Trang để in - Bạn chiến đấu

Tên sách: Bạn chiến đấu
Tác giả: Công-stăng-tanh Xi-mô-nốp
Nhà xuất bản: Văn học
Năm xuất bản: 1962
Người số hóa: macbupda

Bản dịch của Lê Phương. Dịch theo bản Pháp văn của Giuy-li và Gioóc-giơ Xô-ri-a — Nhà xuất bản «Let Éditeurs Français Réunis» 1954

CHƯƠNG I

Những ráng hoàng hôn tháng tư từng giải lớn sáng thấp thỏm trên thảo nguyên Mông-cổ. Giải tím đen, giải xanh lơ, xanh thẫm. Dưới cùng gần chân trời, sát với mặt đất, một giải vàng chuyển sang mầu đỏ gắt. Hoàng hôn báo hiệu sắp có gió, nhưng chiều lặng, lặng đến nỗi từng ngọn cỏ cũng nổi bật lên im lìm trong thảo nguyên. Thảo nguyên bắt đầu ngay sau căn nhà cuối làng, trải rộng và mất hút vào chân trời. Và chân trời ở cách xa bao nhiêu cũng không thể đoán được, vì không có lấy một gò đất nhô lên; thảo nguyên trải ra thăm thẳm và trơ trụi.

Căn nhà cuối cùng ở ven làng là trạm bưu điện. Đại úy Cli-mô-vít, như mọi ngày giữa tháng đến đó gửi thư chuyển tiền cho mẹ vợ ở Bô-bru-it-xcơ. Gửi xong, anh nhận hai bức thư vừa tới, một đúng là thư của mẹ vợ, một từ Mạc-tư-khoa. Anh bóc thư xem và gửi ngay hai tấm bưu ảnh chúc mừng nhân dịp Mồng một tháng Năm để trả lời.

Rồi anh rời khỏi căn nhà nhỏ ngạt thở — Ra đến ngoài, anh dừng lại dăm phút ngắm hoàng hôn trên thảo nguyên. Bức tường đất nện, sau trạm bưu điện, thực tế đã vạch ranh giới giữa thôn xóm và thảo nguyên.

Sau đó, không còn gì nữa, không còn lề đường, không còn hàng rào, vườn rau; thảo nguyên bắt đầu, đất nâu và nhẵn lỳ, phủ một lớp cỏ cao chưa chấm mắt cá chân.

Cli-mô-vít nhìn ra ngoài thảo nguyên, ánh sáng hoàng hôn nhợt đỏ, và tự mình cũng ngạc nhiên vì mắt không thể rời bỏ được một quang cảnh dù là khá quen thuộc với một người từng sống gần hai năm ở Mông-cổ.

Không khí yên lặng, ánh sáng đỏ của hoàng hôn làm anh nghĩ đến chiến tranh đương đến gần.

Cli-mô-vít nói to:

— Một ngày nào đó, nó cũng sẽ bắt đầu hệt như thế này.

«Nó» là chiến tranh. Nếu anh tự hỏi mình sao lại nghĩ đến chiến tranh đúng vào ngày này trong thảo nguyên, đứng trước hoàng hôn, anh sẽ khó có thể viện ra được một lý do xác đáng.

Thành phố Mông-cổ nhỏ, nơi binh đoàn xe tăng đóng quân hơn một năm nay với ban tham mưu và một đơn vị thiết giáp của một sư đoàn kỵ binh Mông-cổ, không mảy may giống với ý nghĩ của Cli-mô-vít về một thành phố, như Si-ta, nơi anh từng đóng quân, hay như Bô-bru-ít-xcơ và Prốt-xcu-rốp nơi trước kia anh công tác — Thành phố nhỏ này mất hút trong thảo nguyên mênh mông vắng lặng miền Đông Mông-cổ. Có ba con đường đi từ đó: con đường lớn, rất tốt, về phía tây, dẫn tới U-lan Ba-to; một đường khác về Đông Bắc, mỗi lúc một tiến gần biên giới Liên-xô và đi xa năm cây số nữa thì vượt khỏi biên giới, gần ga Boóc-xi-a. Đường thứ ba gần như bị lấp chìm trong thảo nguyên, đường này ít người qua lại và dẫn đến biên giới Mãn-châu.

Một con sông lạnh, nước xiết, sông Kê-ru-len, chảy gần thành phổ; quá về phía Đông, sang bên kia biên giới Mãn-châu, nó chảy vào hồ Đa-la-i-nô.

Không một căn nhà nào trong thành phố nhỏ này quá một tầng, và trên thảo nguyên, nhà cửa nhô lên thấp đến nỗi chỉ cần đi xa năm sáu cây số là không nhìn thấy gì ngoài những cột vô tuyến điện trên đường chân trời lượn sóng.

Ngoài ban tham mưu binh đoàn xe tăng, câu lạc bộ và doanh trại, trong làng chỉ có độ hai chục căn nhà nhỏ, chỗ ở của sĩ quan và gia đình, vài trụ sở của ban tham mưu sư đoàn Mông-cổ, hai cửa hàng hợp tác Mông-cổ và một căn nhà thấp bằng đất nện để chiếu phim — Nhà phần nhiều bằng đất trộn lẫn với với phân trâu bò và lông ngựa, không trát vôi, mà chỉ phủ một lớp sa thạch mầu vàng nhạt. Trong năm vừa qua, người Mông-cổ cũng xây nhiều nhà gạch hai tầng; câu lạc bộ cũng xây bằng gạch. Ba gian nhà khác, cũng bằng gạch, dành cho gia đình các sĩ quan, đang được xây.

Chung quanh trên thảo nguyên có rất nhiều lều vải, loại tròn lớn của người Mông-cổ, những y-uốc-ta, sưởi bằng lò gang.

Nói cho đúng ra thì chính những chiếc lều vải này tạo nên thành phố và cho nó vẻ đặc biệt của những thành phố nhỏ Mông-cổ, chưa có nhà ba, bốn tầng, phố xá hẳn hoi, vỉa hè và lòng đường như ở U-lan Ba-to.

Binh đoàn từ Si-ta chuyền đến những ngày đầu tháng chín 1937, một tuần trước ngày quân Nhật chọn nhằm xâm chiếm Mông-cổ bất thỉnh lình, chớp nhoáng đánh lấy U-lan Ba-to, tổ chức đảo chính và dựng lên một chính phủ bù nhìn như chúng đã dựng Phổ Nghi ở Mãn-châu.

Chính phủ Mông-cổ, phong thanh biết những mưu đồ của quân Nhật, liền đề nghị với Chính phủ Liên-xô cho Hồng quân sang đóng trên lãnh thổ của mình theo hiệp ước tương trợ.

Binh đoàn của Cli-mô-vít là một trong những đơn vị hồi đó sang Mông-cổ để ngăn chặn cuộc tấn công của quân Nhật — Bọn chúng chỉ dự định tiến đánh có quân đội Mông-cổ, không tính đến việc phải va chạm trực tiếp ngay với quân đội Xô-viết. Trước tình hình bất ngờ, chúng tự thấy không đủ lực lượng: năm sau, năm 1938, chúng muốn thử xem lực lượng giữa hai bên như thế nào và chúng chọn một điểm khác về phía Vla-đi-vốt-xtốc, gần hồ Hát-xan.

Đoán được năm thứ ba này, hè 1939, sẽ xảy ra những gì thật không phải dễ dàng. Dù sao, binh đoàn ở đây đã được một năm rưỡi, sẵn sàng lên đường tác chiến bất cứ lúc nào, bất cứ về hướng nào.

