới Mãn-châu bị bỏ ngỏ từ khi quân đoàn thứ sáu bị tiêu diệt.

Sau khi nghe Sơ-mê-lép một cách chăm chú và kiên nhẫn, đại tướng trình bày với anh quan điểm của mình một cách khách quan và hiền từ không bực tức; bằng một lập luận tàn nhẫn ông chỉ rõ cho Sơ-mê-lép thấy tất cả những sai lầm của anh, do những định kiến gây nên.

— Trong một tương lai xa hơn, cả tôi nữa, tôi cũng không phản đối là có thể xảy ra những sự kiện quan trọng — đại tướng nói — nhưng tôi không nghĩ rằng nó sẽ xảy ra đúng ở đây.

— Thưa đồng chí, tại sao? — Sơ-mê-lép hỏi.

Những lời phê bình của đại tướng không phải là không nghiêm khắc, Sơ-mê-lép biết lắm, nhưng anh cũng thấy bạo dạn hơn vì ông không khiển trách anh trực tiếp, điều mà anh sợ nhất.

Cũng lúc đó, ủy viên hội đồng quân sự bước vào.

— Pi-e Vát-xi-li-ê-vít, anh ngồi xuống đây — tổng chỉ huy nói — Sơ-mê-lép với tôi làm việc xong rồi. Sơ-mê-lép khẳng định rằng quân Nhật sẽ mở một cuộc tiến công nữa vào đúng khu vực này trên sông Khan-khin Gon.

— Thưa đồng chí, tôi không khẳng định, tôi chỉ đặt vấn đề — Sơ-mê-lép cãi lại.

— Ừ, vì anh đặt vấn đề ra, tôi sẽ trả lời. Tôi e rằng chúng sẽ chẳng hiến cho chúng ta cái thú vị đó đâu. Với trí xét đoán, của chúng, chúng cũng có thể đánh giá được tất cả những cái đã xảy ra ở đây và chúng tự hỏi:

«Chúng ta có chuẩn bị đầy đủ để tiến công không? — Có. — Chúng ta có chọn khu vực để mở chiến sự không? — Có. — Chúng ta lựa chọn như vậy có tốt không? — Có — Viên tướng nghiệt ngã nhất cũng chẳng tìm thấy gì để mà bắt bẻ — Chúng ta có bị đánh dập mặt ra không? — Có. — Và vào lúc nào? — Vào lúc lực lượng Xô — Mông nhiều gấp ba lực lượng của ta». Chúng ta, bây giờ chúng ta có ở đây một đội quân xung kích và chúng biết rất rõ điều đó. Đây là một điểm. Mặt khác, một cuộc xung đột đã lôi kéo hàng mấy vạn người không thể hoàn toàn giữ một tính chất địa phương. Hoặc nó ngừng lại, hoặc nó lan thành một cuộc chiến tranh trong toàn Viễn-đông. Vì thế tôi hết sức khuyên anh lần sau đừng bịt hai chiếc lá đa vào mắt khi anh nghiên cứu mọi sự việc. Hãy nhìn kỹ chung quanh, bên phải cũng như bên trái, phương Bắc cũng như phương Nam, cho có một cái nhìn toàn cục. Còn về một cuộc tiến công mới của địch đúng vào lúc này và đúng ở khu vực này, tôi nhắc lại là tôi không tin.

— Còn tôi — ủy viên hội đồng quân sự nói khi Sơ-mê-lép ngượng nghịu đã rút lui — tôi không tin có một cuộc tiến công ngay ở khu vực này cũng như một cuộc xung đột lan rộng toàn Viễn-đông. Dù sao cũng không thể có trong một lương lai gần.

— Tại sao? — Tổng chỉ huy hỏi.

— Vì lúc đầu chúng đã tập trung quân đội không phải chỉ ở đây, mà còn gần Vla-đi-vốt-xtốc và Bla-gô-vét-sen-xcơ, trường hợp thất bại ở đây, chúng muốn cho nổ tung ra tất cả mọi chỗ khác. Đúng thế không?

— Ừ, cứ cho là như thế.

— Để thăm dò, chúng huy động cả một quân đoàn, và chúng đã thất bại. Đánh chúng xiểng liểng ở đây, chúng ta đồng thời đánh thức lương tri của bọn Nhật.

— Và anh tưởng là chúng ta đã làm được phải không? — Tổng chỉ huy cắt ngang một cách riễu cợt.

— Đúng, trong một chừng mực nào; tôi còn tin chắc chắn nữa là đằng khác.

— Tôi không tin hẳn như thế — đại tướng nói— Đứng về phương diện lập luận, ý kiến anh có vẻ đúng, và tôi không muốn tranh cãi. Nhưng ở cương vị một người lính tôi sẽ nói: Chiến tranh như lửa cháy và mùa hè này khô nỏ lắm... À, nhân tiện anh có mặt ở đây, hay ta giải quyết nốt những đề nghị khen thưởng, anh đồng ý không? Bộ phận pháo binh đề nghị thêm chín người nữa.

— Ừ làm đi — ủy viên hội đồng quân sự tán thành và hai người lặng lẽ bắt tay vào việc, thỉnh thoảng lại trao đổi những nhận xét vắn tắt: điều đó chứng tỏ rằng mặc dù hôm qua giữa hai người đã có những tranh luận gay go về lý thuyết, đấy chỉ là một việc nhất thời. Còn nói chung hai người rất ăn ý với nhau.

Sau mười lăm phút, hai người ký xong bản cuối cùng.

— Về vấn đề khen thưởng, tôi quên không nói  với anh — Ủy viên hội đồng quân sự mỉm cười trước — Bọn Nhật cũng phân phát một vài khen thưởng.

— Chắc là truy tặng?

— Sao lại truy tặng? Không, không phải truy tặng đâu.

— Nhưng cho ai mới được chứ?

— Cho chính thằng cha Ca-mát-xu-ba-ra.

— Làm gì có chuyện ấy!

— Chính xác một trăm phần trăm. Tặng huân chương «Diều hâu bằng vàng». Tôi vừa nghe tin ở trung đội 7. Họ dò bắt được đài Nhật.

— Nó được tặng huân chương về thành tích gì, nếu không phải là một điều bí mật? — tổng chỉ huy hỏi.

— Về thành tích chặn được cuộc tiến công của chúng ta vào lãnh thổ Mãn-châu khi chúng ta đuổi chúng đến biên giới.

— À, đồ chết dẫm! — đại tướng phá lên cười — Vậy thế là hắn chặn chúng ta lại đấy à?

— Phải. Hắn đánh vào tâm lý của bộ chỉ huy tối cao. Họ không thể hiểu tại sao tiến quân đến một biên giới không có người chống giữ, chúng ta lại không tiếp tục vượt qua biên giới Mãn-châu. Như thế chắc là phải có người chặn chúng ta lại. Vấn đề đặt ra là: ai đã làm việc đó? Ca-mát-xu-ba-ra báo cáo người đó là hắn!

— Đồ chết dẫm! — đại tướng nhắc lại — tôi cứ tưởng rằng sau tất cả những chuyện vừa rồi ít nhất họ cũng bắt hắn phải tự mổ bụng! Hắn được khen thưởng thật là tốt. Nếu bên chúng tướng lĩnh được khen thưởng về những sự kiện như thế, thì tôi cho rằng quân đội của chúng cũng không đáng giá lắm. Dù sao, từ hôm nay trở đi, tôi cũng không đánh giá họ cao như trước nữa.

Đại tướng đứng dậy.

— Có lẽ chúng ta cùng đi một vòng dọc biên giới đi?

Ủy viên hội đồng quân sự trả lời đêm nay có tin từ U-lan Ba-to cho biết, đồng chí Soi-ban-san có thể đến thăm chúng ta.

— Hai giờ nữa, sẽ có tin tức đích xác. Nếu đúng đồng chí Soi-ban-san đến, tôi sẽ cùng với Kham-xu-run đi đón ở Tam-xắc Bu-lắc.

— Nếu đồng chí Soi-ban-san đến, báo trước cho tôi biết nhé — tổng chỉ huy nói — Chắc ông ta muốn đến chỗ các đơn vị bộ đội ngay. Tôi sẽ gặp ông ta ở đó.

— Hôm qua Kham-xu-run nói chuyện với ông ta bằng điện thoại — ủy viên quân sự nói — Anh ta bảo giọng ông vui lắm.

— Ồ, sao lại không vui! — đại tướng nói. Ông nhớ lại lần gặp mặt cuối cùng với Soi-ban-san trong thời gian chiến dịch, ông nhớ vóc dáng nhà binh cao lớn của ông ta trong chiếc va-rơ ngực đeo huân chương Sao đỏ, nét mặt kiên quyết không còn trẻ lắm với hai nếp nghiêm khắc mà cuộc sống đã hằn sâu hai bên miệng — Tôi cũng nghĩ rằng ông ta phấn khởi. Trái tim già của người lính trong vị đứng đầu chính phủ Mông-cổ vui sướng vì đội kỵ binh của ông và chúng ta cuối cùng, đã đè bẹp được quân Nhật.

Khoác áo ngoài và đội chiếc cát-két mới, đại tướng rời khỏi hầm, tù biệt ủy viên hội đồng quân sự và xuống dốc Kha-mác-đáp dựng đứng, đi về phía xe đỗ.

Người lái xe mở cửa. Đại tướng lên ngồi và chiếc xe tung bụi lao qua thảo nguyên. Ông thích cho xe phóng nhanh, nhất là khi chỉ có một mình bên người lái xe và có thể tự do im lặng vừa suy nghĩ vừa thỉnh thoảng đưa mắt nhìn một vài chi tiết lạ nào đó của quang cảnh bãi chiến trường đang chạy vun vút bên xe; nhưng những ý nghĩ của ông không vì thế mà bị gián đoạn, vì ông đã sắp xếp riêng những chi tiết quan sát được vào một góc trong trí nhớ dai dẳng của mình. Lúc này, ý nghĩ của ông đã rời xa thảo nguyên và tất cả những gì vừa mới xảy ra ở đây chưa lâu. ông nghĩ đến những phát súng đầu tiên hôm qua nổ ở châu Âu, đến màn đầu chiến sự giữa Đức và Ba-lan, và đến bài diễn văn đồng chí Vô-rô-si-lốp vừa đọc tại khóa họp Xô-viết tối cao, trình bày dự luật mới về nghĩa vụ quân sự. Sớm hôm đó, khi đọc bài diễn văn do bộ phận điện đài ghi suốt buổi đêm, tổng chỉ huy cảm thấy không phải tình tờ mà vấn đề tăng cường quân số và huấn luyện cán bộ được đặt ra một cách công khai như thế song song với việc phê chuẩn hiệp ước Xô — Đức không xâm phạm lẫn nhau, trong một khóa họp đặc biệt, vào lúc đại bác bắt đầu lên tiếng ở châu Âu. Suốt bản báo cáo khẳng định sự tất yếu phải chuẩn bị sẵn sàng đối phó với chiến tranh và tính chất tàn nhẫn không thể tránh được của cuộc chiến tranh này một khi nó nổ ra.

«Chúng ta biết chiến tranh sẽ tàn nhẫn» đồng chí Vô-rô-si-lốp tuyên bố không úp mở. Và từ chỗ sâu nhất trong tâm hồn người lính của mình, tổng chỉ huy cảm thấy nội dung đúng đắn của bài diễn văn đó; thật quả như thế! Phải, chiến tranh sẽ kết thúc bằng thắng lợi; nhưng đồng thời phải nhắc nhở cho mọi người biết tính chất tàn nhẫn của nó và chuẩn bị sẵn sàng. Rồi những ý nghĩ của ông kéo ông về thảo nguyên hiện đang vượt qua, lúc nào không biết, ở đây, ngay từ đầu, cuộc chiến đấu đã diễn ra ác liệt và đã đem lại một kinh nghiệm không những về mặt tích cực mà còn cả về mặt tiêu cực nữa. Những chiếc «I-16» mặc dù chiến đấu linh hoạt và sử dụng dễ dàng khi đuổi địch nhưng vẫn còn bay chậm hơn khu trục Nhật. Điều đó trong tương lai không thể để thế được. Người ta cũng không thể công nhận việc các đơn vị Hồng quân hầu như tuyệt đối không có một thứ vũ khí sơ đẳng như moóc-chi-ê, một vũ khí đã tỏ ra lợi hại trong tay quân Nhật. Cuối cùng có vấn đề xe tăng. Những chiếc «B.T-5» cũng như «B.T-7» dĩ nhiên là những xe tăng khá tốt, nhanh và dễ điều khiển, nhưng trong chiến đấu đã lộ rõ nhược điểm của chúng ở vỏ thép hai bên sườn. Nhân tiện cùng cần lưu ý là vỏ thép loại xe này, bề dày kém vỏ thép chiến xa Đức cỡ trung bình vài li.

Trong diễn biến của trận đánh, cũng có những trường hợp tính toán sai lầm... Người ta đã tỏ ra táo bạo trong kế hoạch bao vây. nhưng trong thực tế, khi vấp phái cao điểm Pa-lét-dơ người ta đã thiếu mềm dẻo không biết tìm cách chọc ngay sang phía bên và bỏ Pa-lét-dơ ở lại đằng sau. Đúng là làm như thế trong ba ngày, người ta đã kéo lê ở cánh bên trái, và nếu quân Nhật có những tướng lĩnh thông minh hơn thì một bộ phận lớn của chúng đã có thời giờ chạy thoát. Để đi đến những kết luận như thế không phải tổng chỉ huy không trải qua đấu tranh với chính ông.

Xe đến gần biên giới, cách một cây số về phía trước đã nhìn thấy đường dây thép gai và ngay trên biên giới đang phấp phới cờ nước Cộng hòa Mông-cổ.

— Thế nào, Vát-xi-li-ép, theo cậu thì chiến tranh liệu có nổ ra không? — tổng chỉ huy hỏi người lái xe, mắt vẫn đăm đăm nhìn ra xa.

— Báo cáo đại tướng thì ta đã bắt đầu rồi còn gì — anh lái xe nhún vai trả lời; anh cảm thấy những lời của tổng chỉ huy nói lạ lùng quá.

— Thế này, vẫn chưa phải chiến tranh — tổng chỉ huy nói.

Lúc này ông tin chắc rằng một ngày kia cuộc chiến đấu người ta vừa hoàn thành mà ông rất lấy làm tự hào, so với những trận chiến đấu khủng khiếp của cuộc đại chiến sắp tới sẽ không có vẻ quá quan trọng như người ta tưởng.

— Thế này vẫn chưa phải chiến tranh — ông nhắc lại chậm chậm, dáng suy nghĩ, chỉ thấy môi đụng đậy.

Xin-xốp ở xô-viết thôn Pô-crốp-xcơ đi bộ về sau một ngày làm việc mệt nhọc. Anh đến Pô-crốp-xcơ từ sớm tinh mơ, do tòa soạn cử đi, với ý định ngủ đêm tại đó; nhưng anh làm xong công việc sớm hơn anh tưởng, và lúc này anh đang thích thú mường tượng đến nét mặt phấn khởi của Ma-sa khi thấy anh về bất ngờ hôm nay.

Đường khó đi, một cơn mưa bụi nhỏ đã đánh rón cục lớp bụi trên mặt đường, đêm lạnh và không gió. Đó là thời tiết rất hợp để cuốc bộ những quãng đường dài. Xin-xốp trở về tòa soạn lòng lâng lâng, ngay cả ý nghĩ gặp mặt lão chủ bút cũng không làm mất được cảm giác đó; mới ngày hôm qua, hai người lại có chuyện với nhau.

Ăng-đrê Mi-rô-pha-nô-vít Mê-den-xép, chú bút tờ báo, đã ngoại tứ tuần. Anh ta làm việc ở Vi-a-dơ-ma từ mười hai năm nay, biết tất cả những nhân vật có tên tuổi trong vùng và rất quan tâm đến việc giữ quan hệ tốt với họ; một chút là do lòng tốt, nhưng chính là vì tính toán. Anh ta cố gắng trong phạm vi có thể, không để một đề mục có tính chất sinh sự hay một bài báo quá mạnh làm tổn thương đến những quan hệ đã có từ mười hai năm nay.

Ngược lại, khi người ta cho anh biết một chuyện sai sót gì xảy ra, anh thích gọi dây nói đến anh bạn nào đó, trưởng phòng xây dựng hay trưởng ban tiếp tế để lên lớp một thôi dài, xỉ vả anh ta về những khuyết điểm phạm phải, dọa sẽ đưa lên báo nếu anh ta không chịu sửa. Thường thường, sau cuộc nói chuyện như thế, công việc hoặc được thu xếp hoặc bị ỉm đi, và trong cả hai trường hợp, Mê-den-xép đều thấy hể hả.

Xin-xốp và anh ta cãi nhau to cũng chính vì một chuyện thuộc loại này. Mê-den-xép đặc biệt tán thành những quan hệ tốt của Xin-xốp với xô-viết thành phố. Chủ bút không có quyền lợi riêng gì trực tiếp ở đó: anh ta hưởng một vị trí lâu năm và chắc chắn trong tổ chức này; nhưng chính xô-viết thị trấn là nơi quyết định việc phân phối buồng ở cho các nhân viên tòa báo; cụ thể là một buồng thứ hai nữa cho Xin-xốp; đây cũng là nơi quyết định việc sửa chữa xưởng in, việc mà chủ bút đã nghĩ đến từ lâu; và đấy cũng lại là nơi quyết định việc cấp phát thêm xăng cho mấy xe con và chiếc xe vận tải cỡ nhỏ của tòa soạn. Tóm lại một số lớn việc quan trọng trong công tác quản lý một tờ báo tùy thuộc vào xô-viết thị trấn.

Trong khi chủ bút đi nghỉ phép, Xỉn-xốp đã viết trên báo cả một bài đầu đề là: «Ý kiến của các đại biểu xô-viết thị trấn đối với công việc của xô-viết». Các đại biểu than phiền bộ phận lãnh đạo xô-viết thị trấn không dựa vào họ và phê bình bộ phận này không biết tiêu tiền dành cho việc tu bổ thành phố, đã không tính toán kỹ trong việc sửa chữa nhà, đã không dự trữ than củi; cụ thể là thành phố không được chuẩn bị đầy đủ cho mùa đông.

Tất cả những điều đó được viết thẳng thắn và kịp thời. Thường vụ thị ủy đã tán thành sự can thiệp của tờ báo và đã lưu ý chủ tịch xô-viết đến vấn đề này.

Chủ bút Mê-den-xép đi nghỉ về hôm qua. Tóc húi cua, vẻ người phì nộn, vui vẻ, nước da rám nắng bởi mặt trời Cri-mê. Anh đọc lướt qua cả chồng báo và không biết rằng thị ủy đã họp rồi, anh la ầm lên. Tất cả những cố gắng của Xin-xốp để bênh vực ý kiến của mình đều vô hiệu.

— Thị ủy đã họp… Sau hết Xin-xốp nói, ân hận một cách thành thật đã không bắt đầu bằng những câu nói đó: vì lúc này chủ bút có thể phật lòng và nghĩ rằng người cộng tác với mình đã cố ý không nói đến việc này.

Nghe Xin-xốp nói, chủ bút im lặng, lắng nghe đến cùng, thở dài, đóng mạnh cặp bìa đựng báo và chẳng nói chẳng rằng, đi ăn sáng. Lúc đi ăn về, anh ta không đả động gì đến câu chuyện đó nữa, cố gắng xử sự như không có gì xảy ra, và lại còn gọi dây nói cho chủ tịch xô-viết thị trấn với một tiếng cười đắc thắng khe khẽ nữa.

— Thế nào, Xéc-giơ Phê-đô-tít, anh đã bị với chúng tôi chưa?

Lúc về đến tòa soạn, Xin-xốp mỉm cười nhớ lại chuyện đó; cách hai mươi bốn giờ không gặp nhau, chủ bút chắc đã lấy lại được vẻ hiền lành hờ hững mọi ngày, mặc dù trong thâm tâm anh ta vẫn chưa nguôi giận.

Xin-xốp gặp một người khách không ngờ: Ma-sa ở trong buồng anh làm việc mọi ngày cùng với thư ký tòa soạn, Tô-li-a Ca-dát-sen-cô.

— Em đến làm gì thể? — Xin-xốp sung sướng hỏi, vì Ca-dát-sen-cô không có mặt ở đây, và anh nghịch giấu đầu Ma-sa dưới cánh tay mình.

— Anh về may quá ! — giọng Ma-sa lạc hẳn đi — Khi em đi làm về, em thấy giấy triệu tập này, anh trông đây! Em muốn đưa đến cho Ca-dát-sen-cô xem.

Chị đưa cho chồng tờ công lệnh của bộ chiến tranh nói rõ anh phải có một ngày hôm sau, mồng tám tháng chín, mang theo đồ dùng và quần áo.

Xin-xốp đọc lệnh triệu tập và bảo Ma-sa về nhà ngay, anh sẽ về sau.

Ma-sa kéo nghiêng trán Xin-xốp về phía mình, nhìn vào mắt, lấy mũ cọ vào má anh như một em gái nhỏ cả tin, rồi ngoan ngoãn ra đi, không nói nửa lời và cũng không quay lại.

Sau khi Ma-sa về, Xin-xốp trước khi đến gặp chủ bút, đi một vài bước trong phòng, ngồi trước bàn làm việc như thường lệ, mở ra và đóng vào tất cả những ngăn kéo một cách lơ đễnh và cuối cùng anh tựa cằm trên nắm tay, triền miên hồi lâu trong những suy nghĩ của mình.

Từ chiều hôm qua anh đã biết tin trên có lệnh triệu lập một số lớp quân dự bị nhập ngũ. Nhưng theo lời chủ bút, lần này anh chưa phải đi: anh được hoãn vì điều kiện công tác. Bây giờ tất cả thay đổi — ngày mai anh đã ở trong quân đội rồi.

«Không biết có lâu không?» anh tự hỏi và anh không tìm thấy câu trả lời.

Theo các báo cho biết, quân Nhật đã bị đè bẹp ở Mãn-châu, lệnh nhập ngũ chỉ có thể cho những vùng phía Tây.

Có thể lần động viên này cũng chỉ tạm thời trong thời gian chiến tranh ở châu Âu. Nhưng cuộc chiến tranh này sẽ kéo dài bao nhiêu lâu? Anh và Pháp đã tuyên bố chiến tranh với Đức và như thế, dù quân Đức chiếm được toàn bộ lãnh thổ Ba-lan, cuộc chiến tranh liệu còn kéo dài không?

Đột nhiên Xin-xốp thấy rõ mọi việc sẽ đơn giản bao nhiêu đối với bản thân anh nếu anh không bị gọi nhập ngũ ngay mà hoãn độ một năm nữa, chẳng hạn.

Do tính vô tư lự, Ma-sa và anh vẫn chưa có thời giờ bố trí chỗ ăn ở cho hẳn hoi, hai người vẫn chưa làm cả những công việc cần thiết trang trí cho căn phòng. Ở ban quản trị người ta nói là đến mồng một tháng một người ta mới cho vợ chồng anh một người thợ nề; và rồi, với trời lạnh, có lẽ phải đợi đến giữa mùa đông thạch cao mới khô được.

Ma-sa mới chỉ bắt đầu đi làm được một tháng (chị phụ trách bộ phận điện trong xưởng sửa chữa) chị cũng đã làm quen được với những bạn cùng làm việc, nhưng chưa có bạn thân; kể cũng khó tìm được bạn thân trong khoảng một tháng. Sau hết, có một sự kiện chủ yếu là từ ba tuần nay, Xin-xốp biết Ma-sa đã có mang.

Thời gian đầu chung sống với nhau, họ cảm thấy họ sống trong một niềm hạnh phúc hoàn toàn đến nỗi đôi lúc Xin-xốp hoảng sợ ngay trước cả tình trạng «trời quang mây tạnh» đó. Đôi lúc, anh có cảm giác như mình mang trong tay một cái gì to lớn, mỏng manh mà người ta không thể đánh rơi hoặc đặt xuống được.

Khi anh nói chuyện đó với Ma-sa, chị cười và trả lời là đôi lúc chị cũng cảm thấy như thế; nhưng chị không mang gì trong tay hết; đôi lúc chị chỉ muốn thét lên một tiếng vui sướng và sợ hãi, như hồi thơ ấu, khi trượt xe trên tuyết.

Thoạt đầu, việc chị có mang chỉ càng làm tăng thêm cảm giác hạnh phúc hoàn toàn của cả hai người. Ma-sa muốn một đứa con trai, và nói về tương lai hầu như chẳng lo ngại gì, tin cậy, vui vẻ và giản dị. Nhưng ngay sau đó, chị cảm thấy khó ở và cảm giác đó mỗi ngày mỗi tăng thêm; chị buồn nôn và trong một ngày chị thấy khó chịu trong người nhiều lần, ở nhà cũng như ở xưởng máy. Chị linh cảm thấy bắt đầu từ đây mọi sự sẽ trở nên khó khăn — chửa, đẻ, bú ẵm — như là trường hợp mẹ chị đối với Pôn và với bản thân chị nữa. Không một sức mạnh nào có thể làm chị quên được. Giờ đây, chị sống trong một thế giới của lo âu và buồn bã từ trước đến nay chị chưa từng biết. Đôi lúc, mặc dù lo âu, chị vẫn làm trò đùa như trước, tự nhại mình hay bắt chước kỹ sư trưởng trong xưởng — một người già thấp bé có cái tên Cô-rô-bốt-sơ-ka — rất giống nhân vật của Gô-gôn, hoặc bắt chước Xin-xốp với chủ bút; cuối cùng mệt quá chị thở hổn hển và nép vào ngực Xin-xốp vừa thầm thì khe khẽ: «Ồ! Va-ni-a Va-ni-a, nếu anh biết rằng em thèm được khỏe mạnh bao nhiêu!» Những lúc đó Xin-xốp yêu vợ với một niềm trìu mến, thương cảm và một sức mạnh mới.

Cuộc sống hai người đầy rẫy những lo lắng mới, hơi thở mệt mỏi và nặng nhọc của Ma-sa, nước da xanh tái trên khuôn mặt gầy đi nhưng vẫn tươi cười khi chị đi làm về, những ngón tay nhỏ bé co quắp khi chị cảm thấy trong người khó chịu, tất cả những cái đó làm Xin-xốp khi ngồi bên vợ, vừa sung sướng vừa đau khổ đến nỗi thật ra không có lời để tả một tâm trạng như thế.

Thế mà bây giờ ngày mai đây, đã phải chia tay với Ma-sa, không phải Ma-sa của ngày xưa, vui vẻ, khỏe mạnh mà Ma-sa ngày nay: một Ma-sa bụng mang dạ chửa, gầy gò và đầy lo âu. Phải chia tay một thời gian không biết là bao nhiêu lâu, có thể là rất dài.

Xin-xốp nhìn đồng hồ: sắp mười giờ đến nơi rồi, anh đứng dậy, đi đến chỗ chủ bút.

Chủ bút không phải chỉ có một mình ở trong phòng: Ca-dát-sen-cô cùng ngồi đó.

— Thế nào, xong xuôi cả chứ? — chủ bút hỏi riễu cợt. Chắc anh ta đã chuẩn bị «mũi dùi» từ trước.

— Thế nào, cậu có đến đúng Pô-crốp-xcơ không? Ít nhất là không quên đường chứ? Cậu cứ mải cái món xô-viết thị trấn mãi, có bước chân đến đó bao giờ đâu?

— Không, tôi không quên đường — Xin-xốp nói — nhưng lát nữa hãy bàn đến chuyện đó. Bây giờ ta hãy bàn đến vấn đề này đã: chưa đến lượt mà người ta đã triệu tập tôi rồi!

Anh đưa lệnh triệu tập cho chủ bút. Anh này cau mày, nhấp nhỏm trên ghế, nhìn Xin-xốp và mảnh giấy.

— Thật là lộn xộn! — anh ta la lên và đợi câu trả lời của Xín-xốp nhưng anh không nói gì.

— Lộn xộn thật! — anh ta nhắc lại — Năm ngoái tôi đã đề nghị hoãn việc triệu tập cậu để vào một kỳ khác rồi cơ mà! Thật đấy, cậu có thể tin chắc như thế được!

Xin-xốp cảm thấy khó chịu trước việc chủ bút cố làm cho anh tin lời anh ta như là mối quan hệ lỏng lẻo giữa hai người có thể ảnh hưởng gì đến việc triệu tập. Anh trả lời:

— Những phòng tuyển quân rộng lắm, Ăng-đrê Mi-trô-pha-nô-vít ạ. Có thể là một lầm lẫn và cũng có thể là một thay đổi mà người ta không báo trước cho chúng ta.

— Không không. — chủ bút vội vã nói — Đúng là một sự lầm lẫn. Cậu đừng lo nhé.

— Không, tôi chẳng lo ngại gì cả. Tôi sẽ đi.

— Cậu vẫn còn thời giờ — chủ bút đáp — Tôi sẽ gọi dây nói ngay cho Xmô-len-xcơ đến ủy ban quân sự khu. Trong khi chờ đợi, cậu hãy đến thị ủy xin ý kiến.

— Không, Ăng-đrê Mi-trô-pha-nô-vít — Xin-xốp nói — Tôi không đến thị ủy đâu.

— Nhưng cần phải hỏi cho rõ vấn đề chứ — chủ bút ngắt lời.

— Đó là việc của anh — Xin-xốp nói — Tôi, tôi chẳng có gì cần hỏi rõ cả. Mọi thứ đối với tôi đều đã rõ ràng.

Anh gõ gõ khẽ vào tờ giấy triệu tập để trên bàn và kéo nó về phía mình bắt buộc chủ bút đang lấy ngón tay giữ nó phải bỏ ra.

Chủ bút xin dây nói liên tỉnh và gọi Xmô-len-xcơ.

— Được, tôi đợi — anh nói và đặt ống nghe xuống — Họ hứa một giờ nữa sẽ được nói.

— Dù sao tôi cũng đề nghị anh cho phép tôi bàn giao công tác với Ca-dát-sen-cô và trở về nhà.

— Thì hãy đợi đã nào, ngồi xuống đây một lát — chủ bút la lên cụt hứng — Cậu man rợ thế! Bao giờ cũng cứ phải làm cho mọi việc gay go thêm!

Không biết nói gì nữa, anh ta im lặng ngắm Xin-xốp, lúc đó đã tỏ ra biết điều ngồi xuống, anh ta nghĩ bụng con người khó chơi này đã từng hục hặc với mình trong hai năm nay, con người anh ta vừa mến, vừa ngại, vừa ghét, sắp sửa bỏ tờ báo để đi bộ đội, và có thể không phải chỉ đơn giản đi bộ đội... Ngay từ khi được biết có lệnh triệu tập quân nhân dự bị của bảy khu vực quân sự nhập ngũ, anh ta luôn luôn nghĩ đến chiến tranh. Và bao giờ cũng cũng một quang cảnh hiện lên trước mắt; tháng bảy oi bức năm 1914, lệnh động viên, con đường lát đá to lắm bụi, những đường xe tránh nhau ở ga Grốt-nô ngổn ngang vỏ hạt quỳ, những chuyến xe chở súc vật với những ô cửa có ván chắn, một tuần sau là cuộc chiến đấu đầu tiên trên con sông Na-rép, phát trái phá Đức đầu tiên...

Hôm qua và cả hôm nay nữa, anh ta thấy yên tâm khi nghĩ đến bản hiệp ước Xô — Đức; lệnh động viên chỉ cục bộ và chắc là tạm thời... Nhưng trong thâm tâm anh ta một ý nghĩ vẫn trở lại, ngoan cố như trước kia «Có lệnh động viên, tức là có chiến tranh».

— Cậu không nghe ra-đi-ô hôm nay phải không? — cuối cùng Mê-den-xép hỏi Xin-xốp.

— Không. Tôi ở nông thôn. Nhưng có chuyện gì thế?

— Người ta đã phát thanh bản công bố của Ba-lan. Người ta quả quyết rằng ở đó không có việc gì xảy ra, mọi sự đều ổn thỏa. Ngược lại, quân Đức khẳng định rằng chúng đã vượt qua sông Na-rép và chiếm đóng Ốt-xtrô-len-cô.

Chủ bút đi đến cuối phòng làm việc và lấy trong tủ sách ra cuốn Bách khoa toàn thư xô-viết loại nhỏ, để riêng, dưới một tờ báo.

— Đây, cậu trông đây này — anh vừa nói vừa đặt cuốn sách trên bàn và mở vào trang có in một bản đồ châu Âu — Ốt-xtrô-len-cô không có trên bản đồ, nhưng sông Na-rép ở đây. Con sông không rộng, tôi đã ở đó năm 14.

Anh ta lấy một que diêm, bẻ đầu đi, và đặt trên bản đồ.

— Và từ Ốt-xtrô-len-cô đến Grốt-nô chưa đến hai trăm véc-stờ, cậu thấy không?

Cầm chặt trong ngón tay khoảng hơn nửa que diêm, anh ta chỉ cho Xin-xốp mẩu còn lại.

— Nếu quần Đức tiến mỗi ngày mười véc-stờ, và chỉ chín véc-stờ thôi cũng được, ba tuần nữa chúng sẽ đến Grốt-nô.

Mê-den-xép nói, giọng rầu rĩ đến nỗi anh chàng Ca-dát-sen-cô trẻ tuổi và nhút nhát mới công tác ở tòa soạn được hai tháng nay sau khi tốt nghiệp ở trường sư phạm ra và từ nãy đến giờ vẫn lặng im, không thể không hỏi:

— Sao anh quan tầm đến Grốt-nô nhiều quá thế, anh Ăng-đrê Mi-trô-pha-nô-vít? Quân Đức còn chiếm những thành phố quan trọng khác. Tôi nghe thấy nói, hôm nay, chúng đã nổ súng vào Cra-cô-vit rồi.

— Nếu tôi quan tâm như thế, vì chính tôi là người ở đó — chủ bút nói — Cũng chẳng phải ngay ở Grốt-nô, mà ở Po-rét, trong tỉnh Grốt-nô. Cách Grốt-nô hai mươi tám véc-stờ.

— Thế anh đẻ ở nước ngoài à? — Ca-dát-sen-cô ngây thơ hỏi lại.

— Chỉ cậu mới nói thế, vì cậu còn ít tuổi quá! — chủ bút đáp lại — Tôi, tôi nói rằng nếu năm 1920, chúng ta dọt vào đầu bọn phong kiến Ba-lan mạnh hơn thì chúng ta đã chiếm lại được trọn vẹn gia sản của chúng ta là toàn bộ miền Bi-ê-lô-ruýt-xi thân yêu; và tôi, lúc này, chắc là tôi không phải làm chủ bút ở đây, mà ở quê tôi, miền Po-rét. Ở đây, Xin-xốp sẽ giữ chức vụ này chứ không phải chỉ giúp tôi như bây giờ. Đáng lẽ anh ta phải làm chủ bút từ lâu rồi!

Xin-xốp nhìn lệnh triệu tập và mỉm cười trước lời khen ngợi hơi chậm này.

— Cũng có thể là khôi hài — chủ bút nói giọng bực mình hiểu ý nghĩ của Xin-xốp theo lối của anh ta (và gần như là bao giờ cũng sai) — Dĩ nhiên tôi chỉ là một nhà chiến lược ở hàng cà-phê đầu đường, nhưng cậu hãy nói cho mình....

Ý nghĩa của Mê-den-xép làm anh ta cảm động đến độ mặc dù bực mình anh ta cũng nhất định phát biểu nó ra.

— Hiệp ước là hiệp ước, nhưng sự việc là sự việc. Năm 1920, quê hương Po-rét của tôi nằm trong tay bọn Ba-lan trắng; lần này, năm 39, cậu xem, nó sẽ chuyển sang tay bọn phát xít. Vấn đề đặt ra là: tôi, trong tất cả những hoàn cảnh đó bao giờ tôi trở về quê hương? Tôi không còn trẻ lắm nữa. Cậu có ý kiến gì trả lời câu đó nào ?

Nhưng Xin-xốp không biết trả lời thế nào. Một cuộc chiến tranh thế giới nổ ra, quân Ba-lan lùi, quân Đức tiến... Và nơi chôn rau cắt rốn của Ăng-đrê Mi-trô-pha-nô-vít chắc là nay mai thôi sẽ biết mùi lửa cháy bom đạn, và chuyển từ bàn tay người ngoại quốc này sang bàn tay người ngoại quốc khác. Và tất cả cái đó rồi sẽ kết thúc ra sao. Ai biết được.

— Được I-van Pê-trô-vít ạ, cậu cứ bàn giao công tác rồi trớ về nhà. Trường hợp tôi xin giữ cậu lại không được, tôi và Ca-dát-sen-cô sẽ chuẩn bị mọi thứ cho cậu: tiền nong, giấy tờ tất cả sẵn sàng vào lúc nửa đêm — Mê-den-xép nói trìu mến, khác với những ngày thường, trong giọng nói có pha chút quá ân cần: ý nghĩ chiến tranh mỗi lúc một xâm chiếm anh, và ý muốn đầu liên của anh — giữ Xin-xốp ở lại — anh thấy mỗi lúc một không thể thực hiện được.

— Dù sao thì hôm nay cậu cũng sai — Ca-dát-sen-cô nói, khi hai người trở về phòng làm việc chung. Xin-xốp không vội vàng, nhưng cũng không chậm trễ, dọn dẹp bàn làm việc của mình; anh rút những bản in thử và những bản thảo từ trong ngăn kéo ra vừa bình luận vắn tắt.

— Mình sai về điểm gì? — anh vừa hỏi, vừa rút tập hồ sơ cuối cùng ngoài có ghi những chữ to «đã trả lời» bằng bút chì đỏ.

Ca-dét-sen-cô có vẻ buồn phiền. Vì bản tính tốt và sôi nổi của tuổi trẻ, anh những muốn mọi người trong tòa soạn yêu mến nhau, và anh lấy làm tiếc rằng trong ngày từ biệt này, Xin-xốp trong lúc ăn nổi với chủ bút, vẫn không từ bó được lối nói cộc cằn hàng ngày của anh.

— Mình không hiểu được quan hệ giữa hai người ra sao? — Ca-dát-sen-cô nói — Tốt hay xấu?

— Đó là những quan hệ bình thường. Tô-li-a, cậu hãy coi chừng, đừng căn cứ vào những nụ cười mà kết luận. Quan hệ với nhau, không phải chỉ là trao đổi những nụ cười. Quan hệ với nhau còn là trao đổi cả «đấm đá» nữa. Cho nên quan hệ giữa mình và Ăng-đrê Mi-trô-pha-nô-vít là một cái gì hết sức bình thường; mình cũng chúc cậu có những quan hệ tương tự. Hãy nhấn mạnh cho tờ báo có chiến đấu tính, còn về những nụ cười, nói cho cùng, người ta có thể xin cho qua được.

Xin-xốp nở một nụ cười rộng, và đưa hai bàn tay kếch xù của mình nắm lấy tay Ca-dát-sen-cô, lắc đi lắc lại cảm động. Anh tiếc phải từ biệt tờ báo và hết lòng ao ước thấy Ca-dát- sen-cô, mặc dù còn ít tuổi, tiếp tục làm ở đây cái điều mà chính anh, trong những cuộc tranh luận không ngớt với chủ bút, đã làm một cách hết sức ngoan cường.

Phố xá sẫm tối. Mưa nhỏ và mau. Bóng một ngôi nhà thờ già nua với năm mái bồng tròn nhỏ sừng sững giữa quảng trường; người ta đoán thấy lờ mờ hình những ngôi nhà của trường sư phạm nơi bắt đầu con đường dốc đi tới ga. Xưởng sửa chữa mà Ma-sa hiện đang công tác ở hướng đó, tít tận đầu thành phố.

Lúc này, trong mưa đêm, Xin-xốp thấy cái thành phố nhỏ quen thuộc này hình như mênh mông và thiếu thiện cảm.

Anh buồn rầu tin chắc rằng ngày hôm sau mình sẽ phải đi, và anh nghĩ bụng từ nay sớm chiều hai buổi Ma-sa sẽ phải lẽo đẽo trên con đường dằng dặc sáu cây số đến xưởng và trở về nhà qua những đường phố lúc này đang chìm ngập trong đêm tối và ở đó chị không quen biết dù chỉ một ngôi nhà của bè bạn.