Năm trước các sĩ quan không được đi phép và có những lý do dễ đoán trước rằng năm nay các hạn nghỉf phép cũng sẽ hủy hết. Nhưng, mấy tháng vừa rồi tình hình tương đối yên tĩnh ở biến giới; chỉ có những hiện tượng nhỏ nhặt như thường lệ: cướp súc vật, bắn nhau giữa những đội kỵ binh tuần tra. Nhưng vẻ yên tĩnh này không nói lên gì cả.

Cố gắng xua đuổi những ý nghĩ nảy ra trước cảnh thảo nguyên, dưới hoàng hôn, Cli-mô-vít vừa bước đi, vừa dự tính đến khả năng một mùa hè yên tĩnh, đến những ngày nghỉ phép vào mùa thu để đi Mạc-tư-khoa, như đã hứa với vợ.

Còn hai cây số nữa mới đến nhà, anh bước gấp, những bước ngắn và đều. Đêm bắt đầu xuống nhanh theo như anh dự đoán và thường là ít khi lầm — thì chiếc đèn túi của anh đã gần hết pin — Đi qua hai dãy nhà nữa, anh thấy tiếc là đã mất thì giờ ngắm cảnh hoàng hôn; anh không có thói quen như thế.

Đêm. Những chiếc lều Mông-cổ chìm trong bóng tối. Chỉ còn những bóng nhà rất lờ mờ — Cli-mô-vít bấm đèn túi. Một luồng ánh sáng nhỏ trắng bệch nhảy múa trước mặt anh như con chó dắt chủ dõi theo một dấu chân.

Như Cli-mô-vít đã dự đoán, chưa về đến nhà đã cạn pin. Vòng sáng trên mặt đất nhòa quá rồi, không soi nổi đường, Anh nhìn đồng hồ và tắt đèn — Tám giờ. Anh cau mày nghĩ đến những điều trách móc mà vợ anh, Li-u-ba không khỏi dằn vặt anh vì đã đi thẳng đến bưu điện không rẽ qua nhà; thư chuyển tiền cho mẹ vợ đến ngày hôm sau gửi cũng được. Cũng như lần trước, anh không muốn giải thích cho vợ kiết anh muốn gửi ngay tiền sau khi lĩnh lương, để khỏi đưa món tiền này vào khoản chi thu gia đình và hơn nữa để khỏi phải nói việc này với Li-u-ba.

— Chào đồng chí đại úy! — Có tiếng chào ở phía sau, trong lúc vòng sáng một chiếc đèn túi loáng dưới chân anh.

Cli-mô-vít quay lại. Người vừa chào anh là Đa-vát-giáp, chỉ huy sư đoàn thiết giáp Mông-cổ.

— Muộn thế này mà còn ra đường à ? — Cli-mô-vít hỏi.

Đa-vát-giáp nhún vai:

— Phải. Tôi vừa ở ban tham mưu về thì thấy có người đến lều tìm. Còn anh?

— Tôi ở bưu điện về.

— Anh có nhận được thư không hay là vẫn cứ đợi hoài? Đa-vát-giáp hỏi, hơi lộ một chút tự hào, cũng như mọi lần khi anh có điều kiện tỏ ra là mình thạo tiếng Nga — Lịch sự, anh bấm đèn soi đường cho Cli-mô-vít nhiều hơn là cho mình.

— Phải, thư cũng lâu mới đến — Cli-mô-vít trả lời — Tôi vừa nhận được một bức thư từ Mạc-tư-khoa viết cách đây mười hai ngày và một từ Bô-bru-ít-xcơ, không hiểu sao, gửi cách đây từ hai mươi hai ngày.

— Xa thật... — Đa-vát-giáp nói — Anh có nhớ nhà chút nào không?

— Không có thì giờ mà nghĩ đến nữa — Cli-mô-vít trả lời — Xa-rít-sép không để tôi rỗi lúc nào. Và chắc là bản thân anh cũng có thể hiểu được điều đó sau những ngày vừa qua — Cli-mô-vít nói thêm có ý nhắc tới ba ngày diễn tập phối hợp, trong đó sư đoàn thiết giáp của Đa-vát-giáp cũng tham gia dưới sự chỉ huy của Xa-rít-sép phụ trách binh đoàn.

— Đồng chí Xa-rít-sép là một người khó tính — Đa-vát-giáp nói với một giọng khâm phục, trái với nghĩa đen trong câu nói của anh — Khó tỉnh lắm. Ông ta không để cho ai yên cả.

— Đúng thế — Cli-mô-vít thở dài nghĩ đến việc ngay buổi sáng nay Xa-rít-sép đã nhận xét đại đội anh là «trung bình» mặc dù đơn vị anh bắn tập rất khá, chỉ vì trung úy Op-si-ni-cốp chỉ huy trung đội ba, đã bắn kém. Chữ «trung bình» này lại cũng nhắc anh đến chuyện đơn vị thiết giáp Mông-cổ được Xa-rít-sép nhận xét là «khá» kỳ diễn tập vừa rồi. Điều đó khiến anh nghĩ rằng Đa-vát-giáp hình như muốn được nghe nhắc lại một lần nữa.

Mặc dù tính hơi bốc — và Cli-mô-vít coi đó là một khuyết điểm — Đa-vát-gìáp là một anh chàng trung hậu, nói cho anh ta thích cũng được.

— Đơn vị anh được điểm «khá» phải không?

— Vâng — Đa-vát-giáp nói và Cli-mô-vít đoán được nụ cười của anh ta trong đêm tối.

— Anh nên biết rằng thái độ của Xa-rít-sép rất khách quan — Cli-mô-vít nói tiếp — Ông ta, không có lối ngoại giao và cũng không để ý gì mấy rằng đây là diễn tập phối hợp đâu. Khi ông ta nhận xét «khá» là khá thật, Xa-rít-sép không bao giờ cho điểm chiếu cố.

— Cũng chẳng bao giờ tôi nghĩ là đồng chí Xa-rít-sép lại sỉ nhục chúng tôi bằng một điểm chiếu cố — Đa-vát-giáp nói, vẻ tự hào — Tôi tin rằng nếu chúng tôi chỉ đáng được điểm «trung bình», đồng chí đó sẽ không cho chúng tôi một điểm khác.

— Đúng thế — Cli-mô-vít vừa trả lời vừa nghĩ đến việc tập bắn của đại đội mình buổi sớm.

— À, thế nào? anh thật không thấy buồn chán chứ? — Đa-vát-giáp quay lại câu chuyện lúc đầu. Ý anh còn thích nói nhiều hơn về cuộc diễn tập, nhưng không làm thế để tỏ ra nhũn nhặn.

— Nước anh ít cây quá — Cli-mô-vít bỗng nhiên nói — Các anh phải bắt đầu trồng đi. Không một khoảnh rừng, không một vườn quả. Đôi lúc cũng mệt!

Thật thế, từ khi đến đây, bất giác Cli-mô-vít đâm ra nhớ phong cảnh đất nước, nhất là rừng mà hàng trăm cây số quanh đây không có lấy một chút dấu vết:

— Anh cũng đừng nên để ý đến điều tôi vừa nói — Cli-mô-vít nói tiếp, anh ngại nhận xét của mình làm Đa-vát-giáp phật ý —Tôi quê ở Bi-ê-lô-ruýt-xi, tôi là người miền rừng, chính vì thế mà tôi cảm thấy thiếu rừng. Vả lại ai chẳng có một phong cảnh thích thú riêng.

Không những không phật lòng, Đa-vát-giáp còn phì cười. Danh từ «người miền rừng» làm anh buồn cười.

— Còn tôi, tôi là người của thảo nguyên, lúc nào tôi cũng thích thấy bầu trời trên đầu.

Đến lượt Cli-mô-vít bật cười.

— Chính vì thế mà các anh không thích đậy nắp xe tăng.

— Lúc nào tác chiến chúng tôi sẽ đậy lại, còn bây giờ trong thời gian diễn tập, người ta có thể hít thở không khí mát mẻ một chút.

Cli-mô-vít bỗng trở nên nghiêm trang.

— Và như thế là không đúng. Tôi thì gần như là không bao giờ tôi để mở nắp xe tăng. Tất cả những người của tôi trong lúc luyện tập đều đậy nắp xe tăng để làm quen với tình trạng nhìn không rõ, thiếu không khí, với mùi ét-xăng và mùi thuốc đạn — Lúc tác chiến, không như lúc diễn tập, không phải ta chỉ bắn ba bốn phát mà phải sử dụng hết số đạn.

Hai người đã đi đến căn nhà nhỏ nơi Cli-mô-vít và anh bạn hàng xóm Rút-xa-cốp chính trị viên một đại đội công binh, mỗi người ở một buồng.

— Thôi chào anh — Đa-vát-giáp vừa nói vừa nắm chặt tay Cli-mô-vít tỏ cho Cli-mô-vít hiểu rằng anh ta sẽ làm theo ý kiến Cli-mô-vít.

Ngồi trên ghế nhỏ, gần chiếc bàn có phủ vải nhựa, bé Mai-a, con gái Cli-mô-vít, đang ăn hay đúng hơn đang kiếm cách để không ăn món canh mẹ cầm thìa đút cho. Cô bé biến canh thành bong bóng, nó mê bong bóng và không thích canh.

Cli-mô-vít đặt tên con là Mai-a vì nó đẻ vào tháng năm năm ngoái, và cũng vì từ nhỏ anh đã thích tên đó, một tên có từ cách mạng tháng Mười — Vừa nhìn thấy bố, Mai-a thôi không thổi bong bóng nữa và bập bẹ một tiếng mà bố thì bảo là «ba... ba» mẹ thì bảo là «mạ... mạ» và bà An-na Xê-mi-ô-nốp-pa giá ở đây chứ không phải ở Bô-bru-ít-xcơ, thì nhất định sẽ bảo là «bà... bà».

Cli-mô-vít bỏ mũ để lộ đầu húi tóc ngắn và cười nụ cười rộng và hiền. Đối với những người không biết anh, nụ cười đó có thể là một sự đột ngột không thể có trên khuôn mặt rám nắng như đúc bằng đồng, da căng và đanh, má chắc nịch miệng ngậm lại, dáng kiên quyết và đôi mắt xám, nghiêm nghị, mở to, nhìn thẳng về phía trước.

Anh cởi khuy cổ áo va-rơ và ngồi phịch xuống một chiếc ghế dựa — Vợ anh hiểu ngay là anh mệt lắm, và ngoài ra còn bận nghĩ và bực mình về một chuyện gì mà anh muốn nói với chị.

Khi người ta đã sống hơn một năm trời bên một con người hà tiện lời nói như thế và hiểu rằng anh ta không có điều gì giấu diếm mà chỉ có những ỷ nghĩ nghiền ngẫm quá lâu trước khi nói ra, và điều đó là do cá tính — rốt cuộc ta sẽ hiểu giá trị của những phút im lặng đó đến mức có thể nhận ra được trên nét mặt của anh ta khá nhiều điều thầm kín mà người khác không thấy.

Cli-mô-vít là một người chân thật, không bao giờ anh kiểm soát những biểu hiện trên nét mặt mình, không cố nhịn cười khi muốn cười, và không cười khi không thích. Mặt anh phản ánh những điều anh nghĩ trong lòng; khi anh không muốn nói người ngoài nhận thấy ngay. Ngược lại lúc này, ta thấy rõ anh đang muốn, rất muốn, nói với vợ về một công việc hệ trọng.

Li-u-ba bế xốc nách con lên, lau mồm cho nó và bảo.

— Đi ngủ thôi, cô mình! Chào bố đi!

Ẵm con trên tay, chị ngồi bên chồng một lát; Mai-a vụng về áp đôi môi của mình vào má lạnh và đang còn giá sương thảo nguyên của bố.

Cli-mô-vít cười, bàn tay anh rám nắng, móng cắt ngắn nhẹ nhàng vuốt mái tóc hung hung của con gái. Anh cởi khuy thứ hai áo va-rơ, liếc nhìn cổ áo nhầu nát sau một ngày diễn tập và trong khi vợ cho con ngủ, anh bắt đầu đọc những tờ báo để sẵn trên bàn.

Báo từ Mạc-tư-khoa (Cli-mô-vít nhận được báo Sự thật và báo Sao đỏ) thường là đến chậm ba tuần, có khi một tháng. Những số mới nhất mà Cli-mô-vít bắt đầu đọc lướt qua, là từ cuối tháng ba. Hít-le vừa chiếm đóng Tiệp-khắc và đầu đề những tin tức kéo dài hàng cột báo cho biết chiến tranh như đang gấp rút tiến lại đến gần phía tây hơn là phía đông. Việc chiếm đóng Tiệp-khắc đưa chiến tranh đến sát địa phận phía tây Liên-xô, sát kề những cột kẻ vằn đường biên giới, những trạm gác, những chiếc mũ xanh lục của bộ đội biên phòng, và những thành phố những thị trấn mà Cli-mô-vít đã từng đóng quân, như Ca-mê-nét Pô-đôn-xcơ, Vô-lốt-sít-xcơ và Prốt-xcu-rốp.

Đối với một quân nhân như anh, chiến tranh là cuộc kiểm tra mà người ta chuẩn bị ròng rã cả một đời, nhưng không biết ngày nào nó đến. Anh đánh giá sáng suốt, tuy rằng khiêm tốn, những khả năng của mình, và biết rằng chính trong chiến tranh những khả năng ấy sẽ được tỏ rõ đầy đủ, nhưng đồng thời ý nghĩ chiến tranh sắp đến khiến anh không vui. Thật là không thoải mái khi cảm thấy ngày càng ít có khả năng, dù chỉ là để làm chậm thời gian chiến tranh bùng nổ.

Cho con ngủ xong, Li-u-ba trở lại ngồi gần anh, chị ngạc nhiên trước nét mặt khó đăm đăm của chồng.

— Gì thế, Công-stăng-tanh ? — chị hỏi — Sao hôm nay anh có vẻ không vui thế.

Cli-mô-vít nói thẳng luôn.

— Vì hôm nay lúc tập bắn bia di động Op-si-ni-cốp bị điểm «kém» và vì hắn mà cả trung đội cũng bị «kém», cả đại đội chật vật lắm mới được điểm «trung bình». Op-si-ni-cốp như thế đấy! Thằng tồi! Hắn quýnh lên vì vợ sắp đẻ.

— Mà chị ta sắp đẻ thật, chỉ bây giờ hay lát nữa thôi.

— Thật đáng tiếc! — Cli-mô-vít nói đột ngột.

Chị đợi anh nói thêm điều gì nữa, nhưng anh im lặng.

— Giờ như thế là nghĩa thế nào nhỉ? — Cli-mô-vít đột nhiên quay lại phía vợ lúc đó đang mỉm cười thật — Em không hiểu gì cả mà em lại cười.

— Em không hiểu cái gì nào, anh Công-stăng-tanh? — Chị vẫn vừa mỉm cười vừa hỏi.

Cli-mô-vít cáu kỉnh nói:

— Em không hiểu là làm người không phải chỉ biết có đè con. Còn phải biết bảo vệ chúng nó! Những thứ như Op-si-ni-cốp...

Anh vung tay tức giận, thay cho lời muốn nói thêm.

— Nhưng rốt cuộc chị ấy cũng không thể thay đổi ý kiến được, vì hiện giờ chị đã ở bệnh viện — Li-u-ba nói giọng trang nghiêm nhưng chị vẫn cười.