— Ma-sa đến nông nỗi này là do ta cả! — Xin-xốp to tiếng nói với mình giọng trách móc, như là chính anh đã phạm lỗi lầm gì; anh tự hình dung cảnh đơn độc của Ma-sa, nhất là những thời gian đầu sau khi anh đi, trong cái thành phố vì anh mà chị đã đến và ở đó, lúc này, hầu như chị không biết một ai ngoài anh ra.

Khi Xin-xốp trở về nhà, anh thấy bữa ăn tối đã dọn ở một đầu bàn; ở đầu kia Ma-sa đang là quần áo, vừa lấy bàn tay gạt những sợi tóc rơi xõa trên vầng trán lấm tấm ướt.

— Thế nào, có tin gì mới không anh ? — Chị hỏi tay giơ chiếc bàn là lên không.

— Không — Xin-xốp nói — ngày mai anh sẽ đến phòng quân vụ.

— Và sau đó? Liệu anh có thể bị chuyển ngay đi xa không? — Ma-sa hỏi giọng hốt hoảng, tay vẫn giơ cao chiếc bàn là.

Xin-xốp đến gần vợ, cầm chiếc bản là bỏ xuống, hôn bàn tay, vuốt ve trìu mến vầng trán mướt và mớ tóc của vợ, chỉ sau đó anh mới nói là trong thành phố không có doanh trại và nếu người ta triệu tập quân nhân dự bị mang theo bọc đồ, như thế có nghĩa là ở ga phải có một chuyến xe quân sự để chuyển họ đến Xmô-len-xcơ hay một doanh trại nào khác.

— Em đi tiễn anh ra ga có được không?

— Dĩ nhiên là có.

Ma-sa thở dài như trút được một gánh nặng.

— Nhưng em làm gì thế? — Xỉn-xốp vừa hỏi vừa đẩy xa chiếc bàn là ra một bên.

Ma-sa hất đầu về phía đống quần áo đã là gấp hẳn hoi xếp ở một góc giường.

— Em đã là xong tất cả rồi, chỉ còn hai chiếc sơ-mi nữa.

Hai chiếc sơ-mi «diện» còn để trên bàn: một chiếc bằng lụa màu ve, chiếc kia màu lơ có kẻ sọc; Ma-sa mua cả hai ở Mạc-tư-khoa cùng với bộ com-lê xám.

— Nhưng em là đôi sơ-mi này làm gì ? — Xin-xốp vừa hỏi vừa tủm tỉm cười — Ở quân đội anh có đeo ca-vát đâu.

Ma-sa nhìn hai chiếc sơ-mi, vẻ rầu rầu. Chị hiểu rằng Xin-xốp nói đúng, nhưng dù sao Xin-xốp không mang theo hai chiếc sơ-mi mà chị ưa cũng làm chị cảm thấy buồn.

— Dù sao, có thể... chị nói ngập ngừng.

Nhưng Xin-xốp lẳng lặng bỏ chiếc đế kê bàn là xuống đất, lấy chân đẩy nó sát vào tường, đặt bàn là lên trên và nhấc sơ-mi và khăn giải là ra khỏi bàn.

— Cái này để đâu em ? — anh hỏi.

— Đâu cũng được, để trên ghế ấy — Ma-sa nói, dửng dưng.

Anh đặt sơ-mi và khăn là xuống rồi dọn đĩa bát để Ma-sa và anh có thể ngồi đối diện với nhau. Và chỉ lúc ấy anh mới nhận thấy trên bàn có một chai vốt-ca. Hai người không bao giờ trữ sẵn thức này ở nhà, chắc là Ma-sa mua khi ở tòa báo về.

— Thôi chúng ta ăn đi thôi — Xin-xốp nói và anh ngồi xuống — Anh thấy một cảm giác ê mỏi dễ chịu sau mười ba cây số băng đường, băng ruộng.

Ma-sa ngồi trước mặt chồng và kéo lại gần phía mình đĩa phó-mát tươi và cốc kem lạnh, thức ăn hầu như duy nhất chị chịu được trong những thời gian gần đây.

— Em có uống một ít không?

— Không — Ma-sa nói vừa lắc đầu và gần như nhăn mặt lại — Lúc này em không chịu được dù chỉ là một giọt rượu.

— Thế em mua làm gì? Anh không uống một mình đâu.

— Nếu có mẹ ở đây, mẹ sẽ tiếp anh.

Xin-xốp nghĩ bụng Ma-sa mua vốt-ca, vì đây là thói quen của Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na, mỗi khi có một người thân phải đi xa.

— Thời gian được nghỉ em đến chỗ mẹ mà ở — Xin-xốp nói.

— Vâng, để sau sẽ liệu — Ma-sa nói lửng lơ, như là tất cả những cái gì sẽ xảy ra sau khi Xin-xốp đi, không dính líu gì đến anh nữa — Anh uống đi, nếu không mua về làm gì...

Anh rót vào một cốc lớn có nhiều cạnh mắt nhỏ, đầy đến hai phần ba, uống cạn một hơi và bắt đầu ăn món sườn nấu khoai tây. Mặc dù những sự việc xảy ra, anh vẫn thấy đói.

Ma-sa uể oải ăn một chút pho-mát tươi, rồi chống hai khuỷu tay lên bàn, và hai tay đỡ lấy mặt, chị im lặng ngắm Xin-xốp. Chị nghĩ thầm:

«Có thể nào anh ấy lại đi? Và đi bao nhiêu lâu? Một tháng? Ba tháng? Hai năm? Khi nào ta được gặp lại? Về việc triệu tập quân nhân dự bị nghĩa là thế nào? Một tháng, đối với một số người nào đó là ít ỏi. Nhưng đối với hai người, một tháng là nhiều lắm: đó là một nửa thời gian họ vừa chung sống. Nếu là ba tháng, khi gặp nhau, đứa bé trong bụng chắc đã biết cựa quậy rồi. — Chị nhớ lại những điều mẹ kể — Và nếu một hai năm...»

Ma-sa tìm cách tự hình dung cuộc chia tay một hai năm nghĩa là thế nào, nhưng chị không làm được. Đột nhiên chị nghĩ:

«Và nếu là chiến tranh»? Bất lực không giữ được câu hỏi đó trong bụng, chị lớn tiếng đặt nó ra, như nó đã đến với chị.

— Và nếu là chiến tranh?

Xin-xốp nhìn lại; thoạt đầu anh muốn trả lời không, điều đó không thể xảy ra được, nhưng anh đổi ý kiến và nhún vai, anh nói:

— Anh cũng không biết.

Ma-sa nghe câu «anh cũng không biết» này còn đỡ phiền lòng hơn là anh nói «Không thể xảy ra được» như thoạt đầu anh muốn nói: nhìn mắt anh chị đã biết rõ anh nghĩ khác.

Xin-xốp nói:

— Em nên nghỉ gộp cả hai ngày lại và dù sao cũng đến thăm mẹ. Em đồng ý không?

— Em không biết có được không.

— Sao?

— Người ta đang hoàn thành chương trình ba tháng và công việc bận lắm; lúc này anh em mới đạt được có 60% kế hoạch mà chỉ còn hai mươi ba ngày nữa.

— Nói chung, công tác của em thế nào?

— Anh vừa mới hỏi hôm kia thôi.

— Ừ, từ hôm kia. Nhưng hôm qua và hôm nay thế nào?

— Vẫn thế — Ma-sa vừa nói vừa tủm tỉm — ông Cô-rô-bốt-sơ-ca phát cáu, vì em lo lắng, vì em đã cho cuộn dây lại bộ phận đi-na-mô. Hai ngày liền ông ta làm rầy em, nghĩ rằng em sẽ bỏ cuộc, nhưng đời nào. Ông ta quá quen thuộc với ý nghĩ đây là một xưởng nhỏ bé và cũ kỹ, ông ta còn mệnh danh nó là «xưởng tép con», thật là hoàn toàn bậy! Em, khi em nghe thấy thế, em chỉ nói với ông ta rằng: nếu một người kỹ sư trưởng như ông mà cũng cho xưởng mình là «xưởng tép con» thì chẳng bao giờ nó có thể trở nên quan trọng được!

— Nhưng em hãy nói thật cho anh biết, em làm công việc của người phụ trách trước em có vất lắm không? Theo như người ta nói thì anh ta cũng không phải là một tay chuyên môn xoàng, và dù sao cũng là một người...

— Cũng chẳng có gì. Nếu em mệt, chỉ là vì anh ta chẳng trông nom gì cả. Năm vừa rồi, anh ta chỉ chúi đầu học để chuẩn bị theo những lớp kỹ thuật cao cấp, và ở xưởng anh ta làm việc rất ẩu. Ẩu đến kinh khủng!

Sôi nổi và công phẫn, chị bắt đầu kể chi tiết những cái gì không được chăm nom đến nơi đến chốn ở xưởng, nhưng giữa chừng, chị nhận ra đây là tối cuối cùng của hai người và chị im bặt ngay.

— Và không người nào nhận thấy tình trạng của em hay sao? — Xin-xốp hỏi, anh nghĩ mặc dù những khó khăn Ma-sa sẽ phải đương đầu, do công tác ở xưởng, chị sẽ có thể chịu đựng với ít đau khổ hơn cái cảnh đơn độc đột nhiên đến với chị.

— Em nghĩ rằng lúc này người ta chưa nhận thấy gì cả — Ma-sa nói với nụ cười tinh nghịch ngày trước.

— Anh nói đến những lúc em bị đau tim — Xin-xốp nói nghiêm trang.

Ma-sa lai mỉm cười:

— Vì em không muốn để ai nhận thấy, nên không ai nhận thấy được.

— Nếu em không muốn đi, thì mời mẹ đến đây. Bà cụ chưa nghỉ phép.

— Em cũng không biết. Mà hình như mẹ không có ý định nghỉ phép thì phải.

— Nhưng em cứ mời mẹ đến, đề nghị với mẹ như thế — Xin-xốp nói khẩn khoản.

— Được, em sẽ nói với mẹ — Ma-sa trả lời ngoan ngoãn. Chị không chắc mời mẹ đến đã là hơn, nhưng chị không muốn tranh luận với Xin-xốp, vì biết rằng thấy chị bằng lòng mời bà cụ đến anh sẽ yên tâm.

Xin-xốp xem đồng hồ và thấy đã mười hai giờ kém mười lăm.

— Anh còn phải đến tòa báo. Cũng không lâu, độ mười phút thôi — Xin-xốp vừa nói vừa đứng dậy.

— Để làm gì hở anh ? — Ma-sa hỏi.

— Để từ biệt anh em và lấy giấy má. Họ hẹn anh mười hai giờ đến.

Anh do dự không muốn nói cho vợ biết là tất cả còn có thể thay đổi. Bản thân anh cũng không tin gì vào chuyện đó lắm và không muốn làm cho vợ xúc động, nhưng vì có thói quen nói tất cả với vợ nên lần này anh cũng không giấu.

— Mê-den-xép muốn gọi dây nói cho Xmô-len-xcơ đề nghị cho anh ở lại. Anh ta quả quyết rằng có sự lầm lẫn và dù sao tòa báo cũng có quyền trong vấn đề điều động anh.

— Thế, có thể là anh sẽ không đi phải không? — Ma-sa cố nói những lời đó hết sức bình tĩnh.

Xin-xốp nhún vai, hôn vợ và bước ra.

Còn lại một mình, Ma-sa đăm đăm nhìn hồi lâu vào một điểm trên khung tường trước mặt, cổ gắng hình dung những ngày sắp tới nếu Xin-xốp không di. Nhưng chị đã chuẩn bị tinh thần sẵn để đối phó với một cuộc chia tay không thể nào trì hoãn lại được đến độ, mặc dù hết sức cổ gắng, chị cũng không thể tưởng tượng khác được. Chị nhận thấy rõ như vậy, và chị bắt đầu khóc không thành tiếng. Hai vai chị rung khe khẽ, những giọt nước mắt lăn dài trên má, chị cứ ngồi như thế cho đến lúc chị nghĩ rằng Xin-xốp sắp về và sẽ bắt gặp chị khóc. Chị hối hả đứng dậy ra vòi nước rửa mặt.

— Em đã sắp đi ngủ chưa? — Xin-xốp hỏi, lúc trở về — Nhưng nhìn mắt Ma-sa, anh biết vợ vừa khóc.

Anh giơ hai tay ôm lấy vợ và ép chặt khuôn mặt đẫm nước mắt của vợ vào ngực mình.

— Thế nào anh? — Ma-sa vừa hỏi vừa lùi ra, giọng lí nhí gần như nghe không rõ.

— Anh sẽ đi — Xin-xốp nói — Mê-den-xép muốn vận động để sau này người ta trả anh về, nhưng anh không thích nghĩ đến và tin vào chuyện đó.

— Nhưng em cũng có thể hỏi tin tức về việc hoãn triệu tập anh lần này chứ? — Ma-sa hỏi.

— Em hãy hứa với anh là em sẽ không hỏi gì cả — anh nghiêm khắc nói.

— Vâng — Ma-sa hiểu rằng ý anh đã quả quyết như vậy. Ngước mắt nhìn chồng, chị nghĩ một cách trìu mến và bâng khuâng đến hình ảnh của anh cũng trong chiếc áo sơ-mi vải thô, như hôm nay, rất thích hợp  với vóc người anh và anh đã mặc hồi tháng bảy khi chị từ Mạc-tư-khoa đến.

Xin-xốp lại ôm chặt lấy Ma-sa một lần nữa; anh ngắm mớ tóc sẫm mầu chải nước láng bóng và đôi vai gầy chị đã phủ một chiếc khăn mặt lên trên.

Hai người đứng như thế hồi lâu, giữa chỗ rửa mặt và cửa ra vào, họ không thể rời nhau ra như là ngay sau đó họ đã phải chia tay.

Yên tĩnh đã trở lại trên những vị trí đóng dọc biên giới Mông — Mãn. Quân Nhật chỉ thử tiến công có một lần trong mười lăm ngày đầu tháng chín. Một tiểu đoàn cận vệ, từ Phụng-thiên đến cách đó ít lâu, đã chiếm lĩnh đêm mồng tám tháng chín một trong những cao điểm quan trọng ở cánh bên trái; nhưng sớm ngày hôm sau, chưa kịp củng cố vị trí, tiểu đoàn này đã bị tiêu diệt trên những sườn dốc tro trụi và sỏi đá của cao điểm. Phần lớn công việc này là do pháo binh làm, mau lẹ và gọn đến nỗi bộ binh có nhiệm vụ quét địch trên chiến trường chỉ mất có mấy người. Những trận đánh trên đất thu hẹp ở cuộc xô xát ngắn ngủi ấy.

Ngược lại trên không, như là để bù lại việc không hoạt động dưới đất, quân Nhật hoạt động rắt hăng. Khu trục của ta, theo danh từ Pô-li-nin dùng, «quần quật» từ tinh mơ đến tối, xuất trận bốn, năm sáu lượt trong hai mươi bốn giờ, như thời kỳ gay go nhất của chiến dịch.

Sớm ngày 15 tháng chín, quân Nhật hình như lương đối ở yên, nhưng bắt đầu buổi chiều chúng lại chọc một mũi chớp nhoáng trên những sân bay tiền phương của ta. Phi công của ta lên nghênh chiến và chẳng bao lâu trong vòm trời thảo nguyên có hàng trăm máy bay quần nhau.

Khi các khu trục Nhật-bản và của ta cạn hết xăng, hai bên đều trở về vị trí. Và trong khi lấy thêm xăng, có những chiếc khác đến thay; cuộc quần nhau trên không đó kéo dài suốt ngày trên thảo nguyên.

Mãi đến năm giờ, khi quân Nhật đã mất hơn hai mươi máy bay và bị đuổi hẳn ra khỏi lãnh thổ Mãn-châu, bầu trời mới trở lại yên tĩnh. Đây đó một vài cột khói mỏng mảnh và xa xôi từ mặt đất bốc lên, khói của những chiếc máy bay bị bắn rơi đang cháy nốt.

Pô-li-nin mệt bã người vì sáu lần xuất trận liên tiếp, giờ đây nằm úp một trên đất, dưới cánh chiếc khu trục của anh. Thời gian kéo dài trên cao anh ù cả tai trong đầu vang lên như chuông.

Vừa nghỉ anh vừa nghĩ bụng nếu trong lúc bốc các phi công của anh không nói sai, và nếu bộ phận quan sát ở dưới đất xác nhận báo cáo của họ, phi đội của anh đã hạ được sáu máy bay của địch trong ngày hôm đó. Cũng không phải là một kết quả xoàng, nhưng nếu Cô-xi-ri-ốp có mặt, trong một trận quần nhau như thế này chắc anh ta sẽ hạ thêm được một hay hai chiếc nữa. Như thế sẽ là bảy hay tám chiếc, chứ không phải sáu như ghi trên bảng.

Đây là lần đầu tiên từ khi chia tay nhau, Pô-li-nin nghĩ đến Cô-xi-ri-ốp và anh tự hỏi không biết bây giờ đây anh ta làm gì. Sở dĩ anh nghĩ như thế là vì ban ngày anh vừa đọc một bài báo của tờ «Sự thật» đăng lại trên báo mặt trận nhan đề «Những lý do sâu xa của việc Ba-lan bại trận».

Người ta có thể đọc trong bài báo này sở dĩ quốc gia Ba-lan tan rã vì tất cả những dân tộc ít người ở đó đều bị đè nén và không thể nào có một đạo quân vững chắc với một mớ hỗn độn các dân tộc như thế. Bài báo nói đến việc chính quyền quốc gia Ba-lan áp bức những người U-cơ-ren và Bi-ê-lô-ruýt-xi, lời lẽ rất mạnh, và Pô-li-nin tin chắc rằng không phải người ta viết thế là chỉ nhằm để phàn nàn về tình thế đã xảy ra mà thôi.

Có thể Cô-xi-ri-ốp cũng không thiệt thòi lắm khi anh ta phải gọi về Mạc-tư-khoa. Nếu bây giờ có chuyện gì xảy ra ở phía Tây, người ta có thể tin chắc là anh ta có mặt trong vòng chiến ngay từ ngày đầu.

— Báo cáo đồng chí chỉ huy phi đội!

Pô-li-nin nghe đúng là giọng Xô-lô-cốp, anh trở lưng lại và ngồi dậy nặng nhọc:

— Cậu ngồi xuống đây.

— Bây giờ tôi có thể bay được không?

Xô-lô-cốp đưa tay lên mũ chào và vẫn đứng.

— Đồng ý.

Pô-li-nin liếc nhìn lên vòm trời đã thấy mây bắt đầu kéo đầy và nghĩ bụng ít có triển vọng quân Nhật, sau những tổn thất trong ngày, hôm nay lại cất cánh chuyến nữa.

— Đồng ý — anh nhắc lại, và rồi lại nằm áp bụng xuống đất.

Đã hai tuần nay, Xô-cô-lốp sau khi làm trọn nhiệm vụ phi công, ngày nào cũng bay đi tìm em, nhưng dưới đất, trên trời đều bằn bặt không có tin tức gì. Từ lâu Pô-li-nin đã tìm thấy lời giải thích duy nhất có thể tin được: máy bay đã rơi xuống hồ Xô-lông-sắc và chìm nghỉm không để lại dấu vết. Nhưng Pô-li-nin không định nói điều đó với Xô-cô-lốp. Anh ta đặt nhiều hy vọng trong việc tìm kiếm của mình đến độ anh không muốn báo tin cho mẹ biết trước khi tìm thấy vết tích của em. Nghĩ đến đó, Pô-li-nin nhớ mẹ và nghĩ bụng đã từ lâu lắm rồi, anh không viết thư cho bà cụ.

Ba-cu-lin, thợ máy trên máy bay, cuối cùng cũng không về Mạc-tư-khoa theo Cô-xi-ri-ốp. Vấn đề đặt ra là một dịp khác, nhưng chưa đến, và từ hai tuần nay Pô-li-nin làm nhầu nát trong túi bơ-lu-dông bức thư của anh và bức của Ác-tê mi-ép. Cuối cùng, cách đây một tiếng đồng hồ có một người bạn, một phi công ném bom đêm, gọi dây nói cho biết ngày hôm sau ở chỗ sân bay của anh ta có một chiếc máy bay đi Mạc-tư-khoa.

Phải thay đổi bức thư chút ít, thêm một vài dòng và cho xe gửi ngay chiều nay đến chỗ các phi công bay đêm. Lẽ dĩ nhiên là có thể gửi cho bà cụ hai hay ba hộp bích-quy Trung-quốc có bán ở căng-tin hợp tác xã Mông-cổ trung ương. Ăn cũng tạm, nhưng mầu sắc xanh đỏ nom gớm lên được. Tựu trung, không gửi là hơn, nếu không bà cụ sẽ hoảng lên, nghĩ rằng ở đây anh toàn ăn những của như thế này, và không được dùng món «pi-rô-ghi».

Ý nghĩ đó làm anh mỉm cười. Cố khắc phục mệt nhọc, anh đứng dậy đi về phía lều. Anh vừa bước vào đến nơi thì nghe chuông điện thoại réo.

— Tôi nghe đây — người trực nhật nói. Và anh ta đưa ngay ống nghe cho Pô-li-nin.

Dây nói gọi từ chỉ huy sở không quân. Tổng chỉ huy triệu tập Pô-li-nin vào hồi mười tám giờ.

— Hôm nay tôi không có chiếc U-2 của tôi đâu. Người ta đang thay càng. Đi xe thì mười tám giờ không thể đến kịp. Đồng chí có đồng ý cho tôi sử dụng một máy bay chiến đấu không?

Đồng chí phụ trách ngẫm nghĩ một lát rồi trả lời «đồng ý» và bỏ ống nói xuống.

Bay từ đây đến Kha-mác-đáp chỉ mất gần mười lăm phút. Pô-li-nin ngoài chiếc mũ sắt còn mang thêm chiếc cát két, để vào gặp đại tướng. Năm phút sau anh đã ở giũa trời và tiếp tục bay lên cao. Mặc dù ngày bắt đầu về chiều và trời phủ mây, một chiếc máy bay Nhật nào đó cũng có thể thình lình xô đến trên đầu, và nghênh chiến ở là mặt đất sẽ khó khăn cho anh.

Mười một phút sau, Pô-li-nin bay trên sân bay tiền phương nơi đỗ của những phi đội phóng pháo đêm. Còn ba phút nữa, là đến dải hoành sơn Kha-mác-đáp ngang dọc khắp phía đường giao thông hào. Phía đỉnh trên một cao nguyên rộng nhẵn như chiếc bàn người ta nhìn thấy một bảng lớn quét vôi trắng dùng làm hiệu, theo hình mũi tên, và Pô-li-nin định đỗ xuống đấy. Từ đó đi bộ đến ban tham mưu chưa đến mười phút.

«Lạ thực không biết ông ta gọi mình đến để làm gì» Pô-li-nin nghĩ thầm lúc hãm ga để bắt đầu hạ cánh xuống sân bay.

Lúc đó, theo một thói quen đã thành một cử chỉ tự động, anh quan sát vòm trời một lần cuối cùng về phía bên trái và bên phải. Thật vừa may, vì ở phía bên phải, một chiếc khu trục Nhật-bản xuất hiện bay cao hơn và đang bay xiên ngang về phía anh.

Không còn vấn đề đỗ xuống nữa rồi, phải nghênh chiến. Sau một ngày đặc biệt gay go như ngày hôm đó, quả thật Pô-li-nin đến đây không mảy may có ý muốn lại gặp địch. Việc chiếc khu trục của địch như cố tình hiện ra vào giữa lúc anh định hạ xuống đất làm anh bực mình. Anh lượn một vòng và lao tới. Đợt tiến công đầu tiên ngắn ngủi và không hiệu quả, xảy ra lúc hai bên chạm nhau. Ngay sau lúc đó, tên Nhật định bắn anh vào phía sau và hắn làm một loạt những nhào lộn khiển Pô-li-nin hiểu rằng anh đang chạm trán với một phi công lão luyện và cần phải chiến đấu nghiêm túc với tất cả khả năng của mình.

Cho mãi đến phút mười chín của cuộc chiến đấu, lúc anh đã thấy mồ hôi lạnh toát, chày trên mặt và cổ, Pô-li-nin, mới cảm thấy mình đã bắn một tràng đạn trúng thẳng vào địch. Chiếc máy bay Nhật bắt đầu rơi chúc xuống. Anh nhào đuổi theo. Anh biết có những trường hợp tương tự, phi công Nhật giả vờ rơi rồi khi là là mặt đất lại bình tĩnh cho máy bay vụt bốc lên trốn về căn cứ.

Máy bay Nhật rơi xuống thấp độ năm trăm thước. Lúc đó tên phi công lao vào trong khoảng không và chiếc dù của hắn xòe ra, trời không có gió và mặc dù tên phi công cố kéo dây để lái về phía Đông, hướng Khan-khin Gon, hắn cũng cứ rơi thống xuống chỉ huy sở.

Sau khi biết chắc là địch đã bị hạ, Pô-li-nin lượn một vòng, và với một cảm giác nhọc mệt dữ dội, anh hạ xuống, như đã định, gần mũi tên trên cao nguyên bên chiếc lều nhỏ của cao xạ pháo mà khi bay anh gần như không nhìn thấy,

Giao máy bay cho một người lính gác, anh bỏ mũ ra nhét vào chiếc sà-cột kếch sù của phi công và lấy cát két đội. Cách anh một cây số tên Nhật rơi xuống chậm chậm thẳng vào trong tay những người tử những y-uốc-ta và những lều tham mưu chạy tới.

Sau đó mười phút, Pô-li-nin bị một người lính gác ngăn lại trước cửa hầm đại tướng, anh gọi một sĩ quan tùy tòng nhờ vào báo tin hộ. Anh này nhìn anh một lúc lâu, như muốn chứng tỏ rằng không phải chỉ có tổng chỉ huy quan tâm đến anh, rồi chạy vào báo cáo.

Khi Pô-li-nin bước vào, đại tướng đang đi đi lại lại, hai tay chắp sau lưng.

— Anh làm cái trò kẻ cướp trên chỉ huy sở để làm gì? — ông nói, giọng đe dọa — Thế nào? Quân Nhật đến thăm chúng tôi sao anh lại tống cổ chúng đi? — Ông quay lại Pô-li-nin và mỉm cười.

— Xin đồng chí đại tướng thứ lỗi cho — Pô-li-nin cũng mỉm cười, nụ cười mệt nhọc.

— Anh ngồi xuống — tổng chỉ huy vừa nói vừa ngồi xuống trước bàn — May hắn lại gặp anh trên cao một nghìn thước. Nếu hắn nhảy bổ xuống đầu anh lúc đang hạ cánh thì sao?

— Báo cáo đồng chí trường hợp đó thì gay — Pô-li-nin thú thật.

— Ừ đúng như thế!

Tổng chỉ huy lấy tay xoa trên bàn như muốn xóa câu chuyện đó, rồi đập lòng bàn tay xuống bàn như để đề ra một câu chuyện khác: sau đó ông trình bày vắn tắt nội dung việc triệu tập anh đến chỉ huy sở.

Pô-li-nin và tất cả những người thuộc phi đội của anh — đại tướng lấy hai ngón tay cặp một bên danh sách in trên giấy pơ-luya — được gọi về Mạc-tư-khoa thuộc quyền sử dụng của bộ tổng tư lệnh. Anh em thợ máy ở lại Mông-cổ với máy bay để bổ sung cho những trung đoàn khu trục khác.

— Các đồng chí chỉ huy trực tiếp của anh đã biết rõ tất cả và đã đến sân bay của anh để đôn đốc việc thi hành — đại tướng kết luận — Anh và đơn vị của anh chiều ngày kia phải có một ở Mạc-tư-khoa.

Pô-li-nin nghĩ bụng chắc anh đi về Mạc-tư-khoa trên chiếc máy bay anh định nhờ gửi thư cho mẹ, cách đây một giờ.

— Do đó, ngay từ sớm mai các anh phải cất cánh — đại tướng nói và sau đó im lặng. Pô-li-nin cũng im lặng. Tất cả những điều tổng chỉ huy vừa nói không giải thích được việc ông triệu tập anh đến đây.

— Nếu tôi triệu tập anh đến đây — tổng chỉ huy nói, trả lời câu hỏi thầm lặng của Pô-li-nin — vì lệnh điều động anh về Mạc-tư-khoa là của chính đồng chí Vô-rô-si-lốp. Và thứ hai, vì phi đội của anh đã công tác tốt ở đây và tôi muốn nhân danh ban chỉ huy khen ngợi anh. Và khi khen ngợi anh, tôi khen ngợi tất cả những anh em khác!

Tổng chỉ huy đứng dậy và xiết mạnh tay Pô-li-nin.

— Anh có bay về được sân bay của anh không? Còn giờ giấc thì thế nào, anh đồng ý chứ?

— Báo cáo đồng chí đại tướng về giờ giấc thì được. Nhưng về xăng, tôi ngại không đủ. Tôi đã dùng mất khá nhiều trong chiến đấu. Phải tiếp tế thêm xăng mới đủ.

Đại tướng ấn chuông.

— Anh cho lấy xe đưa thiếu tá về — ông nói với sĩ quan tùy tòng.

Và một lần nữa, ông quay về phía Pô-li-nin:

— Chúc anh lên đường may mắn!

— Báo cáo đồng chí đại tướng — Pô-li-nin nói, ngập ngừng — đồng chí có cho phép tôi hỏi một câu không?

— Được.

— Theo đồng chí thì chúng tôi đi nghỉ phép hay chiến đấu?

Đại tướng im lặng một hồi lầu, như chính ông cũng do dự trước khi trả lời:

— Tôi cũng không biết — cuối cùng ông nói với thái độ đơn giản chân thật của một người không sợ để lộ ra cho cấp dưới thấy là mình không biết cái điều lúc này chưa cần biết.

Khi đi, Pô-li-nin hỏi sĩ quan tùy tòng:

— Ban tình báo có ở cách xa đây không?

— Độ năm chục thước.

— Anh làm ơn dẫn tôi đến đấy.

— Anh muốn xem mặt tên Nhật của anh sao? — Sĩ quan tùy tòng hỏi giọng đầy hứng thú vừa đi trước Pô-li-nin.

— Gặp hắn làm quái gì? Mình muốn gặp một người bạn độ năm phút trong lúc đợi cậu bảo người cho xe đến.

Từ xa người ta đã nghe thấy tiếng lách cách hối hả của một chiến sĩ máy chữ, trong lều ban tình báo — Pô-li-nin vén rèm cứa bước vào; anh nhìn thấy cô đánh máy, đầu tóc bù xù đang đánh máy như một người điên và giữa những tiếng động loạn xạ đó mấy người nữa đang làm việc trước những chiếc bàn ngập dưới hàng đống giấy má. Không ai nom thấy anh vào.

«Bọn cạo giấy» Pô-li-nin nghĩ bụng vừa miệt thị vừa thương hại đối với những người rõ ràng là bị đè bẹp dưới những đống tài liệu, và ngay lúc đó anh nhìn thấy trong một góc chiếc lưng rộng lớn của Ác-tê-mi-ép cúi khom trên bàn.

— Này, Pôn. Cậu có thể rời bỏ công việc bàn giấy của cậu một lúc được không?

Ác-tê-mi-ép quay lại, vui mừng, đưa tay cho Pô-li-nin rồi lấy một chiếc sà-cột treo trên ghế, mở ra và đặt chặn lên núi giấy tờ la liệt trước mặt.

— Phải cẩn thận không gió thổi ở phía dưới rèm cửa lên thì nguy.

— Cậu trở thành một tay cạo giấy thực thụ rồi.

— Có tin đồn là những cuộc thương lượng sắp bắt đầu. Cho nên người ta phải chuẩn bị sắp xếp lại những hồ sơ lấy cung. Không thể nào khác được, trong chiến tranh, cũng cần những tên cạo giấy như bọn mình — Ác-tê-mi-ép nói đùa và liên tưởng việc Po-li-nin đến với trận không chiến vừa xảy ra trên Kha-mác-đáp cách đây nửa giờ.

Đến lượt Ác-tê-mi-ép hỏi:

— Này, không biết có phải cậu vừa mới biểu diễn xiếc cho bọn mình xem không?

— Phải, mình đấy — Pô-li-nin trả lời, rõ ràng là không muốn nói nhiều về chuyện đó, và anh nói lý do anh đến — Cậu có muốn gửi thư về nhà không? Ngày mai mình đáp máy bay đi Mạc-tư-khoa. Mình vẫn còn giữ bức thư lần trước của cậu. Lúc này mình có thể chuộc lỗi được, mình sẽ mang cả hai bức thư về một lúc.

— Mình cảm ơn cậu lắm — Ác-tê-mi-ép kéo một chiếc ghế đẩu dưới gầm bàn ra cho Pô-li-nin ngồi. — Cũng không lâu đâu. Cậu đưa cho mình bức thư gửi lần trước nếu cậu mang theo, mình chỉ thêm vào đấy dăm dòng thôi, từ đó đến nay cũng chẳng có gì đặc biệt.

Ác-tê-mi-ép đã không nói sự thật. Có một sự kiện mới đối với anh rất quan trọng: anh vừa được tặng huân chương Cờ đỏ vì thành tích trong những trận đánh tháng Năm, và đó cũng là điều anh viết thêm vào bức thư trước, rồi gập lại làm hai, anh nhấm nước chiếc bút chì mực và viết lại địa chỉ đã mờ mất một nửa.

— Về điểm này, mình thú cậu đấy — Pô-li-nin nói vừa đứng dậy. Anh không giục Ác-tê-mi-ép, nhưng anh hài lòng thấy Ác-tê-mi-ép viết chóng xong như thế — Tinh mơ ngày mai mình đã phải đi, và từ bây giờ đến đó mình có hàng đống việc phải giải quyết.

— Nếu cậu không có thời giờ đến nhà mình, dán nó lại và gửi bưu điện hộ. Cậu sẽ ở lại Mạc-tư-khoa hay đi xa?

Pô-li-nin nhún vai thay câu trả lời, nhét bức thư vào túi va-rơ rồi bước ra. Ác-tê-mi-ép cũng ra theo. Sự quan tâm tới anh em của Pô-li-nin làm Ác-tê-mi-ép cảm động và anh muốn nói với Pô-li-nin một lời.

— Chúc cậu khỏe nhé! — Pô-li-nin nói vắn tắt vừa rảo bước. Bao giờ anh cũng làm như thế khi anh đoán biết có ai muốn cảm ơn hay biểu lộ tình thân mật đối với mình.

Bóng anh biến mất ngay sau chỗ quặt của giao thông hào, nhưng Ác-tê-mi-ép không vội vàng trở về trong lều. Anh khoan khoái hít không khí mát dịu của buổi chiều và ngắm vòm trời không có sao, xẫm tối lẫn với một đất, lúc này anh đo lường với một cảm giác đặc biệt sâu sắc sự bất lực của mình trước khoảng không gian chia cách anh với Mạc-tư-khoa mà trong vòng bốn mươi tám tiếng đồng hồ gì đó, mẩu gìấy nhỏ anh xé trong cuốn sổ tay nhờ Pô-li-nin mang giúp sẽ vượt qua rất dễ dàng.

Anh tự hỏi:

«Có lẽ nào khi ở đây mọi sự đã xong xuôi, và ở đó, ở biên giới phía Tây, mọi sự bắt đầu, mình lại cứ phải ở lì trên mỏm Kha-mác-đáp này và trú quân ở đày suốt mùa đông? Có lẽ nào mình cứ phải đi lại lúc thì bên sườn phải trong khu vực E-rít U-li-in O-bô, lúc thì bên sườn trái, phía Bu-ia Nua, và mỗi ngày lúc 23 giờ lại làm báo cáo trong đó ghi không có gì cần phải nêu lên cả? Lô-gích sự việc muốn là như thế, và chắc chắn là cũng sẽ như thế. Ở đằng kia, bên phía Tây, dù tình hình thế nào đi nữa, người ta rất có thể không cần đến những công việc của đại úy Ác-tê-mi-ép; còn ở đây, ngược lại người ta không muốn để anh đi, anh, một bánh xe nhỏ bé nhưng quen thuộc của guồng máy tham mưu; người ta rất có thể di chuyển ngay toàn bộ guồng máy đi hàng nghìn cây số, nếu cần, nhưng người ta không thích tháo rời ra từng bộ phận nếu không tuyệt đối cần thiết».

— Ác-tê-mi-ép! — Thiếu tá Bê-len-cốp gọi anh từ trong lều.

— Có — Ác-tê-mi-ép trả lời miễn cưỡng.

— Thôi hóng mát thế đủ rồi! Cậu nghĩ xem cậu có một mống vào ở đơn vị pháo binh số 4 trước đóng ở Trường-xuân không. Mình đang vấp vì thiếu tài liệu ấy đấy.

— Mình vào đây — Ác-tê-mi-ép nói, và nhấc rèm cửa, anh bước vào trong lều.

Bốn mươi tám giờ sau, khuya tối chủ nhật, Pô-li-nin đã ở Mạc-tư-khoa phố Út-xát-sép-ca, tại nhà Ác-tê-mi-ép.

Anh uống trà với bà Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na và Ma-sa từ Vi-a-dơ-ma đến hồi sớm. Chị đến hỏi ý kiến mẹ mặc dù cũng chẳng cần hỏi ý kiến làm gì nữa; cách đây chín ngày, ngay sau khi được lệnh triệu tập, Xin-xốp cùng với một đoàn đi Xmô-len-xcơ; và hôm nay được tin quân ta đã vượt biên giới Ba-lan, Ma-sa khăng khăng tin rằng, chắc anh đã ở đâu phía bên đó rồi và cũng có thể đang chiến đấu dưới bom đạn cũng nên.

Chị nhớ lại hồi mùa xuân Ác-tê-mi-ép đi Mông-cổ cũng đột ngột như thế; và giờ đây, người phi công này từ bên đó trở về đem theo một bức thư của anh. Rõ ràng là đã đến thời kỳ cần làm quen với những đột ngột. Ma-sa không nói điều này với mẹ, nhưng chị hoàn toàn thấy rõ chị không phải đến đây để hói ý kiến thêm, mà chỉ vì chị không thể chịu được cuộc tiến công đầu tiên của cảnh đơn độc.

Lẽ dĩ nhiên chủ nhật đó chị cũng có thể về quê, thăm bố Xin-xốp: nhưng ông cụ, lúc tiễn con ra ga, đã tỏ ra can đảm đến độ Ma-sa nghĩ sau một tuần rồi mà lại còn đến trước mặt ông than phiền về cảnh đơn độc thì thật là yếu đuối quá. Chị không muốn tỏ ra là mình thiếu can đảm trước mặt bố chồng.

Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na biết tâm trạng của chị, tối đó bà không đến câu lạc bộ xưởng máy như đã định từ trước, mà ở lại nhà làm những công việc lặt vặt, vừa làm vừa trò chuyện được.

Bà đã là xong mấy chiếc quần áo lặt vặt trên chiếc bàn ở phòng ăn, đã cuộn hai cuốn len, và dăm đôi bít tất cũ của Ma-sa; rồi bà buộc con gái phải máy hai chiếc áo gối con mới chỉ khâu lược qua để về Vi-a-dơ-ma.

Pô-li-nin đến lúc nửa đêm, khi hai người đã làm xong những công việc vặt trong nhà và đang thảo luận xem «đứa bé sau này là con trai hay con gái». Và cuộc thảo luận làm cả hai mẹ con vui vẻ.

Cứ tính tất cả những việc Pô-li-nin phải làm — lúc anh đến Mạc-tư-khoa đã sáu giờ chiều và sáng hôm sau lại phải đi Min-xcơ — bất cứ ai ngoài anh ra, chắc sẽ ném mấy chữ Ác-tê-mi-ép viết cho gia đình vào một hộp thư nào đó. Nhưng khi đã thuộc về tình bạn, Pô-li-nin rất chú ý làm tròn bổn phận của mình.

Đó là lý do khiến đã nửa đêm anh còn đến bấm chuông ở trước cửa nhà Ác-tê-mi-ép. Một chiếc tắc-xi đợi anh ở dưới còn phải dẫn anh về nhà, ở Mô-ni-nô gặp mẹ. Anh cũng muốn tắm một cái thay quần áo và mang theo một bộ quân phục sạch sẽ cũng như một con dao cạo mới loại «thanh gươm» — thay cho chiếc cũ, vẫn còn tốt, anh để cho Ghi-xa-tu-in người thợ máy của anh ở Mông-cổ. Chiếc tắc-xi đó còn phải chờ anh về Mạc-tư-khoa để anh có thể có mặt tại sân bay trung ương vào sớm tinh mơ hôm sau.

Anh đứng đó, người mỏi mệt và đầm đìa mồ hôi, kiên nhẫn ấn vào một nút chuông không thấy kêu nữa; anh có cảm giác mơ hồ đã đến nhà này một lần nào rồi.

Cuối cùng, để khỏi thắc mắc, anh gõ của trước khi nhét bức thư vào hộp. Ở nhà Ác-tê-mi-ép người ta không quen nghe thấy gõ cửa vào lúc khuya khoắt thế này. Chẳng theo một lô-gích nào, Ma-sa nghĩ đấy là Xin-xốp trở về. Chị lao ra mở cửa.

Trước mặt chị là một thiếu tá không quân; vẻ mặt ngạc nhiên, rõ ràng là anh ta không hy vọng gì có người ra mở cửa.

— Tôi có thể gặp bà Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na không? — Pô-li-nin hỏi, ngập ngừng; nhìn thấy Ma-sa như tự hỏi không biết có lẫn nhà không.

— Mời anh vào — chị vừa nói vừa tránh ra cho anh đi, và anh có cảm giác chị ngắm mình từ đầu đến chân với một vẻ ác cảm nào đó. Thật ra, khi mở cửa, Ma-sa chỉ chờ đợi thấy Xin-xốp về.

Năm phút sau, Pô-li-nin đã ngồi đàng hoàng vào bàn và uống trà. Bà Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na, ngồi đối diện với anh. Bà hết sức cảm động vì mấy chữ con trai gửi về. Còn Ma-sa mặt cực kỳ nghiêm khắc ngồi bên anh. Chị tin chắc rằng Xin-xốp đã ở ngoài mặt trận, và chị quyết định có một thái độ mới đối với những người khách lạ — một thái độ vẫn còn chưa định rõ là thế nào, nhưng từ nay sẽ không giống như trước.

Biết Ma-sa là em Ác-tê-mi-ép, và thấy trên khuôn mặt dễ thương của chị một vẻ dè dặt bẽn lẽn, mà anh vẫn «ưa thích» ở giới phụ nữ, như anh nói, Pô-li-nin nhìn chị với một lòng ngưỡng mộ thành thật. Lúc này anh cũng chẳng tính đến chuyện làm chị phục mình và có quyền hò hẹn một lần gặp gỡ nữa. Anh từ chiến tranh trở về để lại đi đến chiến tranh và những dự định của anh cho tương lai đều hướng vào chiến đấu. Và cũng chính điều đó cho phép anh ngưỡng mộ Ma-sa, chẳng với một ý định gì rõ rệt cả. Anh tính nhẩm trong óc, khi đến những đại lộ bên ngoài, anh sẽ lên tự lái tắc-xi và có thể «mở hết ga» lao về phía Mô-ni-nô, như thế là anh còn được ít nhất nửa giờ để hưởng cái thú ở trước mặt Ma-sa.

— Mà hình như anh đã có đến đây rồi — Bà Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na bảo Pô-li-nin. Bà lại đọc một lần nữa bức thư của con, và lau cặp mắt, bà chăm chú quan sát Pô-li-nin với hai chiếc huân chương của anh, cũng hệt như chiếc huân chương mà từ nay, Pa-sa của bà sẽ đeo trên ngực.

Nhìn thấy bà Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na, Pô-li-nin sực nhớ là mình đã nom thấy cái cổng nhà và cái cửa phòng này một lần rồi: hồi ở Tây-ban-nha về, anh đã đến đây vào một ngày mùa đông, đem một bức thư không tên họ người nhận. Địa chỉ ghi có hai con số ở một góc phong bì: số khu nhà và số phòng.

— Anh còn nhớ không?—Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na tiếp tục nói — Pa-sa không có nhà, và anh nói với tôi ngoài ngưỡng cửa — «Bà có một bức thư». Và rồi «quay phải quay»! như Pa-sa thường nói. Anh có nhớ không?

Pô-li-nin có nhớ. Chuyện đó xảy ra, ngày thứ hai sau khi anh trở về Mạc-tư-khoa, lúc đó đã muộn, tai ù lên vì những câu hỏi không ngớt, lòng xúc động và cũng khá say, đột nhiên anh tuyên bố là anh có một bức thư cần phải mang đi. Đem theo tất cả số bọn bè có mặt ở đấy trong hai chiếc xe, Pô-li-nin đi đến địa chỉ đã ghi trong thư. Và để tất cả đám bạn bè ầm ĩ ở dưới, anh leo lên, bàn tay bướng bỉnh cứ bíu vào cầu thang, và không rời bức thư.

Mỉm cười nhớ lại chuyện cũ, Pô-li-nin ngượng ngùng nói rằng tối đó anh có uống chút ít với bạn bè và vì thế anh muốn hết sức hạn chế những lời giải thích dài dòng.

— Với Pa-sa, cũng thế — bà Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na nói, giọng hiền hậu — Khi nào em nó quá chén một chút và không muốn để lộ ra, là bỗng nhiên nó trở nên cách biệt và làm vẻ quan trọng như một con ngỗng.

Ma-sa không thể giữ được vẻ nghiêm trang, phá lên cười:

— Thế anh gặp Pôn bao giờ? và Pôn viết thư vào lúc nào?

— Tối hôm kia.

— Điều đó thật gần như không thể tưởng tượng được.

— Vì sao?

— Thế hôm kia, Pôn còn ở đó, ngồi bên anh như tôi bây giờ sao?

— Đúng thế, anh ta ngồi đúng như bà lúc này — và Pô-li-nin thoáng cười nhớ đến chiếc bàn của ban tình báo, ngổn ngang giấy tờ, và Ác-tê-mi-ép đang nguệch ngoạc viết bức thư để trên một bó lớn tài liệu, chi chít những chữ tượng hình.

— Vẻ mặt anh tôi lúc đó thế nào ? — Ma-sa hỏi.

— Một vẻ mặt bình thường — Pô-li-nin trả lời thành.thật tin chắc rằng chỉ riêng hình dung từ này tự nó cũng có thể nói lên được tất cả những điều có thể và phải nói về Ác-tê-mi-ép, và khiến cho tất cả những nhận xét khác trở nên vô ích.

Ma-sa mỉm cười. Với bản chất sôi nổi của chị, chị đã thay đổi ý kiến về anh chàng phi công trầm lặng này, vừa rụt rè vừa tự tin thoạt đầu chị không ưa vì bộ mặt đẹp trai quá chăm chút ở đó chị tưởng như đọc thấy sự ngông nghênh vì vạch đường ngôi xinh xinh thẳng tắp và vầng trán đã bắt đầu hói.

— Thế còn vết thương của Pôn thế nào? Pôn đã bình phục hẳn chưa? Anh nghĩ thế nào? — Bà Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na hỏi lần này là lần thứ ba, lại lau mắt và hoàn toàn đặt lòng tin của mình vào ý kiến của Pô-li-nin. Chỉ vừa rồi bà mới biết là Pôn bị thương hồi tháng Năm, khi Pô-li-nin nhắc lại lần gặp gỡ đầu tiên với anh ta ở bệnh viện. Pô-li-nin ít khi được người ta ưa ngay, nhưng thoạt nhìn bà đã mến anh và hoàn toàn đặt lòng tin của mình vào mỗi lời của anh.

— Đó là luật lệ ở chỗ chúng tôi — Pô-li-nin nói giọng trịnh trọng, vừa nhớ đến A-púc-tin — Chừng nào bệnh nhân chưa khỏi, chưa được ra viện.

— Thế có sợ người ta cho Pôn ra viện sớm quá không anh?

Pô-li-nin nhún vai, chẳng biết trả lời thế nào. Ma-sa nhìn mẹ ngạc nhiên; đây là lần đầu tiên chị thấy bà buông thả mình theo tình cảm và hỏi một người gần như xa lạ những câu chẳng ăn khớp gì với nhau và vô ích. Hỏi những câu đó tự bà Ta-ti-a-na cũng thấy là vô ích, nhưng đột nhiên biết tin con bị thương, bà không thể không để lộ bà thương nhớ con và xúc động bởi mấy dòng viết từ bàn tay bây giờ đã khỏi của con đến chừng nào.

Cũng như mọi người chung quanh, bà Ta-ti-a-na không thể đoán biết — chỉ với những tin của hãng thông tân Liên-xô — rằng những tháng vừa qua ở bên Viễn-đông lại xảy ra những cuộc chiến đấu quân sự như thế.

Như thường lệ, các cửa hàng vẫn đầy những mặt hàng, như thường lệ các chuyến tàu vẫn đến Mạc-tư-khoa và lại đi, không có gì thay đổi trong chương trình các buổi truyền thanh, hay trong các bài báo — Đất nước vẫn sống cuộc đời bình thường, nó còn chưa biết một sự căng thẳng nào và như thế cũng chẳng cần phải báo động số đông các công dân về những sự kiện xảy ra bên Mông-cổ làm gì, mặc dù hàng trăm nghìn người trực tiếp hoặc gián tiếp tham dự vào đó. Tình huống này nói lên sức mạnh của xứ sở đất đai mông mênh đồng thời thái độ bình tĩnh của những người lãnh đạo.

Suốt những tháng đó, bà Ta-ti-a-na tắm trong không khí bình yên chung của mọi người. Đời sống của bà theo nhịp thường ngày, tin tưởng và rất người; tin con bà cách đây chưa đầy hai tháng rưỡi chiến đấu và bị thương đến bất ngờ càng gây cho bà một ấn tượng mạnh hơn.

— Hôm qua chúng tôi có đọc báo, hình như mọi việc đã xong xuôi bên Mông-cổ rồi phải không anh? — Ma-sa hỏi cho mẹ hơn là cho mình — Một hiệp ước đã được ký ở Mạc-tư-khoa. Anh nghĩ thế nào, có thật lúc này ở bên đó đã xong hẳn rồi phải không, anh?

— Hôm kia tôi còn chưa nghĩ đến điều đó — Pô-li-nin nói, nhớ đến ngày vừa qua khá gay go của mình trên sông Khan-khin Gon — Nhưng khi người ta đã ký như thế là xong rồi! Lúc này, vấn đề chính là ở phía Tây.

— Mai anh đi Ba-lan phải không ? — Ma-sa hỏi.

— Về hướng ấy...

— Anh làm ơn trả lời tôi — Ma-sa nói, giọng tin tưởng, tay chạm vào tay Pô-li-nin — tôi ở Vi-a-dơ-ma, chồng tôi vừa nhận được lệnh động viên hôm mồng tám và đi Xmô-len-xcơ ngay. Anh nghĩ thế nào, có thể chồng tôi đã có mặt trong những đơn vị hôm nay đã vượt biên giới không?

Nghe đến chữ «chồng tôi» Pô-li-nin tức khắc mất ngay vẻ phấn khởi từ nãy vẫn chói sáng trong cặp mắt. Ma-sa không nhận thấy, nhưng bà Ta-ti-a-na nhìn rõ, bà ái ngại cho anh chàng đã đem giúp một bức thư cho con trai bà từ một nơi xa xôi và lúc này đang nhìn con gái bà với những con mắt đầy ngưỡng mộ như thế. Dù sao, mười phút nữa, anh ta sẽ cầm mũ và ra đi để gặp lại chiến tranh, nhưng mấy câu nói đó về chồng Ma-sa đã lấy mất của anh cô Ma-sa mười phút quá sớm!

— Cũng rất có thể — Pô-li-nin hấp tấp trả lời, anh vội vã nói bất cứ cái gì để Ma-sa không có thời giờ nhận thấy vẻ thất vọng của mình. Chỉ một lát sau anh mới nhận thấy để trả lời một câu hỏi như thế đáng lẽ nên nói một cái gì ngược hẳn, một cái gì như «không chắc» hay «điều đó ít có hy vọng xảy ra» mới đúng. Nhưng muộn quá rồi, và làm như thế mâu thuẫn với tính anh vốn quen nói thẳng những điều mình nghĩ trong bất cứ trường hợp nào.

— Rất có thể — Pô-li-nin nhắc lại, với vẻ đơn giản tự nhiên của một người quen với chiến trận và không thể cho việc một người khác cũng ra mặt trận là một điều kỳ lạ. Nhưng cái đó chẳng sao, anh nói thêm sau một lát im lặng, anh hiểu rằng đây không phải là một người nói chung mà là chồng Ma-sa — Chúng ta chủ trương bảo vệ miền Tây Bi-ê-lô-ruýt-xki và U-cơ-ren thế thôi. Quân đội của bọn phong kiến Ba-lan đã tan rã, nhân dân ủng hộ chúng ta, cho nên có thể chưa đến một tháng tất cả đã xong xuôi và chị lại gặp anh ấy.

— Thế còn quân Đức? — Ma-sa nói, giọng sôi nổi, chị không nghĩ đến Xin-xốp và đến cả bản thân mình nữa, mà nghĩ đến tất cả những cái gì mà danh từ này từ sáu năm nay vẫn gợi đến nỗi ghê tởm và ác cảm trong lòng mọi người.

— Quân Đức à? — Pô-li-nin nói, giọng thản nhiên — Sẽ gặp nhau và sẽ tính sau!

— Không, anh hãy gượm đã — Ma-sa vẫn sôi nổi — tôi đang nói chuyện nghiêm túc với anh. Thông cáo của quân Đức hôm nay báo tin chúng đã đến gần Brét Li-tốp, và Brét Li-tốp có phải là miền tây Bi-ê-lô-ruýt-xki không? Nếu như thế sẽ có chuyện gì xảy ra?

— Một khi chính phủ đã tuyên bố về miền Tây U-cơ-ren và Bi-ê-lô-ruýt-xki nghĩa là chúng ta sẽ làm việc đó — Pô-li-nin trả lời tin tưởng.

— Và nếu quân Đức vào trước? — Ma-sa nhấn mạnh. Chị hết sức muốn Pô-li-nin trả lời mình một cách thành thật.

— Thì chúng ta đề nghị họ quay trở lại. Và nếu họ không chịu, thì ta sẽ tống họ ra ngoài — Giọng Pô-li-nin vang vang lên.

— Nhưng như thế là chúng ta sẽ đánh nhau với chúng nó?

— Phải — Pô-li-nin nói, và anh hồi tưởng rõ ràng đến kỳ lạ chiếc «Mét-xê-sơ-mít» cuối cùng trên sông E-brơ anh đã cho ăn một tràng đạn từ biệt trước hôm anh rời khỏi Tây-ban-nha. Chiếc máy bay phát xít chìm nghỉm trong nước, và Pô-li-nin lượn một vòng rộng, nhìn một lần cuối cùng con sông E-brơ dưới vòm trời mùa đông, giống như một dòng chì, những núi đá đỏ, tuyết đọng trong các hốc khe, lấm tấm điểm màu trắng.

— Dĩ nhiên, chúng ta là những người chống phát xít — anh nói đột nhiên, và mặc dù câu nói thình lình đó kết luận cho những ý nghĩ không nói ra, Ma-sa và bà Ta-ti-a-na cũng hoàn toàn hiểu ý anh.

Pô-li-nin đứng dậy và muốn nói lời từ biệt. Bao giờ anh cũng làm việc đó một cách ngắn gọn, nghĩ rằng một người đứng dậy để đi chứ không phải để bắt đầu bằng việc giải thích dông dài rằng mình sắp sửa ra đi.

Lúc sắp đi, anh còn nói điều gì với Ma-sa. Chuyển đến cho chị một vài lời nữa của Ác-tê-mi-ép mặc dù tất cả đã chuyển rồi, nhận đem một bức thư cho chồng chị, mặc dù Xin-xốp và anh ít có hy vọng gặp nhau. Nhưng anh dẹp ngay ý muốn này, xiết chặt bàn tay to lớn và mềm mềm của bà Ta-ti-a-na Xê-pa-nốp-na, bắt tay Ma-sa, đi về phía hành lang, mở cửa và biến mất. Anh làm việc đó hết sức vội vã đến độ khi anh đã ở cầu thang rồi hai mẹ con bà Ta-ti-a-na mới thật sự nhận ra là anh đã đi rồi.

— Anh ta dễ thương đấy chứ — Bà Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na nói với vẻ trìu mến bà đã có ngay từ khi Pô-li-nin đến — Thế là cũng có những người trở về nhà! — bà nói thêm, lúc này hoàn toàn chỉ nghĩ đến con trai bà ở Mông-cổ và quên bẵng đi một cách ích kỷ là không thể nói như thế được về Pô-li-nin.

Ma-sa ngồi gần bàn không nói gì. Chị nhìn mẹ và lần đầu tiên chị hiểu sức mạnh tình yêu của chị đối với Xin-xốp làm chị đơn độc đến chừng nào: trước kia có một người mà cả hai mẹ con chị yêu hơn hết tất cả và đã gắn bó hai người lại là Pôn. Lúc này một sự thông cảm như thế không bao giờ còn có được nữa. Không ai có thể bao giờ yêu Xin-xốp mạnh như chị, không ai có bổn phận phải yêu như thế, kể cả mẹ chị. Chị biết việc đó là dĩ nhiên và tất nó phải như thế; nhưng ý nghĩ này vẫn làm chị buồn, chắc hẳn vì chị có ý thức rõ về nó và vì trong rất ít ngày nữa chị đã phải ngồi trong chuyến xe điện đêm, trống rỗng và kêu ken két, để ra ga lấy vé đi tới một thành phố ở đó Xin-xốp đã ra đi được chín ngày rồi.

Khi Pô-li-nin đã đi quá đại lộ ngoại ô, anh để người lái xe ngồi sang bên và bắt chiếc xe già cũ phóng tám mươi cây số một giờ, đến Mô-ni-nô mất chưa đến sáu mươi phút.

Anh leo lên ba tầng gác của một ngôi nhà đẹp mới xây dựng năm ngoái cho gia đình những cán bộ cao cấp, ấn chuông và ngay liền đó nghe thấy phía sau cánh cửa có tiếng chân bước tíu tít của mẹ.

Chẳng hỏi ban gì, bà mở cửa, như bà linh cảm thấy trước là anh về.

— Mẹ.

Mặc dù Pô-li-nin thân hình tầm thước, anh cũng phải cúi xuống để hôn mẹ.

— Cô-li-a — bà vừa nói vừa hôn những cái hôn nhỏ và mau trên má anh, chẳng lộ vẻ ngạc nhiên một chút nào trước việc anh về — Đưa va-li đây mẹ mang cho.

— Thôi mẹ để mặc con ! — Pô-li-nin trả lời với thái độ trìu mến tôn kính thường xuyên khi anh nói với bà, anh đi về phía phòng mình, một tay xách va-li một tay nắm chặt lấy vai mẹ gần như nhấc bổng bà lên khỏi mặt đất.

— Sao con cứ nhấc bổng mẹ lên thế này! Mẹ có biết bay đâu! Con phấn khởi như thế vì con đã thành một thanh niên khỏe mạnh rồi phải không?

Pô-li-nin đặt va-li xuống đất, để mẹ ngồi trước bàn; rồi ngồi đối diện với bà anh hỏi:

— Thế nào, mẹ nom con khỏe thật phải không?

— Nhìn mắt, con, người ta sẽ nói là không — bà cụ nói vừa nhìn kỹ mặt con trai — Con mệt hay sao đấy?

— Cũng hơi mệt mẹ ạ — Pô-li-nin nói, và đến lượt anh chăm chú nhìn mặt mẹ.

Anh nhận thấy rõ mẹ anh đã quá năm mươi tuổi từ lâu rồi và nét mặt bà đã thay đổi nhiều từ một phần tư thế kỷ nay. Nhưng anh vẫn có cảm giác rằng thật ra khuôn mặt ấy bao giờ cũng như lúc này, không trẻ, không già, mà chỉ đơn giản, khuôn mặt của một bà mẹ; nó vẫn chưa mất những nét ngày xưa với cặp mắt thấu hiểu tất cả đến độ hình như tràn ngập cả khuôn mặt, và tất cả khuôn mặt chỉ thu lại có hai con mắt.

Ngắm nhìn mẹ như thế rồi, Pô-li-nin quyết định nói ngay rằng tinh mơ hôm sau anh lại đi để bà không kịp chuẩn bị cho một vấn đề khác.

— Xa không? — bà hỏi, nét mặt không thay đổi mặc dù những lời Pô-li-nin nói, làm bà ngạc nhiên và buồn phiền.

— Đến Min-xcơ đã, rồi sau mới biết, mẹ ạ.

— Làm gì? — Bà không bao giờ nói với ai về những công việc và chức vụ của con, nhưng bà thích biết chi tiết anh sẽ công tác ở đâu và làm gì.

— Hiện giờ con thuộc quyền điều động của ban tham mưu quân khu Bi-ê-lô-ruýt-xi.

— À, mẹ chưa nói chuyện với con! — bà vỗ tay — Li-đe Gri-gô-rốp-na hôm nay có đến đây uống trà với mẹ (Li-đi là vợ chính trị viên đơn vị của Pô-li-nin trước khi anh chuyển sang Mông-cổ). Chị ta chúc mừng mẹ, bảo rằng con đã được đề bạt làm đại tá hôm qua! Con biết chưa?

— Con biết rồi, mẹ ạ — Pô-li-nin trả lời, quả anh có được khen ngợi ở bộ Quốc phòng thật khi anh đến trình diện sau khi từ trên máy bay xuống.

— Thế làm thế nào để chuẩn bị trang phục cho con bây giờ? — bà cụ tỏ vẻ lo lắng — Con chỉ có bộ quân phục thiếu tá cũ...

— Có gì khác đâu ? — Pô-li-nin nói — Người ta sẽ sửa bộ quân phục trung tá cũ thành bộ quân phục đại tá... Mẹ còn giữ một vài chiếc cầu vai dự trữ cho trường hợp này chứ?

Anh biết rằng bà cụ có một chiếc hộp kẹo cũ trong đó bà để dành những chiếc dải bằng xen-luy-lô-ít hay bằng vải, những thứ trang sức, những huy hiệu gài trên bìa cứng, cả những «khối vuông» nhỏ, thời kỳ anh còn là trung úy. Bà gật đầu, im lặng rồi nói:

— Thế con được phong đại tá mà lại chưa nhận công tác gì sao?

Câu hỏi đó giấu một câu hỏi khác, quan trọng hơn, canh cánh bên lòng bà hơn nhưng bà không đặt ra: liệu con bà có đi Ba-lan nơi hôm nay bộ đội ta đã tiến quân vào hay ở lại Min-xcơ, trong ban tham mưu?

— Chắc là người ta sẽ không giữ con ở Min-xcơ lâu — Pô-li-nin trả lời đoán biết câu hỏi của mẹ — con sẽ nhận công tác. Nhưng tất cả những cái đó sẽ không lâu đâu, tạm thời thôi mẹ ạ.

— Mẹ thích con đến đâu công tác một thời gian dài, — bà cụ nói đột nhiên — con sẽ được cấp một nhà ở hẳn hoi và mẹ sẽ đến vơi con. Con chưa kịp đến và con đã lại đi rồi và mẹ, mẹ ở đây như một con chim cu trong tổ lạ.
 
— Sao lại lạ, hở mẹ ?

— Đúng thế. Nói rằng có nhà cửa hẳn hoi chỉ là một cách nói: con có ở đây bao giờ đâu. Cả đến đồ đạc lúc bày biện cũng không có con.

— Ồ, thế càng tốt. Chiếc tủ bát đĩa này mới sắm phải không mẹ?

— Phải, mẹ mua đấy. Mẹ lấy tiền ở quỹ tiết kiệm.

— Mẹ làm thế là đúng. Mẹ cũng biết rằng mẹ là một đại thủ quỹ của con chứ gì.

— Con thấy nó thế nào? Có vừa ý không?

— Thì con đã nói với mẹ là khá rồi cơ mà. Nó có bao nhiêu chân? Bốn phải không?

— Bốn — bà cụ trả lời, lúng túng.

— Ồ thế thì tuyệt quá ! Giữ nó lại mẹ ạ — Pô-li-nin phá lên cười.

— Hôm qua mẹ như linh cảm thấy là con sẽ về. Đêm đã khuya, mà mẹ vẫn chưa muốn đi ngủ. Con thấy không, mẹ chưa mặc quần áo ngủ. Và sớm nay, mẹ lại làm món pi-rô-ghi. Vì buồn phải không? Phải, không có con ở đây, mẹ buồn lắm Cô-li-a ạ. Đằng đẵng hết ngày này sang ngày khác lủi thủi đi một mình trong nhà. Tháng vừa rồi, thằng bé Đi-mi-tri ốm, nó mắc một thứ sởi nhẹ. Li-đi không đem nó đi bệnh viện, nên mẹ đem con Vê-ra về đây để tránh bị lây. Có khi sự không may của người khác lại đâm hay. Lúc trả con Vê-ra về, mẹ thấy buồn lạ.

— Nhưng mẹ làm bánh để cho ai ăn?

— Mẹ cũng chẳng biết nữa. Mẹ dọn cho con ăn nhé! Nhưng có lẽ con đã ăn với bạn hè rồi ?

Bà nói câu đó không chút ngụ ý trách móc. Bà biết con bà thích dùng thời giờ rỗi rãi để bù khú với bạn bè; bà nhớ tất cả những bạn anh quen trong những doanh trại khác nhau anh đã qua; bà còn thấy buồn khi phải xa một vài người bà mến một cách đặc biệt, bà hỏi thăm họ và tỏ ra khổ sở nếu Pô-li-nin trả lời không biết gì về họ.

— Mẹ cứ dọn ra, hai mẹ con ta cùng ăn với nhau, con chỉ mới uống trà thôi.

— Có phải hấp nóng lại món pi-rô-ghi không?

— Nếu mẹ muốn.

Nhìn mẹ đi vào bếp, Pô-li-nin nghĩ bụng: «Ở đây bà cụ cũng buồn thật, mình phải lấy vợ mới được».

Và một lần nữa, anh lại thấy buồn khi nghĩ đến Ma-sa đã lấy chồng. Khi nghĩ đến việc lấy vợ, không hiểu sao bao giờ anh cũng nghĩ, anh sẽ lấy chị hay em của một. người bạn tốt nào đó của anh.

Sau khi đã cho bánh vào lò, bà cụ trở lại dọn bàn ăn.

— Ở nhà đã uống mừng sức khỏe của con — bà cụ nói vừa lấy trong chiếc tủ buýp-phê mới một chai vốt-ca đã vơi nhiều

— Cả mẹ cũng nhấp nhấp một tí chút.

— Nhưng không có con ở nhà, mẹ uống với ai mới được chứ?

— Có Pê-ti-a Cô-xi-ri-ốp đến chơi.

— Đến hồi nào, hở mẹ?

— Ngay sau khi anh từ biệt con, trở về đây. Hai vợ chồng anh ấy về chơi với các bạn cũng ở Mô-ni-nô, anh ấy đến thăm mẹ trước. Đi với cả Na-đi-ét-đa A-lếch-dê-ép-na. Chị ấy đẹp lắm. Một người đàn bà ai trông thấy cũng phải để ý! Nhưng đi bên vợ, nom anh cũng bảnh chẳng kém gì. Anh ta nói chuyện về con, về cuộc đời của con.

— Anh ta không kể chuyện con với anh ta cãi nhau chứ?

— Không. Anh ấy nói là chắc con cũng sắp trở về. Rồi anh ấy bảo mẹ «Bà đem vốt-ca ra đây, bà Hê-len Ăng-đrê-đi-ép-na! Cháu muốn uống rượu chúc mừng sức khỏe Ni-cô-la». Anh ấy uống hết một cốc to, bảo vợ cũng uống và ép cả mẹ uống nữa, anh ta cứ ép mẹ mãi. Rồi anh ta đi lấy tất cả những tấm ảnh ở trên báo của con và đưa cho vợ xem. Chị ta thích bức ảnh anh ta chụp chung với con, cả hai cùng mặc áo ca-na-diêng và đứng bên cạnh máy bay của mình. Chị ta thích quá, và hỏi xin mẹ.

— Mẹ có cho không?

— Anh ta cứ lấy. Và nói «Nếu Ni-cô-la ở nhà, anh ấy cũng sẽ cho cháu. Bà cứ bảo với anh ấy là cháu lấy tấm ảnh này đấy».

— Đúng — Pô-li-nin gật đầu — Con còn một bức nữa như thế.

— Nhưng nó nhỏ hơn — bà cụ nói, bà vẫn ân hận là đã không kiên quyết và đã cho Cô-xi-ri-ốp tấm ảnh — Một người đàn bà đẹp — bà nhắc lại, rồi bà thở dài, bực mình vì con bà vẫn chưa lấy vợ, và đi vào bếp lấy bánh.

Còn lại một mình, Pô-li-nin đến gần chiếc bàn làm việc đã lâu năm, khi nào dọn nhà hai mẹ con cũng mang theo.

Những ngăn dưới đề dăm cuốn sách về hàng không cùng với những vở cũ và những cuốn tóm tắt; những bức ảnh để ngổn ngang, đầy ngăn kéo trên phần lớn là do anh chụp — anh vẫn chụp ảnh lấy trong những giờ rỗi rãi.

Một bức ảnh y như bức ảnh Cô-xi-ri-ốp đã lấy đi, nhưng khổ nhỏ hơn, nằm bên trên. Bức ảnh anh chụp cùng với Cô-xi-ri-ốp và Bô-rít O-vét-sơ-kin giờ đã mất rồi, cả ba đứng trước những chiếc khu trục của mình, những «sa-ta», những «mũi tẹt» như người Tây-ban-nha quen gọi. Bên cạnh họ là ba người thợ máy Tây-ban-nha, trong số đó có người thợ máy của anh tên là Giô-dê, anh này đã hy sinh sau đó một tuần khi sân bay bị ném bom, vì anh ta muốn cứu chiếc máy bay của mình bị bốc cháy.

Phía sau những chiếc máy bay người ta nhìn thấy ngôi nhà nhỏ màu trắng của ban tham mưu, rồi những khoảng xa khô cằn của mùa hạ và sau nữa người ta đoán thấy Ma-đơ-rít. Người ta không thể nhìn thấy thành phố này trên ảnh, nhưng người ta biết là nó ở sau những khoảng xa đó. Hôm ấy trên vòm trời Ma-đơ-rít, mỗi người đã hạ được một chiếc «Gioong- ke» và họ chụp ảnh cả bộ ba cùng với những thợ máy của họ chính là để ăn mừng thắng lợi.

Vừa ngắm bức ảnh và vừa tiếp tục trong đầu câu chuyện nói ở nhà Ác-tê-mi-ép về quân Đức, Pô-li-nin nhớ lại tất cả cùng một lúc: chiếc «Mét-xe-sơ-mít» cuối cùng trên sông E-brơ, chiếc «Mét-xe-sơ-mít» đầu tiên hạ trên Ma-đơ-rít, việc Xan-tan-đơ thất thủ tại đó anh phải tự tay đốt chiếc khu trục «mũi tẹt» người ta nhìn thấy trong ảnh, vì quân phát xít đã đến gần sân bay mà chỉ còn xăng vừa đủ để tưới đốt các máy bay.

Kỷ niệm về Xan-tan-đơ gợi lên trong anh những kỷ niệm khác tàn nhẫn và cay đắng mãi mãi gắn liền với Tây-ban-nha với tình trạng thiếu thốn liên miên về chất đốt, về đạn, lựu đạn, máy bay, tất cả những thứ mà bọn phát xít có thừa mứa.

Chiếc khu trục cuối cùng của anh bị đạn bắn đến độ không còn chỗ nào nguyên vẹn, thế mà anh vẫn phải dẫn phi đội chống với hàng mười, mười lăm, hai mươi chiếc «Fi-át» và «Mét-xe-sơ-mít».

Anh còn nhớ lại lúc từ biệt ga Bác-xơ-lon, tiệm rượu vắng ngắt, những chiếc bàn nhỏ đá hoa vỡ nát và người lính tình nguyện bé nhỏ trong binh đoàn quốc tế lầm lì và chua chát, nhờ anh đưa giúp một bức thư về Mạc-tư-khoa vào đúng địa chỉ mà anh vừa đến lúc nãy.

Tất cả những cái đó trong ký ức của anh vừa xa xôi vừa gần gũi biết bao! Nếu một lần nữa phải chiến đấu, trong số tất cả những kẻ thù anh sẽ chọn đúng bọn phát xít lái những chiếc máy bay no nê xăng và đạn dược và quen thói năm bay ba chiếc xúm lại đánh một.

Anh nghĩ đến chúng, lòng đầy căm thù, bất giác anh nắm tay lại lúc nào không biết.

— Con đánh nhau với ai thế? — mẹ anh hỏi lúc bưng một chiếc mâm con pi-rô-ghi vào và nhìn thấy thái độ bừng bừng sát khí của anh.

Anh bỏ nắm đấm ra không nói gì và ngồi vào bàn ăn vừa liếc nhìn lên đồng hồ: từ đây đến lúc đi còn chưa đầy bốn tiếng nữa.

Đêm 18 tháng chín, Pê-tơ-ra-sếch phải rời căng lên gặp viên dự thẩm, một tên đại úy cao lêu đêu và gày của «sở liêm phóng trung ương».

Việc hỏi cung tiến hành trong một ngôi nhà hai tầng quét vôi trắng, rất quen thuộc đối với mọi người trong căng Ác-giơ-lét và ở không cách xa cửa chính là bao. Đó là nhà bưu điện cũ bây giờ dùng làm bàn giấy của căng.

Viên đại úy không phải người vùng này, mà ở Pa-ri, cũng như hai viên sĩ quan khác hỏi cung ở hai gian bên. Các cuộc hỏi cung đã kéo dài từ ba ngày nay và thường chấm hết giống nhau: những người tình nghi bị nhét lên xe phủ kín và chuyển đến cách đó tám mươi cây số trong một căng dành riêng cho «những ngoại kiều thù địch».

Pê-tơ-ra-sếch biết người ta chuyển đến đó không phải chỉ riêng những người ở Ác-giơ-lét, mà còn từ tất cả các căng tập trung, nơi từ sáu tháng nay, những chiến sĩ của đạo quân cộng hòa và những người Tây-ban-nha lánh nạn, sống sau những hàng rào dây thép gai.

Mục đích của việc lập trại này là tập trung vào một chỗ tất cả những người tình nghi là có hoạt động cộng sản. Pê-tơ-ra-sếch biết điều đó. Vì anh có chân trong ban lãnh đạo bí mật của trại; do việc các đồng chí Pháp cho cho truyền đến tất cả mọi tin tức, nên Pê-tơ-ra-sếch biết trước rằng sớm hay muộn mình cũng bị hỏi cung và khi giữa đêm anh có mặt ở trụ sở cảnh sát, thái độ anh còn bình tĩnh hơn thái độ của viên đại úy phụ trách hỏi cung anh nhiều.

Cả hai người mắt đều đỏ: viên đại úy vì ba ngày hỏi cung và Pê-tơ-ra-sếch vì ba đêm mất ngủ. Đêm là thời gian thuận tiện nhất đề truyền đạt cho các đồng chí biết những tin tức nhận được của các đồng chí người Pháp, Pê-tơ-ra-sếch vừa làm công tác đó xong và chợp mắt chưa được nửa tiếng khi bọn sen đầm đến kéo anh dậy.

Anh ở một trong số những chiếc lều mua bằng tiền ủng hộ của anh em lao động Pháp. Những chiếc lều này được gửi đến trại từ tháng sáu, nhưng giữa đường, nó như độn thổ đi đâu mất. Cho mãi đến tháng tám khi những người cộng sản dọa đem vấn đề này ra chất vấn ở hạ nghị viện, người ta mới tìm thấy những chiếc lều này ở vùng ria trại và cho chuyển đến bên kia hàng dây thép gai. Pê-tơ-ra-sếch nhớ đến chuyện đó khi anh ngồi trước mặt viên dự thẩm và anh khẽ nở một nụ cười giễu cợt.

— Anh thích thú cái gì? — Viên đại úy vừa ghi ba câu trả lời đầu tiên: tên: Giăng Pê-tơ-ra-sếch, tuổi: hai mươi bảy, dân tộc: Tiệp.

— Trái lại, điều tôi đang nghĩ làm tôi khổ tâm.

— Cái gì làm anh khổ tâm?

— Ở trại chúng tôi vừa nhận được những chiếc lều đẹp quá khiến tôi rất tiếc phải rời bỏ chiếc lều tôi đang ở.

Anh nói câu đó giọng rất khó nghe, nhưng bằng một thứ tiếng Pháp khá đúng mẹo luật mà anh học trong sáu tháng ở trại: khi bị giam người ta học một ngoại ngữ mau lẹ.

— Và tại sao anh lại nghĩ rằng anh sẽ rời bỏ nó? — Viên đạt úy hỏi, vội vàng.

— Nếu không, xin phép ông, cho tôi trở về đấy — Pê-tơ-ra-sếch nói, không giấu giếm vẻ giễu cợt và làm như sắp đứng dậy.

— Anh nhận được những tin tức từ đâu?

— Tôi linh cảm thấy như vậy — Pê-tơ-ra-sếch trả lời, giọng khiêu khích và vẫn giễu cợt.

Viên đại úy dự thẩm im lặng. Hắn ta cũng khá thông minh để hiểu rằng ở trại người ta biết nhiều chuyện. Trong ba ngày hỏi cung, hắn đã có thể nhận thấy chỉ ở vài người sợ hãi, mà lại chính là những người không cần phải đem đi khỏi Ác-giơ-lét.

Còn như hy vọng việc hỏi cung bất thình lình sẽ làm cho những người như viên sĩ quan trong binh đoàn quốc tế này kinh ngạc và hoảng sợ — hy vọng lúc đầu của viên dự thẩm — giờ đây tự hắn cũng thấy là một trò hoàn toàn ngu xuẩn.

Đâu là vẻ kinh ngạc khi con người cáu kỉnh bé nhỏ ngồi trước mặt hắn kia, môi mím và tay nắm chặt, khuôn mặt hốc hác và đã rụng hết lông, đang nhìn xoáy vào thịt hắn như chính anh ta đã biết tên tuổi và sinh quán của hắn từ lâu rồi.

Chiếc ghế đẩu Pê-tơ-ra-sếch ngồi cao quá đến độ Pê-tơ-ra-sếch át cả viên dự thẩm lúc ấy ngồi đàng hoàng trong chiếc ghế phô-tơi của hắn; từ chỗ ngồi cao anh có thể nhìn rõ khuôn mặt gày gò nhưng không xấu, đôi ria mép tự phụ và mái tóc hung rẽ giữa thẳng tắp của viên đại úy.

Pê-tơ-ra-sếch không biết tuổi và sinh quán của hắn, nhưng thật ra hôm qua anh đã được các đồng chí Pháp cho biết tên hắn cũng như hai tên kia và biết chúng chó má đến mức nào.

Hắn tên là Ô-guýt-stơ Đoóc-vi-li-ê. Theo những tài liệu Pê-tơ-ra-sếch nhận được, viên đại úy không phải là một thằng ngớ ngẩn, nhưng hắn là một tên mắc bệnh thần kinh hay có những cơn giận bất thình lình; nhiều lần hắn đã dọa đánh những người bị giam, nhưng chưa bao giờ dám làm, chắc là vì sợ sẽ sinh ra to chuyện. Rõ ràng là hắn ở nhóm phát xít của tên đại tá Đờ la Hóc-rơ; thời Mặt trận bình dân hắn đã phải trốn khỏi Pa-ri và công tác một năm ở châu Phi, nhưng giờ đây tất cả những cái đó lẽ dĩ nhiên chỉ có thể có lợi cho bước đường công danh của hắn.

«Tóm lại, một thằng khá đê tiện», Pê-tơ-ra-sếch nghĩ bụng Anh nhớ lại mảnh giấy nhận được qua hàng rào, hôm qua, trên có viết những ghi chú vắn tắt về tên đại úy, và anh nhìn hắn với một con mắt căm thù lạnh lùng.

— Dân tộc gì? — Tên này hỏi; hắn đã đọ mắt  với Pê-tơ-ra-sếch một lúc nhưng giờ đây mắt hắn cúi xuống nhìn tờ biên bản.

— Tiệp.

Đại úy liếc nhanh trên một hồ sơ để trong một chiếc ngăn kéo bản giấy hé mở: Pa-ri đã gửi cho hắn tài liệu vắn tắt về tất cả những «ngoại kiều thù địch» càn phải chuyển đi. Trong cột dân tộc, hắn đọc thấy chữ: Tây-ban-nha.

— Anh nói dối! Sao ngày mới đến căng anh nhận là người Tây-ban-nha, mà hôm nay anh lại tuyên bố là người Tiệp.