— Chính thế — Cli-mô-vít nói — Và em, em không hiểu. Anh đứng dậy đi đi lại lại trong phòng.

— Nhưng cái gì cơ chứ, Công-xtăng-tanh? — chị bình tĩnh hỏi lại một lần nữa.

Chị đã hiểu lắm, nhưng chị muốn bắt anh phải thổ lộ hết.

— Em không thầy sự liên quan giữa việc thằng cha Op-si-ni-cốp đốn mạt, lúc tập bắn buổi sáng đã làm nhục cả trung đội của hắn với tất cả những cái này hay sao?

Anh nhấc chồng báo trên bàn lên rồi lại để rơi xuống.

— Chiều nay, anh mệt đấy — Li-u-ba nói.

— Thì có gì thay đổi? Không phải vì anh mệt nên anh mới nói thế.

— Thì em có bảo khác đâu — Li-u-ba nói giọng bình tĩnh — Em rất hiểu tại sao anh nói thế. Nhưng em cam đoan là chiều nay anh mệt. Có đúng không?

— Cũng hơi mệt — anh nói vẻ ngượng nghịu như vừa thú nhận một hành động không tốt.

— Sự thật là anh không ngủ được đủ sáu giờ, anh cần phải nghỉ sau bữa cơm trưa.

— Em cũng biết là anh không thể về được, anh không có thì giờ. Em biết rõ chứ?

— Có, em biết.

— Thể mà em còn bảo anh trưa về nghỉ?

— Em chỉ muốn ngày nào anh cũng ngủ thỏa thuê — Và chị cười, nụ cười khiến anh chịu phép.

— Anh đã ăn bữa trưa ở ban tham mưu, anh không nói em cũng biết — Li-u-ba nói sau một giây im lặng — Em còn biết rằng anh không muốn ăn tối nữa.

— Em biết hết — Cli-mô-vít vừa nói vừa liếc nhìn vợ, anh nghĩ bụng thật không có điều gì thoát con mắt chị.

— Nhưng em không biết anh có thể uống một chén nước trà không — Li-u-ba nói.

— Sẵn sàng—Cli-mô-vít nói.

Li-u-ba ra ngoài hành lang nơi bố trí để thổi nấu chung ở một xó có một chiếc bếp lò, và ngoài ra trên bàn, phía trước cửa, còn có một chiếc bếp nhỏ đốt bằng dầu lửa để đun nước trà hay hâm lại món ăn mà không cần phải nhóm lò, khi Cli-mô-vít chỉ tạt về có nửa tiếng.

Ngồi một mình, Cli-mô-vít rút trong túi va-rơ ra hai bức thư anh vừa lấy ở Bưu điện — Anh không viết thư cho nhiều người và cũng ít ai viết thư cho anh, ngoài hai hay ba anh bạn cùng đơn vị, Rô-da Xa-mô-nốp-na, phụ trách nhà nuôi trẻ nơi trước kia anh ở, và một người bạn đồng học, Ác-tê-mi-ép, học hết năm thứ ba thì thôi và cũng vào học Trường quân sự, như Cli-mô-vít, anh này đóng đại úy và đang theo những lớp của trưởng đại học Phơ-run-dê. Bức thư từ Mạc-tư-khoa là của anh ta gửi.

«Cũng không thật chắc chắn lắm, nhưng có thể là chúng ta sẽ gặp nhau», Cli-mô-vít nghĩ thể khi đọc lại thư trong đó Ác-tê-mi-ép cho biết anh ta có ý muốn sang công tác ở Viễn Đông, sau khi tốt nghiệp ở đại học. Hắn vượt mình rồi, hắn đã học xong đại học Phơ-run-dê. Ai có thể nghĩ đến việc đó hồi còn ở trường?

Ở trường, Cli-mô-vít coi Ác-tê-mi-ép là một anh chàng khá, nhưng dù sao hắn ta cũng quá ham cái món «xe lết» — Đối với Cli-mô-vít, danh từ «xe lết» này tượng trưng cho tất cả những gì nông nổi, và thất thường trong cá tính Ác- tê-mi-ép: những buổi bỏ học để đi xe đạp hay đá bóng, những điểm số cao thấp, môn này được điểm «hai mươi», môn khác lại điểm «hai» và nhất là những dự định luôn luôn thay đổi, như chính Ác-tê-mi-ép đã nói, đi «từ nhà thám hiểm cực địa đến anh lính cứu hỏa».

Thời đó Cli-mô-vít trái hẳn Ác-tê-mi-ép: anh tự buộc mình không bỏ một giờ học nào, anh học đều tất cả các môn để môn nào cùng được điểm «khá» và từ nôm học lớp bảy anh đã biết rằng anh sẽ trở nên một quân nhân, không thể khác được.

Ác-tê-mi-ép và anh mới trở thành bạn thân từ ba năm nay — Cli-mô-vít. tình cờ đến nhà Ác-tê-mi-ép. Ác-tê-mi-ép tiếp anh như anh em ruột thịt và bắt anh phải ở nhà mình suốt tuần anh ở Mạc-tư-khoa. Lúc ấy, Cli-mô-vít vừa lấy vợ nhưng anh đi đến nơi nhận công tác có một mình. Trái với điều anh tưởng trước kia, mới chỉ vắng mặt có hai ngày mà anh đã thấy nhớ vợ và thời kỳ này, tâm hồn thẳng thắn nghiêm khắc của Cli-mô-vít thoạt nhìn còn có vẻ hơi khắc khổ rộng mở đón tình bạn.

Từ những năm còn đi học Cli-mô-vít cũng biết Ác-tê-mi-ép có thể là một người bạn tốt, nhưng đối với anh thật là một điều phát hiện mới khi thấy ở bạn không phải anh chàng «xe lết» cũ mà một người thật ra lúc nào cũng vui nhộn nhưng đồng thời còn là một sĩ quan khe khắt, cẩn thận và thấu hiểu nghề nghiệp.

Cli-mô-vít vốn quen không chịu lụy ai một chút gì, nay chịu ở nhà Ác-tê-mi-ép suốt một tuần vì ngay từ đầu và cho mãi mãi về sau, anh đã nhận tình bạn của Ác-tê-mi-ép, nhận sự chăm sóc đôi lúc vụng về, nhưng không hề gây khó chịu, nhận sự quan tâm chân thành của Ác-tê-mi-ép đối với cuộc đời, và sự nghiệp nó là lẽ sống của anh.

Về phần mình, Cli-mô-vít cũng rất chú ý đến cuộc đời Ác-tê-mi-ép như một người bạn chân thành, anh hỏi han rất lâu về việc học của Ác-tê-mi-ép ở trường đại học Quân sự, anh đọc kỹ và tán thưởng một bài ngắn mà hồi đó Ác-tê-mi-ép rất tự hào, nhan đề là; «về kinh nghiệm hành quân của một đại đội bộ binh trên một địa hình hoang dại» viết cho báo «Tin tức quân sự».

Sau khi nhận công tác ở đơn vị đóng trong một thành phố nhỏ gần Si-ta, một mặt anh viết thư cho Li-u-ba đến ở với mình, một mặt viết thư cho Ác-tê-mi-ép để giúp đỡ Li-u-ba trong việc đổi tàu ở Mạc-tư-khoa. Đối với Cli-mô-vít một người không muốn chịu ơn ai, đó là biểu hiện lòng tin cậy hoàn toàn.

Khi Li-u-ba qua Mạc-tư-khoa, Ác-tê-mi-ép không có mặt ở thành phố: anh bận đi dự diễn tập ba ngày ở nông thôn. Nhưng bố mẹ anh tiếp đón chị, còn mời chị ở chơi một ngày, giúp chị mua sắm ít đồ dùng ở thủ đô và đưa chị ra ga.