— Vì hồi mùa xuân tôi còn tự hỏi không biết ngài Đa-la-đi-ê có nộp tôi cho Hít-le cùng với tất cả nước Tiệp-khắc không. Bây giờ, từ hai tuần nay, các ông làm ra vẻ đánh nhau với Hít-le, nếu các ông làm thế thì sẽ phiền cho các ông.

Viên đại úy đấm tay xuống bàn. Hắn muốn đánh Pê-tơ-ra-sếch, nhưng rủi thay; người chiến sĩ tình nguyện của binh đoàn quốc tế tay chân lại chẳng bị xiềng xích gì cả; để đánh anh một cách an toàn, cần phải gọi những tên sen đầm ở phòng bên. Nhưng mới bắt đầu hỏi cung mà đã làm thế thì khá sớm quá, vả lại người ta cũng không thể tin vào tất cả các tên sen đầm được, cũng vẫn là bọn chúng phụ trách canh gác căng; thế mà, cứ buổi tối là ở trong căng người ta biết hết những chuyện đã xảy ra buổi sớm ở bên ngoài.

Lưỡng lự, viên đại úy giữ nắm đấm xiết chặt trên bàn một lúc, rồi hắn duỗi tay ra, gõ gõ trên đám hồ sơ, bàn tay buông xuống, xoa xoa trên đầu gối, hai bên khoé miệng nhếch lên.

Hắn vội chấm dứt những câu hỏi sơ bộ và bắt đầu hỏi rất nhanh, không ngừng lại ở một câu nào đặc biệt và lần nào cũng làm ra vẻ hài lòng về câu trả lời.

Những câu hỏi phần nhiều là về Tây-ban-nha.

— Anh ở đâu đến Tây-ban-nha?

— Ở Tiệp.

— Năm nào.

— 36

— Qua đâu?

— Qua nước Pháp.

— Vô lý! Hồi đó biên giới đóng rồi.

— Chắc là không phải đóng đối với tất cả mọi người.

— Những ai đưa anh qua biên giới?

— Lâu ngày quá tôi không còn nhớ được chi tiết nữa.

— Có thể là anh sẽ nhớ?

— Không, lâu quá rồi.

— Anh là cộng sản phải không?

— Chống phát xít.

Pê-tơ-ra-sếch chờ đợi viên đại úy sẽ ngừng lại ở câu hỏi này, nhưng hắn ta làm ra vẻ hài lòng về câu trả lời và bắt đầu lại hỏi anh về căng Ác-giơ-lét: Pê-tơ-ra-sếch có ý nghĩ gì về căng này, anh có vấn đề gì không bằng lòng không, có phải anh đã gửi đơn khiếu nại cho ban phụ trách căng và để phát biểu những lời khiếu nại đó, anh đã tập trung mọi người trong căng lại, anh có phải là ủy viên trong ban chấp hành chi bộ cộng sản bí mật của căng không?

— Không — Pê-tơ-ra-sếch trả lời, và anh trả lời đúng sự thật, vì theo như nguyên tắc «lồng người», một đồng chí khác làm nhiệm vụ của anh ngay sau khi bọn sen đầm giải anh đi.

— Nhưng anh là cộng sản?

— Như lời đã nói với ông, tôi chống phát-xít.

— Tại sao anh lại không có can đảm nói toạc ngay ra mình là cộng sản?

Pê-tơ-ra-sếch trả lời là anh không muốn thi đua can đản, với ngài dự thẩm. Anh chỉ không muốn làm trí nhớ ngài dự thẩm phải thồ thêm những chi tiết không cần thiết về lý lịch của anh. Anh chủ tâm chỉ trả lời những câu hỏi về những điểm chính của vấn đề, như việc cách đây sáu tháng anh đã vượt biên giới nước Pháp cộng hòa và anh bị giữ trong trại tập trung vì anh là một người lính trong đạo quân của nước cộng hòa Tây-ban-nha. Việc anh là cộng sản hay không chẳng quan hệ gì đến chuyện đó cả. Người ta giam anh trong một trại tập trung và hiển nhiên là cuối cùng người ta sắp thả anh ra. Nếu không phải như vậy, thì anh không hiểu lý do và mục đích cuộc hỏi cung này để làm gì.

Anh nói điều đó không che giấu vẻ giễu cợt của mình. Viên đại úy im lặng một lúc lâu. Vì công việc, hắn cổ hết sức nén những tình cảm của hắn xuống.

— Anh nghe đây — cuối cùng hắn nói, giọng gần như bình tĩnh — anh nhận rằng anh không phải cộng sản, nhưng tôi không tin, vì anh không dẫn chứng được. Do đó, mặc dù anh chối, tôi cũng cứ bắt buộc phải coi anh như một đảng viên cộng sản. Hợp lý chứ?

— Tôi chẳng chối và cũng chẳng nhận gì cả — Pê-tơ-ra-sếch nói — tôi chỉ cho rằng trong trường hợp hiện giờ, câu hỏi của ông ra ngoài đề và do đó, tôi không muốn trả lời.

— Thế nào, anh cho rằng câu hỏi của tôi ra ngoài đề? — tên đại úy hỏi lại — Ra ngoài đề? — hắn lặp lại to tiếng hơn — Trong khi việc anh được thả ra hay bị giữ lại là do câu trả lời của anh về vấn đề đó, quyết định.

— Tại sao việc tôi được thả ra hay bị giữ lại lệ thuộc vào câu trả lời của tôi về vấn đề đó? — Pê-tơ-ra-sếch hỏi, làm ra vẻ chú ý và cúi người về phía trước.

Phấn khởi khi nhận thấy cử chỉ này, viên đại úy ệch người ra đằng sau, lấy tay gõ gõ một lúc xuống bàn không nói gì, và nghĩ một hồi lâu — Pê-tơ-ra-sếch có thể cam đoan rằng viên đại úy đếm đến hai mươi — rồi hắn mới nói:

— Trong lúc nước Pháp, trung thành với các bạn đồng minh đổ máu trên chiến trường thì Mạc-tư-khoa, đất thánh cộng sản của các anh ký một hiệp ước không xâm phạm lẫn nhau với nước Đức. Trong những điều kiện ấy, chúng tôi không thể tin vào bọn cộng sản người nước ngoài thuộc loại anh được, vì các anh cho rằng bao giờ nước Nga cũng đúng. Đúng ngay cả khi ký một hiệp ước không xâm phạm lẫn nhau với Đức. Với Đức! — viên đại úy kêu lên một cách hùng hồn và xua tay phẫn nộ. Nhưng, tên đại úy thõng tay xuống và tiếp tục bài đít-cua với vẻ thung dung của một người không khôn khéo lắm định nói chỉ như phớt qua những điều chủ yếu — Nhưng nếu anh và những người như anh cuối cùng có can đảm nhận rằng ít nhất trong việc này Mạc-tư-khoa đã sai lầm, và đã phản bội lại lý tưởng cộng sản; nếu các anh tuyên bố công khai điều đó thì...

— Thỉ sao... Pê-tơ-ra-sếch hỏi.

— Thì, nước Pháp đã đổ máu trong cuộc đấu tranh chống nước Đức, có thể coi các anh như những người trung thành và có thể xét đến việc thả các anh ra.

Lần thứ hai nghe thấy nói đến việc nước Pháp đổ máu, Pê-tơ-ra-sếch phải cố kiềm chế nét mặt mình. Đúng hôm nay, một tờ báo vương vãi trong trại, công bố con số những tổn thất trong hai tuần đầu của cuộc chiến tranh Pháp — Đức mà người ta đã gọi là cuộc chiến tranh kỳ cục: vài chục người bị chết và bị thương suốt dọc mặt trận.

Giọng cảm động của viên đại úy rõ ràng là khôi hài, nhưng điều hắn nói làm hận thù rộ lên trong Pê-tơ-ra-sếch, khiến đầu anh, từ nãy đến giờ nóng bừng vì xúc động và mệt nhọc, bỗng trở nên sáng suốt và lạnh lùng: một tên khiêu khích đang ngồi trước mặt anh có trách nhiệm hãm hại dù chỉ là một vài người, lúc chuyển họ từ một căng này sang một căng khác, bằng cách buộc họ ký vào một bức thư lên án bản hiệp ước Xô —Đức. Pê-tơ-ra-sếch hình dung bức thư đó, in trên báo «Bình dân», dưới đầu đề «Những chiến sĩ trong binh đoàn quốc tế phản đối hiệp ước Xô — Đức», và anh quyết định một cách lạnh lùng sẽ bắt tên đại úy này phải tự lột mặt nạ. Và báo trước việc này cho tất cả những người sắp bị gọi lên lấy khẩu cung được biết.

— Nhưng tại sao? — Pê-tơ-ra-sếch nói chậm chạp và như ngập ngừng, vẫn giữ vẻ chăm chú của mình — nhưng tại sao nếu muốn hòa bình, nước Nga lại cứ buộc lòng phải chiến đấu bên cạnh Anh, Pháp? Cách đây một năm nước Nga sẵn sàng bảo vệ Tiệp-khắc, nhưng các ông lúc đó, các ông lại không muốn. Lúc này, nước Nga không tin các ông nữa.

— Phải! — Viên đại úy la to, lại bị đà hùng biện bốc lên. —   Phải! Tôi biết anh là người Tiệp và trái tim Tiệp của anh bị tổn thương. Nhưng tim tôi, trái tim sĩ quan Pháp, nó cũng bị tổn thương. Phải! Anh có muốn tôi nói cho anh biết không, đấy, đấy là sự sai lầm bi thảm của chúng tôi. Nhưng lúc này, bằng việc bào vệ Ba-lan, nước Pháp đã lấy máu mình rửa lỗi đó.

Lần thứ ba nói đến máu đổ mắt hắn trợn lên đến độ chỉ còn nhìn thấy lòng trắng.

— Và trong thời gian đó, nước Nga, nước Nga của anh muốn hòa bình, như anh nói, lại tuyên bố chiến tranh với nước Ba-lan đã bị dìm trong máu!

Hắn kéo ngăn kéo trái mạnh đến nỗi đánh rơi nó xuống đất — việc này cũng làm giảm tác dụng hắn mong muốn một phần nào — và rút ra một tờ báo, ấn dưới mũi Pê-tơ- ra-sếch.

— Anh hãy đọc đi.

Tên đại úy lại chễm chệ ngồi trong chiếc phô-tơi, khoanh tay trước ngực với một vẻ bi kịch, và rình nét mặt của Pê-tơ-ra-sếch.

Đây là một tờ báo của đảng Xã hội địa phương in buổi chiều, trang đầu in tít to «Người Nga tuyên bố chiến tranh với Ba-lan và đang vượt biên giới Ba-lan». «Người bôn-sê-vích tuyên bố hủy bỏ việc nhượng lại cho Ba-lan những tỉnh của U-cơ-ren và Bi-ê-lô-ruýt-xi gồm mười ba triệu người». Ở dưới có một thông điệp của chính phủ Xô-viết gửi đại sứ Ba-lan ở Mạc-tư-khoa. Pê-tơ-ra-sếch đọc đi đọc lại trang báo một cách vội vàng, nét mặt thản nhiên, vì anh cảm thấy mắt tên đại úy nhìn anh chằm chằm.

Cuối cùng, thưởng thức vẻ sốt ruột rõ ràng của hắn, anh đọc lại bức thông điệp một lần thứ tư, lần này không vội vàng, rồi anh gấp cẩn thận tờ báo lại làm hai và đưa nó qua mặt bàn.

— Cảm ơn. Ở trại báo chí thường đến chậm mất một ngày.

— Đấy có phải là một sự thay đổi kỳ quặc đối với một nước xã hội chủ nghĩa không? Anh nghĩ thế nào? — tên đại úy nói, giọng đắc thắng, không chú ý đến vẻ châm biếm của Pê-tơ-ra-sếch. Hắn tưởng anh choáng váng. Hắn kết luận vội vàng như vậy khi nhìn thấy nét mặt lạnh cứng và thản nhiên của anh trong lúc anh đọc báo.

Pê-tơ-ra-sếch im lặng. Anh lắng nghe những gì xảy ra phía sau cánh cửa. Bọn sen đầm nói chuyện khẽ với nhau và thỉnh thoảng một tiếng lách cách vang lên: chắc là chúng đang chơi súc sắc, nghe thấy tiếng quân súc sắc rơi trên bàn.

Vừa nghe, Pê-tơ-ra-sếch vừa do dự giữa thái độ im lặng đến cùng một cách khôn ngoan và lòng thèm muốn nói một vài lời suy nghĩ hết sức chín chắn với tên phát xít còm nhòm này.

Thật ra làm viên đại úy thất vọng, có thể là anh sẽ bị đánh: nhưng căm thù hình như thắng lý trí và sợ hãi.

— Thế nào anh nghĩ về tất cả những cái đó thế nào? — viên đại úy nhắc lại câu hỏi, giọng nhấn mạnh có vẻ đắc thắng.

— Tôi nghĩ gì về tất cả những cái đó à?

Pê-tơ-ra-sếch tụt xuống ghế, bước một bước về phía bàn, và tỳ hai tay vào bàn, anh nghiêng người sát gần viên đại úy đến nỗi hắn bất giác lùi lại.

— Thứ nhất, tôi thấy sung sướng vì Liên-xô không làm cỗ sẵn cho các anh sơi và không có ý đánh nhau với nước Đức chỉ vì các anh muốn thế. Thứ hai, nếu người Nga vượt biên giới Ba-lan và nếu thêm mười ba triệu người nữa sẽ sống dưới chế độ xã hội chủ nghĩa, tôi đây không phải là Lê-ông Blum để vò đầu bứt tai về chuyện đó. Thứ ba, nếu dù sao một ngày kia người Nga cũng đánh nhau với Hít-le, đó là vì họ, vì tôi, và vì những người như tôi chứ không phải vì anh và những người như anh.

Nói đến đây, Pê-tơ-ra-sếch suýt ấn ngón tay vào ngực viên đại úy khiến’hắn giật mình nhảy lùi lại đằng sau cùng chiếc ghế phô-tơi.

— Sau cùng, thứ tư — Pê-tơ-ra-sếch bắt đầu nói mày tao với tên đại uy  với một thái độ hỗn xược lạnh lùng — mày không những là một con lợn phát xít, một tên khiêu khích bẩn thỉu, mày còn là một thằng ngu!

Nghe tiếng đại úy thét, bọn sen đầm miễn cưỡng bỏ dở canh súc sắc, chạy đổ xô vào. Chúng trói hai tay Pê-tơ-ra-sếch và được tên đại úy khuyến khích chúng đánh anh hồi lâu; trong khi đó tên đại úy lại vào ngồi trước bàn làm việc và, vừa có làm ra vé thản nhiên, vừa viết biên bản cuộc hỏi cung. Thỉnh thoảng hắn lại ngẩng đầu với một tiếng cộc lốc: «Nữa». Nhưng những ngón tay dài và khẳng khiu của tên đại úy mắc bệnh thần kinh này không chịu tuân theo hắn cứ run lên bần bật. Pê-tơ-ra-sếch kịp nhìn thấy điều đó bằng con mắt trái của anh còn chưa việc gì. Thường thường bọn sen đầm Pháp hay đánh tù bằng khăn mặt ướt, để không lưu lại vết tích gì trên người, nhưng lần này, được tên đại úy tán thành, chúng đánh Pê-tơ-ra-sếch như đòn hội chợ, chẳng giữ gìn gì nữa. Sau cùng viên đại úy nói:

— Thôi ngừng lại! Đem hắn đến đây ký biên bản — Hắn giở đến trang cuối cùng, đứng dậy và khoanh tay trên ngực, hắn ra đứng dựa vào tường. Hắn sợ đứng gần bên Pê-tơ-ra-sếch và không chế ngự được cảm giác đó. Vả lại, hắn không chịu được khi nhìn thấy máu.

Ba tên sen đầm xúm vào lôi Pê-tơ-ra-sếch đến trước bàn: hai tên vặn tay anh, tên thứ ba đi sau đỡ lấy cổ, khi chúng đến sát bên hắn, tên sen đầm vặn tay phải bỏ ra, nhúng một chiếc bút vào mực và nhét vào giữa những ngón tay Pê-tơ-ra-sếch. Hắn đứng ra bên, sẵn sàng lại nắm lấy tay anh.

Mắt bên phải Pê-tơ-ra-sếch không nhìn thấy gì; qua mắt bên trái sưng húp chỉ hơi he hé một tí, anh nhận thấy mơ hồ những cột trên trang giấy và chữ viết hình như ngả về một phía.

Pê-tơ-ra-sếch khó nhọc nuốt một cục máu lớn, anh nắm lấy chiếc bút chiếu lệ, và biết trước điều mình sẽ làm, anh nghiêng người về phía trước, sung sướng cảm thấy bàn tay nắm cổ mình gần như cũng buông ra.

Lúc đưa bút tiến gần tờ giấy, anh ném nó lên không, vùng ra để chiếc cổ áo va-rơ rách lại trong tay tên sen đầm, và ngã áp khuôn mặt đẫm máu vào tờ biên bản, rồi ngẩng lên ngay và anh lại áp mặt một lần nữa, như một con dấu lên mặt giấy. Lúc ngất đi, anh cảm thấy chúng vặn tay anh đến gẫy nát.

Khi tỉnh dậy, anh thấy mình nằm trên sàn một chiếc xe ca của cảnh sát đóng kín mít đương lăn trên một con đường gồ ghề.

Hòm xe tối om. Cựa quậy đầu, Pê-tơ-ra-sếch cảm thấy một vật gì dưới gáy mình như một chiếc áo vét hay một chiếc măng-tô. Phía trên, ở bên trái và bèn phải, anh nghe tiếng những người ngồi trên ghế thở và ho.

Lấy tay phải sờ sờ, anh chạm vào một chiếc giày có cổ, rồi một chiếc thứ hai, một chiếc thứ ba.

Một người nói tiếng Tây-ban-nha.

— Hình như anh ta cựa quậy thì phải.

— Đồng chí tỉnh chưa? — Một giọng nói thứ hai hỏi Pê-tơ-ra-sếch nghe quen thuộc.

Pê-tơ-ra-sếch không trả lời. Anh không biết có những ai ở trong xe và nhỡ bọn sen đầm lẫn vào đấy thì sao. Và anh cũng không chắc là mình có thể nói được, vì môi và lợi sưng vù lên lúc này như không phải của anh nữa.

Đáng lẽ trả lời, anh đưa lưỡi liếm hàm răng. Hình như anh mất ba chiếc ở hàm dưới và bốn chiếc ở hàm trên, gần như về phía bên trái tất cả.

Để nhẹ bàn tay phải trên ngực, anh sờ bàn tay trái; nó sưng vù và tê cứng. Chắc không phải gẫy mà là trẹo xương ở khuỷu tay thôi.

— Đồ súc vật! — Giọng thứ nhất lại nói bằng tiếng Tây-ban-nha — Chúng đánh người ta đến chết ngất thế kia.

— Khẽ chứ! — Tiếng người thứ hai nói, lúc này Pê-tơ-ra-sếch đã nhận ra. Đó là tiếng Mác-ti-ne, một trong những ủy viên của ban chấp hành bí mật.

«Thế ra cả anh ta cũng bị bắt», Pê-tơ-ra-sếch nghĩ, ân hận.

— Khẽ chứ — giọng Mác-ti-ne nhắc lại — bọn sen đầm có thể biết tiếng Tây-ban-nha.

— Mặc xác chúng — người thứ nhất nói — tôi cóc sợ.

— Tôi cũng vậy, nhưng có thể là chúng biết tiếng Tây-ban-nha, cho nên nói gì phải cẩn thận.

— Cả cái bình nước của mình chúng cũng tước mất — mới thoạt nghe những chữ đầu của giọng thứ ba nói bằng một thứ tiếng Tây-ban-nha rất khó nghe, Pê-tơ-ra-sếch nhận được ngay. Đó là anh chàng Ba-lan I-át-xin-xki, thợ luyện kim ở Vác-xô-vi, quân tình nguyện thuộc binh đoàn quốc tế, Pê-tơ-ra-sếch biết anh này từ hồi còn ở bên Tây-ban-nha. Anh ta thuộc đảng Xã hội Ba-lan, nhưng chắc bọn sen đầm cho anh là cộng sản, vì anh là một người hay gây gổ và luôn luôn gây sự trong các phòng giấy của căng Ác-giơ-lét.

Quay đầu lại và cọ má vào mặt len sù sì, Pê-tơ-ra-sếch hàm ơn nghĩ đến chiếc áo cũ, chắc là của I-át-xin-xki, kê dưới đầu anh

— Này, có phải áo của cậu không? — anh hỏi chậm chậm giọng yếu ớt và rít lên như thổi còi, chính anh cùng không nhận được ra tiếng nói của mình nữa.

— Phải — I-át-xin-xki trả lời — Chắc là cậu muốn uống nước lắm, nhưng không có.

— Người ta bảo là sắp đến nơi rồi — Mác-ti-ne nói — Đến đó anh em sẽ kiếm nước cho cậu.

— Cảm ơn.

Pê-tơ-ra-sếch nằm im mấy phút không nói gì.

— Này — anh quay đầu về phía I-át-xin-xki lúc ấy ở gần kề anh nhất ngay bên trái phía trên đầu, và nói khẽ — Cậu biết tin Hồng quân đã vượt biên giới Ba-lan rồi chứ?

— Rồi — I-át-xin-xki trả lời — đó là điều đầu tiên viên đại úy nói với mình.

— Thế cậu trả lời hắn thế nào?

— Rằng việc đó chẳng dính gì đến mình cả.

— Nhưng thật ra cậu nghĩ thế nào?

— Mình nghĩ rằng đó là một việc tốt, nếu cùng với việc giải phóng những người dân U-cơ-ren và Bi-ê-lô-ruýt-xi, Hồng quân cứu luôn cả người Ba-lan thoát khỏi ách Hít-le.

— Cậu nghĩ rằng có thể làm ngay được chuyện đó không?

— Mình không biết — I-át-xin-xki nín lặng. Còn Pê-tơ-ra-sếch anh nghĩ rằng ở đó, bên Liên-xô, người ta đang làm đúng điều cần phải làm lúc này trước tình hình thế giới tư bản chủ nghĩa điên rồ bị chiến tranh xé ra làm hai mảnh. Kể trong tình trạng gần như bất tỉnh nhân sự của Pê-tơ-ra-sếch, suy nghĩ được như thế phải nói là đặc biệt sáng suốt.

— Cậu thấy trong người thế nào? — I-át-xin-xki hỏi.

— Khá.

— Cậu nghĩ đến ai thế.

— Đến Xta-lin.

— Người ta chuyển chúng ta đi cũng đã khá lâu rồi đấy nhỉ. — giọng nói đầu tiên, Pê-tơ-ra-sếch không quen, nói bằng tiếng Tây-ban-nha.

— Người ta dẫn chúng ta đến biên giới nước Đức để đưa chúng ta vào mõm Hít-le — Mác-ti-ne nói, và Pê-tơ-ra-sếch đoán thấy nụ cười mỉa mai rất quen thuộc của anh ta trong tối.

— Lúc này thì ít có triển vọng xảy ra điều đó — giọng thứ nhất trả lời, nghe không vững lắm.

— Thế thì cứ cho là mình đưa cũng được — Mác-ti-ne nói và sau một lát im lặng, anh nói thêm giọng giễu cợt chua chát — Dù sao, ngay từ bây giờ nước Pháp của Đa-la-đi-ê, lấy cớ đánh nhau với nước Đức của Hít-le, qua con người bọn chúng ta, cũng đang dẫn châu Âu chống phát xít — từ một trại giam một hàng dây thép gai đến một trại giam ba hàng dây thép gai và dẫn đi giữa một đêm đen ngòm, trong một chiếc xe ca cảnh sát. Chẳng phải có một cái gì tượng trưng trong đó hay sao?

Trước ngày các đơn vị Xô-viết tiến quân vào U-cơ-ren và phía tây Bi-ê-lô-ruýt-xi một hôm, thông tấn xã Liên-xô truyền đi một bản thông cáo bản tin cuộc thương lượng giữa Mô-lô-tốp và Tô-gô đại sứ Nhật-bản ở Mạc-tư-khoa đã chấm dứt.

Sau khi bại trận, người Nhật nhượng bộ về tất cả những điểm mà cách đây không lâu, báo chí Nhật-bản còn ngoan cố khăng khăng không chịu.

Họ công nhận ngừng bắn với việc quân đội hai bên đóng hai bên tuyến đã chiếm lĩnh lúc bấy giờ, cụ thể là dọc biên giới Mông—Mãn, điều kiện mà cho đến nay quân Nhật vẫn một mực không chấp thuận. Điều thứ bốn của hòa ước quy định, sau khi thương lượng xong, sẽ tổ chức trao đổi tại chỗ tù binh và xác những người bị chết.

Tinh mơ ngày 17 tháng chín, quân Nhật báo qua ra-đi-ô là chúng sẽ cử đại biểu đến khu vực trung lập, phía nam Nô-mun Khan Buốc O-bô.

Sáu giờ sáng, Khu-đi-a-cốp, phụ trách đơn vị chiếm lĩnh Nô-mun Khan O-bô nhận được điện thoại của ban tham mưu tập đoàn.

Anh được lệnh chuẩn bị đón các đại biểu đối phương trong khu vực trung đoàn anh. Khu-đi-a-cốp bố trí một lối đi qua hàng rào dây thép gai và chuẩn bị sẵn sàng, với hai chiến sĩ nữa đi cùng với anh.

Khu-đi-a-cốp gọi điện thoại cho ban chỉ huy tiểu đoàn phụ trách tuyến một, ra lệnh bóc hai thước dây thép gai và thay vào đó một hàng rào hai thước có thể tháo rời ra được. Rồi trái với thói quen cứ hai ngày mới cạo mặt một lần và tự cạo lấy, hôm ấy anh cho gọi người cắt tóc đến. Sau khi cạo mặt xong, anh mặc một chiếc áo bơ-lu-dông mới, thắt một xanh-tuy-rông cũng mới, màu vàng nhạt, lấy ở trong va-li ra.

Chuẩn bị xong, anh đánh thức Xa-en-cô đêm trước mãi khuya mới đi ngủ, trình bày cho anh ta rõ và hỏi ý kiến về việc lựa chọn các chiến sĩ đi theo mình. Cuối cùng hai người đồng ý chọn Con-xốp và chuẩn úy thuộc trung đội trung đoàn bộ. Chuẩn úy lúc nào cũng ở ban tham mưu, không có dịp nổi bật trong chiến đấu. nhưng là một cựu binh tháo vát và linh hoạt, một chiến sĩ dũng cảm đáng quý đến độ Khu-đi-a-cốp nghĩ ngay đến anh ta. Xa-en-cô đề nghị Con-xốp.

Thoạt đầu Khu-đi-a-cốp còn do dự chút ít khi nghĩ đến hình dáng khá xấu trai của Con-xốp, nhưng cuối cùng anh chặc lưỡi và tuyên bố «Đồng ý».

Thật ra khi gọi điện thoại từ ban tham mưu đến, Sơ-mê-lép nói hai chiến sĩ chứ không phải hai cán bộ. Nhưng sau khi cân nhắc kỹ, Khu-đi-a-cốp và Xa-en-cô cho rằng không ai sẽ kêu ca về chuyện cô dâu quá đẹp.

Khu-đi-a-cốp cho gọi Con-xốp và chuẩn úy lên, ra lệnh cho họ chuẩn bị và một lần nữa lại ngồi một mình trong hầm cùng với Xa-en-cô. Trong lúc chờ đợi Sơ-mê-lép, hẹn sẽ đến ngay, anh rút ra bốn lần chiếc gương nhỏ vẫn để trong túi và cuối cùng tuyên bố một cách bực mình là quân Nhật cố tình chọn khu vực anh phụ trách hoàn toàn vì ác ý. Như là chúng không thể dẫn xác và cờ trắng của chúng đến trung đoàn bên! Ở đó đại tá Xi-rô-tin sẽ tiếp chúng. Anh chàng Xi-rô-tin này thì đúng là có thớ người!

— Cứ để chúng nhìn cậu thì đã sao? — Xa-en-cô trả lời gay gắt một cách trìu mến.

— Thì mình có cái gì là ưa đâu? — Khu-đi-a-cốp nói vừa liếc nhìn hình thù xấu xí của mình khinh bỉ một cách thành thật và quên bẵng ngay nhận xét của chính anh về Con-xốp. — Khi chúng nhìn thấy tôi, chúng sẽ nghĩ là tất cả đều như tôi.

— Thì đúng như thế! — Xa-en-cô nói gay gắt — Cậu chỉ huy 117. Trung đoàn cậu đã làm chúng đo đất khoảng ba nghìn người. Chúng cứ việc lấy cậu để đánh giá!

— Phải đấy — Khu-đi-a-cốp bỗng xúc cảm nói — Dù sao chúng ta cũng đã bảo vệ lãnh thổ Mông-cổ!

Anh nhớ đến cuộc đi thăm trung đoàn vừa qua của đồng chí Soi-ban-san, và tự nhiên anh bỗng ưỡn thẳng vai lên, tự hào.

Hôm đó ủy viên hội đồng quân sự đã giới thiệu Khu-đi-a-cốp như chỉ huy trưởng một trong những trung đoàn xuất sắc nhất tham dự đánh chiếm cao điểm Pét-san. Đồng chí Soi- ban-san đã nồng nhiệt xiết chặt tay anh và chỉ nói có mấy lời «Xin thay mặt nhân dân cảm ơn các đồng chí».

Nhưng đồng chí đã để biết bao nhiêu tình cảm trong mấy lời nói đơn giản ấy và trong cái bắt tay của mình khiến Khu-đi-a-cốp lúc đó cảm thấy như là cả nhân dân Mông-cổ bắt tay người chỉ huy trung đoàn bộ binh 117.

— Chúng ta đã lấy ngực và máu chúng ta bảo vệ họ — Khu-đi-a-cốp nhắc lại, trong óc nghĩ đến tất cả những chiến sĩ của trung đoàn đã ngã xuống để đổi lấy chiến thắng hôm nay. Sau hết anh nghĩ đến Ba-ta-lốp, và anh lấy bút chì vạch trên bản đồ địa điểm các đại biểu Nhật-bản sẽ phải qua.

— Cứ cho rằng từ giờ chúng sẽ không đến quấy rầy nhân dân Mông-cổ nữa. Nhưng sau đó?

— Cái gì, sau đó à? — Xa-en-cô lặp lại, không hiểu.

Khu-đi-a-cốp trải tấm bản đồ gấp nếp ra. Tấm bản đồ ngừng lại hai mươi cây số sau biên giới Mãn-châu. Bằng điệu bộ, anh kéo dài nó về phía Mãn-châu và về phía Trung-quốc.

— Cậu hãy nói cho mình biết ở đó người ta còn đau khổ lâu nữa không?

Xa-en-cô nhún vai.

— Không, cậu hãy trả lời mình đi! — Mắt Khu-đi-a-cốp thường thường là rất bình tĩnh, lúc đó cháy lên dữ dội như là anh sắp sửa tập hợp các chiến sĩ của anh đi chiến đấu và cùng họ vượt biên giới Mãn-châu ngay lúc bấy giờ.

Câu chuyện bị gián đoạn vì Sơ-mê-lép và Ác-tê-mi-ép đến để ấn định trước những thể thức tiến hành cuộc thương thuyết.

Sau khi đã thảo luận xong mọi điểm, Sơ-mê-lép ở lại trong hầm uống trà với Khu-đi-a-cốp và Xa-en-cô: còn nửa giờ nữa bọn Nhật mới đến. Ác-tê-mi-ép từ chối không uống trà và đi ra ngoài hít chút không khí mát lạnh của buổi sớm.

Đi đi lại lại trong hào, anh nghe rõ những mẩu chuyện mỗi lần đi qua trước hầm. Khu-đi-a-cốp không ngừng hỏi Sơ-mê-lép:

«Anh có thể nói rõ hơn cho tôi về điểm này không?» Chỉ ngại đến lúc thương thuyết bị nhầm lẫn, anh luôn luôn đưa ra những câu hỏi mới. Sơ-mê-lép kiên nhẫn trả lời, nhưng cũng tỏ ra hơi bực.

Ác-tê-mi-ép cũng có mặt ở đấy khi Sơ-mê-lép đề nghị với tổng chỉ huy cho phép anh ta được dự cuộc hội đàm với quân Nhật. Đại tướng từ chối phắt, và chỉ càu nhàu nói: «Thế thì vinh dự cho chúng quá...» Sau đó ông giải thích nếu bên phía quân Nhật người ta có một thiếu tá, mà bên ta lại cử một đại tá, chúng có cảm giác là chúng ta tha thiết với việc này hơn chúng, trong khi thực tế hoàn toàn trái lại.

— Để trung đoàn trưởng 117 gặp là đủ. Vì quân Nhật vác cờ trắng đến khu vực của anh ta, thì anh ta thảo luận với chúng. Đó là quyền tuyệt đối của anh ta. Gọi điện thoại báo cho trung đoàn trưởng 117 biết — Và ông hất đầu về phía Ác-tê-mi-ép — Còn về phiên dịch thì anh chọn người khác ở cấp bậc thấp hơn,

Sơ-mê-lép đáp:

— Chỉ có hai người cấp bậc thấp hơn anh ta, nhưng lại biết tiếng Nhật ít hơn.

Thật là bất ngờ, vì chỉ có trong những trường hợp đặc biệt Sơ-mê-lép mới không đồng ý với cấp trên. Ác-tê-mi-ép nhìn anh ngạc nhiên vẻ cảm ơn.

— Trong trường hợp này — tổng chỉ huy nói, sau một lát suy nghĩ, và ông lại hất đầu về phía Ác-tê-mi-ép — Ít nhất anh ta cũng phải bóc bớt sao đi.

Như thế là Ác-tê-mi-ép, tạm thời bị hạ cấp, trở thành một thiếu úy. Mới đầu anh thấy việc đó khôi hài, nhưng anh cảm thấy ngay rất nhiều những khó chịu nhỏ nhặt, vì mặc dù ở cấp bậc mới, anh vẫn tự cảm thấy mình là đại úy.

Thoạt đầu, lúc gần đến chỉ huy sở 117, muốn biết rẽ về phía nào, anh xuống xe và gọi một trung úy. Thật ra, trung úy cũng chỉ đường đi cho anh, nhưng trố mắt nhìn anh hết sức ngạc nhiên. Lên đến xe rồi, nghĩ đến thái độ của anh ta; Ác-tê-mi-ép mới sực nhớ là mình đeo cấp hiệu thiếu úy, và người trung úy anh vừa ngoắt tay gọi như một cấp dưới chắc hẳn sẽ cho anh là một tên sĩ quan tùy tòng ở ban tham mưu, hỗn xược vào loại hiếm có. Rồi, khi đến gần chỉ huy sở, nhiều chiến sĩ nhìn anh chăm chú quá mức và bỏ đi vừa sôi nổi nói thầm với nhau một cách thú vị. Chắc là cái thân hình đồ sộ của anh, theo ý kiến họ, như có hơi quá khổ đối  với một thiếu úy.

Cuối cùng, vừa rồi, giữa lúc anh đi bách bộ trong chiến hào, một đại úy khẳng kheo, mặt nghiêm nghị chắc là một tay «hắc» trong bộ đội chiến đấu, hai lần đi qua đi lại bên anh. Lần thứ nhất, anh ta chỉ nhìn anh bằng một con mắt ác cảm, vì anh đứng nghiêm không «rắp» lắm. Lần thứ hai, không chịu được nữa, anh ta nghiêm khắc đề nghị thiếu úy tìm một chỗ khác để đi chơi. Trong đường hào này, trước hầm trung đoàn trưởng, không phải là chỗ thích hợp để làm việc đó. Xong, đại úy quay gót và đi với vẻ «sĩ quan chiến đấu» đến độ ngay cả lưng anh ta cũng nói lên tất cả sự khinh bỉ đối với Ác-tê-mi-ép: lại một anh chàng sĩ quan dự bị nào vừa chân ướt chân ráo đến đây chẳng biết phép tắc là mô tê gì cả.

Xa-en-cô, Khu-đi-a-cốp và Sơ-mê-lép vội vã ở trong lều bước ra.

— Xong rồi! — Sơ-mê-lép nói với Ác-tê-mi-ép — Người ta gọi điện là chúng đã tới.

Cả bốn người đi độ hai trăm bước trong hào phía cuối có một chỗ loe ra để bố trí súng máy; người ta đặt một khẩu mắc-xim ở đó.

Vào khoảng sáu trăm thước trước mặt, có năm tên Nhật: ba ở giữa, hai tên khác lùi xuống một chút, ở hai bên. Chúng phất hai lá cờ trắng lớn. Tất cả những cái đó nổi bật lên qua ba hàng dây thép gai căng trước vị trí của ta.

Ở trong hào chật quá. Ngoài chỉ huy và chính trị viên trung đoàn, Sơ-mê-lép, Ác-tê-mi-ép, Con-xốp và chuẩn úy — hai người sau này chân tê đi vì phải chờ lâu quá — còn có một chục sĩ quan lấy đủ các thứ lý do đến đấy để nhìn, dù chỉ là ở xa, xem hai bên gặp nhau ra sao.

— Được! — Sơ-mê-lép nói vừa nhìn bọn Nhật vẫn đang phất cờ trắng — Cho cờ trắng ra. Các anh có một lá chứ!

— Có, đã chuẩn bị sẵn rồi — Khu-đi-a-cốp nói

— Cắm nó xuống và tiến.

— Có cần mang mấy chiếc đi theo không ? — Khu-đi-a-cốp hỏi — Chúng tôi đã chuẩn bị trước những lá cờ nhỏ mang theo.

— Cắm ở đây một lá cờ lớn. Với bọn chúng thế cũng là quá đủ rồi. — So-mê-lép nói nghiêm khắc.

Anh kiên quyết theo lời tổng chỉ huy, nói rằng quân Nhật cần thương lượng hơn bên ta, và anh nhất định xử sự theo tinh thần ấy.

— Anh hãy thử tưởng tượng một chút, nếu các anh mang cờ đi theo mà chúng không mang theo thì các anh làm thế nào? Chẳng lẽ vứt dọc đường à?

— Thế nếu chúng mang cờ theo?

— Thì cứ để chúng mang, mặc kệ.

— Một lần nữa, đề nghị anh nói rõ — Khư-đi-a-cốp hỏi Sơ-mê-lép — Nếu chúng chào, ta có phải chào lại không? Và nếu chúng đưa tay ra bắt?

— Thì anh cứ việc xiết thật chặt vào — Sơ-mê-lép nói mất cả vẻ nghiêm nghị và giơ tay lên trời tỏ hiệu bất lực trước câu hỏi đó.

— Có lẽ nên để lại vũ khí ở đây? — Khu-đi-a-cốp lại hỏi.

— Tại sao?

— Dù thế nào thì cũng là các đại biểu đến điều đình…

— Rồi sao nữa? Cứ giữ lấy khẩu na-gan. Đó không phải là một khẩu súng máy mà là một vũ khí cá nhân.

— Và các chiến sĩ ? — Khu-đi-a-cốp lại hỏi — Tôi có cảm giác — anh chỉ về phía bọn Nhật — là chúng không mang súng.

Sơ-mê-lép suy nghĩ và cuối cùng anh nói:

— Cứ để họ vác súng theo, nhưng khi anh đến gần, để họ ở cách hai mươi bước phía sau.

Một lần nữa Ác-tê-mi-ép lại nhìn về phía bọn Nhật. Chúng vẫn đứng ở chỗ cũ và phất cờ.

Xa-en-cô lấy một lá cờ trắng buộc vào một chiếc cọc lớn ở một chiếc cáng Nhật rút ra, và cắm mạnh trên đống đất đắp bên cạnh hào.

Khu-đi-a-cốp đi ra trước tiên. Ác-tê-mi-ép, Con-xốp và chuẩn úy đi theo. Đến hàng rào dây thép gai cách đấy năm mươi thước, Con-xốp và chuẩn úy đi lên trước, nhấc hai đầu cửa chắn lên, kéo sang một bên, để hở lối đi.

Vượt qua hàng rào dây thép gai, Ác-tê-mi-ép ngừng lại một lát. Anh vừa nom thấy phía sau mình, bên phải, trong các bụi cây nhiều xe tăng đỗ lồ lộ và chẳng ngụy trang gì hết. Gần ngay đấy, bên trái, sát hàng rào dây thép gai, cũng trí rất lộ liễu, những khẩu pháo, quay về phía những vị trí để trống trong tư thế bắn thẳng.
 