Việc này càng làm cho Cli-mô-vít cảm kích sâu sắc hơn, và từ đó trong những bức thư ngắn gửi Ác-tê-mi-ép, lần nào anh cũng gửi lời thăm hỏi bố mẹ bạn.

Sau sáu tháng im lặng, bây giờ Ác-tê-mi-ép báo cho Cli-mô-vít biết tin bố mình đã từ trần. Tự hãm mình trong đau khổ, Ác-tê-mi-ép nói đến chuyện đó rất ngắn, ngắn quá đối với Cli-mô-vít vốn lớn lên trong cảnh mồ côi cả bố lẫn mẹ.

— Anh nhận được một bức thư của Ác-tê-mi-ép — Cli-mô-vít nói khi Li-u-ba trở vào.

— Em hiểu vì sao anh về chậm. Anh ra nhà Bưu điện phải không?

Cli-mô-vít sẵn sàng chờ đợi vợ rầy như lần trước, nhưng Li-u-ba thấy anh hết sức bực mình, nên lần này không nói gì.

— Anh ấy nói gì thế? — Li-u-ba hỏi.

— Anh ấy sắp sửa học xong đại học và muốn sang công tác ở Viễn-Đông. Có thể là chúng ta sẽ gặp anh ấy.

Li-u-ba đi ra phía đằng sau, Cli-mô-vít đến gần giá sách, ngăn dưới cùng có hai tấm ảnh không lồng khung mà chỉ để dựa vào những cuốn sách. Một tấm có chụp hình Cli-mô-vít, hồi còn đi học với mẩy người bạn năm thứ ba; họ đứng ngoài sân thượng, xếp hàng, bé trước lớn sau, Ác-tê-mi-ép đứng thứ hai bên phải, nom có vẻ khỏe mạnh, lực lưỡng hơn những bạn cùng tuổi, tóc bù xù và mặt hình như lấm tấm tản nhang. Cli-mô-vít ở phía cuối cùng bên trái, tóc húi ngắn, nhỏ bé, cau có, tay đút túi vẻ thờ ơ.

— Trông anh thật buồn cười! — Li-u-ba nhìn vào ảnh, vừa nói — Còn em, em chẳng có một tấm ảnh nào chụp vào năm học cuối cùng, năm thứ tư cả.

— Sao thế? — Cli-mô-vít quay về phía vợ hỏi.

— Người ta chụp ảnh chúng em và đem bày ở trường mỗi tấm bán ba rúp, mẹ không muốn cho em tiền — Khi em có tiền, thì hết ảnh — Thật vô lý, Li-u-ba nói vừa nhìn ảnh Cli-mô-vít, có ý tiếc. Chị vừa đột nhiên có ý muốn đưa cho chồng xem một tấm ảnh trong đó cũng có hình chị chụp hồi còn ở trường.

Chị nhìn tấm ảnh một lần nữa. Anh chàng khẳng khiu và cau có kia lại có thể là Cli-mô-vít của chị được chăng, cái anh chàng Cli-mô-vít mà chị đã gặp cách đây ba năm, hồi đó cũng giống hệt như bây giờ: một người vai rộng, rất quả quyết, rất chăm chú, lúc nào râu cũng cạo nhẵn và nhất là không thể tưởng tượng được rời bộ quân phục.

Cli-mô-vít sắp sửa nói cho vợ biết tin bố Ác-tê-mi-ép mất, nhưng đến phút cuối cùng anh đổi ý kiến. Mẹ Li-u-ba đã khá già, bà còn sống nhưng ở cách con gái xa quá.

— Có cả thư của An-na Xê-mi-ô-nốp-na nữa. Đây, em cầm lấy.

Li-u-ba ngồi cạnh bàn, đối diện với Cli-mô-vít, đọc lướt qua bức thư, đặc những nét chữ quá quen thuộc, những nét chữ mảnh và nắn nót đến nỗi người ta có thể mường tượng là người viết mím chặt môi viết từng chữ từ đầu đến cuối.

Bà An-na Xê-mi-ô-nốp-na, mẹ Li-u-ba, hay mím môi lắm — Và cứ mím môi như thế, miệng chỉ vừa hé mở, bà ta kể lể với rất nhiều chi tiết phong phú những lời bà than phiền về bà con, bạn bè hàng xóm láng giềng, vì sự độc bụng của các hạng người đối với bà, về đời sống đắt đỏ, thiếu thốn, và bà không quên nhắc lại điều là chẳng ai thích bà cả.

Bà là một người thiếu lòng nhân hậu, nhỏ nhen, một phụ nữ, như bà vẫn tự nói về mình, không bao giờ quên «cái gì được việc cho mình».

Li-u-ba yêu bố làm điện báo viên ở ga Bô-bru-ít-xcơ, ông cụ mất sớm, nhưng từ bé chị đã không mến mẹ. Mẹ chị chưa bao giờ làm một công tác gì hồi chồng bà còn sống, và cũng không làm gì sau khi ông cụ mất, mặc dầu bà chưa đến bốn mươi tuổi. Bà lĩnh một khoản tiền trợ cấp góa bụa ít ỏi, thêm vào đấy bà có số tiền hàng tháng người em rể ở Ki-ép «có một địa vị rất khá» như bà vẫn nói, gửi cho. Lâu lâu bà lại viết những bức thư dài thống thiết gửi họ hàng, thuộc gia đình bà cũng như gia đình chồng và thỉnh thoảng cũng nhận được tiền, hoặc đột nhiên bà quyết định đến ở nhà một người nào trong số đó ít hôm.

Mẹ Li-u-ba bao giờ cũng vẫn có cái chất càu nhàu, bất mãn, khó chịu, tiểu tư sản không chừa được. Xuất thân, như bà nói, «từ một gia đình khá giả» An-na là con một người lái buôn thuộc hàng hội thứ hai, xưa có một cứa hàng may quần áo phụ nữ ở Mô-ghi-lép — Vì yêu nên bà lấy bố Li-u-ba nhưng về sau, bà luôn luôn cằn nhằn với chồng cũng như với chính mình về cảnh túng quẫn của hai người. Bà nhắc đi nhắc lại luôn mồm rằng bà có thể tạo cho mình cuộc đời rất khác — Bà vẫn còn nhắc thế sau khi chồng chết, nhiều năm sau cách mạng, khi không còn «những gia đình khá giả», những lái buôn thuộc hàng hội thứ hai không còn «cái nhà của ông cha» ở Mô-ghi-lép, mà bà nhắc nhở đến quá nhiều.

Li-u-ba rất ngạc nhiên khi đi qua Mô-ghi-lép thấy «ngôi nhà» truyền thuyết nọ chỉ là một căn nhà gỗ bé có năm cửa sổ nhỏ, bây giờ là trụ sở may mặc của hợp tác xã thương binh, Năm mười lăm tuổi, vừa chân ướt chân ráo ở trường ra, Li-u-ba tìm được một chân đánh máy chữ và nuôi mẹ; càng ngày chị càng không hợp ý mẹ, càng ít yêu mẹ, và cũng có lẽ vì thế mà Li-u-ba không tranh luận với mẹ bao giờ, chị đưa cho mẹ tất cả số tiền mình kiếm được, không bớt một xu.

Như mọi lần, bức thư vẫn đầy những lời thân ái đường mật. — Bà cảm ơn Cli-mô-vít «yêu mến của bà» đã gửi tiền đúng hẹn và hỏi — xem anh có định gửi gì cho bà nhân ngày sinh nhật của bà không — một chiếc khăn quàng len thì tốt nhất «Người ta bảo ở chỗ anh khăn quàng đẹp lắm».