Tất cả những cái đó chỉ có thể làm theo lệnh của tổng chỉ huy, rõ ràng là muốn nói lên công khai thái độ nghi ngờ của ông đối với quân Nhật và ý chí kiên quyết trừng phạt ngay lập tức mọi mưu toan phản trắc.

Ác-tê-mi-ép đuổi kịp Khu-đi-a-cốp và đi bên anh ta. Anh nhận thấy rõ vẻ khác thường của tình hình: nếu có chuyện gì xảy ra, dù sao đi nữa cũng không có một khẩu đại bác nào trên đời có thể cứu vãn được bọn anh đang đi không phòng thủ gì cả đến trước mặt quân Nhật. Đại bác sẽ chỉ làm việc trả thù cho người đã chết. Nhưng anh vẫn cảm thấy mình nhanh nhẹn và phấn khởi. Anh chỉ có một khẩu na-gan, mỗi bước anh đi lại đập vào hông; nhưng phía sau anh, có lực lượng của cả tập đoàn quân, có những khẩu pháo sẵn sàng nổ súng trên một mặt trận bảy mươi cây số nếu người ta đụng vào chỉ một sợi tóc trên đầu anh.

Từ đây đến tận chỗ những chiến hào Nhật-bản, địa hình phẳng, thỉnh thoảng mới nổi lên dăm ba gò đất lởm chởm từng đám cỏ mọc cao. Thảo nguyên chưa sạch hẳn: những đui đạn ngổn ngang mặt đất, những khẩu súng Nhật bỏ lại vương vãi giữa những gò đống, nhích hơn về phía bên phải, những xác người sóng sượt nằm lên nhau. Còn phía bên trái một mẩu cánh đuy-ra nhô lên như là máy bay bị vùi nghiêng dưới đất. Đây đó, như bị cầm tù trong các búi cỏ và bất lực không thể rời bỏ chốn hoang vu này, những mảnh giấy bản phủ đầy chữ tượng hình vàng ố vì mưa, nắng, run rẩy trước gió.

Ác-tê-mi-ép đi vòng qua một đống đạn bên một khẩu moóc-chi-ê dập nát và gỉ, và thôi không nhìn xuống chân nữa, anh ngước mắt lên. Bọn Nhật đang đi về phía các anh chỉ còn cách một trăm thước. Từ xa người ta nhìn thấy hình thù bé nhỏ của những tên lính Nhật ở các chiến hào đi ra và xa hơn, sau rèm đồi, khói từ doanh trại địch bốc lên: chắc là bếp nấu ăn, hay những đống củi bọn Nhật dùng để hỏa táng các xác chết.

Ác-tê-mi-ép và Khu-đi-a-cốp cũng như Con-xốp và chuẩn úy đi theo, lúc đó họ cũng có một mối xúc động như nhau. Dưới một bầu trời quang, giữa một khu vực trắng ngổn ngang tất cả những vết tích của chiến trận, họ đi đến trước những người mặc quân phục nước ngoài đang phát cờ trảng, những người mà cho đến nay, ở khoảng cách này, họ thường chỉ nhìn thấy hoặc đã chết hoặc sắp chết.

— Anh có đeo găng tay không? — Khu-đi-a-cốp hỏi, giọng không bình tĩnh lắm.

— Có — Ác-tê-mi-ép nói. Và anh nhìn đôi găng da màu vàng của Sơ-mê-lép mà anh chật vật lắm mới xỏ tay vào được, có cả một chỗ bị bật chỉ.

— Đừng đến gần quá — Khu-đi-a-cốp nói — Ở lại sau cách ba bước — Khu-đi-a-cốp làm thế chắc không phải vì những lý do an toàn — đề phòng như thế là vụng về — và Ác-tê-mi-ép hiểu rằng anh ta vừa giải quyết vấn đề rắc rối. Có nên bắt tay các sĩ quan Nhật-bản hay không.

Lúc này bọn Nhật đã đến gần lắm. Khu-đi-a-cốp ngẩng đầu. Nét mặt hơi khô bắt đầu có những dấu vết của tuổi tác trở nên bình tĩnh. Người ta có thể nói là mỗi đường gân đều được cạo, rửa riêng biệt. Chiếc cổ áo trắng bằng xen-luy-lô-ít bó chặt lấy những nếp cổ rám nắng: với tất cả vẻ nhẹ nhàng, hình dáng khô khan, nhỏ bé, căng thẳng của thiếu tá, nom có tư thế — một tư thế kiểu Xu-vô-rốp⁽¹⁾.

Hai tên lính Nhật vừa tiền lại gần vừa phất cờ trắng, đều đều một điệu. Ba sĩ quan, trong số đó có hai tên rất trẻ, đi giữa bọn lính, chúng đeo những thanh kiếm dài, vỏ sơn đen, đốc dài gấp đôi một cán gươm. Bọn lính mặc áo vét ngắn. không đeo súng. Sĩ quan đội mũ cát-két xanh lá cây; áo ca-pốt mùa đông cổ lông chó, lưng thít chặt ở giữa: quân phục của đạo quân Quan-đông.

— Đứng lại! — Khu-đi-a-cốp nói vừa quay lại phía đồng đội.

Ác-tê-mi-ép cũng ngừng bước một lát — Con-xốp và chuẩn úy cứng người lại. Cả hai đều còn trẻ, cảm động, bốt đánh bóng nhoáng, áo không một nếp nhàu, nom rất bảnh.

«Sớm nay người ta diện mới tinh cả» Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng.

Khu-đi-a-cốp nói:

— Các anh đợi ở đây — Rồi cùng Ác-tê-mi-ép anh đi đến trước quân Nhật. Tên Nhật béo lùn đi giữa ngừng lại, ưỡn ngực lên một cách kỳ cục, tuốt kiếm soạch một cái và vung trên lưỡi kiếm chào đúng quy cách, rồi cũng chẳng nhìn xuống nữa,  với một cử chỉ chính xác rất đẹp mắt hắn nhét kiếm vào vỏ. Hai sĩ quan kia cũng làm như thế, nhưng kiếm của một tên hơi mắc không chịu vào và hắn phải quay lại, tọng thanh kiếm vào vỏ, mặt nhăn như bị. Bọn lính ngừng lại phía sau các sĩ quan, đồng thời đứng nghiêm và vẫn giữ lá cờ trắng trong tay phải.

Khu-đi-a-cốp và Ác-tê-mi-ép đưa tay lên mũ cát-két. Tên lùn phệ chào trước tiên đeo cầu vai đại tá, còn hai tên kia, trung úy và thiếu úy.

— «Đại tá Ca-nơ-ma-ru, đại diện bộ chỉ huy tối cao Nhật-bản, lấy làm vinh dự được kính chào vị đại diện của bộ chỉ huy tối cao Xô-viết» — Viên thiếu úy trẻ tuổi kính bóng nhoáng, đầu ngẩng cao, nói câu đó một mạch, đúng mẹo luật nhưng phát âm sai hẳn.

Ác-tê-mi-ép nói bằng tiếng Nhật:

— Thiếu tá Khu-đi-a-cốp được ban chỉ huy Xô — Mông trao cho toàn quyền để ấn định trong những thỏa thuận sơ bộ, địa điểm và thời gian cuộc thương lượng.

— Ý kiến của ban chỉ huy xô-viết về địa điểm và thời gian như thế nào?

Ác-tê-mi-ép dịch câu hỏi đó cho Khu-đi-a-cốp nghe.

— Anh trả lời chúng — Khu-di-a-cốp nói nhanh và khẽ vào tai Ác-tê-mi-ép, rằng chúng ta chọn địa điểm ở chỗ này. Còn về giờ giấc thì tự chúng đề nghị. Chúng ta chẳng vội gì.

---

⁽¹⁾ Một tướng giỏi thời Nga hoàng.

Qua lời dịch nguyên văn của Ác-tê-mi-ép, câu đó chuyển sang tiếng Nhật lại còn ít lễ phép hơn và nó chạm vào lòng tự ái của viên đại tá Nhật-bản. Hắn lặng yên một lúc lâu, nửa bực tức, nửa thấy cần phải tuân theo những chỉ thị đã nhận được. Sau hết hắn tuyên bố:

— Bộ chỉ huy tối cao Nhật-bản đồng ý tiến hành cuộc thương thuyết tại đây. Bộ chỉ huy tối cao Nhật-bản sẵn sàng bắt đầu cuộc thương lượng vào hôm nay hồi sáu giờ, theo giờ Tô-ki-ô. Bộ chỉ huy xô-viết có đề nghị gì khác không?

— Không — Ác-tê-mi-ép dịch một cách thích thú — Bộ chỉ huy Xô — Mông không có đề nghị gì khác. Bộ chỉ huy Xô — Mông lấy làm hài lòng chấp thuận yêu cầu của bộ chỉ huy Nhật-bản. Ai sẽ dẫn đầu đoàn đại biểu Nhật-bản?

Anh đột nhiên tự mình thêm câu hỏi cuối cùng vào đó, làm đúng theo lệnh của Sơ-mê-lép: Tìm cách biết trước.

— Đại diện chính của bộ chỉ huy tối cao Nhật-bản sẽ là tướng Y-ô-si-đa. Nhưng bộ chỉ huy tối cao Nhật-bản cũng muốn biết ai sẽ dẫn đầu đoàn đại biểu Xô-viết.

— Bộ chỉ huy Xô — Mông không cho chúng tôi thẩm quyền được truyền đạt điều đó.

Viên đại tá bụng phệ bực mình, cảm thấy bị hớ. Hắn im lặng suy nghĩ một lúc, rồi quay về phía viên thiếu úy và thầm thì điều gì Ác-tê-mi-ép nghe không rõ.

— Bộ chỉ huy tối cao Nhật-bản đề nghị — viên thiếu úy nói bằng tiếng Nga rất nhanh như là đã học thuộc lòng — dựng ba căn lều ở địa điểm thương lượng: một cho những đại biểu Xô-viết, một cho những đại biểu Nhật-bản và một chiếc thứ ba, lớn hơn, ở giữa hai chiếc kia để họp thảo luận, Bộ chỉ huy tối cao Nhật-bản cáng đáng việc dựng căn lều thứ ba này.

— Được — Khu-đi-a-cốp nói — nhưng với điều kiện là nó không được cách trận tuyến Xô — Mông dưới ba trăm thước.

Điều này cũng tuân theo những chỉ thị đã nhận được; phải tuyệt đối tiến hành cuộc thương lượng trên một khu trung lập.

— Bộ chỉ huy tối cao Nhật-bản — viên thiếu úy lại tiếp tục, cũng vẫn một giọng như cũ — một giờ nữa sẽ cho một toán công binh đến khu vực trung lập. Bộ chỉ huy tối cao Nhật-bản hy vọng những người lính đó sẽ được bảo đảm an toàn.

— Hừ. chúng bạo phổi thật — Khu-đi-a-cốp lầu bầu sau khi chào lại mấy viên sĩ quan Nhật và quay về. — Bảo đảm an toàn! Chúng tôi đã bảo đảm cho chúng nó mười lăm hôm nay rồi! Chúng tôi không nổ một phút súng. Và chúng nó, mới tối qua đây thôi chúng cho thả một khí cầu do thám trên vị trí của chúng. Mà một khí cầu như thế, phạm vi quan sát được hai mươi cây số. Và các pháo binh của tôi cứ trố mắt ra mà nhìn... như là mèo thấy mỡ ấy. Thế mà tôi đã không hạ lệnh bắn!

— À! Thế ra hôm qua chính anh đã gọi điện thoại đến ban tham mưu xin phép bắn hạ khí cầu đó? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Phải — Khu-đi-a-cốp trả lời bực bội — Và tôi tiếc đã không được phép.

Con-xốp và chuẩn úy đi sau Khu-đi-a-cốp và Ác-tê-mi-ép cũng vừa đi vừa trao đổi cảm tưởng.

Vì lúc hội đàm, họ ở cách xa hai mươi bước, nên họ không nghe được hết, nhưng họ cũng hoàn toàn thấy rõ bên ta không rời bỏ tư thế hiên ngang một lúc nào, trong khi quân Nhật mỗi lúc một cảm thấy lúng túng.

Chuẩn úy nói:

— Khi mình thấy bọn chúng đến gần, nhăn mặt lại và tuốt ngay kiếm ra, mình đã chuẩn bị sẵn sàng nổ súng, trường hợp chúng xả kiếm xuống đại biểu của ta.

— À, đó là kiểu chào của chúng nó — Con-xốp trả lời khinh khinh.

— Và đốc kiếm của chúng sao mà dài thế!

— Để chém đầu đấy — Con-xốp giải thích trang nghiêm — Như thế chúng có thể cầm cả hai tay được. Ngay sau khi chúng được biết một người trong số binh lính của chúng là đảng viên cộng sản, hay nói chung có một chuyện gì không ổn là chúng nó bắt người đó quỳ xuống và vung kiếm chém đầu ngay, chúng mình bắt được một cần vụ hắn kể cho mình nghe nhiều chuyện như thế về tên đại tá của hắn.

— Sao hắn lại có thể kể cho cậu nghe được? — chuẩn úy hỏi giọng hoài nghi.

— Rất đơn giản — Con-xốp trả lời, vẻ phật ý và không nói thêm gì nữa.

Quả thật, anh cũng đã nói chuyện một giờ đồng hồ liền với một tên Nhật bị bắt làm tù binh ngày cuối cùng của những cuộc chiến đấu trên Pét-san ở trạm y tế lưu động. Vốn liếng vài trăm chữ Nhật của anh thật ra cũng không đủ để nói chuyện, nhưng tên cần vụ đã sống lâu năm ở Mãn-châu, và cũng bập bõm chút ít tiếng Nga. Con-xốp bắt đầu câu chuyện bằng cách đưa cho hắn xem những cấp hiệu của viên đại tá đã chết và muốn cho hắn biết việc đó xảy ra làm sao, anh chỉ một ngón tay vào thái dương. Tên cần vụ trả lời đột ngột với một thứ tiếng Nga giả cầy, mấy chữ thô lỗ nhưng có suy nghĩ, nó bộc lộ rõ tình cảm của hắn đối với viên đại tá đã qua đời như thế nào.

— Cậu biết tiếng Nhật à? — sau khi đi được năm mươi bước, chuẩn úy hỏi Con-xốp, từ nãy vẫn im lặng.

— Cũng võ vẽ — Con-xốp trả lời vui vẻ, anh vốn không biết giận ai lâu — Vốn liếng của mình thì cũng không nặng cân lắm, nhưng cậu có nghe thiếu úy nói vừa rồi không? Anh ta nói mới nghề chứ! — Con-xốp la lên vui vẻ. Anh có cảm giác là mình đã gặp đồng chí thiếu úy này ở đâu rồi, nhưng anh không nhớ rõ là ở đâu. Và như thế là vì đồng chí sĩ quan đi áp giải tên tù binh Nhật cùng anh hồi tháng bảy là một đại úy.

— Thế là, tha hồ cho chúng vung gươm và nghiến răng, cuối cùng, chúng vừa phải đề nghị hòa hình với chúng ta như thường! — Con-xốp nói sau khi đi được mấy bước nữa.

— Ừ' — chuẩn úy cũng đồng ý.

— Điều mình ngại là trong lúc ở đây chúng cúp đuôi nhưng ở đó, chúng sẽ trút giận xuống đầu dân chúng — Con-xốp tiếp tục, giọng đăm chiêu. Anh cũng có cùng một ý nghĩ, đã làm Khu-đi-a-cốp và Xa-en-cô bận tâm trong hầm cách đây một giờ.

— Ở đó là ở đâu? — chuẩn úy không hiểu ngay hỏi lại.

— À, ở đó... Và Con-xốp không quay lại, huơ tay qua trên vai chỉ về hướng Mãn-châu.

— Rất có thể — chuẩn úy nói — Thời kỳ mình còn ở trên sông A-mua, chúng biểu diễn tất cả mọi thứ ở bờ sông bên kia cho quân ta xem. Chúng đánh đập người Trung-quốc, đóng gông lên cổ và bắt kéo xe như ngựa. Đồn mình đứng gác, bọn mình không chịu được. Chỉ muốn tọng một viên chì vào đầu chúng... Nhưng... không có quyền, nếu không, ra tòa án quân sư ngay

Con-xốp hăm hăm nói:

— Mình mà gặp những chuyện như thế, tòa án quân sự thì với tòa án mình cũng làm luôn.

Chuẩn úy thở dài:

— Không có quyền. Làm thế sinh rắc rối ra.

— Có thể cả chúng ta nữa, chúng ta cũng phải đóng lại ở biên giới chắc? — Con-xốp nói vừa lấy đầu bốt giận dữ đá vào bộ phận an toàn đã cùn gỉ của một quả mìn Nhật.

— Ai biết được! — chuẩn úy nhún vai.

— Người ta bảo mùa đông ở đây khủng khiếp lắm. Ngày nào cũng gió, và không bao giờ có tuyết cả. Cậu có nghe thấy nói không?

Không đợi trả lời, anh bỗng nghĩ đến Mạc-tư-khoa, lòng nhớ quê hương rực lên như lửa đốt. Nếu cách đây hai năm, anh không từ chối việc hoãn nhập ngũ vì lý do đặc biệt, anh đã lấy vợ từ lâu rồi và anh đã không ở đây, mà ở Mạc-tư-khoa trong một khung cảnh đủ tiện nghi ấm cúng của một gian phòng nhà máy cấp cao, và cũng có thể trong một căn nhà có nhiều phòng nữa là khác.

— Đặt lại dây thép gai vào! — Khu-đi-a-cốp nói quay về phía chuẩn úy và Con-xốp, và không thể giữ mãi được giọng càu nhàu để che giấu sự cảm động của mình từ sau cuộc hội đàm, anh ngừng một lát, và mỉm cười hỏi Ác-tê-mi-ép:

— Anh nghĩ thế nào? Bọn mình không đến nỗi đụt chứ?

— Tôi nghĩ rằng không — Ác-tê-mi-ép cũng mỉm cười trả lời và cảm thấy lòng thanh thản khi nhìn cọc dây thép gai trở về chỗ cũ và mẩu rào gỗ vứt sang một bên.

Ngay hôm đó, vào hồi mười tám giờ, giờ Tô-ki-ô, cuộc thương lượng bắt đầu.

Hai giờ trước khi khai mạc, Xa-rít-sép được chỉ định làm trưởng đoàn và Sơ-mê-lép phó. Bên Mông-cổ, đại tá Đa-guốc-giáp, trưởng ban tham mưu sư đoàn kỵ binh làm trưởng đoàn.

Rất không hài lòng về nhiệm vụ ngoại giao mình phải gánh vác, Xa-rít-sép suốt dọc đường đi từ Kha-mạc-đáp đến địa điểm đã định không nói năng một lời, tay cứ xoắn ria mép hoài.

Ở chỗ hồi sớm Ác-tê-mi-ép gặp quân Nhật lần đầu tiên, lúc này nhô lên một chiếc lều lớn bằng lụa xanh lót một làn lụa trắng giống hệt với chiếc lều Ác-tê-mi-ép đã nhìn thấy hồi tháng bảy trên mỏm Ba-in Xa-gan; thật ra chiếc lều đó đã bị giỡ ra. Anh trao đổi nhận xét này với Xa-rít-sép vào lúc nghỉ họp lần thứ nhất. Hai người ở trong lều của mình, có dây điện thoại liên lạc với ban tham mưu tập đoàn, và Xa-rít-sép ngồi nghỉ hút thuốc sau khi báo cáo với tổng chỉ huy về việc tiến hành cuộc trao đổi.

— Đúng đấy! Đúng đấy! — Xa-rít-sép gật gù một cách vui vẻ, vừa tắt thuốc lá đứng dậy — Và viên tướng Nhật thảo luận với chúng ta ở đây cũng giống với viên đại tá... anh có nhớ không? Viên đại tá mà chúng ta đã bắt làm tù binh ấy.

Ác-tê-mi-ép chẳng thấy mảy may gì gọi là giống nhau giữa viên tướng này và viên đại tá kia, nhưng anh không nói gì

Nếu Xa-rít-sép thích thú với chuyện đó, càng tốt. Như thế là ông có trước mặt mình, chung quanh bàn, cũng những tên Nhật thoạt đầu ông đã cho nếm đạn đại bác ở Ba-in Xa-gan và sau đó tiêu diệt trên bờ phía đông Khan-khin Gon và chỉ nguyên ý nghĩ đó cũng đủ đem lại cho ông, trong khi trao đổi, thái độ vững vàng của người lính ông sẵn có thường ngày.

Tổng chỉ huy đã không lầm khi chọn Xa-rít-sép. Vẻ sù sì «con nhà lính» của ông cũng gây một tác dụng nặng nề như những lời đối đáp ác khẩu của anh chàng Sơ-mê-lép thông minh. Cả đến những chiếc xe tăng vàng nhỏ thêu trên ve áo của ông cũng có tầm quan trọng của chúng.

Người chỉ huy binh đoàn xe tăng này, hay nóng mắt và đầy một lòng hằn thù thẳng thừng đối với quân địch, đang ngồi trước mặt viên tướng và mấy sĩ quan Nhật-bản, đối với chúng là hiện thân trực tiếp và không khoan nhượng của cái sức mạnh cách đây không lâu đã đè bẹp và chôn vùi trong cát đạo quân tinh nhuệ số 6.

Người ta không nói đến chuyện này trong báo chí, nhưng trong số các sĩ quan Nhật tham dự cuộc hội đàm, kẻ thì biết rõ kẻ thì ngờ ngợ con số thật của những tổn thất vừa qua.

Trưởng đoàn đại biểu Xô — Mông đợi người ta dịch xong những lời tuyên bố của mình. Ông ngồi mặt lạnh như tiền, hai khuỷu tay tì mạnh xuống bàn, mắt dửng dưng. Bọn Nhật bắt đầu nghĩ bụng: chỉ một rắc rối nữa, là ông ta sẽ đập đấm tay to lớn và xương xẩu xuống bàn làm bắn tung các lọ mực lên, và đứng dậy cắt đứt cuộc thương thuyết. Và chúng nhượng bộ, mặc dù Xa-rít-sép chẳng nhận được chỉ thị nào bảo phải đấm tay xuống bàn và đình chỉ cuộc thương lượng.

Ngược lại, mệnh lệnh là phải tiến hành thương thuyết đến cùng, biểu lộ rõ tất cả thái độ kiên nhẫn có thể có của một người chiến thắng muốn hòa bình.

Bọn Nhật, khi thương lượng, chỉ tin vào có một lập luận: sức mạnh của vũ khí. Xa-rít-sép hiểu điều đó ngay từ lúc đầu và ông không bỏ lỡ một dịp nào không nhắc nhở chúng đến những thất bại nặng nề của chúng trên Khan-khin Gon một cách tàn nhẫn.

Sơ-mê-lép thấy rằng Xa-rít-sép hơi đi quá một chút, trong một lúc ngừng họp anh nhận xét với ông rằng không nôn nhắc nhở quá nhiều đến chuyện đã qua, như thế có thể làm bọn Nhật tự ái và đó không phải là một lối ngoại giao tốt. Đại tá Đa-guốc-giáp nhăn mặt lắc đầu không đồng ý: anh biết tâm lý bọn Nhật, và tuyệt đối không tán thành Sơ-mê-lép. Xa-rít-sép nhìn anh thiện cảm và lầm lầm trả lời Sơ-mê-lép rằng đó có thể là một cách ngoại giao vụng nhưng là một đường lối đúng: chính vì nhớ đến chiến bại mà bọn Nhật đã buộc lòng phải thương thuyết. Còn về tự ái của chúng, thì ông thích lòng tự ái của ông hơn. Nhưng vì ông nhận được lệnh trên, nên ông phải ngồi vào cùng một bàn thảo luận với chúng ba ngày nay rồi, trong khi ông muốn trả giá rất đắt quyền được cho chúng nếm chút mùi xe tăng của ông

Về phía ta, chỉ có bốn người tham dự hội nghị: Xa-rít-sép, Sơ-mê-lép, Đa-guốc-giáp và Ác-tê-mi-ép làm phiên dịch. Về phía quân Nhật, số người đông gấp đôi. Ngoài ra chung quanh phái đoàn Nhật còn có các sĩ quan, binh lính, cần vụ và phóng viên báo của Tô-ki-ô và của Sang-sun chạy lăng xăng như đèn cù. Về phía ta báo chí chỉ có mỗi một đại diện duy nhất là Lô-pa-tin mặc quân phục chuẩn úy với bốn tam giác trên ve áo và được biệt phái làm thư ký của đoàn. Thật ra, anh viết không ngừng trên sổ tay của anh, mặc dù nhiệm vụ thảo biên bản là của Ác-tê-mi-ép.

Còn rất nhiều người, cả ở ban tham mưu lẫn ở ban chính trị, ở các báo tiền phương và hậu phương muốn dự. Nhưng tổng chỉ huy kiên quyết phàn đổi.

Và khi phụ trách ban chính trị đưa ra lý do là ngày đầu cuộc thương thuyết về phía quân Nhật có mười lăm nhà báo ông trả lời:

— Chúng muốn làm gì thì làm mặc kệ chúng! Đối với chúng ta việc này cũng chẳng có gì là đáng chú ý lắm, và phải làm cho bọn chúng hiểu như vậy!

Cuộc thảo luận nhằm hai điểm: trao đổi tù binh và trao đổi thi hài những tử sĩ. Về vấn đề từ binh, người ta mau chóng đi đến thỏa thuận. Việc trao đổi sẽ bắt đầu vào khoảng thượng tuần tháng tám. Nhưng khi bàn đến việc trao đổi tử sĩ, vấn đề có rắc rối hơn. Cứ theo danh sách của ta, bọn Nhật phải hoàn lại ta tất cả bốn mươi hai xác chết ở phía bên kia biên giới vào lúc bắt đầu mở cuộc thương thuyết. Ngược lại, theo như ước lượng của ta, có đến hàng mấy vạn xác quân Nhật nằm lại trên lãnh thổ Mông-cổ.

Theo truyền thống của quân đội Nhật-bản, cần phải moi lên, thiêu xác các người chết rồi gửi tro về gia đình. Bọn Nhật muốn khai quật của chúng càng nhiều càng hay, nhưng vì chúng không muốn đưa ra công khai những tổn thất thảm hại của chúng, nên chúng khước từ không đưa ra tài liệu về con số tử sĩ.

Cả về phía ta cũng có những chỗ phức tạp. Tổng chỉ huy không muốn bắt các chiến sĩ của ta phải khai quật và chuyển xác binh lính và sĩ quan Nhật-bản sang lãnh thổ Mãn-châu, nhưng ông vẫn còn do dự ở một điểm khác: có nên cho phép quân Nhật vào địa điểm các đơn vị ta đóng quân không? Ông thỉnh thị Mạc-tư-khoa và gọi dây nói cho Xa-rít-sép vào ngày thứ ba của cuộc thương lượng, đồng ý cho phép một toán lính đào huyệt của đối phương đến những nơi nào có chôn xác binh sĩ của chúng. Và Xa-rít-sép thỏa thuận ngay với quân Nhật về điểm này. Đấy là lần đầu tiên thấy ông tỏ ra vui vẻ từ khi bắt đầu cuộc thương lượng đến giờ.

Sau đó đến việc thảo luận về thành phần các toán lính đào xác. Người ta đồng ý về nguyên tắc mười toán mỗi toán một trăm người, nhưng ngay sau đó lại có vấn đề tranh chấp về thời gian làm việc của các toán này. Quân Nhật đề nghị, về phía chúng, một thời hạn mười lăm ngày. Xa-rít-sép lấy tay gõ xuống bàn vẻ dửng dưng. Cặp mắt của ông phớt tỉnh quân Nhật, cặp mắt của một người chẳng chú ý gì hết. Sơ-mê-lép viết nhanh mấy con số trên một mảnh giấy và độc miệng tuyên bố là với thời hạn ấy người ta có đủ thì giờ để khai quật xác của toàn bộ đạo quân Quan-đông.

Bọn Nhật liếc nhìn Xa-rít-sép vẫn tiếp tục im lặng; chúng đấu tranh suốt buổi tối, đưa ra nào khó khăn về tìm kiếm, nào đất cứng, nào lòng thương cảm của những người lính phải khai quật xác của đồng đội, và phải làm thận trọng để tránh xẻng cuốc đụng vào người chết.

— Cái bọn quỳ Nhật này, chúng không sợ làm trò tình cảm — Xa-rít-sép nói vừa lên xe ngồi sau khi cuối cùng đã thỏa thuận vào hồi nửa đêm, một thời hạn năm ngày.

Mặc dù đêm lạnh, ông cũng không lên kính cửa xe, và cổ mở cúc, ông thở hít không khí một cách thèm thuồng.

— Khi đến vấn đề khai quật xác chết, chúng làm trò tình cảm, nhưng khi biến 5 vạn người thành xác chết một cách vô lý, thì quả tim từ thiện của chúng lại câm bặt! Tất cả cái chuyện xác chết này chỉ là bịp bợm. Trong một nghìn người chúng chỉ nhận diện một người, còn những người kia chúng đốt cả mớ rồi phân phối bừa đi vào các bình tro. Không, nói thật ra, khi người ta không nhận diện được một xác chết, người ta có đến nói với gia đình người ấy như thế này không: «Con ông bà chết không biết vì mục đích gì, và chôn ở đâu?» Nếu không thì những người già đáng thương, ở một xó làng nào đó, sẽ nhận được một chiếc bình di hài của quân đội và cho đến ngày nhắm mắt họ sẽ cúi đầu trước những nắm tro tàn của một người không phải con cháu họ. Cậu sẽ nói rằng như thế thì có việc gì đến tôi. Nhưng tôi cảm thấy thương những con người tội nghiệp đó. Và, Ác-tê-mi-ép? — Xa-rít-sép quay lại — Thế nào! Cậu ngủ đấy à?

— Không, tôi không ngủ. Nói chung thời kỳ gần đây tôi ngủ rất ít.

— Cả tôi cũng thế. Cho mãi đến đến giờ người ta cứ nhồi mãi vào tai tôi chuyện những xác chết này khiến đêm ngủ tôi cũng mơ thấy. Ngay cả hôm nay tôi còn mơ là bọn Nhật sẽ đòi hỏi phải có trống kèn trong lúc bốc mả nữa.

Chuyện trống kèn này chỉ là một giấc mơ nhưng sớm hôm sau, khi Xa-rít-sép nghĩ là chỉ còn việc ký vào bản thỏa thuận giữa hai bên nữa là xong, bọn Nhật lại nêu lên những khó khăn mới về vấn đề những đồ vật. Cái gì có thể và cái gì không có thể khai quật lên cùng với xác chết. Xa-rít-sép đã có bản nghị định thư trước mắt và chỉ nghĩ đến việc thảo luận phải kéo dài cũng đủ thấy buồn nôn, muốn cho qua ngay, ông nói mệt mỏi:

— Đồng ý. Cho chúng đem đi tất cả những thứ gì chúng tìm được.

Đó là một sơ hở. Sơ-mê-lép phải mất nhiều thời giờ để chữa lại. Cuối cùng người ta đồng ý với nhau về định nghĩa những chữ «cùng với xác chết» như sau: những chữ đó bao gồm quần áo và tất cả những gì tìm thấy trong các túi, nhưng không áp dụng đối với bản đồ và tài liệu tham mưu vùi bên xác chết. Đó là điểm Sơ-mê-lép đặc biệt quan tâm đến.

Ác-tê-mi-ép chắc mãi về sau cũng chẳng thể nào quên được quang cảnh trong lều vào những giờ cuối cùng của cuộc thương thuyết ban đêm này.

Vì làm việc căng thẳng và nhọc mệt, tất cả đều hút thuốc nhiều đến độ khói bay trên đầu mọi người thành một đám mây đặc sệt. Trên bàn, giữa các giấy tờ, ngổn ngang những bao thuốc lá Nhật sặc sỡ, những chén trà có nắp đậy và những mâm sơn đựng kẹo bánh.

Trưởng đoàn đại biểu Nhật-bản, tướng Y-ô-si-đa, ngửa người tựa vào lưng một chiếc phô-tơi bằng vải lông đã sờn. Hắn dùng một chiếc tăm dài bằng xương luôn luôn xỉa răng và thỉnh thoảng lại lấy tay che miệng, khạc nhổ xuống sàn đất nện.

Một thiếu tá tham mưu gầy gò và đứng tuổi ngồi bên phải Y-ô-si-đa. Những ngày đầu, khi những người gần hắn hỏi ý kiến thỉnh thoảng hắn mới trả lời một hay hai tiếng, có khi bằng một cử chỉ cộc lốc nữa. Nhưng về cuối, hắn thay đổi vai trò, tỳ khuỷu tay xuống bàn và nhếch mép nhe những chiếc răng dài vàng khè, hắn công khai lãnh đạo tất cả phái đoàn Nhật-bản. Chính hắn là người đã bám lấy câu nói của Xa-rít-sép mà cò kè, và lúc này hắn đang tranh luận dữ dội với Sơ-mê-lép chẳng thèm để ý đến Y-ô-si-đa.

Viên thiếu tá có một giọng nói thoạt nghe người ta đã chú ý ngay: một giọng nói to, oai vệ, một giọng nói như sủa lên. Điều làm hắn đặc biệt khó chịu, là Xa-rít-sép chẳng một lần nào nhìn về phía hắn.

Sơ-mê-lép ngay từ ngày đầu đã đặt vấn đề nghi vấn: dưới bộ quân phục thiếu tá có thể ẩn náu một viên tướng trong ban tham mưu đạo quân Quan-đông. Lúc này khi cuộc thương thuyết đã sắp bế mạc, cả Ác-tê-mi-ép cũng tin chắc như vậy.

Những tên Nhật khác — đây là cảm giác của Ác-tê-mi-ép — cũng hiểu là cuộc thương thuyết thật ra đã xong, dù thế nào người Nga và người Mông-cổ cũng không chịu nhượng bộ thêm gì nữa, và viên tướng trong ban tham mưu Quan-đông sở dĩ cứ cố kéo dài việc cò kè là để tỏ rõ cho mọi người biết là hắn oai hơn tướng Y-ô-si-đa

Bọn sĩ quan Nhật châm hết điếu thuốc này đến điếu khác và mắt đăm đăm nhìn vào cấp trên, chỉ làm mỗi việc xì xào với nhau vừa nhắc nắp đậy chén trà để uống vội mấy ngụm nước trà.

Lẳng lặng lướt trên những đôi giày vải êm, đám nhân viên phục vụ nhắc những chén trà đã nguội đi, mang những chén trà đựng trà nóng đến và lại trở về chỗ, đứng nghiêm cứng người sau lưng bọn sĩ quan.

Giữa lúc Ác-tê-mi-ép như cảm thấy tất cả những cái đó không bao giờ chấm hết nữa — những tiếng sủa của viên tướng Quan-đông, tiếng xì xào của bọn sĩ quan, ánh lấp lánh của những chén trà, đám mây khói thuốc lá trên các bàn — thì người của Quan-đông thình lình đứng dậy và nói khẽ, giọng khàn khàn.

— Y-ô-rốt-xi! Chúng tôi đồng ý!

Nản lòng và lạc cả giọng, cuối cùng hắn phải nhượng bộ trước thái độ kiên quyết vừa châm biếm vừa lịch sự của Sơ-mê-lép. Và nghị định thư được ký.

Tướng Y-ô-si-đa rời chiếc phô-tơi vải lông đứng dậy. Bằng một điệu bộ rất giống như trong một bức tranh lịch sử, hắn nhấc chiếc bạt cửa lên, nhìn ánh trăng chiếu xuống sàn đất nện và mỉm cười tuyên bố rằng dù cho mặt trăng đêm ấy hết sức lộng lẫy, nó cũng sắp tàn như cuộc hội nghị thân mật này. Do đó, một mặt đề nghị với ngài thiếu tướng Xa-rít-sép chuyển hộ lời chào đến bộ chỉ huy tối cao Xô-viết, hắn lấy làm ân hận phải từ biệt ông để đi lên bộ chỉ huy tối cao Nhật-bản báo cáo.

Cái lối nói hoa mỹ và nụ cười của hắn phản lại tính chất thê thảm và bi đát của vấn đề người ta vừa giải quyết đến độ Xa-rít-sép thấy rằng việc cố gắng nở một nụ cười đáp lễ thật là không đúng lúc. Ông ho một tràng dữ dội, im lặng giơ tay chào và bước ra khỏi lều.

Mười phút sau, khi đã gọi điện, lần cuối cùng, báo cáo với tổng chỉ huy là cuộc thương thuyết đã kết thúc, Xa-rít-sép sắp sửa lên xe thì Ác-tê-mi-ép đụng khẽ vào tay ông:

— Đồng chí chỉ huy binh đoàn, đồng chí hãy nhìn lại đằng sau một chút.

Xa-rít-xép quay lại và nhìn về phía Ác-tê-mi-ép trỏ. Bên kia hàng rào dây thép gai, trên khu vực trắng tràn ngập ánh trăng, chiếc lều bằng lụa đã dỡ ra và để nằm trên đất, như một vũng nước lớn, lấp lánh một ánh sáng dịu mát.

— Ừ, những cuộc thương thuyết đã kết thúc hẳn… Xa-rít-xép nói.

Từ hai tuần nay Hồng quân tiến không ngừng vào những miền Tây U-cơ-ren và Bi-ê-lô-ruýt-xi như vũ bão ngày một đẩy lùi về phía Tây, biên giới giữa chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa tư bản.

Ngày 22 tháng chín một đường ranh giới giữa các đơn vị Đức và Liên-xô được thiết lập dọc sông Xan, Vít-xtuyn, Bu, Na-rép và sông Pít-xa, và một trường hợp bất ngờ xảy ra khiến Pô-li-nin dăm ngày sau lại có dịp chạm trán với bọn phi công Đức.

Từ ngày thứ hai của chiến dịch, Pô-li-nin đại diện cho bộ tham mưu các lực lượng không quân, ở bên ban tham mưu quân đoàn đang tiến qua những đầm lầy của vùng Pin-xcơ về phía Brét Li-tốp. Công tác này, quả thật anh không chờ đợi, do đó cũng làm anh hơi phiền lòng một chút, nhưng anh không ghen tị đặc biệt riêng đối với các bạn của anh phụ trách các trung đoàn không quân.

Chỉ có bộ phận máy bay thám thính của ta là còn được góp phần còn những máy bay phóng pháo và khu trực chỉ làm việc di chuyển từ căn cứ này sang căn cứ khác theo sau quân đội, ở tình trạng báo động phòng ngừa một cuộc xô xát với quân Đức — căn cứ vào tình hình chung, việc này không phải hoàn toàn không có thể xảy ra.

Mặc dù không có đường đi hẳn hoi và bùn mùa thu, Hồng quân cũng tiến rất nhanh, một ngày ba, bốn mươi cây số và hơn nữa. Pô-li-nin đi cùng với bộ phận tác chiến của ban tham mưu thường là đến những thành phố nhỏ, những thị trấn làng mạc một hay hai giờ sau khi các đơn vị tiền quân đi qua.

Lời kêu gọi giải phóng ta gửi đến những người anh em cùng chung dòng máu mà Pô-li-nin lần đầu được nghe thấy qua vô tuyến điện lúc anh bay trên những mỏm núi U-ran, giờ đây anh nhìn thấy trở nên một cái gì cụ thể: từ tất cả các thôn xóm rải rác trong các đầm lầy vùng Pin-xcơ phụ nữ đem quà tặng, hoa và sữa tìm đến gặp các đơn vị. Công nhân xe lửa Bi-ê-lô-ruýt-xi và Ba-lan sắp thành đội ngũ hát «Quốc tế ca», trước nhà ga Pin-xcơ. Trên đường vào tất cả các địa phương bừng bừng những cuộc mít-tinh đốt cháy lòng người, cửa nhà tù khắp nơi vỡ tung từng mảnh và trên công sở các thành phố và làng xóm cờ đỏ và những băng vải rực rỡ khẩu hiệu «Miền Bi-ê-lô-ruýt-xi Xô-viết muôn năm» bay phấp phới. Pô-li-nin nhớ việc anh đã suýt la lên kinh ngạc khi được tin Hồng quân, tinh mơ ngày 17 tháng chín đã vượt qua biên giới Ba-lan. Ở đây, miền Tây Bi-ê-lô-ruýt-xi, người ta chờ đợi điều «kinh ngạc» này từ đã lâu rồi, và chờ đợi thiết tha đến độ hình như nó không thể không đến được trong một ngày nào đó.