— Chiếc khăn quàng? — Cli-mô-vít hỏi, nhìn nét mặt của vợ — Em nghĩ thế nào?

— Em nghĩ rằng mẹ và em là hai người xa lạ đối với nhau — Em nghĩ thế từ lâu rồi, gần mười năm nay.

— Mười năm? — Cli-mô-vít nói, vừa ước lượng rằng hai người lấy nhau mới được ba năm. Li-u-ba đoán hiểu điều anh không nói ra.

— Anh tưởng rằng em chỉ mới nghĩ thế từ khi chúng ta lấy nhau hay sao?

Chị nói câu đó âu yếm, không oán trách. Anh ngước mắt nhìn khuôn mặt đẹp, đăm chiêu và tin cậy của vợ và tự bảo mình, dẫu sao thì cũng không phải Li-u-ba chỉ mới ra đời từ khi anh may mắn được gặp chị. Sau khi đời trường, chị đã sống bảy năm một cuộc đời độc lập, đánh máy chữ từ sớm đến chiều, nuôi mẹ; chị có một quan điểm về sự vật riêng độc lập đối với mẹ.

Ngày nay, không những Li-u-ba nghĩ như anh, mà cả anh cũng nghĩ như chị. Ngay tối nay, anh cũng đã vội vàng kể cho chị nghe những điều bực dọc của mình ở trường bắn, không phải chỉ để cho chị biết mà để hai người cùng đồng ý kiến, vì anh tin rằng vợ sẽ đồng tình.

— Li-u-ba?

— Dạ...

— Em đồng ý lấy anh ngay sau khi anh hỏi em? — Cli-mô-vít đột nhiên nói.

— Đúng thế.

— Em không do dự một phút nào?

— Không một phút.

Quả thật, chị không do dự.

— Phản ứng của mẹ lúc đó ra sao? Hồi đó em nói với anh là muốn hỏi ý kiến mẹ.

— Em không định hỏi ý kiến mẹ.

— Thế sao em lại nói vậy?

— Em đã quyết định lấy anh rồi, em chỉ nói lại với mẹ để bà cụ đỡ phật lòng. Tất cả đều phải diễn ra như là em đã hỏi ý kiến.

— Mẹ trả lời em thế nào?

— Chẳng trả lời gì cả.

— Không trả lời gì cả à?

— Đúng ra, thì hầu như không trả lời

— Như thế là thế nào?

— Mẹ nói với em là kể thế cũng được đấy — có một cái gì trong giọng nói của chị làm Cli-mô-vít khó chịu.

— Cũng được hiểu theo nghĩa nào ? — anh hỏi lại.

Li-u-ba ngước mắt nhìn chồng dò hỏi. Chị không muốn trả lời. Chị cảm thấy dù thế nào thì anh sẽ nhắc lại câu hỏi đó và chị nói, quả quyết:

— Theo nghĩa anh là trung úy và có lương hậu — Đúng theo nghĩa ấy.

— Chẳng có lẽ?

— Em cam đoan là đúng.

— Sao hồi ấy em không nói rõ với anh?

— Em không muốn.

— Thật khó chịu — Cli-mô-vít nói, giọng phiền muộn — Đến bây giờ, cũng vẫn thế.

— Đúng thế. Anh cũng thấy rõ là mẹ không ở với chúng ta — Cli-mô-vít nhìn vợ hỏi.

— Mẹ không sống với chúng ta, không phải vì bản thân mẹ không muốn, mà vì em yêu cầu mẹ nói là không muốn. Vì chính em không muốn — Li-u-ba nói thêm, dứt khoát muốn nói cho đến đầu đến đũa một câu chuyện chẳng thích thú gì nhưng từ lâu chị biết là không thể tránh được — Em không yêu mẹ. Lẽ dĩ nhiên là em cũng có yêu — chị nói vớt lại cho nó đúng nguyên tắc — Em yêu mẹ, nhưng em không mến và không hiểu được mẹ. Khi em quyết định lấy anh, em tự bảo ngay rằng hai người sẽ không ở với mẹ — Hoặc là em sống với mẹ, hoặc là em sống với anh. Chắc từ trước đến nay chưa bao giờ anh nghĩ đến điều đó? Ngay thời gian cách đây ít lâu khi sinh bé Mai-a, anh đã mời mẹ đến, có đúng không?

— Phải, đúng thế.

— Nhưng em, em viết thư yêu cầu mẹ đừng đến, và mẹ bực với em, còn với anh thì bà viết những bức thư ngọt như mía lùi. Tội nghiệp anh quá! — Li-u-ba nói thêm và đi vòng quanh bàn, chị áp má vào mặt chồng, để làm dịu bớt tác động của những lời vừa nói.

Có người gõ cửa.

— Cứ vào — Li-u-ba nói.

Cli-mô-vít ngoảnh đầu về phía cửa, thấy Rút-xa-cốp, chính trị viên đại đội công binh, người hàng xóm và là bạn thân nhất của anh trong binh đoàn.

— Vào làm một chén trà ? — Cli-mô-vít mời bạn.

— Cảm ơn, mình uống rồi.

Rút-xa-cốp ngồi xuống ghế và đặt ở trước mặt, trên bàn, nhiều tập báo xếp sắp thành hồ sơ và một chồng sách. Anh đến, cũng như mọi tối. Nếu không bận họp, anh đến chơi cờ với Cli-mô-vít hay mời Cli-mô-vít sang buồng mình và trong khi bạn suy nghĩ lâu mỗi một nước cờ, anh đứng lên ra chơi với ba đứa con anh, đứa bé nhất mới năm tuổi. Anh chung sống với On-ga Vơ-da-di-mi-rốp-na từ lâu rồi, từ thuở còn thanh niên, hồi nội chiến nhưng mãi về sau mới có con. Năm ba mươi tám tuổi, Rút-xa-cốp đã quá nhiều tuổi so với cấp bậc của anh. Sau 1920, khi đã giải ngũ, anh «làm việc dân chính» như anh vẫn nói; anh làm chủ tịch nông trường, rồi làm phó ban chính trị trong một trạm máy kéo — Anh mới trở lại quân đội cách đây hai năm.

Cli-mô-vít thích con người ít nói, kiên quyết và trầm tính có nhiều điểm giống anh, mặc dầu anh không thấy rõ. Lần này anh ta đến có điều gì quan trọng dính líu đến công tác — Cli-mô-vít hiểu khi trông nét mặt Rút-xa-cốp, ngay cả trước lúc anh ta nói. Hai người im lặng một lát. Li-u-ba đứng dậy, nói chị sang thăm vợ Rút-xa-cốp.

— Thế còn trà ? — Cli-mô-vít hỏi.

— Em trở lại ngay, và sẽ pha sau. Li-u-ba vừa nói vừa đi ra.

— Cậu có một người vợ thông minh — Rút-xa-cốp nói.

Cli-mô-vít không trả lời, anh chẳng có gì để phản đối nhận xét ấy.

— Đại đội công binh sẽ xuất phát tối nay.

— Lúc mấy giờ?

— Ba giờ nữa.

— Đi đâu?

— Đi Tam-xác Bu-lắc. Đến đấy rồi sẽ biết. Chắc là đi về phía biên giới. Lệnh trên bảo phải mang tất, kể cả những cầu nổi.

— Như thế thật kỳ khôi, không ai ngờ. Cli-mô-vít nói — Sáng ngày, còn chưa ai biết gì. có thể cả binh đoàn nhận được lệnh hành quân.

— Mình không biết — Rút-xa-cốp nói — Cả sư đoàn thiết giáp Mông-cổ cũng chuyển quân, cùng hướng ấy. Mình vừa đi qua ban tham mưu của họ xong, trước khi về nhà, mình gặp đồng chí chỉ huy sư đoàn.

— Mình cũng vừa gặp anh ta cách đây một tiếng, đi về phía ban tham mưu — Cli-mô-vít nói vừa nhớ lại việc gặp Đa-vát-giáp — Anh ta cũng chưa biết gì cả. Vả lại trong công tác bọn mình thì bao giờ chẳng thế, trở đi một việc, trở về lại một việc khác.

Hai người im lặng giây lát.

— Chính vì thế mà mình đến đây — mãi sau Rút-xa-cốp mới nói, như là tất cả câu chuyện giữa hai người từ nãy mới chỉ đề cập đến những vấn đề phụ và đến giờ anh mới định đi vào điểm chính — Anh đặt tay lên những tập báo và sách anh mang đến còn để thò ra những mảnh giấy ghi dấu trang, chi chít những nét chữ nhỏ li ti của anh.

— Mình phải viết một bản báo cáo ngày mồng Một tháng Năm, Cli-mô-vít cũng biết việc đó. Kỳ họp chấp hành đảng bộ vừa rồi, (cả hai cùng có chân trong đó) Rút-xa-cốp được phân công trình bày một bản báo cáo về «việc xây dựng chủ nghĩa xã hội và củng cố khả năng quốc phòng» trong buổi mít-tinh mồng Một tháng Năm.

— Cậu có thể phụ trách việc này được đấy — Rút-xa-cốp nói — Mình đã bàn với Bô-ga-ti-ri-ốp (bí thư đảng bộ) anh ta cũng đồng ý. Mình đã chuẩn bị tài liệu, đã gài những mảnh giấy đánh dấu trang và gạch bên cạnh những đoạn cần thiết. Mình để cho cậu dàn bài của mình, xem có giúp ích được gì không.

Anh kéo ở túi ra một cuốn vở gập đôi và đặt lên trên chồng sách báo.

— Vợ mình sẽ đánh máy cho cậu những đoạn trích mà mình đã ghi. Cũng không lâu đâu.

— Thôi cậu đừng lo về những điểm chi tiết ấy nữa — Cli-mô-vít nói — Không cần phải thuyết phục, mình đồng ý rồi.

— Mình dùng nhiều nhất là những văn kiện của Đại hội thứ XVIII, Rút-xa-cốp nói, đặt tay một lần nữa lên chồng báo, nhưng cũng có những trích dẫn lấy ở những tài liệu cũ hơn, nói về kế hoạch năm năm lần thứ nhất và thứ hai. Để so sánh. Để người nghe có thể thấy rõ chặng đường đã đi qua.

«Lại phải thức nhiều đêm» Cli-mô-vít nghĩ bụng. «Không báo cáo gì cả, còn hơn là làm một bản báo cáo tồi về những sự kiện đương diễn ra hiện nay ở Tổ quốc Liên-xô chúng ta. Lẽ dĩ nhiên, cán bộ và nhân viên của binh đoàn đều có trình độ, họ là những cán bộ được tuyển lựa kỹ. Cuộc sống vẫn trôi chảy bình thường như trước, khi ta còn đóng quân trong nước, gần Si-ta. Cũng những báo chí, cũng những buổi truyền thanh của đài Si-ta và của Mạc-tư-khoa, do dài Si-ta truyền lại. Sinh hoạt hội họp vẫn tiếp tục, cũng như hoạt động câu lạc bộ, người ta còn xây dựng một trụ sớ cho câu lạc bộ y hệt như hồi ở trong nước. Nhưng ở đây, bên kia biên giới Mông-cổ, tất cả đều mang một ý nghĩa khác hẳn, trong khi ở quê hương, người ta đưa vào sản xuất những lò cao mới xây dựng, hay bắt đầu bước thứ hai của những công trình xây dựng xưởng máy kéo Sô-li-a-bin-scơ, hay sắp sửa khai mạc một cuộc triển lãm nông nghiệp».

— Mình hy vọng sẽ mò ra được chữ của cậu — Cli-mô-vít mỉm cười mở cuốn vở ghi dàn bài báo cáo của Rút-xa-cốp và đặt lên bàn.

— Về điểm đó, thì không có gì là khó khăn cả, mình viết dễ xem lắm — lại đến lượt Rút-xa-cốp mỉm cười — Hai năm mình theo đại học đường cũng không phải là công toi đâu. Mỗi một vết mực là một thước kẻ gõ vào ngón tay.

Cái mà Rút-xa-cốp gọi là «hai năm đại học đường», chính là hai năm ở trường đạo mà đến trước chiến tranh 1914, anh vẫn còn theo học ở quê nhà miền Cốt-sê-tốp-ca, tỉnh Xa-ra-tốp.

Không phải lần đầu tiên anh pha trò như vậy, thỉnh thoảng anh vẫn nhắc đi nhắc lại, nhưng nó vẫn làm Cli-mô-vít buồn cười.

— Học như thế, thì còn phải nói gì nữa!

Vừa nói, anh vừa lật từ giữa cuốn vở của Rút-xa-cốp đặc những chữ viết nắn nót, với những chấm xuống dòng và những chỗ đứt đoạn đánh dấu cẩn thận.

— Hình như buổi tập bắn sớm nay của đại đội cậu không khá lắm thì phải — Rút-xa-cốp nói — Mình gặp Op-si-ni-cốp, trung úy đơn vị cậu, ở phòng ăn. Hắn úp mặt vào tay, cứ rũ ra nói rằng hắn đã làm xấu cả đơn vị.

— Hắn có thể nghĩ đến điều đó sớm hơn! — Cli-mô-vít nói, vẻ tức giận — Mình hỏi thật cậu còn có thể nói gì với một kẻ mà người ta đã nhắc đến một trăm lần là diễn tập cũng như chiến đấu; hắn đứng đấy, tay úp vào mép quần, thao láo nhìn cậu, nhưng trong thâm tâm vẫn không khỏi nghĩ rằng cậu là một thằng hình thức chủ nghĩa và hắn, mặc dầu có đưa đạn «lên mây», thì vẫn cứ là con người tài ba và lúc nào ra trận hắn sẽ chứng tỏ điều đó cho mà xem. Mình chỉnh hắn chán rồi, không thể tha thứ cho hắn được, và mình cũng không có quyền tha thứ. Biết làm gì bây giờ?

— Vấn đề là giáo dục thôi — Rút-xa-cốp nói — Đó là một anh chàng cận thị về chính trị, chính vì thế mà hắn ta không thể bắn trúng điểm đen. Phải cho hắn hiểu được liên quan giữa hai điều đó. Nếu hắn hiểu...

— Và nếu hắn không hiểu ? — Cli-mô-vít ngắt lời.

Một đội viên cần vụ bước vào báo tin chính ủy binh đoàn muốn gặp Rút-xa-cốp.

— Goóc-đi-ép-ski của chúng ta là một người cả lo — Rút-xa-cốp nói khi người cần vụ đã ra khỏi. Anh đứng dậy, bình tĩnh cầm mũ, đề trên thành ghế — Mình vừa ở chỗ anh ta về, mình đã báo cáo đầy đủ, đã trả lời mọi câu hỏi. Thế mà vẫn chưa xong! Anh ta lại vừa nghĩ đến điều gì: «Anh không quên cái thư viện nhỏ chứ?» «Anh đã nghĩ đến mọi thứ cần thiết để in truyền đơn chưa?» Hay bất cứ một cái gì khác. Không làm cách nào để anh ta quen với ý nghĩ rằng trong binh đoàn chúng ta không nên nhắc lại hai lần cùng một sự việc.

— Cậu muốn thế nào? Người ta thấy ngay là anh ta chưa công tác chính trị trong quân đội bao giờ. Một thuyết trình viên! — Và Cli-mô-vít nhún vai, tỏ vé hơi coi thường.