Ách đô hộ vừa mới qua đây thôi của nước «Ba-lan Pin-xút-xki», trên đất nước này lộ rõ ở cảnh nghèo khổ không thể tả được của các làng mạc Bi-ê-lô-ruýt-xi tương phản với những ngôi nhà bằng đá của bọn chủ giống như những pháo đài, ở những cửa sổ và những cửa ra vào rộng mở của những sở cảnh sát, ở những chân dung của Pin-xút-xki và của Rít-dơ Xmi-gli đã bị xé rách nhưng còn để tại chỗ và ở một vài bộ mặt sen đầm cải trang mặc thường phục mắt lấm lét dù giữa đám đông, trộn cũng không lẫn. Từ hồi trẻ cứ nhắc đến cái nước Ba-lan chính thống hiện đương tan rã này là Pô-li-nin nghĩ đến việc Vôi-cốp bị ám sát, trong óc anh, nước Ba-lan này cũng giống hay gần giống chủ nghĩa phát xít kiểu nước Đức của Hít-le, vì đối với nó anh chẳng thấy mảy may cảm tình hoặc thương xót.

Nhưng quân Đức cách chúng ta một dải đất đang co hẹp lại nhanh trông thấy, ngày càng làm cho người ta cảm thấy sự có một khắc nghiệt của chúng bởi hằng hà sa số những đám dân Ba-lan lánh nạn ào ạt đến từ phía Tây. Những đoàn người dần dần ngổn ngang vướng hết các đường kiểm soát, đường xe tránh và những đường xe đỗ. Đi bộ, đi xe, đám người lánh nạn tuôn ra khắp các ngả đường và người ta không nhìn thấy chỗ tận cùng của lớp sóng người thê thảm này mà quê hương ở phía bên kia đường ranh giới, từ nay bị quân Đức cướp mất.

Ở phía bên này, trong miền Tây Bi-ê-lô-ruýt-xi, giữa niềm hân hoan của một dân tộc vừa được giải phóng khỏi hai mươi thế kỷ tôi đòi, tấn bi kịch của những người lánh nạn diễn ra thê thảm đến nỗi Pô-li-nin thấy lòng mình se lại. Không khí hãi hùng họ đã trải qua bên đó, trong nước Ba-lan họ vừa bỏ trốn, ngay ở đây anh cũng có thể nhận xét được căn cứ vào dấu vết của những trận ném bom vừa qua ngày một nhiều hơn của quân Đức. Càng tiến lên, người ta càng thấy nhiều nhà ga bị bom san thành đất bằng, nhiều kho chứa bị phá hủy, những xóm công nhân xe lửa bị đốt cháy, những toa hành khách và hàng hóa ra tro.

Thời kỳ ở Tây-ban-nha, Pô-li-nin đã có quá nhiều dịp được thấy tận mắt công việc tàn nhẫn cũng của những chiếc «Gioong- ke» Đức này nên không ngạc nhiên trước những đổ nát và tro tàn ở đây. Người bạn đồng hành của anh, một đội tổ công binh, ngược lại, chốc lại đỗ xe, nhảy xuống đất và lắc đầu đưa con mắt triền miên nhìn những căn nhà đổ nát, những xác toa hành khách, sửng sốt, như anh ta không ngờ chính mắt mình lại trông thấy một quang cảnh tương tự.

— Dù thế nào thì cũng là đồ chết tiệt! — anh nói với Pô-li-nin giọng vừa ngạc nhiên vừa phẫn nộ. Anh lên xe sau khi xem một làng nhỏ bị tàn phá một cách đặc biệt kinh khủng.

Pô-li-nin không giấu vẻ bực tức của mình, nhìn anh tinh quái:

— Đồng chí đại tá, đã bảy ngày nay tôi đi cùng với anh và nghe anh nói. Tôi nghĩ bụng: tại bao anh cứ «a» cứ «ôi» luôn miệng? Tại sao việc bọn phát xít là một lũ chết tiệt lại làm anh ngạc nhiên đến thế? Anh vẫn còn chưa rõ điều đó sao?

Thỉnh thoảng những chiếc máy bay Đức bay riêng lẻ lại hiện ra trên khu vực chuyển quân của ta.

Mỗi trường hợp đều được Pô-li-nin phân tích và ghi vào báo cáo: việc đó nằm trong nhiệm vụ của anh. Những chuyến bay này đều xảy ra vào ban ngày và có sửa soạn từ trước. Con sông vạch một đường ranh giới rất rõ và không thể nào xảy ra việc vô ý bay qua được.

Ngày thứ mười ba, khi quân ta đã ở trên bờ phía tây sông Bu, người ta báo cho ban tham mưu biết là trên đường Cô-brin — Bút-li-tốp, cách sông Bu dăm cây số, một máy bay phóng pháo Đức xả súng xuống một đại đội kỵ binh của ta đang chuyển quân trên đường rừng; nhưng nó đã bị ăn đạn súng máy của ta và phái hạ xuống ruộng.

Mười phút sau, Pô-li-nin đi đến chỗ đó với phó ban tình báo, anh này có nhiệm vụ đưa mấy tên phi công Đức về ban tham mưu quân đoàn. Còn Pô-li-nin thì phải xác định tại chỗ hành động của chúng là có chủ mưu từ trước.

Những con đường lớn đều chật ních pháo binh và các đoàn xe. Còn những con đường đất, vào lúc lập thu này, là xứ sở của bùn; có nhiều quãng còn chìm nghỉm dưới nước.

Pô-li-nin trù tính rút ngắn hành trình, và đi đến đường lớn Cô-brin – Brét qua những con đường làng, nhưng anh hối hận ngay.

Bánh xe cứ quay trượt trên bùn, và cuối cùng xe lại gặp khó khăn ngay giữa một chiếu cầu nhỏ bắc qua suối. Dầm và ván cầu mọt rời ra từ từ chúc xuống lòng suối không sâu lắm, đưa cả chiếc xe xuống.

Mấy phút sau tử khắp cánh đồng khoai tây phía bên kia suối, anh em nông dân chạy đến cứu.

Pô-li-nin định nhảy xuống nước cùng mọi người đẩy xe lên, nhưng anh em nông dân không để anh cũng như sĩ quan tình báo cùng đi kịp làm việc đó. và chỉ trong ba phút và mấy câu hò, anh em đã đẩy xe lên khỏi suối.

Trong khi người lái xe vừa lau những bu-gi ướt sũng vừa càu nhàu, sĩ quan tình báo bắt chuyện với một thanh niên nông dân. người đầu tiên đã phản đối việc anh và Pô-li-nin xuống kéo xe và chính anh ta bắt tay ngay vào việc đó.

Pô-li-nin lắng tai nghe. Thoạt nghe nhiều lúc anh không hiểu nghĩa một chữ Bi-ê-lô-ruýt-xi này hay một chữ kia, nhưng nói chung anh có thể theo dõi được câu chuyện.

Cánh đồng khoai tây mênh mông phía bên kia suối, rất khác với những mảnh ruộng bé nhỏ loáng thoáng hai bên đường đi, trước là của một tên địa chủ lớn. Nông dân đang bới khoai cho mình. Để làm việc đó họ thành lập một ủy ban nông dân mà chính người thanh niên cao lớn mặc áo vét-tông kiểu thành thị làm chủ tịch. Anh ta kể chuyện anh ta ở nhà tù Bu-rê-da Các-tút-xcai-a, cách đây một trăm véc-stơ vừa trở về làng được ít ngày.

Ủy ban nông dân đã bắt đầu chia ruộng đất và gia súc, nhưng còn chưa quyết định về vấn đề sử dụng thóc lúa: chia tất cả cho các gia đình nông dân hay giữ lại một nửa để gieo mạ mùa xuân. Người thanh niên vừa thoát khỏi nhà tù Bê-rê-da Các-tút-xcai-a nghe nói ở bên Liên-xô người ta làm như vậy, và nhìn dáng điệu kiên quyết của anh, người ta có thể nghĩ là anh sẽ đấu tranh cho phương pháp đó cũng được áp dụng ở đây.

Sĩ quan tình báo định hỏi anh ta về nhà tù Bê-rê-da Các-tút-xcai-a, trong đó anh ta đã bị giam năm năm đằng đẵng. Nhưng lúc đó, người lái xe đã lau xong bu-gi và Pô-li-nin nóng lòng được thấy chiếc máy bay Đức giục lên đường, mấy người cảm ơn anh em nông dân đã đến giúp và lên xe di. Qua khung kính phía sau, một hồi lâu họ còn nhìn thấy anh em nông dân, tụ tập nhau trên đường, vung tay múa chân vẫy mũ chào họ.

Sau khi đi được một cây số, sĩ quan tình báo đột nhiên nói:

— Nếu quân Đức đến đây thì ủy ban nông dân phải biết với chúng. Chỉ nghĩ đến thôi, tôi cũng đã thấy rùng mình rồi. Chúng ta xen vào là phải. Bây giờ ít nhất mọi sự cũng ổn thỏa cho đến bờ phía Tây sông Bu. Đúng không? — Pô- li-nin lặng lẽ gật đầu. Anh hoàn toàn đồng ý

Mãi đến tối hai người mới đến nơi.

Máy bay Đức nằm giữa một đồng cỏ lầy rộng chạy thoai thoải xuống phía sông. Chỉ một chút nữa là bọn phi công Đức vượt sông Bu và trở về căn cứ của chúng.

Sĩ quan tình báo đi về phía một ngôi nhà đá trắng ở đầu bãi cỏ nơi người ta tạm thời giữ mấy tên phi công Đức. Còn Pô-li-nin đi về phía máy bay.

Trái với báo cáo, máy bay này không phải là một phóng pháo mà là một chiếc thám thính «Phô-cơ Vun-phơ» hai thân. Nó nằm sát bụng xuống ruộng và một rãnh sâu đen sì cày trên đất mềm chạy dài mãi ra phía sau. Bánh xe quắp lại, viên phi công không xòe bánh xe ra mà hạ bụng máy bay trực tiếp xuống đất.

«Hắn hạ máy bay khá đấy». Pô-li-nin nghĩ bụng. Muốn đỗ xuống một địa hình lầy như thế này mà không nát máy bay phải cứng tay lái lắm mới được, rõ ràng đây là một phi công lành nghề.

Người ta đã bố trí canh gác chung quanh máy bay: hai người đứng gác ngay gần đấy và một số đông chiến sĩ bố trí ở phía sau chiếc máy bay cách đấy bốn mươi thước, trong một chiếc hầm nhỏ mới đào.

— Ai chỉ huy ở đây? — Pô-li-nin gọi to khi đến gần nhóm gác.

Mọi người trong hầm đều đứng dậy. Một người chạy về phía Pô-li-nin. Đấy là một chính trị viên phó người dài nghêu như một cây sào và chắc là mới được đề bạt vì ngôi sao đính vào tay áo bơ-lu-dông đã sờn và những tam giác nhỏ lấp lánh trên hai ve áo đã cũ của anh, tất cả còn mới tinh.

— Báo cáo đồng chí đại tá, tôi là chính trị viên phó Xin-xốp — anh vừa nói vừa chào Pô-li-nin, vẻ sốt sắng một cách hơi vụng về — Trung úy Ti-mô-khin, chỉ huy đơn vị đã cùng anh em khác về ngôi nhà đằng kia. Có cần phải đi tìm không, đồng chí?

— Không, tôi sẽ kiểm tra một mình cũng được.

— Tôi có thể đi theo đồng chí được không?

Pô-li-nin liếc nhìn chính trị viên, anh nay có vẻ sốt ruột muốn phô trương khả năng của mình và chắc là vừa ở món dự bị đến thẳng đây.

— Nếu anh muốn.

— Xin cứ tự tiện — Xin-xốp bất ngờ dùng một lối nói lịch sự kiểu ngoài quân đội.

Pô-li-nin không giấu nụ cười của mình.

— Vào quân đội lâu chưa?

— Được ba tuần — Xin-xốp trả lời, bực mình vì cái «xin cứ tự tiện» này nó làm hỏng tất cả.

— Và trước anh có ở trong quân đội không?

— Tôi cũng được huấn luyện quân sự chút ít hồi đi học, nhưng còn thiếu lắm như lúc này tôi nhận thấy.

Pô-li-nin rẽ và đi vòng quanh chiếc máy bay.

Vỏ bọc hai động cơ lỗ chỗ đạn.

«Ngắm khá lắm» Pô-li-nin nghĩ. Thoạt đầu hai động cơ đã bị trúng đạn ngay làm máy chết hẳn.

Cánh và thân hoàn toàn không việc gì; nhưng lúc chạm phải mặt đất một mẩu đuy-ra ở chỗ thùng máy bị bật ra.

Sau khi xem xét vỏ ngoài, Pô-li-nin nhờ Xin-xốp giúp sức trèo lên máy bay. Anh xem xét bảng chỉ huy và kiểm tra tất cả những tay vặn — tay vặn hướng hình như cho đến lúc cuối cùng vẫn dùng được. Ngược lại, tay vặn hơi hình như bị hãm chặt, chắc là vào lúc chạm phải mặt đất. Trên bảng chỉ huy Pô-li-nin không nhận thấy điều gì mới. Những bộ phận ra-đi-ô cũng vẫn một kiểu cũ như đã thấy trên các «Gioong-ke»

Pô-li-nin liếc nhìn những khẩu súng máy quân Đức đã dùng để bắn vào kỵ binh của ta, kể cũng không có gì mới, nhưng có lẽ nên đưa về cho những bộ phận có thẩm quyền nghiên cứu kỹ thêm. Chiếc máy ảnh, kiểu cố định, đã biến mất.

— Lấy đi rồi phải không? — Pô-li-nin hỏi Xin-xốp cho yên tâm, vừa chỉ vào chỗ chiếc ổ rỗng gần sau bên ghế ngồi của phi công.

— Phải, đó là việc người ta làm đầu tiên.

Có những vết máu chung quanh và trên ghế của tên lái máy bay.

— Hắn ta bị thương à?

— Báo cáo đồng chí đại tá, tôi không rõ, nhưng trong bọn chúng có một tên bị thương, mặt hắn máu me đầm đìa — Xin-xốp trả lời.

— Được, mọi thứ đều đâu vào đó cả — Pô-li-nin vừa nói vừa leo lên cánh — Cậu cứ tiếp lục gác đi.

— Vâng.

— Mà cậu cử nhiều người thế, lại còn hai khẩu mác-xim nữa — Pô-li-nin vừa nói vừa nhảy xuống đất, giơ tay chỉ vào hai khẩu súng máy bố trí trong hầm.

Quen sống giữa anh em phi công, Pô-li-nin cảm thấy không thoải mái lắm trong những ngày đầu công tác ở ban tham mưu; anh hơi cách biệt và anh tôi với tất cả mọi người — Nhưng lúc này, đứng bên máy bay, anh chuyển sang tiếng «cậu» thân ái.

— Cậu đề phòng một cuộc tiến công sao? Hay chỉ là chuyện chơi mát chung quanh chiếc máy bay?

— Cũng có thể — Xin-xốp mỉm cười thú thật — Còn mấy khẩu súng máy bố trí ở đấy là đề phòng trường hợp có khiêu khích. Từ khi chiếc máy bay này hạ cánh xuống đây bên kia bờ sông Bu chúng cứ lục sục hoài, người ta trông thấy cả xe tăng.

— Sao, chúng định tìm cách vượt sông lấy lại chiếc máy bay này sao?

— Báo cáo đồng chí đại tá, tôi không biết.

— Nhưng cậu nghĩ thế nào? — Và Pô-li-nin tò mò nhìn chằm chằm vào mặt người chính trị viên.

Xin-xốp trở nên đăm chiêu.

— Đồng chí đại tá, tôi cũng không biết nói thế nào bây giờ. Lúc nãy thì chưa có vẻ gì là sẽ có chuyện xảy ra, nhưng bọn chúng có thể làm tất cả mọi thứ.

Và đến lượt Xin-xốp nhìn Pô-li-nin, như muốn hỏi «Thế còn đồng chí, đồng chí nghĩ thế nào?»

Nói thật ra, trong tham tâm mình nghĩ gì về tất cả những cái này? Pô-li-nin vừa tự hỏi vừa đi về phía ngôi nhà trắng qua một quãng đất sũng nước lún xuống dưới chân anh. Mình nghĩ rằng những ai cứ tự hỏi xem bọn phát xít có phải lúc nào cũng phát xít không là một lũ ngốc — Mình nghĩ rằng cái anh chàng sĩ quan tình báo kia đã xử sự như một thằng ngu khi anh ta bắt tay bọn Đức và mời chúng uống rượu như là một cuộc gặp gỡ thế này có thể đem lại một điều gì thú vị. Và rồi sao nữa? Vấn đề chiến tranh, liệu nó có xảy ra không mặc dù đã có hiệp ước. Và khi nào.

Mấy tên phi công Đức ở tầng dưới biệt thự, trong căn bếp rộng vừa mới quét vôi trắng. Cả ba tên ngồi cạnh nhau trên một chiếc ghế dài kê sát tường. Đối diện với chúng, trước một chiếc bàn, và cũng ngồi trên ghế dài, là thiếu tá trong ban tình báo, đại tá chỉ huy sư đoàn và chính trị viên — phiên dịch đang phát chán vì bản thân thiếu tá rất thạo tiếng Đức.

Bọn Đức đã trả lời những câu hỏi sơ bộ. Người ta sắp dẫn chúng đến ban tham mưu và chỉ còn chờ Pô-li-nin.

— Đồng chí đại tá ngồi xuống đây — Sư đoàn trưởng nói thân mật.

— Những cái mà chúng ta lấy ở máy bay ra để đâu rồi?

— Để trong xe — thiếu tá tình báo trả lời, rồi hỏi lại Pô-li-nin — Thế nào, anh đã xem xét máy bay chưa?

— Rồi. Đó là một chiếc «Pô-cơ Vun-phơ» nó phải hạ xuống vì hai động cơ đã bị phá hủy hoàn toàn. Nó định bay đến tận bờ sông bên kia, nhưng nó bay thấp quá. Nó không thể cất cánh từ chỗ nó hạ xuống, phải lấy máy kéo mới trục lên được. Còn việc xả súng vào đại đội kỵ binh của ta chúng khai ý đồ như thế nào?

— Chúng nói rằng chúng lầm sông Bu với sông Đê-la-va và tưởng đại đội kỵ binh của ta là một đơn vị Ba-lan đang tìm lối ẩn vào trong rừng.

— Chúng bắn từ bao nhiêu thước xuống?

— Khoảng hai trăm thước.

— Trường hợp như thế là chúng nói dối hai lần — Pô-li-nin nói giọng quả quyết — Trước hết, lầm sông Bu với sông Đê-la-va, lý do này không đứng vững được, nhất là với một chiếc máy bay thám thính, sau nữa ở cao hai trăm thước chúng có thể nhìn rõ đơn vị kỵ binh đó là của ta.

— Anh có gì hỏi chúng không ? — Thiếu tá hỏi.

— Để làm gì? Tất cả đối với tôi đều rõ như ban ngày. — Pô-li-nin nhìn thẳng vào mặt bọn Đức — Chúng đi thám thính và chụp ảnh, điều này chúng ta sẽ có bằng chứng nếu những phim ảnh không để lọt ánh sáng vào. Chẳng ai bắn chúng cả. Trên đường về, gần giới tuyến, chúng đánh bạo bay thấp xuống và nhìn thấy đại đội kỵ binh của ta. Đích ngon ăn, sông Bu chỉ bay hai phút nữa là đến nơi, chắc chắn không bị trừng phạt. Đoạn còn lại thì rõ rồi. Nếu với loại cao-xạ bốn nòng của ta vừa hoàn thành không xơi trúng động cơ của chúng, ngày mai, khi chúng ta phản đối, chúng sẽ gân cổ lên cãi không phải máy bay Đức mà là máy bay Ba-lan.

Pô-li-nin nói tất cả những điều đó một mạch, phẫn nộ và tỉnh táo, rồi anh bảo chính trị viên — phiên dịch:

— Anh dịch cho chúng nghe. Dù sao thì chúng cũng sẽ tiếp tục nói dối, nhưng ít nhất cũng phá cái thái độ vui vẻ của chúng vì nom chúng lúc này có vẻ hể hả lắm!

Trong khi chính trị viên phấn khởi thấy cuối cùng mình cũng có phần việc để làm, dịch cẩn thận những lời của Pô-li-nin, trong lúc Pô-li-nin quan sát ba tên Đức ngồi trước mặt. Tên lái máy bay, mặc xa-lô-pét⁽¹⁾, mặt băng bó, đeo cấp hiệu trung úy. Một hạ sĩ da ngăm ngăm ngồi bên hắn. Ngồi ở đầu ghế là viên phi công mặc áo sĩ quan đeo lon bạc thiếu tá. Nom hắn có mẽ người, tóc hung quăn uốn lên, nhưng khuôn mặt trẻ đẹp của hắn đã bắt đầu phì mỡ.

Nếu Pô-li-nin nói quá đi khi tuyên bố rằng bọn Đức có vẻ vui thích, tên thiếu tá dù sao cũng có khá đủ tư thế để giữ trong cảnh huống không may này, vẻ buồn phiền của một người rõ ràng là nạn nhân của một sự hiểu lầm. Hắn đeo «bội tinh Tây-ban-nha» trên ngực. Thấy chiếc bội tinh, Pô-li-nin càng nhìn hắn căm thù hơn. Tên này cũng cảm thấy vẻ căm thù đó và thờ ơ, nhíp mắt lại một nửa, làm như muốn lắng nghe đồng chí phiên dịch chăm chú hơn.

Khi đồng chí phiên dịch nói xong, hắn đứng dậy và tuyên bố dõng dạc bằng tiếng Đức rằng ở cương vị một sĩ quan của quân đội nước Đức hắn không thêm gì vào những điều hắn đã nói, và ngoài ra một lần nữa hắn đòi trong những thời hạn ngắn nhất có thể được trao trả hắn và những người dưới quyền hắn cho đại diện của ban chỉ huy Đức.

---

⁽¹⁾ Quần áo mặc ngoài cho khỏi bẩn quần áo trong.

— Tôi nhắc lại đề nghị của ông sẽ được chuyển lên ban chỉ huy Xô-viết — thiếu tá tình báo lễ phép trả lời, và quay về phía Pô-li-nin:

— Anh còn hỏi gì nữa không? Thôi, lên đường nhé!

— Có! Tôi còn một câu nữa muốn hỏi — Pô-li-nin nói rất nhanh — Hắn được thưởng «bội tinh Tây-ban-nha» vì thành tích gì?

— Đại tá muốn biết ông được thưởng huân chương vào thời gian nào và tại sao — thiếu tả dịch vừa làm cho câu hỏi của Pô-li-nin nhẹ đi, bản thân anh cho rằng câu này không có liên quan gì đến việc vừa xảy ra.

Một nụ cười kẻ cả thoáng qua khuôn mặt phì nộn của tên Đức đẹp trai.

— Hắn được thưởng bội tinh vì thành tích chiến đấu cách đây hai năm, khi ở Tây-ban-nha về.

Kỷ niệm này làm tên Đức thú vị. Hắn tiếp tục vừa cười vừa nhìn Pô-li-nin, hay đúng hơn, nhìn những huân chương trên ngực anh. Cuộc nói chuyện với viên phi công Nga này lúc bắt đầu khá khó chịu, nhưng tên Đức rất lấy làm khoái chí nghĩ đến cuộc hỏi cung có thể chuyển thành một hình thức trò chuyện thú vị; vẫn đứng và mỉm cười, hắn nhìn Pô-li-nin vừa tìm xem đến lượt hắn có thể hỏi câu gì.

— Anh bảo với hắn rằng — Pô-li-nin nói — hắn đeo huân thương, nhưng hắn bắn tồi lắm: cách hai trăm thước mà hắn chỉ bắn bị thương được có một con ngựa.

Thiếu tá tình báo do dự không muốn dịch câu đó như Pô-li-nin đã nói, nhưng đúng lúc ấy chính trị viên phiên dịch lấy làm thích thú phóng nó ra nguyên văn bằng tiếng Đức.

Nụ cười của tên Đức biến mất tức khắc, khuôn mặt đỏ hồng của hắn tái bệch đi và cặp mắt ngầu lên vì căm giận chĩa thẳng vào mắt Pô-li-nin.

«Chiến tranh sẽ xảy ra» Pô-li-nin nghĩ và lẳng lặng nhìn trả lại.

— Thế nào, ta có thể lên đường được chứ! Người ta đang đợi chúng ta — thiếu tá nói. vẻ sốt ruột.

— Được thôi — Pô-li-nin trả lời, và chỉ lúc đó anh mới không nhìn tên Đức nữa.

Thiếu tá nói với chính trị viên:

— Anh đi kèm chúng ra đến tận xe.

Bọn Đức đi ra.

— Bên ta có ba người bị thương, và chúng ta sắp sửa gửi một bản kháng nghị, thế mà anh lại nói là chỉ có một con ngựa bị thương — thiếu tá tình báo cáu kỉnh nói với Pô-li-nin.

— Điều đó không quan trọng — Pô-li-nin đáp — Dù sao bên ta cũng sẽ gửi kháng nghị chính thức; bây giờ mà nói ngay về việc những chiến sĩ ta bị thương là làm cho lũ chó ấy vểnh râu lên!

— Đúng đấy — chỉ huy sư đoàn tán thành — Khi anh tuyên bố là hắn chỉ bắn bị thương có một con ngựa, nom hắn đúng là tức sủi bọt mép.

— À chuyện các anh! — Thiếu tá tình báo nói giọng buồn rầu, vừa giơ tay lên trời — Các anh chỉ nghĩ đến việc chọt tức chúng, trong khi kẻ đày tớ của các anh đây không ngớt miệng thảo luận với chúng! Với con ngựa chết tiệt của các anh các anh chỉ làm rắc rối thêm cho tôi thôi — và anh ta nhăn mặt khó chịu nhìn Pô-li-nin lúc đó đã tự cảm thấy mình có lỗi.

Lúc này người ta chẳng biết xử sự với chúng thế nào cho đúng cả, thiếu tá tiếp tục nói đăm chiêu khi anh đã ra ngoài cùng với Pô-li-nin và sư đoàn trưởng: chúng là tù binh hay không, bạn hay thù, chẳng còn biết ra làm sao nữa. Và đã thế lại còn phải ngoại giao trong khi người ta chỉ muốn đập vỡ mặt chúng ra.

Pô-li-nin lặng im. Vừa suy nghĩ triền miên, anh vừa nhìn những tên phi công Đức từng đứa một leo lên xe dưới con mắt tò mò của những chiến sĩ đi áp giải, rồi biến mất qua cửa sau.

Ngồi trong hầm, Xin-xốp nghĩ đến Ma-sa.

Trong sáu giờ ngồi gác dưới đáy hào, gần chiếc máy bay Đức, người ta có thời giờ điểm tất cả các đề tài có dính líu đến những sự việc vừa xảy ra. Người ta nói rằng các chiến sĩ cao xạ là những tay chơi được, vừa bình tĩnh vừa tinh mắt, rằng bọn Đức trông cũng chẳng oai lắm trong bộ quân phục của chúng; rằng bao súng lục của chúng giống như túi phụ tùng xe đạp; rằng chỉ có một tên Đức có vẻ oai vệ và béo tốt, còn hai tên kìa, tuy là phi công, nhưng nom có vẻ thảm hại tợn. Người ta tranh luận nhiều nhất là về số phận của ba tên phi công đã xả súng bắn quần ta bị thương. Chúng có bị đưa ra xử ở đây hay chuyển cho nhà chức trách Đức xét xử bên đó? Và còn chiếc máy bay thì thế nào? Trả hay là không? Cuối cùng người ta không thống nhất với nhau về địa điểm xét xử và người ta bỏ không tranh luận nữa; còn về chiếc máy bay, người ta đồng thanh quyết nghị là sẽ không trả.

Tranh luận mệt, bây giờ mọi người ngồi im. Người hút thuốc, người gà gật ngủ, kéo ca-pốt lên che kín người, người thì chẳng làm gì và nghĩ đến việc riêng, thỉnh thoảng vừa liếc nhìn sang bờ phía Tây sông Bu nơi quân Đức chiếm đóng.

Một luồng gió ẩm và giá buốt thổi từ bờ sông. Người ta cảm thấy những ngày thu đẹp đã hết, và trời đất đã bước vào mùa mưa lạnh.

Xin-xốp nghĩ đến Ma-sa — Anh nghĩ bụng bây giờ anh đã trở nên chính trị viên phó rồi, người ta rất có thể giữ anh ở lại trong quân đội, ngay khi sau này tất cả đã trở nên yên tĩnh và các quân nhân dự bị nhập ngũ đều trở về nhà. Nếu như thế thì Ma-sa chẳng có lý do gì để ở lại Vi-a-dơ-ma một mình không có anh, nhưng mặt khác Ma-sa không thể vì anh mà phải đảo lộn đời sống của chị và thay đổi chỗ làm việc mỗi lần anh thay đổi địa điểm công tác. Vả lại, tự anh cũng không biết là lúc này anh sẽ công tác ở đâu: có thể là cách đây một trăm thước, trong căn nhà đầu bãi cỏ kia cũng nên mọi sự đều có thể xảy ra được cả. Sư đoàn anh rất có khả năng đóng lại nơi anh công tác lần đầu.

Hôm qua, chính trị viên đại đội đã nêu lên khả năng biệt phái anh sang trường cán bộ kiểm tra công tác chính trị trong quân đội. Nhưng như thế có nghĩa là anh phải quyết định dứt khoát và suốt đời ở bộ đội.

Ma-sa sẽ nghĩ thế nào? Tự đặt cho mình câu hỏi đó, Xin-xốp một lần nữa cảm thấy đối với vợ, một lòng vô cùng biết ơn và thán phục không gì làm phai nhạt được; trong số bao nhiêu con người trên quả đất, chị đã chọn anh.

— Báo cáo chính trị viên — một chiến sĩ ngồi gần anh nói khẽ — Người ta đang rục rịch ở bên phía quân Đức — Xin-xốp nhìn theo hướng người lính chỉ, bên kia sông Bu về phía một nhà máy gạch có một ống khói cao, xa xa.

— Đồng chí nhìn xem kìa, xe chúng đi lại nhiều lắm — người lính nhắc lại, vẻ xúc động.

Xin-xốp cầm lấy chiếc ống nhòm Ti-mô-khin để lại đưa lên mắt. Cũng không có gì khác thường chung quanh nhà máy gạch, ngoài một số đông xe Đức cỡ lớn và một chiếc xe con đỗ trước cửa nhà máy. Một đoàn xe thứ hai đi qua cửa ra đường cái. Quân Đức chỉ đang chuyển gạch để làm những việc cần riêng của chúng. Bọn lính ngồi dưới mui bạt, trên những viên gạch và đang hoa chân múa tay; chắc là chúng đang nghêu ngao một bài hát.

Trong tất cả những cái đó chẳng có gì đặc biệt là quân sự, nhưng chính nó làm tim Xin-xốp buốt lạnh. Có thể đúng là giờ đây bọn Đức sẽ đóng một, hai năm, hay ba năm nữa ở đây, cách chúng ta có một cây số ở bờ bên kia sông chuyển gạch, xây dựng doanh trại, đi xe dọc bờ sông vừa nghêu ngao hát những bài hát lính không?

«Nếu thật người ta đề nghị điều động mình như thế, mình sẽ phải nhận và đi vào trường huấn luyện chính trị viên, làm cán bộ chính trị chuyên nghiệp», Xin-xốp nghĩ bụng. Tự anh đã trả lời cho những lo lắng của mình trước quang cảnh những tên lính Đức đang chuyển gạch một cách thản nhiên nhất trên đời, như là chúng sẽ vĩnh viễn ở lại đấy.

Nằm dài trên giường, trong lều, Cli-mô-vít hít từng hơi thuốc dài, thở hàng cột khói dày đặc để đuổi muỗi còn như trấu, mặc dù đã vào tiết cuối tháng chín.

Đây là một ngày tuyệt đẹp đối với Cli-mô-vít. Lần đầu tiên từ sau chiến dịch anh được trên gửi cho mười hai xe tăng. Số quân và xe tăng vẫn chưa đủ, nhưng từ nay tiểu đoàn anh lại trở thành một lực lượng mạnh.

Tiếng chuông điện thoại réo một đợt làm anh bật dậy. Anh cầm ống nghe:

— Vâng 20 giờ, xin tuân lệnh.

Giọng nói, như thường ngày, vẫn vừa kiên quyết vừa tôn kính, nhưng thất vọng ám bóng trên mặt anh. Xa-rít-sép triệu tập tất cả các tiểu đoàn trưởng đến chỗ ông vào hồi 20 giờ và Cli-mô-vít thấy những dự định của mình cho buổi tối thế là nước lã ra sông cả.

Lúc chiều Ác-tê-mi-ép có nhờ một người lái xe tăng đưa cho anh một bức thư, báo rằng quân Nhật đã khai quật xong vào ngày hôm đó và anh ta sẽ đến chỗ Cli-mô-vít sau khi đưa chuyến cuối cùng đến biên giới. Tiểu đoàn đã sửa sang một buồng tắm hơi nước, một xa xỉ phẩm đối với ở đây.

Cli-mô-vít trả lời là mọi thứ đều sẵn sàng và hạ lệnh cho đốt lò. Khi nhận được xe tăng, anh lấy làm phấn khởi nghĩ đến việc có thể tắm rửa một cái và sau đó làm một ấm trà thật đặc.

Những tuần vừa rồi tiểu đoàn Cli-mô-vít đóng gần Ba-in Xa-gan, Ác-tê-mi-ép cũng ở gần đấy, cách hai cây số, kiểm soát toán lính đào huyệt Nhật-bản làm việc ngay trên núi Ba-in Xa-gan, đúng địa điểm Cli-mô-vít đã ném tiểu đoàn xe tăng của mình vào đợt tiến công đầu tiên cách đây ba tháng.

Trong thời gian khai quật, Ác-tê-mi-ép có đến chỗ Cli-mô-vít nhiều lần, nhưng mỗi lần chỉ chốc lát, vì anh còn vội về ban tham mưu báo cáo công việc làm ban ngày. Khi đến nơi, trước lúc chào hỏi bao giờ anh cũng rút trong túi ra một lọ cồn đã pha, đổ vài giọt vào lòng bàn tay rửa tay, cổ và mặt, rồi anh vừa cười nhăn nhó vừa giải thích:

— Khi cả ngày người ta ở ngoài đó, lúc nào người ta cũng có cảm giác như có cái gì dính vào người.

Cli-mô-vít thích thái độ vui vẻ và can đảm này của Ác-tê-mi-ép nó che giấu một bản chất khỏe mạnh và thù ghét mọi sự phô trương. Ác-tê-mi-ép không thích nói với người khác về những phiền muộn, những đau khổ lặt vặt của mình, và lại càng không muốn xin xỏ lòng thương hại của thiên hạ. Nhưng cứ trông vẻ mặt của anh ta Cli-mô-vít cũng hiểu rằng việc khai quật này có cái gì thê thảm và nặng nề; anh lấy làm sung sướng, nhân ngày chấm dứt những chuyện đó, được giúp bạn một việc gì, không bằng lời vô ích. mà lại thân mật, bằng cách thết anh ta một chầu tắm và một nửa chai cô-nhắc anh vẫn trữ được.

Lúc này, do việc triệu tập của chỉ huy trưởng binh đoàn, mọi dự định của anh đều lỡ cả.

Anh bực tức chụp chiếc mũ cát két lên đầu và dặn người cần vụ trông nom cho lò hơi tắm được đốt kỹ, khi đại úy Ác-tê-mi-ép đến thì mời đại úy đi tắm, và đưa quần áo thay đại úy không mang sẵn. Khi lên xe anh còn dặn thêm:

— Sửa soạn trà thật đặc, mở đồ hộp, đừng quên cô-nhắc, và đề nghị đại úy, nếu có thời giờ, vui lòng nán lại chờ tôi.

Sau đó, Cli-mô-vít ngồi vào bên người lái xe và anh này mở máy lao thẳng trên thảo nguyên.

Anh vừa đi được một lát thì chiếc xe thiết giáp nhỏ liên lạc đỗ trước lều; người cần vụ chưa kịp đi báo lại anh em chuẩn bị buồng tắm cẩn thận.

Được tin Cli-mô-vít không có ở đấy, Ác-tê-mi-ép muốn đi ngay; nhưng khi người cần vụ nói buồng tắm đã có hơi nóng và Cli-mô-vít sắp ở ban tham mưu về, anh thấy bùi tai và ở lại.

Người cần vụ của Cli-mô-vít, một anh chàng bé nhỏ đầu bù xù, mới đến tiểu đoàn được ít lâu, ân cần nói:

— Xin mời đồng chí đại úy vào trong lều, tôi chỉ đi kiểm tra xem hơi nước đã đủ chưa và sẽ trở lại ngay. Còn quần áo thay, đồng chí có không? Nếu không...

— Có — Ác-tê-mi-ép ngắt lời — Đã ba ngày hôm nay chúng tôi mang theo trong xe, tưởng rằng cái chuyện khỉ này xong từ hôm kia rồi. Trong hầm tắm có đủ chỗ cho hai người không? Để anh lái xe của tôi cũng tắm.

— Thưa đồng chí đại úy, thừa đủ, chỉ một loáng nữa là đâu đó tươm tất cả. Nhưng không có chổi bạch dương, chỉ có chổi mây⁽¹⁾ thôi.

— Không hề gì, chổi gai cũng được — Ác-tê-mi-ép cười nói với người cần vụ đã lanh chân chạy đi rồi — Tôi đang muốn bắt chước rắn lột xác cho khỏe đây.

---

⁽¹⁾ Đối với người Liên-xô «tắm» thực tế có nghĩa là tắm hơi nóng, sau đó lấy «chổi» dúng xuống nước lạnh quật vào người. Những chổi này thường là làm bằng lá cây bạch dương. (N.D.)

Tám hôm liền, sáng nào anh cũng chỉ đi đến gặp toán đào huyệt số 10, làm việc trên Ba-in Xa-gan. Trước lối đi rào giữa dây thép gai, mười chiếc xe vận tải Nhật mang cờ trắng mỗi xe chở mười lính và một sĩ quan chạy theo sau thiết giáp của anh, và cả đoàn lên đường, Ác-tê-mi-ép dẫn đầu.

Việc khai quật diễn ra không mắc mứu gì. Chỉ có mỗi một lần Ác-tê-mi-ép phải tước lại một kính ngắm đào lên cùng xác chết và một khẩu cao xạ Đức.

Hai ngày đầu quân Nhật tuân theo một nghi thức đã định trước: một sĩ quan dẫn họ đến địa điểm đã đánh dấu một vòng tròn trên bản đồ của hắn, họ đứng nghiêm, mặc niệm người chết và chỉ sau đó mới bắt đầu đào đất một cách thận trọng…

Ngày thứ ba khi thấy rằng những vòng tròn đánh dấu trên bản đồ hoàn toàn vô ích và tất cả khu vực là một nghĩa trang mênh mông, người ta không chú ý gì đến nghi thức nữa và bọn lính sục đất từ sớm đến tối, bực tức, lấy xẻng cuốc xới lộn bậy tất cả. Trước đêm xuồng một lúc lâu, họ đổ chất lên xe đầy chặt đến mui và ra về im lặng, phờ phạc.

Sau năm ngày đầu, bọn Nhật đề nghị kéo dài thêm năm ngày nữa, và được chấp thuận ngay không gặp khó khăn gì: công tác tình báo của ta nhận được tin là việc khai quật những xác chết sắp rữa nát này ảnh hưởng đến tinh thần của binh lính địch. Chúng bàn tán với nhau về con số khủng khiếp những xác đã khai quật lên và tin này ngày càng lan rộng trong đạo quân Quan Đông, đến nỗi ban chỉ huy Nhật-bản, cuối cùng nhận rõ tình hình, tự động cho đình lại việc khai quật vào ngày thứ tám, không tranh thủ nốt hai ngày cuối cùng được gia hạn nữa.

Lúc này, ngồi trong lều của Cli-mô-vít, Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng đáng lẽ việc khai quật còn kéo dài hai ngày nữa, và chỉ riêng nghĩ đến chuyện đó anh cũng đã thấy lợm giọng. Giữa lúc đó người cần vụ trở về nói:

— Buồng tắm đã chuẩn bị xong, để tôi dẫn đồng chí đi.

Buồng tắm chật chội, khá lầy và khói. Vả lại ít nước nữa, nhưng suốt đời chưa bao giờ anh lại tắm thấy thú vị và cả say sưa nữa đến như thế. Người lái xe, sau một lát, đã xin đủ và đi ra; Ác-tê-mi-ép còn nán ở lại nửa giờ nữa. Cuối cùng, anh bị hấp hơi nóng quá nhiều đến mức chỉ còn vừa đủ sức để trở về lều của Cli-mô-vít.

Không một bóng người chung quanh lều: người cần vụ và anh lái xe chắc đã đi ăn xúp. Ngọn đèn nhỏ đốt trong lều như mời đón khách, trên bàn một hộp thịt, một đĩa bánh và chai cô-nhắc tựa vào bình trà.

Ác-tê-mi-ép uống nửa cốc cô-nhắc, ăn thịt hộp một cách thật lòng và rót trà uống.

Mặc dù về tối trời đã mát, tắm xong anh vẫn còn thấy nóng. Anh cởi bơ-lu-dông và chỉ mặc sơ-mi. Từ một tuần nay, đây thật là lần đầu tiên anh ăn uống một cách thú vị, không nghĩ rằng ngày hôm sau tất cả sẽ bắt đầu lại.

Ý nghĩ đó làm anh bực tức với chính mình, nhưng đã chậm quá rồi; một lần nữa quang cảnh tẻ nhạt và nặng nề của những ngày vừa qua lại đến xâm chiếm anh: việc trở về đột ngột và không hợp thời của mùa hè Mông-cổ oi bức, tiếng rì rào của một luồng gió nhẹ làm run rẩy những lá cỏ úa trên những gò đất bị đào sục lên, những tên lính Nhật ngạt thở trong những chiếc mặt nạ sơn hắc ín bịt kín cả mũi, miệng, tên trung úy có cánh tay phải đeo trước ngực, chắc hắn đã chiến đấu ở đây hồi tháng bảy — cũng bị ngạt thở dưới chiếc mặt nạ sơn hắc ín, và cách đó hai bước chân, gần những chiếc xe ngụy trang mầu xanh và mầu vàng, một nhóm lính ngồi nghỉ. Đần độn và dửng dưng sau tất cả những chuyện xảy ra vừa qua, chúng đơn giản nhấc mặt nạ lên và ăn tại chỗ, nhai nghiến ngấu những miếng cá khô mỏng và những khoanh bánh khô nhỏ.

«Phải xua đuổi tất cả những cái đó ra khỏi ký ức thật không dễ dàng gì» Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng, và nghe tiếng người cần vụ, anh lấy áo bơ-lu-dông mặc vào.

Đã gần mười giờ, và Sơ-mê-lép, vừa rồi đồng ý để anh đi tắm, đang đợi anh vào lúc mười một giờ.

— Anh nói  với đại úy Cli-mô-vít... Ác-tê-mi-ép gọi người cần vụ và sắp sửa nói tiếp... Nhưng ngay lúc đó một chiếc xe đỗ trước cửa lều và Cli-mô-vít chạy xổ vào.

— Thế nào, tắm có thú không?

— Chưa bao giờ thú như thế.

— Và ăn chút ít rồi chứ?

— Cảm ơn. Như cậu thấy đấy, mình nghĩ rằng sẽ chẳng gặp mặt cậu nên đang sắp sửa đi đây.

— Thì ngủ lại đây, về làm gì.

— Mình muốn thế lắm, nhưng không may Sơ-mê-lép lại hẹn gặp mình vào hồi 23 giờ — Ác-tê-mi-ép kéo chiếc bốt của mình đang gấp nếp như một chiếc đàn sâu róm.

Cli-mô-vít nhìn đồng hồ biết rằng trường hợp này mà giữ một người ở lại thì thật là vô lý.

— À tại sao người ta lại triệu tập cậu lên ban tham mưu thế? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Ở tiểu đoàn bên, sau khi một khẩu pháo bắn xong, chẳng lau chùi gì cả cứ thế nhét vào vỏ bạt. Chỉ huy binh đoàn triệu tập tất cả các tiểu đoàn trưởng chỉnh một chầu toát mồ hôi và rút ra những kết luận đi khá xa về thái độ buông lỏng của chiến sĩ sau chiến dịch.

— Phải, thật khó mà quan niệm được mọi việc sẽ lại dần dần trở lại bình thường như trước — Ác-tê-mi-ép nói, giọng đăm chiêu.

— Bình thường... không phải chỗ nào cũng thế — Cli-mô-vít nói.

— Báo chí nói gì về vấn đề Bi-ê-lô-ruýt-xi và U-cơ-ren — Ác-tê-mi-ép vừa hỏi vừa bước ra khỏi lều — Hôm nay mình chưa đọc báo.

— Thông cáo của Bộ Tổng chỉ có năm dòng: «Bộ đội ta đã giải phóng gần toàn bộ lãnh thổ».

— Tin nước ngoài nói gì?

— Trên mọi mặt trận không có gì mới. Quân Đức vẫn tiếp tục tiến công Vác-xô-vi. Quân Pháp đã rót đại bác vào chiến lũy Xi-ét-phrét và chính phủ Pháp đã cấm Đảng cộng sản hoạt động.

— Thì họ sẽ rút vào hoạt động bí mật — Ác-tê-mi-ép nói giọng nửa hỏi nửa khẳng định.

— Chà — Cli-mô-vít nói và cầm chiếc đèn soi đường, anh đưa Ác-tê-mi-ép đến tận xe.

Đột nhiên giữa đường anh nói:

— Theo ý mình, nhịp sống bình thường sẽ chẳng thấy lại nữa.

— Chẳng thấy lại nữa ở đâu?

— Thì ở đâu cũng thế.

— Trong toàn bộ thì đúng — Ác-tê-mi-ép nói — Nhưng mình chỉ muốn nói đến những sự việc xảy ra ở đây.

— Ừ, ở đây, người ta có cảm giác là nó đang lắng xuống thật.

Vào lúc đó, cả hai đều nghĩ đến cùng một việc. Mặc dù không khí căng thẳng bận rộn của những cuộc thương thuyết trong mười lăm ngày vừa qua, Ác-tê-mi-ép rất nhiều lúc có cảm giác như mình đứng trên bờ biển sau cơn bão, giữa đá cuội và những mảng rong sóng ném vung vãi chung quanh. Và biển khơi, hôm nào còn lồng lộn dưới chân anh, giờ đã rút xa về phía chân trời.

Anh cũng lại cảm thấy như thế từ khi Cli-mô-vít kể cho anh nghe sự việc lạ lùng vừa rồi, một khẩu đại bác chưa lau chùi mà đã đem phủ bạt cất đi, cũng cái anh chàng Cli-mô-vít mà hồi tháng sáu anh gặp đen nhèm, băng bó bẩn thỉu, từ một chiếc xe tăng khét mùi lửa đạn chui ra, với xác một sĩ quan xe tăng buộc đằng mũi xe.

Cli-mô-vít lúc này buồn rầu nghĩ đến Lu-u-ba. Anh nghĩ bụng nếu binh đoàn đóng quân mùa đông ở đây và nếu gia đình anh ở lại Un-dua Khan thì tha hồ cho anh huấn luyện chiến sĩ và chúi đầu vào những vấn đề chiến cụ, cảnh xa cách đối với anh còn gay go hơn là vào những giờ gay go nhất của chiến đấu.

Anh nói với Ác-tê-mi-ép, vẻ ân hận:

— Tiếc quá, cậu không ở lại, ta sẽ bù khú với nhau!

— A, Cốt-chia — Ác-tê-mi-ép thở dài — cậu cũng biết đấy, không chiến tranh thì lại công tác. Mình phải đi đây.

Anh lấy tay đấm vào vỏ xe vì người lái xe đã đóng cửa xe lại để khỏi muỗi, và đang đánh một giấc trong xe.

Đúng 23 giờ, Ác-tê-mi-ép đứng trước Sơ-mê-lép, nhận được lệnh sáng sớm phải rời Tam-xắc Bu-lắc đi Si-ta, phụ trách bảy mươi chín tù binh đang điều trị tại quân y viện thành phố và hôm sau dẫn họ đến sân bay ở khu vực trung lập, phía ngoài Pa-lét-dơ, nơi đã tiến hành việc trao trả tù binh. Ác-tê-mi-ép ngạc nhiên khi thấy Lô-pa-tin trong chiếc máy bay còn thừa một nửa số ghế ngồi, cũng đi Si-ta như mình. Lô-pa-tin đến từ trước, và đang gà gật trên ghế, cát-két kéo sụp xuống trán, chân nhét vào một mảnh vải bạt, cổ áo ca-pốt kéo lên, khiến người ta chỉ còn nhìn thấy có chiếc mũi anh tím ngắt vì rét.

Lô-pa-tin không thức giấc suốt trong thời gian người ta chuẩn bị những thứ cần thiết cuối cùng trước khi bay, cho đến cả lúc máy bay đã cất cánh, và lên cao, thời tiết lạnh hơn. Mãi ba giờ sau khi những đồi cây miền Tơ-răng-xbai Ca-li xanh um dưới cánh máy bay, anh mới đột nhiên tháo bỏ đôi găng len kếch xù, lục hết các túi, lấy ra một gói «Boóc-xốp», châm một điếu và lại xỏ tay vào găng.

Và cũng đến lúc đó Ác-tê-mi-ép mới gọi anh.

— Tôi cứ tưởng anh làm thẳng một giấc cho đến khi máy bay hạ cánh. Mà bây giờ thì cũng sắp đến nơi rồi!

— A, Pôn Tơ-rô-phi-mô-vít, được gặp anh, thú quá — Lô-pa-tin vừa nói, vừa quay lại phía Ác-tê-mi-ép giọng cũng chẳng lấy gì làm niềm nở.

Ác-tê-mi-ép đã gặp Lô-pa-tin cách đây một tuần, trong thời gian thương thuyết với quân Nhật; nhưng từ bấy tới nay anh thay đổi quá nhiều đến nỗi Ác-tê-mi-ép vô tình không giấu được vẻ ngạc nhiên trên nét mặt.

— Thế nào, tôi làm anh phát khiếp phải không? — Lô-pa-tin hỏi, châm biếm.

Ác-tê-mi-ép chỉ lắc đầu. Và đúng như anh ta nói. Lô-pa-tin nom khiếp thật. Khuôn mặt của anh ta đã gầy nay lại gầy hơn, nước da vàng khè, bệnh tật hiện rõ dưới lớp da rám nắng những đường gân xanh nhô lên dưới làn da căng thẳng hai bên thái dương: chỉ có dưới cặp kính, hai con mắt sâu hoắm là vẫn giữ được cái nhìn châm biếm và sát lạnh ngày trước.

— Anh làm sao thế, ốm à?

— Nói đúng hơn tôi trở về hơi sớm một chút, trạng thái thường ngày của tôi: một người bốn mươi tuổi ốm yếu, đèo thêm một bệnh sốt rét kinh niên ở Trung Á và một buồng gan không lành mạnh — Lô-pa-tin nói vừa đưa thuốc lá lên miệng, tay run run dưới chiếc găng len — Tôi không ốm chừng nào tôi tuyệt đối không có thời giờ để ốm, nhưng cứ hở ra một cái là quỵ luôn. Chừng nào người ta còn đánh nhau ở đây, hay cả khi thương thuyết nữa, tôi dễ dàng bắt bệnh sốt rét của tôi im không phát biểu ý kiến bằng mấy viên ký-ninh, và cái buồng gan đáng thương của tôi hình như cũng bắt tay thân thiện với món mỡ cừu. Nhưng tất cả vừa xong là tôi quỵ ngay, người rã ra từng mảnh một. Thật khỉ quá.

— Và nếu sau này ở phía Tây lại xảy ra một chuyện gì cấm anh không được ốm thì sao? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Tôi sẽ khỏi — Lô-pa-tin vừa nói vừa rít mạnh điếu thuốc lá — Nếu có chuyện gì xảy ra, đồng chí chủ bút đã hứa sẽ đem tôi theo đến tờ báo tiền phương nơi anh ta sẽ công tác.

— Thế nếu người ta phải để anh ấy ở lại đây, trong yên tĩnh thì sao?

— Dù thế nào, thì anh ta cũng tìm cách đi được. Vì tính anh ta như vậy! — Giọng Lô-pa-tin tin tường và tỏ ra vui nữa, nhưng đồng thời môi và tay anh run đến độ Ác-tê-mi-ép hiểu rằng khi nói về bệnh tật, anh ta chỉ nói có một nửa sự thật: đúng lúc hay không, thì Lô-pa-tin vẫn thường ốm thật mà mọi người không biết; một tâm hồn hiếu động như thế thật khó sống trong một cơ thể yếu đuối, không thích hợp với nó lắm.

Một nửa giờ sau, máy bay hạ xuống Si-ta — Hai người trao đổi địa chỉ ở Mạc-tư-khoa và Ác-tê-mi-ép đến bệnh viện để lĩnh tù binh Nhật.

Hai giờ chiều, tù binh và máy bay — một vận tải và ba phóng pháo — rời khỏi sân bay Si-ta.

Thoạt đầu Ác-tê-mi-ép tưởng sẽ bay thẳng đến Tam-xắc Bu-lắc, nhưng giữa độ, qua vô tuyến điện phi công nhận được lệnh bay về phía bên trái và hạ xuống Un-đua Khan, ở lại đêm cách xa biên giới.

Chỉ huy máy bay vận tải nhường việc chỉ huy cho phi công số 2 và đến ngồi bên Ác-tê-mi-ép. Theo ý kiến của anh ta chắc người ta thay đổi hành trình như thế để đường bay ở ngoài phạm vi hoạt động của khu trục Nhật-bản.

— Vì chúng hoàn toàn có thể bắn rơi máy bay chở thương binh của chúng và rồi lại đổ tội cho ta để khiêu khích. Mà chúng ta phải mang đến nơi trao đổi ở tình trạng tốt nhất. Ngay từ sáng mai đàn «chim ưng» của ta chắc sẽ đến đây và yểm hộ chúng ta cho tới lúc hạ cánh.

Ác-tê-mi-ép hỏi:

—Thế ta ở lại Un-đua Khan bao nhiêu lâu?

— Mười lăm giờ là ít nhất. Chúng ta sắp xếp chỗ ở cho bọn Nhật cũng mau thôi: tất cả doanh trại của binh đoàn xe tăng đều không có người ở, người ta có thể nhường cho chúng ta bất cứ cái nào! Và ta có thể ăn xúp ung dung rồi xem phim nếu đồng chí chiếu phim có ở đấy. Ồ, thong thả chán!

Người phi công trở lại buồng máy. Ác-tê-mi-ép nhớ đến cuộc gặp gỡ tối qua với Cli-mô-vít và anh định đến thăm vợ bạn nếu quả thật người ta không cần dây thép gai để phân bố đám thương binh, và nếu còn thời giờ. Chắc là chị ta cũng nhận được thư chồng, nhưng Ác-tê-mi-ép vẫn chính mắt mình thấy Cli-mô-vít cách đây hai mươi bốn giờ, điều đó còn tốt bằng mấy thư.

Một kỹ thuật viên quân nhu, thuộc ban tham mưu binh đoàn nhận trách nhiệm dẫn Ác-tê-mi-ép đến nhà Cli-mô-vít — Xem cách anh ta giải quyết những vấn đề ăn ngủ của tù binh Nhật rất nhanh chóng, Ác-tê-mi-ép hiểu người ta đã gọi điện thoại trước từ ban tham mưu quân khu đến Un-đua Khan, nhưng sĩ quan quân nhu không đả động gì đến chuyện đó. Thủ trưởng của anh ta đi vắng, rõ ràng là anh ta muốn hoàn toàn đảm nhiệm việc tiếp đón và phân bổ thương binh.

Người thấp bé, béo tròn một cách kỳ quặc so với tuổi, đầu đội một chiếc mũ vàng vùng nhiệt đới, râu mép đen, khuôn mặt bụ bẫm, lưỡng quyền cao và miệng cười thật thà, một khẩu súng lục đeo bên to quá khổ so với thân hình nhỏ bé của anh, người sĩ quan quân nhu cố giữ một tư thế hùng dũng đối với các phi công và Ác-tê-mi-ép, còn đối với những tù binh Nhật, lần đầu tiên trông thấy trong đời, anh ta tỏ ra thái độ che chở và nghiêm nghị. Anh ta luôn luôn nhìn chúng bằng con mắt cảnh giác của bề trên, như là tất cả chúng sắp sửa nhỏm dậy bỏ trốn và anh ta muốn báo trước cho chúng biết qua cái nhìn nghiêm khắc của mình là tốt nhất cứ nằm yên đấy.

Thoạt đầu, Ác-tê-mi-ép thấy một cái gì xảo quyệt ở người sĩ quan quân nhu này; nhưng khi đi với anh ta qua thành phố nhỏ bé đến nhà Cli-mô-vít, Ác-tê-mi-ép có một ấn lượng tốt hơn về anh ta. Anh chàng quân nhu này, Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng, thuộc loại những cán bộ người ta hay gặp trong các công tác quân nhu, cứ hay muốn — cũng chẳng phái để mưu lợi gì cho bản thân — chọe người khác rằng ta đây có nhiều quyền. Và khi đang câu chuyện, anh chàng sĩ quan quân nhu nháy mắt tuyên bố là trong bữa tối không những có vốt-ca mà còn có cô-nhắc nữa, Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng rất có thể cái khoản cô-nhắc, nói lên để chộ thiên hạ này, anh ta đã phải khấu vào khẩu phần cá nhân sĩ quan của anh ta.

Dọc đường, sĩ quan quân nhu hỏi:

— Anh không ở đấy lâu chứ? Vì bữa ăn tối sẽ chuẩn bị vào lúc hai mươi giờ. Tôi đã nhận được lệnh, nói thế anh cũng đủ hiểu chứ gì! — Khuôn mặt bầu bĩnh của anh làm ra vẻ nghiêm khắc.

— Không, tôi ở đấy chóng thôi — Ác-tê-mi-ép trả lời và nói thêm là thật ra anh cũng không quen biết vợ Cli-mô-vít và Cli-mô-vít cùng không nhờ anh đến thăm vợ anh ta, vì việc đỗ lại Un-đua Khan thật bất ngờ, nhưng vì anh đã có mặt ở đây, anh sẽ đến thăm. Chắc là chị ấy sẽ sung sướng khi nhận được những tin tức mới toanh về chồng.

Sĩ quan quân nhu nhiệt liệt tán thành ý định của Ác-tê-mi-ép và nói chuyện hồi lâu với anh về Cli-mô-vít, một người tốt và có chân trong ban chấp hành Đảng bộ, có uy tín đối với ngay cả chỉ huy trưởng binh đoàn cũng như đối với chính ủy.

— Chính ủy đi đến đây bằng máy bay ngay sau chiến dịch, nay là ba tuần rồi; ông ta đã triệu tập gia đình các cán bộ đến câu lạc bộ, nói chuyện với họ về binh đoàn. Một nhiệm vụ thật khó khăn: binh đoàn bị tổn thất nhiều, và nước mắt là chuyện không thể tránh được... Nhưng chính ủy cũng đã khéo giỏi quyết ổn cả. «Ông ta không phải là một anh chàng ngốc, mặc dù không phải là cán bộ quân sự, không phải một quân nhân hoàn toàn, mà có vẻ chút ít «một thuyết trình viên» như ở chỗ chúng tôi người ta thường gọi ông — Sĩ quan quân nhu nói câu vừa rồi vẻ khinh khỉnh, tay giữ khẩu súng lục vào bên người, tư thế ung dung rất quân sự.

— Ồ, lúc này thì ông ta cũng là một quân nhân chính cống rồi: binh đoàn luôn luôn có mặt trong các trận đánh — Ác-tê-mi-ép nói.

Sĩ quan quân nhu nhăn mặt và một lúc lâu không nói năng gì. Anh có cảm giác Ác-tê-mi-ép nói đến chuyện chiến đấu là để «xin mời anh về chỗ» của anh, vì trong suốt thời gian chiến dịch anh chỉ ở Un-đua Khan. Nhưng bản chất hiền lành của anh không cho phép anh ngừng lâu không nói gì và chỉ sau năm phút, anh lại bắt đầu kể với Ác-tê-mi-ép là anh biết Cli-mô-vit từ hồi còn ở Bi-ê-lô-ruýt-xi và anh còn nhớ cả đám cưới của anh ta với Li-u-ba Vát-xi-li-ép-na, hồi đó làm nhân viên đánh máy chữ ở ban tham mưu tập đoàn quân ở Bô-bcu-ít.

Li-u-ba đi chơi với May-a sau bữa ăn chiều dọc hàng rào nhỏ leo teo quanh nhà. Mặc dù Li-u-ba và người vợ góa của Rút-xa-cốp, đã hết sức cố gắng nhưng hầu như chẳng trồng được một cây gì năm nay, mùa hè khô nẻ đã đốt trụi hết — chỉ mấy dây «pa-nít-sơ», mà Rút-xa-cốp đáng thương, hồi mùa đông khi đi phép đã mang hạt giống về trồng là leo được đến cửa sổ dọc những dây thép, ngoài ra còn những bụi cây dại dáng với những núm vàng in lên trên nền tường quét vôi trắng.

Trời oi bức và nắng chang, chẳng có vẻ gì là một ngày mùa thu.

May-a mới tập đi được ít lâu. Em đi một mình tay vịn vào lát gỗ mỏng che hàng rào. Li-u-ba, chói mắt dưới ánh sáng một trời, đi bên cạnh, sẵn sàng đỡ con dậy.

Đến đầu hàng rào, bé đứng lại và hai tay níu chặt vào chiếc cọc cuối hàng, nhìn mẹ như muốn hỏi. Li-u-ba đi mấy bước nữa, ngồi xuống và giơ hai tay về phía con. May-a thở dài, bỏ chiếc cọc, vừa tươi cười vừa lo lắng, lon ton từng bước nhỏ đi mau về phía mẹ. Chúi người về đằng trước, bé đi mỗi bước một gấp hơn và cuối cùng cảm thấy mình sắp ngã, bé nhắm mắt lại. Nhanh như cắt Li-u-bu giơ tay đỡ, nắm lấy tay con và cả hai mẹ con cùng rung rẻ bên nhau. Thỉnh thoảng chân May-a lại ríu vào nhau và treo người trên cánh tay mẹ, bé ngẩng mặt lên hết sức ngạc nhiên không hiểu sao ngay vừa rồi mẹ còn đi cạnh, bây giờ lại đột nhiên chắn đường mình. Tuần vừa rồi May-a tập đi nhiều theo kiểu đó và Li-u-ba cử phải cúi xuống luôn, sau những lần đi chơi về lưng mỏi nhừ.

— Bố sắp về rồi mà con vẫn chưa biết đi. Lêu lêu xấu hổ quá! — chị nói giọng trách móc, vừa đưa tay dắt May-a chập chững đi ở bên.

Li-u-ba ao ước May-a đi được một mình khi bố về, chị ân hận rằng Cli-mô-vít vắng mặt vào giờ phút độc nhất này trong cuộc đời của con gái anh.

Chị đang đi chơi thì thình lình nhìn thấy I-an-tu-khốp-xki anh chàng sĩ quan quân nhu béo lùn cùng với một đại úy lạ mặt, hai vai rộng, tóc hơi đỏ và da mầu gạch nung, đang đi về phía chị.

Đột nhiên nhìn thấy người ấy đi với I-an-tu-khốp-xki, Li-u-ba thấy bủn rủn cả chân tay. Tại sao người lạ mặt đó lại đến đây? Tại sao lại đi với I-an-tu-khốp-xki? Và tại sao cả hai lại đi về phía nhà chị? Từ khi theo lệnh Goóc-đi-ép-xki, gia đình Rút-xa-cốp dọn sang nhà mới, trên đã hứa dành cho anh từ hồi còn sống, ở đây không còn một gia đình sĩ quan nào khác trừ gia đình Cli-mô-vít.

— Xin giới thiệu đây là chị Li-u-ba Vát-xi-li-ép-na — I-an-tu-khốp-xki vui vẻ nói và ngừng lại cách chị ba bước.

Ác-tê-mi-ép thấy trước mặt mình một người đàn bà trẻ đẹp, tóc hung xẫm láng mượt và chải về đằng sau. Chị hơi nghiêng về phía trước, và tay giữ một em gái kháu khỉnh mũi hếch. Anh thấy chị có vẻ thấp, có lẽ vì chị đi giày vải không có gót và mặc một chiếc áo vải bông nhỏ quá ngắn, nhưng rất hợp với chị. Cặp mắt to, vẻ lo lắng, lấp lánh trên khuôn mặt bình tĩnh.

— Làm quen đi, chị Li-u-ba Vát-xi-li-ép-na — I-an-tu-khốp-xki vẫn tiếp tục giọng vui vẻ — Đồng chí đại úy mới gặp Công-xtăng-tanh Ăng-tô-nô-vít của chị tối hôm qua.

— Tôi hy vọng là không có chuyện gì xảy ra — Li-u-ba nói giọng bình tĩnh, nhưng mắt chị vẫn chưa hết vẻ lo lắng.

Chị đưa tay trái cho Ác-tê-mi-ép, tay phải còn bận giữ đứa con gái đang đứng ngẩn ra nhìn hai người lạ và không biết nên khóc òa lên hay chú ý đến họ.

— Chẳng có chuyện gì xảy ra hết — Ác-tê-mi-ép vừa nói vừa nắm lấy bàn tay thon nhỏ của Li-u-ba — Cốt-chia và tôi là bạn cũ với nhau. Tôi là Ác-tê-mi-ép. Bố mẹ tôi trước đã từng đón chị về nhà chơi, nếu chị còn nhớ. Tôi vừa gặp anh ấy hôm qua, và hôm nay tình cờ đi qua đây, tôi định đến thăm chị nói chuyện về anh ấy và cho chị biết những tin tức sốt dẻo, như người ta thường nói. Chị đừng lo ngại gì anh ấy khỏe và mọi sự đều tốt đẹp cả.

— Thật anh đem đến cho tôi một niềm vui lớn.

Ác-tê-mi-ép thấy chị không nói dối, vì vẻ lo lắng đã biến mất trên cặp mắt người thiếu phụ. Anh tự lấy làm hài lòng đã làm theo ý nghĩ đầu tiên của mình, mặc dù sau khi nghe I-an-tu-khốp-xki kể là chính ủy binh đoàn đã tập hợp các gia đình sĩ quan lại nói chuyện, anh thoáng thấy việc mình đến thăm vợ Cli-mô-vít là hoàn toàn vô ích.

— Mời anh vào trong nhà— Li-u-ba mời khách, tay vẫn không rời tay May-a và đi vòng quanh con để dẫn nó về nhà.

I-an-tu-khốp-xki muốn cầm tay kia của May-a nhưng đứa bé rụt tay lại và níu vào chân mẹ.

— Anh thấy không — Li-u-ba vừa nói vừa cúi xuống bồng con lên — một tháng nay anh không đến là cô ấy không coi anh như bạn nữa rồi. Anh phải năng đến hơn mới được.

— Công tác bù đầu, chị Li-u-ba Vát-xi-li-ép-na ạ, lúc nào cũng bận bù đầu. — I-an-tu-khốp-xki trả lời, vẻ quan trọng.

Ba người đi qua phòng ngoài vào trong buồng; cứ nhìn những miếng vải nhựa phủ trên bàn thì biết đây là buồng ăn, nhưng nhìn chồng sách vở xếp sát tường, thì buồng này còn dùng để làm việc nữa.

— Tôi thật hài lòng được gặp anh, trước hết vì Cốt-chi-a mến anh và không những anh ấy thường kể chuyện với tôi về anh mà còn đưa cho tôi đọc thư của anh luôn, những bức thư lúc nào cũng đầy thông minh.

— Cho là cũng có cả những bức ngớ ngẩn nữa — Ác-tê-mi-ép mỉm cười.

— Cũng có thể — Li-u-ba cũng cười — nhưng phải nói là những bức thư đó anh ấy không đưa tôi xem. Lý do là như vậy. Rồi...

Chị im lặng mấy phút về Ác-tê-mi-ép đợi:

— Rồi sao nữa?

Nhưng Li-u-ba không nói gì, vẻ mơ mộng, chị tì tay xuống bàn, ôm chặt vào lòng đứa con gái lúc này không quẫy nữa, và nhìn Ác-tê-mi-ép bằng con mắt dò hỏi và anh thấy hình như nghiêm khắc.

«Rồi thì anh hãy kể cho tôi nghe về Cốt-chi-a» Ác-tê-mi-ép tưởng như đọc thấy câu đó trong mắt chị, anh đến đây chính là vì việc ấy.

Và Ác-tê-mi-ép bắt đầu nói về Cli-mô-vít. Trái với điều Ác-tê-mi-ép chờ đợi, Li-u-ba không hỏi anh xem Cli-mô-vít có khỏe không, nom anh ấy thế nào, vui hay buồn, khi nào thì trở về đóng quân mùa đông ở đây. Chị chỏ hết sức chăm chú theo dõi, không hề ngắt lời, và Ác-tê-mi-ép có cảm giác là trong khi anh nói chị lim dim đôi mắt tìm cách không phải nhìn mình, mà nhìn chồng.

Câu chuyện của Ác-tê-mi-ép cũng không dài vì thật ra, những tháng vừa qua anh rất ít gặp Cli-mô-vít và anh thấy kéo dài những ý kiến của mình về Cli-mô-vít cho Li-u-ba nghe là một việc không những vô ích mà còn lố bịch nữa.

— Đấy, tất cả những điều tôi biết, theo tôi nghĩ, chỉ có thế — anh kết luận với một thái độ đột ngột nó làm chính anh cũng ngạc nhiên. Và anh nghĩ bụng đã đến lúc nên từ biệt.

— Cả anh nữa, anh cũng ít viết thư về nhà phải không ? — Li-u-ba hỏi đột nhiên.

Ác-tê-mi-ép mỉm cười nghe chữ «về nhà» rất ý tứ vì nghĩa không rõ rệt của nó, và hối hận nghĩ đến việc trong tất cả những tháng vừa rồi mình chỉ viết có ba bức thư, anh hỏi:

— Chị bảo ít là thế nào?

— Cốt-chi-a viết cho tôi mỗi tháng một lần.

«Anh ta có thể viết nhiều hơn được» Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng khi nhìn chị.

— Nhưng chắc vì từ trước đến giờ chúng tôi vẫn sống cùng với nhau và anh ấy thật chưa quen viết cho tôi — Li-u-ba nói thêm sau một lát im lặng.

— Ồ, không quen rồi cũng phải quen dần đi — I-an-tu-khốp-xki sôi nổi xen vào, anh chàng phát buồn vì phải ngồi im từ nãy đến giờ — Phải quan niệm vấn đề đó một cách triết học. Chúng ta sống vào thời chiến tranh và cách mạng, và chúng ta lại là những người lính.

— Ồ, I-an-tu-khốp-xki — Li-u-ba nói giọng trách móc — Sao anh lại buông chữ «chiến tranh» ra! Anh hãy giữ cháu hộ tôi một lát.

Và chị đưa con cho I-an-tu-khốp-xki, anh giang tay ra đón.

— Anh giữ cháu, cho tôi viết mấy chữ gửi bố cháu. Một nét tinh nghịch lấp lánh trong cặp mắt trìu mến của chị và Ác-tê-mi-ép hiểu rằng, sau những lời phát biểu hiếu chiến của I-an-tu-khốp-xki, chị đưa con gái cho chính anh ta trông hộ không phải là một điều tình cờ.

— Anh có chắc sẽ gặp anh ấy không ? — Chị nói với Ác- tê-mi-ép.

— Chắc.

Li-u-ba ngồi trước bàn, xé một trang trong cuốn vở để trên chồng giấy trước mặt và bắt đầu viết, vừa thỉnh thoảng nhìn về phía I-an-tu-khốp-xki lúc đó đang giữ May-a. Lúc đầu, em còn tìm cách giãy ra, nhưng sau thấy những chiếc cúc vàng trên áo bơ-lu-dông người sĩ quan quân nhu hay hay, em lấy tay sờ hết chiếc này đến chiếc khác và vừa sờ vừa kéo ra, đến độ cuối cùng bứt ra được một chiếc, chắc là do bàn tay của một người chưa có vợ khâu vội.

— Đấy, tất cả chỉ có thế thôi — Li-u-ba nói vừa nhét thư vào trong một phong bì, đưa cho Ác-tê-mi-ép.

— Thôi, xin phép chị tôi về — Ác-tê-mi-ép vừa nói vừa đứng dậy.

— Anh đợi cho một phút, để tôi khâu lại cúc áo cho I-an-tu-khốp-xki, nếu không anh ta lại sẽ bị phạt vì con bé May-a của tôi... Và đỡ con về, chị cho con đứng lên, nói với Ác-tê-mi-ép:

— Anh đưa tay cho cháu, một ngón thôi cũng được, miễn là cháu có chỗ dựa. Và anh đi đi lại lại theo cháu, thế là đủ.

— Nhưng không biết cháu có đồng ý không? — Ác-tê-mi-ép ngập ngừng hỏi.

— Đồng ý quá đi chứ, cô ta phải đứng im một lúc lâu rồi, bây giờ với bất cứ ai cô ta cũng sẵn sàng chạy đi chơi ngay.

Mà đúng như thế thật. May-a cũng chẳng nhìn xem Ác-tê-mi-ép là ai nữa, chỉ chăm chú vào bàn tay anh đưa ra như một vật không ngờ mình có thể tựa vào được, và lon ton bước nhanh đến độ Ác-tê-mi-ép chạy theo em suốt gian phòng, chỉ vừa kịp quay lại để không cụng mũi vào tường.

Trong khi Ác-tê-mi-ép dắt May-a đi chơi như thế, Li-u-ba khâu lụi khuy áo cho I-an-tu-khốp-xki đang đứng «nghiêm» và rõ ràng là có vẻ ngượng. Rồi chị đón con và công kênh nó lên vai. Ác-tê-mi-ép bất giác xoa xoa bàn tay hơi tê một chút.

— Ồ, con người to và khỏe như thế mà chưa chi tay đã bị tê cóng rồi! Anh có muốn xem ngày xưa anh thế nào không?

— Có.

Li-u-ba dẫn anh đến một tủ sách nhỏ. Sách đầy ắp ngăn dưới, một máy chữ để ở ngăn giữa và hai bức ảnh để ngăn trên cùng; một tấm chụp Cli-mô-vít vừa tốt nghiệp ở trường ra, diện mới toanh trong bộ quân phục có hai ô vuông trên đuôi cổ áo; tấm thứ hai rất quen thuộc với Ác-tê-mi-ép: một sân trường và một đám học sinh lớp sắp tốt nghiệp của trường sắp hàng theo thứ tự bé trên lớn dưới, ở cuối cùng bên trái, cạnh Pê-tơ-ra-sếch là Cli-mô-vít, người thứ hai bên phải, đứng sau Xin-xốp là Ác-tê-mi-ép mặc sơ-mi thể thao — và để tếu chơi ra điều ta đây có xe đạp — ống quần có gài cặp

— Phải, người ta, như thế đấy — Ác-tê-mi-ép cầm bức ảnh trên tay, trầm ngâm một lát — Người ta có một chiếc xe đạp! — Anh cầm chiếc cát-két trên bàn, nhìn giờ, rồi do thói quen dập hai gót chân vào nhau, chào và nói là đã đến lúc hai người phải về.

— Thật tiếc, nhưng làm thế nào? — Li-u-ba đưa tay cho Ác-tê-mi-ép, rồi cho I-an-tu-khốp-xki và tiễn hai người ra tận cửa.

Đi được một lát Ác-tê-mi-ép quay lại vẫn thấy chị đứng trên bực cửa với bé May-a chễm chệ trên vai, tay chị vẫy về phía hai người.

— Cli-mô-vít may mắn thật, — I-an-tu-khốp-xki nói vừa quay người và cũng vừa vẫy tay đáp lại — Thật là một người đàn bà vừa đẹp vừa dễ thương.

— Hai cái đó hình như ít khi đi với nhau phải không?

— Phải — I-an-tu-khốp-xki trả lời, không ngập ngừng.

Phải, Cli-mô-vít may mắn thật. Ác-tê-mi-ép nghĩ như thế, ngày hôm sau, trong khi máy bay là là trên những địa điểm quen thuộc. Anh nhận được con đường lớn đi ra mặt trận, với những cột dây thép; lần đầu tiên anh đã đi trên con đường này hồi tháng năm; rồi ngã tư nơi công binh đợi anh. Và bên trái, đằng kia là cao nguyên Ba-in Xa-gan và những mỏm đồi Kha-mác-đáp bên phải; cuối cùng, dưới cánh máy bay, hiện ra đôi bờ lầy lội của con sông Khan-khin-gon với chiếc cầu chính sang sông và những lùm cây nhỏ chung quanh, nơi anh nằm khi bị thương.

Bao nhiêu sự kiện đã xảy ra trong những tháng ấy! Và cũng suốt thời gian đó, từ trong đáy tim, anh đã cảm thấy thiếu thốn bao nhiêu vì không có được cái niềm tin chắc rằng ở đâu đấy, một nơi xa, có con người duy nhất mà trước kia anh từng hoài công hy vọng tìm thấy ở Na-đi-a, một người nào — dù không phải là có ngay, hoặc có trong một tương lai gần đây, điều này không quan hệ — một người để anh kể lại cho nghe tất cả những chuyện đã xảy ra ở đây từ đầu đến cuối: từ hố đạn bốc khói bên kia đường lội qua sông đến khu vực không người giữa hai trận tuyến sau chiến dịch và những tên Nhật tiến lên tay cầm cờ trắng... — Và người đó khi nghe anh kể, sẽ rùng mình nghĩ đến những gian truân anh đã phải trải qua và vui mừng thấy anh đã thoát khỏi; và mối kinh hãi với niềm vui của người đó còn lớn hơn tất cả những xúc cảm của chính anh. Ác-tê-mi-ép thầm nghĩ; «Những người sung sướng chắc cũng phải có», và mặc dù không muốn anh cũng cảm thấy ghen tị khi nghĩ đến Cli-mô-vít và Li-u-ba. Anh thấy mến Li-u-ba. Nhưng không phải chỉ là chuyện đó. Ngôi nhà anh vừa đến hôm qua toát ra một hạnh phúc bình yên, tự tin, và không những tự tin mà còn tin rằng những gia đinh khác cũng phải có hạnh phúc như thế.

Có lẽ đó là lý do khiến Ác-tê-mi-ép khi so sánh vợ Cli- mô-vít với Na-đi-a cảm thấy buồn và khao khát hạnh phúc.

Máy bay đỗ trên một bãi cỏ phẳng, một phía có chiếc xe hồng thập tự nhỏ và chiếc Em-ka của ta, một phía có chiếc xe Pho sơn loang lổ của ban tham mưu Nhật, một lá cờ trắng cắm trên máy phóng nhiệt.

Người phi công nói:

— Chúng ta đến nơi rồi. Mười lăm giờ năm mươi theo giờ Si-ta, mười sáu giờ năm mươi theo giờ Tô-ki-ô. Theo đúng như quy định, mười phút nữa máy bay Nhật sẽ phải tới nơi.

Các bác sĩ, phụ bác sĩ và y tá đi theo Ác-tê-mi-ép bắt đầu chuyển ngay tù binh nằm trên cáng từ những chiếc cánh đồ sộ của các máy bay xuống, trong khi Ác-tê-mi-ép đi về phía một sĩ quan xe tăng ở trong Em-ka bước ra.

Người chiến sĩ xe tăng này là chính trị viên tiểu đoàn thuộc binh đoàn Xa-rít-sép đóng quân lại đây.

— Xê-rê-da — anh ta tự giới thiệu.

Ác-tê-mi-ép cũng tự giới thiệu.

— Một bức điện của ban tham mưu tập đoàn quân báo tin là các đại biểu khác không đến được, bận giải quyết chuyến trao trả tù binh quan trọng nhất; anh được ủy quyền phụ trách ở đây. Chắc anh cũng đã biết rõ thể thức trao đổi tù binh thế nào rồi.

— Kể rõ thì cũng rõ đấy — Ác-tê-mi-ép trả lời, không khỏi chút ít thất vọng; anh cũng biết chuyến trao đổi tù binh quan trọng nhất sẽ tiến hành cũng vào giờ này ở gần Nô-mun-Khan Buốc O-bô, nhưng từ trước anh vẫn hy vọng ngoài anh ra sẽ còn có một sĩ quan nào ở ban tham mưu nữa — Đồng ý thôi; trường hợp cần thiết anh giúp tôi một tay nhé!

— Không được, đồng chí đại úy ạ. Theo những chỉ thị tôi nhận được, việc thương thuyết với bọn Nhật không dính líu gì đến tôi. Tôi chỉ nhận được nhiệm vụ bảo đảm việc chuẩn bị quân sự của khu vực tiền phương, trường hợp có khiêu khích, và đuổi máy bay Nhật ra khỏi khu vực trung lập cho đến mười tám giờ; trường hợp chúng không chịu đi, tôi được lệnh không thương lượng gì cả, giữ chúng lại và bố trí việc bảo vệ.

— Chiến sĩ xe tăng các anh lạ thật. Thế nào, cứ thế giữ máy bay lại! Các anh chưa đủ chiến lợi phẩm sao.

Một nụ cười châm biếm hiện lên trên khuôn mặt chữ điền xấu xí của Xê-rê-đa, béo lùn như một con gấu.

— Chiến lợi phẩm cũng đủ rồi, nếu người ta không để mất mát đi. Nhưng trường hợp xảy ra khiêu khích, theo chỉ thị của trên, tôi còn có thể lấy thêm nữa, nhất là cái món máy bay.

— Tôi không có cảm giác là sẽ xảy ra khiêu khích — Ác-tê-mi-ép nói vừa nhìn lên trời, ba phóng pháo của ta bay rất cao, đương thiết lập một hàng rào, tiếng ầm ì đều đều — Không, lúc này bọn Nhật không có vẻ gì là muốn nghĩ đến chuyện đó.

— Có quỷ biết được — Xê-rê-đa nói, anh hoàn toàn tỏ ra hoài nghi đối với những việc quân Nhật đang làm hoặc sẽ có thể làm — Để phòng ngừa mọi bất trắc, chúng tôi đã điều đến tuyến nhất một đại đội thiết giáp.

Ác-tê-mi-ép quay lại và nhận thấy phía bên kia đường dây thép gai bốn xe tăng đỗ cách nhau trăm thước trên cánh đồng phẳng.

— Còn nữa ở sau gò đất kia — Xê-rê-đa nói câu đó với một giọng như là Ác-tê-mi-ép thấy bốn xe tăng chưa đủ và cần phải nói rõ cho anh ta biết là có cả một đại đội ở kế đó để anh ta yên tâm.

— Chiếc xe Nhật đến đã lâu chưa? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Độ mười lăm phút. Anh trông chúng đang lệt quệt ở bên cạnh kia kìa — Xê-rê-đa lấy tay trỏ về phía hai tên Nhật đeo kiếm dài của sĩ quan, đi bách bộ trước xe.

— Ta đến gặp chúng chứ?

— Về phần tôi, tôi ở lại đây — Xê-rê-đa cứ khăng khăng như vậy — Chính ủy binh đoàn đã yêu cầu không được có những kẻ vô công rồi nghề đến hóng hớt trong các cuộc thương thuyết!

— Ừ thì ta cùng đi với nhau, nếu không chúng sẽ có thể cho tôi một nhát — Ác-tê-mi-ép riễu cợt — Anh cứ nhìn lưỡi kiếm của chúng xem!

Ác-tê-mi-ép nói đùa, nhưng lập luận đó tác động đến Xê-rê-đa và cả hai cùng đi.

Trông thấy người Nga đi về phía giữa cánh đồng, hai tên Nhật đi đến gặp. Còn cách năm mươi bước Ác-tê-mi-ép đã nhận mặt được một tên, đó là tên đại tá béo lùn anh gặp hôm đầu tiên trong hội nghị hiệp thương; tên thứ hai là một thiếu úy dài như một con sào, đeo kính kẹp mũi, chắc là một bác sĩ quân y.

— Đại tá Ca-nơ-ma-ru xin chào các ngài — Tên Nhật nói tiếng Nga vừa khẽ đưa tay lên vành mũ.

Ác-tê-mi-ép nói:

— Thưa ngài đại tá, tôi không bao giờ có thể ngờ rằng ngài lại nói tiếng Nga sõi như thế.

— Thưa ngài đại úy, tôi cũng không bao giờ có thể tưởng tượng rằng trong quân đội các ngài người ta lại thăng cấp nhanh như vậy — Tên Nhật trả miếng, châm chọc ám chỉ đến cấp hiệu thiếu úy, Ác-tê-mi-ép đeo hồi gặp gỡ lần đầu.

— Thưa ngài đại tá, mọi sự trên đời đều có thể xảy ra — Ác-tê-mi-ép trả lời riễu cợt. Anh nhớ lại câu chuyện trao đổi với Sơ-mê-lép trước khi đi Si-ta: «Tại sao lại giao cho tôi, một thiếu úy, việc di chuyển tù binh?» — «Anh mặc quân phục đại úy như ngày thương vào» «Và nếu tôi gặp những tên Nhật đã biết mặt tôi thì làm thế nào?» «Thì mặc xác chúng! Lúc này cái đó không quan trọng».

Tên đại tá vẫn tiếp tục mỉm cười, hai tay đặt trên chiếc đốc kiếm sơn dầu dài ngoẵng. Tên Nhật đeo kính kẹp mũi bắt chước theo: cũng cười như hắn và để hai tay vào đốc kiếm như hắn.

— Thưa ngài đại tá, hình như máy bay của các ngài đến chậm thì phải — Ác-tê-mi-ép hỏi, mắt liếc nhìn đông hồ — Đã mười bảy giờ năm rồi.

— Không, mười sáu giờ năm — tên Nhật đính chính lại vừa nhìn đồng hồ của hắn, và vẫn mỉm cười.

— Mười sáu giờ năm là giờ Si-ta — Ác-tê-mi-ép đáp — Máy bay của các ngài và của chúng tôi, nếu tôi không lầm phải đến theo giờ Tô-ki-ô.

— Thưa ngài đại úy, đó là chỗ lầm lẫn của ngài — tên đại tá trả lời vẫn giữ nụ cười — Máy bay của chúng tôi sẽ vào hồi mười bảy giờ năm, giờ Si-ta.

Ác-tê-mi-ép thừa biết là không có chuyện lầm lẫn ấy, vả lại đối với cả hai bên, giờ đến của máy bay phải khớp nhau, đã ấn định là mười bảy giờ năm, giờ Tô-ki-ô, máy bay của ta sẽ đến sớm năm phút và đối phương chậm năm phút. Nhưng rõ ràng là quân Nhật, bản chất vốn thâm hiểm, định giả vờ làm ra vẻ lầm lẫn và công khai cho máy bay đến chậm một giờ sau khi chắc chắn là máy bay xô viết chở thương binh đã đến khu vực trung lập. Lúc này, lại phải chờ cả một tiếng đồng hồ: dù sao thì cũng quá muộn, không còn cách gỡ được nữa, nhưng Ác-tê-mi-ép không muốn làm cho quân Nhật thích trí khi nom thấy anh bực mình.

— Có lẽ trong lúc chờ đợi ngài muốn đi thăm binh lính của các ngài chăng — anh đề nghị như không có chuyện gì xảy ra — Người ta vừa chuyển xong...

— Xin cảm ơn ngài, thế thì còn gì bằng.

Ác-tê-mi-ép đi trước, hai tên Nhật xách kiếm theo sau, Xê-rê-da đoạn hậu.

— Ngài đại tá học tiếng Nga ở đâu — Ác-tê-mi-ép hỏi — ở trường Đại học quân sự phải không?

— Ngài thấy tôi nói được thật à?

— Vâng, sõi lắm.

— Xin cảm ơn. Trước tôi làm thư ký cho tùy viên quân sự của chúng tôi ở Mạc-tư-khoa.

— Đã lâu chưa?

— Nếu tôi không nhờ nhầm thì từ 1935 đến 1938.

Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng:

«Chắc mình đã có nhiều lần đi tuần hành trước mặt hắn ta».

— Còn ngài, ngài học tiếng Nhật ở đâu? — đến lượt tên đại tá hỏi — Ngài biết sõi lắm, khi cách đây hai tuần chúng ta gặp gỡ nhau lần đầu và lúc đó ngài còn đóng thiếu úy.

Ác-tê-mi-ép ngoảnh về phía tên Nhật và mỉm cười nhìn thẳng vào mặt hắn.

— Tôi bắt đầu học ở Mạc-tư-khoa, rồi tôi củng cố thêm hiểu biết bằng cách kiểm lại những chiến lợi phẩm thu được ngoài mặt trận. Xà-cột sĩ quan, bản đồ và các tài liệu khác.

— Chắc đọc chán lắm nhỉ — tên Nhật nói vừa mỉm cười.

— Nhất là liên miên như không bao giờ hết: đôi lúc tôi còn có cảm tưởng như số cán bộ của các sư đoàn bảy và hai mươi ba có gấp đôi.

Ác-tê-mi-ép biết rằng mình nói không lầm, lúc bắt đầu chiến dịch hai sư đoàn bảy và hai mươi ba, số cán bộ quá nhiều thật.

Ác-tê-mi-ép, Xê-rê-đa và bọn Nhật chưa đến đầu cánh đồng nơi máy bay đỗ, đã thấy hai chiếc cất cánh và chiếc thứ ba cũng đang chuẩn bị. Chỉ có mỗi chiếc thứ tư, một chiếc máy bay vận tải dùng để chuyển những tù binh của ta còn đỗ lại. Ác-tê-mi-ép biết trước là tù binh của ta chỉ có hai người.

Người ta đã chuyển xuống bảy mươi chín tên Nhật và đặt theo hai hàng thẳng tắp trên cánh đồng. Những chiếc cáng đều là những cáng mới lấy được của địch và đặc biệt gửi đến Si-ta. Đa số các thương binh trông đều khỏe mạnh sau thời gian nằm viện, bông băng trắng như tuyết và quân phục mới tinh lấy trong số mười lăm nghìn bộ thu được trên mặt trận Khan-khin Gon. Những người bị mắc nẹp bó xương không mặc được quân phục, thì xếp nó cẩn thận để dưới gối. Mỗi thương binh đều có một chiếc chăn mới màu xanh xẫm, phủ đến thắt lưng và một chiếc ca-pốt mới để ở dưới chân.

Ở đầu hai hàng tù binh là bốn hòm lương thực to lấy được của địch: bánh tráng, đồ hộp, sô-cô-la làm bằng đậu nành, và cả những chai uýt-xki Nhật.

Một sự mỉa mai kín đáo ánh lên qua tất cả mọi cái đó. Lẽ dĩ nhiên là không phải đối với tù binh, họ chỉ có thể cảm thấy vui mừng vì được chăm sóc cẩn thận, được ấm no, mặc quần áo mới và nằm trên những chiếc gối nhồi rất êm. Mỉa mai là cho những tên đến nhận họ về.

«Các ngài tướng lĩnh và sĩ quan, các ngài hãy đến rước binh lính của các ngài về cho! Các ngài đã bỏ rơi họ và chúng tôi đã vực họ dậy. Tất cả quang cảnh này hình như muốn nói lên như vậy. Các ngài hãy đến rước họ đi cùng với các thứ ca-pốt, chăn, băng-ca và những sản phẩm của các ngài! Rước tất cả đi, và đừng bao giờ quay trở lại đây nữa, nếu các ngài không muốn sống những ngày sỉ nhục của Khan- khin Gon một lần nữa!

Nhìn thấy những dãy cáng, những hòm rượu vang và thức ăn, mặt tên đại tá tái đi vì căm hờn, hắn đi giữa đám thương binh đầu vênh lên, tay đặt vào dốc kiếm, đôi chân cũn cỡn, chắc nịch đi lẫng cẫng.

— Nếu phi công của các ngài quên đem thuốc theo — Ác-tê-mi-ép nói khi cả mấy người đi đến đống hòm xếp ở đầu dãy cáng— các ngài có thể dùng tất cả những thứ gì ở đây đã chuẩn bị sẵn cho việc đó.

— Xin đa tạ — Tên đại tá nở một nụ cười, chảy ra sự hằn học, và đột nhiên hắn quay ngoắt người đi trở lại giữa những dãy cáng.

Lúc này Ác-tê-mi-ép đi sau hắn. Lối đi giữa hai dãy cáng khá chật. Hắn đi trước mặt những cẳng chân phủ chăn và những khuôn mặt nằm ngửa trên gối; mỗi lần thấy bóng tên đại tá đi đầu hàng những cặp mắt lại tránh về phía sau.

Tất cả các thương binh đều im lặng. Nhưng có một người cụt cả hai chân, vì thấy mặt chăn từ đầu gối trở xuống lép kẹp, hỏi tên đại tá bằng tiếng Nhật, giọng khàn và rên rỉ:

— Thưa đại tá, số phận chúng tôi sẽ ra sao?

Thay câu trả lời, tên đại tá buông thanh kiếm ra nhanh như chớp, và mũi kiếm cộc vào đầu người thương binh một cách tàn nhẫn.

Ác-tê-mi-ép đi sau hau hai bước, anh cam đoan rằng hắn cố ý, nhưng tên đại tá lầu bầu xin lỗi bằng tiếng Nhật nói qua hàm răng rít chặt, và không ngừng bước hắn quay về phía Ác-tê-mi-ép tay lại sờ lên đốc kiếm.

— Cái thứ này cồng kềnh quá — hắn nói — không mấy lúc là không sinh chuyện vì nó. Một truyền thống dã man phải không ngài? — Và hắn tiếp tục đi, mồm thoáng một nụ cười.

— À, đồ bạch vệ chó chết! — Xê-rê-đa phẫn nộ, anh lầm bầm nói nghe rất rõ.

Ác-tê-mi-ép cũng quay lại nói khẽ:

— Thế mà anh bảo đã nhận được chỉ thị là không được trao đổi gì với chúng.

— Tôi không nói với chúng, tôi nói với anh đấy chứ.

— Anh nói với tôi, nhưng chúng cũng nghe thấy.

— Kệ xác chúng nó, cho chúng nó nghe thấy! —Xê-rê-đa nói — Dù sao thì giai cấp công nhân Nhật một ngày kia cũng quật chúng xuống!

Cuối cùng, người nọ sau người kia, họ cùng đi đến đầu dãy và ngừng lại. Có tiếng ầm ì nặng và không đều mỗi lúc một to thêm trên vòm trời. Ác-tê-mi-ép quay về phía Đông và thấy bốn chiếc máy bay vận tải Nhật bay thấp.

Mấy phút sau, chúng hạ cánh. Ba chiếc rỗng không có người. Hai viên bác sĩ quân y Nhật từ chiếc thứ tư bước ra, sau đến mười lăm tên lính và cuối cùng những lính tải thương khiêng hai người tù binh cao lớn xuống: theo danh sách của Ác-tê-mi-ép một người là thiếu úy xe tăng Đrê-mốp, và người kia là chuẩn úy công binh Cô-lét-xốp.

Người được khiêng ra đầu tiên là thiếu úy — chiếc đầu con nít của anh cạo trọc lốc, nằm nghiêng một bên, nom thê thảm như một con chim bị thương, thò ra khỏi cáng.

Bác sĩ quân y bên ta cùng với Ác-tê-mi-ép đến gần máy bay; nhấc chiếc ca-pốt rách người ta trải trực tiếp, không chăn mền gì cả, lên trên quần áo bẩn thỉu của thương binh, bác sĩ nói:

— Một chân anh ấy bị cắt đến hông.

Và anh nói thêm:

— Hình như đã bị thối.

Nhưng Ác-tê-mi-ép đã hiểu rồi vì mùi hôi thối từ người Đrê-mốp bốc lên nồng nặc.

Thiếu úy thè lưỡi liếm môi, mở mắt nhìn thấy những khuôn mặt Ác-tê-mi-ép bác sĩ và Xê-rê-đa cúi trên người anh, anh muốn nhấc đầu dậy nhưng không được và khóc nấc lên trước sự bất lực của mình.

— Đồ khốn kiếp! — Xê-rê-đa lầm bầm vừa nhìn lên trời và làm như không nói với ai cả, nhưng đồng thời anh cố ý lấy vai mình hích vào tên đại tá đứng bên.

— Ngài nói gì? — tên Nhật vừa hỏi vừa lùi lại.

— Anh ta không nói gì đâu — Ác-tê-mi-ép trả lời tên Nhật vừa tiến lên đứng chắn trước mặt Xê-rê-đa, anh lấy tay xua ra đằng sau làm hiệu bảo Xê-rê-đa lui xa. — Nhưng tôi... Giữa lúc này anh nhìn thấy chiếc cáng thứ hai với chuẩn úy Cô-lét-xốp bẩn thỉu râu tóc không cạo, một nửa người để truồng, cũng nằm dưới một chiếc ca-pốt cáu ghét, một bên tay xẻ ngược lên đến vai — ... tôi tuyên bố với ngài rằng tôi sẽ không nhận thương binh trong tình trạng như thế này.

— Thế là thế nào? Tại sao? — Tên đại tá nói hấp tấp — Chúng tôi trả các ngài đúng trong tình trạng của họ lúc họ bị bắt làm tù binh.

— Tôi sẽ không nhận — Ác-tê-mi-ép nhắc lại, khăng khăng một cách hằn học — Chừng nào bác sĩ bên các ngài cùng với bác sĩ bên chúng tôi chưa thảo một giấy chứng nhận nói rõ nhưng điều kiện phản vệ sinh và tình trạng thương tật của họ khi các ngài trao trả cho chúng tôi thì chúng tôi không nhận.

— Những việc như thế không nằm trong hiệp nghị — tên Nhật lạnh lùng đáp lại.

— Anh cứ bắt đầu thảo giấy chứng nhận đi — Ác-tê-mi-ép quay lại bảo bác sĩ của ta.

— Như thế là quá tùy tiện — tên đại tá nói — bác sĩ của chúng tôi sẽ không ký đâu.

— Nếu họ không ký, sẽ không có chuyện trao đổi tù binh. Giữa lúc đó. anh thấy chuẩn úy Cô-lét-xốp nằm trên đất giữa những cáng tải thương chống khuỷu tay nhỏm dậy và lết về phía anh với một vẻ thất vọng không sao nói hết được

— Ngài có thể ra lệnh cho máy bay cất cánh được — Ác-tê-mi-ép tiếp tục, giọng nghiêm khắc — Lúc này thương binh của các ngài hãy cứ ở lại đây với chúng tôi đã.

— Như thế là quá tùy tiện — tên đại tá Nhật nhắc to lại — Bộ chỉ huy chúng tôi sẽ gửi thông điệp phản đối sang bên bộ chỉ huy xô viết và ngài sẽ phải chịu trách nhiệm.

— Chẳng hề gì! Máy bay các ngài cứ việc cất cánh đi! Ác-tê-mi-ép nhắc lại, sẵn sàng trong lúc tình cảm bốc cháy trả với mọi giá thái độ không khoan nhượng tức khắc của mình.

— Được, chúng tôi cũng sẽ lấy thương binh lại và chúng tôi cũng sẽ chờ trao đổi lần khác.

Hắn nói có vẻ ngập ngừng, nghĩ rằng con số hai người mà hắn sắp lấy lại thật quá ít ỏi đối với bảy mươi chín tù binh mà viên đại úy Nga kia không chịu trao trả. Nhưng chính câu nói đó đối với Ác-tê-mi-ép lại là một câu nói ghê gớm. Anh biết rằng bây giờ trở lại việc anh đòi hỏi phải có giấy chứng nhận đã quá muộn, nhưng mặt khác anh cũng không thể trả hai người này cho quân Nhật: thiếu úy Đrê-mốp bị ngất, người ta đang phải tiêm ca-phê-in, và chuẩn úy Cô- lét-xốp râu xồm đang run run nắm lấy chiếc cáng và chờ đợi việc sẽ xảy đến với vẻ đau khổ khốc liệt.

— Thương binh của chúng tôi cũng sẽ ở lại đây — Ác-tê-mi-ép nói — Tôi nhận thấy các ngài đối xử với họ không tốt. Tôi sẽ không trả lại cho các ngài.

— Khiêng chúng lên máy bay! — tên đại tá hai tay chống nạnh, hai chân giạng ra, quát lớn bằng tiếng Nhật với mấy tên bác sĩ của hắn.

— Thưa ngài đại tá — Ác-tê-mi-ép nói rất dịu dàng và cũng rất dịu dàng như thế nắm lấy khuỷu tay hắn, xoay hắn lại đằng sau đối diện với vị trí của ta cho hắn nhìn rõ bốn chiếc xe tăng đậu trên cánh đồng trống — Nếu ngài làm việc đó, tôi sẽ ra lệnh nổ súng vào máy bay của các ngài.

Nếu lúc này Ác-tê-mi-ép còn chưa biết rằng anh sẽ có ra lệnh nổ súng vào máy bay bọn Nhật hay không, nhưng anh biết rằng anh sẽ không trả lại cho quân Nhật hai chiến sĩ của ta. và cái đó không gì lay chuyển được. Trong giờ phút quyết định này, lúc dĩ vãng và cá tính của một con người tập trung trong một hành động duy nhất, một đại úy trong quân đội như anh, tự thấy mình hết sức xa lạ với mọi do dự, đến độ anh chẳng cảm thấy lo sợ gì trước việc cần thiết phải tự mình giải quyết một vấn đề mà trong những trường hợp khác không những phải thảo luận với ban tham mưu tập đoàn quân, mà còn cả ở Mạc-tư-khoa nữa.

Một không khí im lặng nặng nề. Tên đại tá rõ ràng là do dự chưa biết đối xử thế nào trước thái độ đe dọa của Ác-tê-mi-ép.

Thì đúng ngay vào lúc đó, Xê-rê-da đứng bên Ác-tê-mi-ép, mắt nhìn anh, vẻ hài lòng và cảm ơn, bỗng tìm ra được một giải pháp đột ngột, và hợp thời. Quay về phía Ác-tê-mi-ép, ngón tay chỉ về phía xe tăng, anh đột nhiên nói:

— Xin phép đồng chí cho tôi truyền đi những mệnh lệnh của đồng chí?

Câu nói kiên quyết mà lại đúng của một sĩ quan xe tăng phát biểu, đẩy tên Nhật vào thế cùng. Bằng một điệu bộ ung dung hắn ra hiệu cho mấy tên bác sĩ biết là hắn đã xóa bỏ mệnh lệnh lúc trước, mấy tên này cứ nghiên cứu giấy chứng nhận do viên thày thuốc người Nga thảo và cho hắn biết nội dung.

— Còn về phía chúng tôi — Ác-tê-mi-ép nói giọng dàn hòa — chúng tôi đồng ý để bác sĩ của các ngài cũng thảo một giấy chứng nhận về tình trạng thương binh chúng tôi trao trả cho các ngài.

Căn cứ vào tình trạng hết sức tốt của thương binh ta trao trả cho đối phương, một đề nghị như thế tương đương với một lời riễu cợt, nhưng dù sao tên Nhật cũng phải trả lời.

— Tôi không nhận được chỉ thị tiếp nhận thương binh của chúng tôi căn cứ vào tình trạng sức khỏe và trang phục của họ; tôi chỉ được chỉ thị tiếp nhận họ theo danh sách — tên Nhật vừa nói vừa thở phù phù giữa những câu tiếng Nga quá dài đối với hắn — Tôi nhận được lệnh trên và tôi hiểu kỷ luật của quân đội thiên hoàng. Tôi không sáng chế những thể thức phụ hoàn toàn bịa đặt ra như ngài, thưa ngài đại úy.

Ác-tê-mi-ép chỉ nhún vai. Anh vẫn là kẻ được cuộc và cho tên Nhật tha hồ trút vợi bầu tự ái bị tổn thương của hắn.

— Rõ ràng là có một sự khác biệt về nguyên tắc giữa quân đội hai bên — tên đại tá Nhật tiếp tục nói — Nguyên tắc của bên chúng tôi là trả tù binh trong tình trạng của họ lúc bị bắt. Còn nguyên tắc bên ngài hình như là trả nhiều hơn lúc nhận. Có lẽ các ngài không những tìm cách cấp phát cho họ những tấm chăn mới mà còn cả những tư tưởng mới hoặc mác xít nữa chắc?

«Sao lại không, tất cả đều có thể» Ác-tê-mi-ép muốn trả lời như vậy, nhưng anh chỉ nhún vai một lần nữa.

Đặt hai người bị thương lên cáng, chiến sĩ tải thương của ta không bỏ phí một phút chuyển ngay về phía xe hồng thập tự; một chiếc máy bay cũng đến gần. Bác sĩ quân y ngồi xuống đất, đặt hộp đựng đồ lên trên đùi dùng làm bàn để thảo biên bản.

Tên trung úy Nhật cao như cây sào, biết tiếng Nga, cũng như tên đại tá ngồi xổm và đọc qua vai bác sĩ quân y của ta, môi chúng khe khẽ đụng đậy.

Người phụ bốc sĩ của ta tay cầm danh sách đi giữa các hàng cáng cùng với tên bác sĩ Nhật. Thoạt đầu tên Nhật kêu to một tên, phụ bác sĩ bên ta nhắc lại một cách lơ lớ đúng rồi cả hai cùng ngừng lại và đánh dấu vào danh sách.

Đứng phía sau tên bác sĩ Nhật-bản và bác sĩ phụ của ta, là tên phụ bác sĩ Nhật-bản, tên này cao lớn, chân đi vòng kiềng, vẻ mặt đặc biệt ác và bỉ ổi, như mặt một tên đao phủ. Hắn mang dưới tay một lô hộp — những hộp hình chữ nhật tương tự như hộp đường hay hộp gạo xay của ta, nhưng rất dày, làm bằng nhiều lớp giấy bản bồi lên nhau.

Sau khi một thương binh nghe gọi đến tên mình đã trả lời và tên họ đã đánh dấu vào hai bản danh sách, tên phụ bác sĩ Nhật-bản nhấc đầu hắn ta lên và chụp ngay túi giấy vào đến tận vai, nhanh nhẹn và tàn nhẫn.

Hắn không đi dọc theo cáng: hắn nhấc chân bước qua và mỗi lần hẳn chụp mũ cho một thương binh xong, hắn đứng lại, chiếc cáng nằm dài giữa hai chân hắn dạng rộng.

Có một cái gì vừa thê thảm vừa gây phẫn nộ trong công việc của hắn làm, Ác-tê-mi-ép phải cố nén lắm mới không gào lên «Đồ chó chết, chúng mày làm gì những người này thế?», và anh nhìn người thương binh tiếp sau đang chống khuỷu tay nhỏm dậy và vươn cổ ra đợi chụp mũ. Cuối cùng, không dừng được nữa, anh hỏi tên đại tá Nhật-bản vẫn đứng bên:

— Hắn làm gì người tù binh thế?

Hai vẻ mặt tiếp theo nhau nhưng một cách kỳ lạ trên mặt tên sĩ quan Nhật: thoạt tiên một nụ cười, kéo dài một phần mười giây — một nụ cười thửa sẵn mà tính cách lịch thiệp bắt hắn phải làm như thế, để trả lời người hỏi rồi môi dưới hắn chề ra, vì khinh khỉnh đểu cáng. Quay về phía tù binh hắn làm một điệu bộ cộc lốc khinh bỉ và tuyên bố:

— Người ta chụp những túi đó vào đầu cho chúng yên tâm: chúng xấu hổ vì đã bị bắt làm tù binh và phải nhìn thẳng vào người đại diện dũng cảm của bộ chỉ huy quân đội Thiên hoàng.

— Đưa tôi một chiếc — Ác-tê-mi-ép nói với lên phụ bác sĩ Nhật, giọng hách dịch. Anh nghĩ thầm trong bụng rằng, sau thất bại Khan-khin Gon, có lẽ nên chụp những túi giấy này vào đầu các đại diện của bộ chỉ huy quân đội Thiên hoảng để chúng khỏi nhục khi nhìn thấy binh lính của chúng thì phải hơn.

Tên thầy thuốc đưa cho anh một chiếc túi. Đây là một chiếc túi rộng khổ, ánh sáng không chiếu qua được, và dán nhiều chỗ cẩu thả.

Ác-tê-mi-ép liếc nhìn về phía tên đại tá và lấy làm thích thú tưởng tượng thấy hắn bị chụp thiếc túi giấy này lên đầu. Làm lại một cử chỉ hồi còn nhỏ, anh sòe một tay bít chặt miệng chiếc túi giấy và lấy bàn tay kia đập mạnh xuống gây một tiếng nổ to. Tẻn đại tá giật mình sửng sốt.

— Mọi thứ đều xong xuôi cả rồi, ta bắt đầu chuyển tù binh lên máy bay thôi — hắn nói, giọng tức giận.

— Đồng chí Gan-kin, biên bản xong chưa? — Ác-tê-mi-ép nói với đồng chí bác sĩ quân y, không trả lời tên đại tá. Bác sĩ quân y và tên Nhật sếu vườn tiến đến gần Ác-tê-mi-ép và tên đại tá. Biên bản được thảo làm hai bản, một bằng tiếng Nga và một bằng tiếng Nhật và ở dưới đã có chữ ký của Gan-kin. Tên Nhật còn chưa ký. Ác-tê-mi-ép đọc lướt nhanh và đưa nó cho tên đại tá Nhật. Tên này chăm chú nghiên cứu một hồi lâu, ngừng lại ở một đoạn, rõ ràng là muốn đề nghị sửa nhưng sau lại đổi ý kiến, đọc cho đến hết và bằng một giọng cộc lốc ra lệnh cho tên bác sĩ ký vào đó và cầm lấy một bản.

Tên bác sĩ Nhật ký. Bác sĩ của ta nhét một bản vào túi và xin phép Ác-tê-mi-ép đi chăm sóc thương binh.

— Bây giờ tôi đã có thể cho chuyển thương binh lên máy bay được chưa hay còn chuyện gì nữa? — tên đại tá Nhật hỏi Ác-tê-mi-ép, hắn bực mình về tất cả những việc vừa xảy ra và cũng chẳng giấu vẻ bực mình đó. Khi hỏi Ác-tê-mi-ép lần này, hắn lại dùng tiếng Nhật.

— Xin ngài cứ tự nhiên cho — Ác-tê-mi-ép trả lời cũng bằng tiếng Nhật —Về phía quân đội Xô-viết không có ý kiến gì phản đối.

Quân Nhật bắt đầu chuyển thương binh lên máy bay. Bọn tải thương làm việc đó một cách tàn nhẫn, chúng lắc các thương binh, không gượng nhẹ và luôn luôn làm họ va vào thành những ô cửa hẹp. Ba tên thầy thuốc — tên sếu vườn và hai tên kia — la lên giọng the thé như thổi còi «Mau lên! đừng dềnh dàng nữa!» Và người ta cảm thấy rõ sở dĩ bọn tải thương đối xử tàn nhẫn như thế không phải vì bản tính họ vốn độc ác, mà vì họ sợ lũ sĩ quan và trước mặt chúng họ phải làm ra vẻ đầy lòng khinh bỉ đối với những người lính đã bị bắt làm tù binh và hôm nay trở về.

Ba chiếc máy bay đã đầy ắp và nối đuôi nhau chạy ra giữa cánh đồng. Còn chiếc thứ tư cũng sắp xong. Ác-tê-mi-ép nhìn theo những chiếc cáng cuối cùng và tưởng rằng mọi việc đã xong, thì giữa lúc một chiếc cáng khiêng đến cửa máy bay, một thương binh bỗng nhanh nhẹn giựt bỏ chiếc túi giấy chùm đầu và trước khi bọn tải thương có thời giờ giữ anh lại, anh níu chặt lấy thành cáng, nhỏm dậy và hô to át cả tiếng động cơ máy bay, bằng tiếng Nga:

«Cảm ơn các đồng chí!»

Rồi bằng tiếng Nhật anh hô to: «Tinh thần đoàn kết quốc tế của giai cấp vô sản muôn năm».

Bọn tải thương hốt hoảng vội vàng đẩy chiếc càng vào trong máy bay, không biết rằng người thương binh đã níu vào thành cửa và chiếc cáng rỗng không có người.

— «Giai cấp vô sản Nhật muôn năm» người thương binh vẫn la lên, tay phái bỏ chiếc cáng ra, nấm chặt lại và giơ cao lên.

Tên thầy thuốc sếu vườn nhảy xô đến, hai tay ấn đầu và vai anh ta xuống cáng và bọn tải thương lao vội cáng vào trong đáy máy bay.

Một phút sau, bốn hòm lương thực đã chuyển vào máy bay, bọn tải thương và bọn bác sĩ trèo lên, đóng sập cửa lại — và động cơ rú lên, làm đám cỏ uốn rạp xuống. Ác-tê-mi-ép khó lắm mới tự chủ nổi.

— Nhiệm vụ của chúng ta thế là xong! — anh nói, mặt tái đi, quay về phía tên đại tá Nhật vẫn còn đứng dưới đất — Về phía quân đội Nhặt có hỏi gì? Có khiếu nại gì không?

— Không — tên Nhật trả lời, đưa hai ngón tay lên vành mũ. Ác-tê-mi-ép chào lại và nói:
— Nếu thế, tôi đề nghị với ngài, theo đúng những điều hai bên đã thỏa thuận — anh nhìn đồng hồ lúc này là mười giờ năm mươi nhăm — năm phút nữa, chúng ta cũng rời khỏi khu vực trung lập.

Giơ tay chào qua loa, Ác-tê-mi-ép quay đằng sau và cùng với Xê-rê-đa đi qua bãi về phía máy bay vận tải của ta, bên cạnh đó chiếc xe hồng thập tự và chiếc Em-ka cả hai nom bé xíu.

Hai người lặng đi độ một trăm bước thì chiếc máy bay Nhật lướt về phía Đông bay qua là là trên đầu. Xê-rê-đa rút mùi-soa và vẫy mạnh một hồi lâu về phía máy bay.

— Anh vẫy ai đấy? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Vẫy anh ta! Có thể là anh ta sẽ nom thấy — Xê-rê-đa trả lời.

Nửa giờ sau, sau khi đã trao đổi vài lời ngắn ngùi với hai thương binh của ta vừa được trao trả — tình trạng sức khỏe của họ không cho phép nói hơn — Ác-tê-mi-ép mượn xe của Xê-rê-đa trở về ban tham mưu. Đi chếch Khan-khin Gon, anh đến một sườn dốc, leo lên đỉnh Ba-in Xa-gan, vừa lao xe lên đó anh hết sức ngạc nhiên thấy mình gặp đúng Cli-mô-vít, mà ngày hôm sau anh mới định tới thăm.

Cli-mô-vít vừa đem một vòng hoa lớn với những bông hoa bằng sứ anh đã đặt công binh ở Si-ta làm từ lâu và cuối cùng họ vừa mới gửi tới, đến thăm mồ Rút-xa-kốp ở nghĩa địa các chiến sĩ xe tăng, và lúc này đang đi xe trở về.

Hai người gặp nhau ở ngã ba đường, một đường đi xuống lối sông cạn, một đường đi đến Kha-mác-đáp và đường thứ ba ít người qua lại, dẫn đến một cao điểm, trên đó là nghĩa địa các chiến sĩ xe tăng, quanh vùng xa hàng mấy dặm cũng nhìn rõ. Ở giữa nghĩa trang, bên những tháp gỗ bọc sắt tây và nhuộm trên đỉnh có một ngôi sao, chiếc xe tăng của thiếu tá Đút-ni-kốp, chỉ huy trưởng tiểu đoàn số 4 đã chết cháy cùng với cả tổ chiến sĩ đi với anh trong xe ở Đa-in Xa-gun, sừng sững dựng lên trên một cái bệ làm bằng những mảnh vũ khí Nhật-bản.

— Cậu đến đúng lúc quá — Ác-tê-mi-ép nói khi hai người cùng xuống xe đi lại gặp nhau — Hôm qua mình vừa đến thăm gia đình cậu. Và anh đưa cho Cli-mô-vít mấy chữ của Li-u-ba.

Cli-mô-vít đọc bức thư, hỏi Ác-tê-mi-ép xem con gái mình đã thật đi được chưa hay đấy chỉ là kết quả trí tưởng tượng của phụ nữ. Câu trả lời của Ác-tê-mi-ép là May-a đã được được làm Cli-mô-vít mỉm cười và Ác-tê-mi-ép tưởng anh sẽ tiếp tục hỏi mình thêm về con gái, nhưng Cli-mô-vít đổi ý kiến và hỏi xem Ác-tê-mi-ép có vội không.

— Thật ra thì mình cần phải cấp tốc đi báo cáo về việc trao trả tù binh vừa tiến hành hôm nay — Ác-tê-mi-ép thú thật — Nhưng chúng ta cũng còn năm phút để nói chuyện. Sau đó, mình sẽ đi gấp.

— Được. Nếu ta có năm phút, thì hãy đi lại một chút, đứng một chỗ làm gì.

Và hai người đi sót bên nhau, ngay bên bờ dựng thẳng đứng của mỏm Ba-in Xa-gan.

— Thế nào, trao trả tù binh rồi à?

— Rồi

— Tù binh ta có nói gì không?

— Một người bị ngất, còn người kia bị giam ở xà lim Ghi-ring. Người ta nói anh ta sẽ qua khỏi được, nhưng lúc này trông anh ta như một người sắp chết. Trong hai tháng, mất hai mươi nhăm ki-lô. Bọn Nhật bó xương cho anh ẩu đến nỗi bây giờ ta lại phải đập ra bó lại. Bác sĩ của ta ngờ là chúng cố tình. Anh ta kể chuyện là ở nhà tù Ghi-ring, người Trung-quốc còn bị ngược đãi hơn: bọn Nhật chặt đầu họ không cần xét xử. Còn như đối với các đảng viên cộng sản. khi hỏi cung nếu bọ không trả lời, chúng đổ vào mũi họ đến một thùng rưỡi hay hai thùng nước.

— Thôi cậu đừng nói nữa — Cli-mô-vít cắt ngang — nếu không cậu sẽ tiếc là chiến dịch đã kết thúc!

Hai người đi mấy bước nữa, im lặng.

— Cậu có nhớ chỗ này không?

Ác-tê-mi-ép đưa mắt nhìn chung quanh: chỉ rặt những đui đạn là đui đạn, và giữa đống sắt rỉ đen trong cỏ đây đó lốm đốm những mảng trắng xương người.

— Kia là lều của Ca-mát-xu-ba-ra — Cli-mô-vít nói — và kia là chỗ lần thứ hai mình gặp cậu sau trận đánh, cậu đang ngồi nghiên cứu những tài liệu bắt được. Lúc này cũng khó mà nói đúng là chỗ nào, nhưng ở đâu khoảng kia kìa, cách đây hai mươi bước.

— Và cậu, cậu đến rồi lại đi ngay. Hai đứa chưa kịp nói chuyện gì cả.

— Hôm ấy mình không vui, cả tiểu đoàn mình chỉ còn lại có mười bảy xe tăng... Nhưng lúc này — Cli-mô-vít nói thêm — mình lại có đủ rồi. Bốn mươi tư chiếc! Thôi ta trở về xe, đã đến lúc cậu phải đi rồi.

Cli-mô-vít đưa một tay quàng chặt lấy vai Ác-tê-mi-ép, im lặng, anh đặt vào cử chỉ đó tất cả sức mạnh của tình bạn.

— Một phút! Một phút nữa — Ác-tê-mi-ép nói — Cậu nhìn xem, trời đỏ như máu kìa!

Quả thật, phía ngoài dải sông Khan-khin Gon, mầu xỉn như chì, phía ngoài chiếc bướu vàng khè trên mỏm Pa-lét-dơ, bên trên nét vẽ xa xa của dãy hoành sơn Khin-gon, bầu trời một mầu tím đen ở những lớp mây trên, chuyển sang mầu đỏ gắt khi mắt dần dần hạ xuống phía chân trời. Ở đó, chỉ còn là một dải mây mầu đỏ cháy rực, lởm chởm từng khoảng không đều nhau vì những mỏm núi nhọn hoắt.

— Có thể nói rằng ở phía xa kia, đằng sau những dãy núi, người ta đang vác cờ biểu tình — và Ác-tê-mi-ép sực nhớ đến những lời chuẩn úy Cô-lét-xốp đã kể về nhà tù Ghi-ring và về những người cộng sản bị cùm kẹp tra tấn vẫn không hé răng cung khai một lời.

Cli-mô-vít nói:

— Trời sắp nổi gió.