Điều đó không làm Rút-xa-cốp hài lòng, anh nắn lại:

— Không Goóc-đi-ép-ski không phải là một anh chàng tồi, có thể nói là một người khá — Và một người có nghị lực.

Cli-mô-vít biết rằng danh từ đó, ở miệng Rút-xa-cốp, là một lời khen tột bậc.

— Nhưng mình thấy là không thể chịu được — Rút-xa-cốp nói thêm ngay giọng bực tức — một người thông minh như thế lại không hiểu rằng ở cương vị chính ủy binh đoàn anh ta chẳng nên hỏi mình xem có nghĩ đến việc dùng bút chì xanh đỏ để viết truyền đơn không. Anh ta gọi thế là «quan tâm đến mọi chi tiết» — Anh ta quên một chi tiết là tất cả những câu hỏi ấy rốt cuộc làm mình khó chịu.

Rút-xa-cốp đội mũ. Anh đứng im lặng, do dự không biết nên từ biệt Cli-mô-vít hay nhờ bạn một việc riêng mà vợ anh nói với anh khi anh ở nhà đến đây.

— Nếu trong thời gian mình đi vắng, mà chuyển sang nhà mới, — Rút-xa-cốp nói giọng vẫn còn ngập ngừng — mình hy vọng cậu sẽ giúp vợ mình một tay. Nếu có gì khó khăn, cậu nhắc họ là mình cần hai buồng, vì ba đứa trẻ con. Nhưng mình vẫn tin vào lời hứa của chính ủy, hy vọng anh ta sẽ không quên.

— Mọi việc rồi sẽ chu tất cả, chúng ta cùng chuyển nhà — Nhưng mình nghĩ là cũng không phải một ngày gần đây đâu. Tường còn chưa trát xong.

Rút-xa-cốp nhún vai, thay câu trả lời, anh cũng không biết anh sẽ đi vắng nhà bao nhiêu lâu.

— Đợi mình một lát, mình sẽ tiễn cậu đến nửa đường Cli-mô-vít nói, cũng buồn vì phải chia tay với Rút-xa-cốp, ngoài ra, anh còn muốn tiếp tục câu chuyện về Op-si-ni-cốp mà người cần vụ đến làm gián đoạn.

Cli-mô-vít mất mấy phút để tìm trên giá một pin mới cho chiếc đèn túi, anh thay pin và đi ra với Rút-xa-cốp.

Lúc về, Li-u-ba chẳng thấy ai trong phòng, Mai-a ngáy nhè nhẹ sau tấm màn. Chị nghĩ:

«Hôm qua hai mẹ con đi chơi một lát buổi chiều thế mà cũng bị nhiễm lạnh. Đáng lẽ phải về sớm hơn».

Chị kéo kín màn trước giường con, bước đến gần cửa sổ và mở một cánh cho căn buồng thoáng khí.

Thành phố yên giấc. Chỉ còn thấy lốm đốm chấm sáng ở phía ban tham mưu.

«Chắc lại đi tiễn anh ấy rồi» Li-u-ba nói một mình khi nghĩ đến chồng — Chị biết anh rất gắn bó với Rút-xa-cốp, theo kiểu của anh, sâu xa và thầm lặng và chắc anh cũng buồn về chuyến đi này mà On-ga Vơ-la-đi-mi-rốp-na đã cho chị biết.

Thấy tập báo của Rút-xa-cốp để lại trên bàn, chị lơ đãng mở tạp thứ nhất, chỗ mảnh giấy đánh dấu thứ nhất. Một gạch bút chì đỏ làm nổi bật một bài ngắn nhan đề «Trên công trường lớn nhất thế giới».

Chị đọc lướt nhanh bài báo. Kế hoạch năm năm Xta-lin lần thứ ba. bài báo viết, sẽ thấy phát triển công trình đồ sộ nhất thế giới, hai nhà máy thủy điện ở Quy-bi-sép — Một phóng viên báo Sự thật gọi dây nói cho Quy-bi-sép và đề nghị đồng chí S. A-giúc, chỉ huy công trình, kể cho biết những sự kiện đang diễn ra trên công trường...

Li-u-ba xếp tập báo lại như cũ và nghĩ đến việc Mô-lô-tốp vừa mới nói, ở Đại hội Đảng, cũng về những công trình này. Thế mà người ta đã bắt đầu thi công những nhà máy thủy điện ấy. Và người ta sẽ hoàn thành trong năm năm lần thứ tư.

«Và chúng mình, ngày đó chúng mình có thể còn ở đây không?» chị nghĩ, đột ngột.

Thấy gió lùa lạnh dưới chân, Li-u-ba định đi ra đóng cửa sổ, nhưng đến nơi chị quỳ trên một chiếc ghế và cứ thế một hồi lâu nhìn đêm Mông-cổ thăm thẳm, với những chấm nhỏ sáng lốm đốm đằng xa. chị nghĩ đến điều mà chưa bao giờ chị thú thật với chồng — Để thật hoàn toàn hạnh phúc, ở đây phải có một khu công viên nhỏ để chị có thể dắt Mai-a dạo chơi, một dòng sông con cát phủ hai bờ để tắm, để đi dạo thuyền nghe tiếng mái chèo trên dòng nước ấm chảy chậm, một nhà hát, vì ngày trước mỗi khi có vở mới là chị lại đi xem, và sau hết là những đường phố rợp bóng cây và những căn nhà vườn tược vây quanh, quen thuộc với chị từ tấm bé.

Chị đã quen thuộc với cuộc sống ở đây: chị đã chịu được tình trạng thiếu không phải ít những thú vui nho nhỏ, có hay không, nói chung, chị vẫn cảm thấy sung sướng. Tầm mắt mất hút trong đêm tối, chị nghĩ đến thời gian mà tình cờ dù sao cũng đã đưa Cli-mô-vít và chị đi xa; và chị không thể dẹp được ý muốn được một ngày kia trở về, không phải ngay tức khác, chị tự nói với mình, mà hai hay ba năm nữa, trở về một trong những thành phố bé nhỏ nhất, tầm thường nhất, trong những thành phố nhỏ nước Nga hay Bi-ê-lô-ruýt-xi, yên tĩnh và thân yêu biết bao.

Ánh đèn pha sáng rực phố: một phút sau. Chiến xa bắt đầu chiếc nọ tiếp chiếc kia chạy qua trước nhà. Trông rõ mồn một trừ chiếc cuối. Máy gầm gừ, những lùm sáng làm hằn lên những đường viền ghê rợn của những khối thép ấy, nắp xe mở như nắp những vỏ đồ hộp khổng lồ. Người chỉ huy mỗi chiến xa đứng trong tháp xe, y phục hành quân, mũ và áo da có dây vắt chéo và thỉnh thoảng lại ra lệnh cho người lái xe bằng tiếng Mông-cổ.

Li-u-ba đếm cả thảy mười lăm chiếc. Như thế là cả sư đoàn thiết giáp Mông-cổ rời khỏi thành phố nhỏ. Li-u-ba thấy tim mình se lại, chị những muốn ngay lúc đó, Cli-mô-vít, không còn đang từ biệt Rút-xa-cốp nữa mà đã trở về, có cùng một cảm giác như chị, ngồi bên cạnh và đặt lên vai chị bàn tay ngắn và khỏe của anh, như mọi lần anh muốn biểu lộ sự âu yếm thầm lặng của mình đối với vợ.

«Mình thật là khỉ! chị tự nói với mình, thẹn thùng khi nghĩ đến những ý định trở về mà mấy phút trước, chị thấy hình như rất là tự nhiên — Được cùng nhau ở đây, không có chiến tranh, và mình không phải đơn độc một mình ở trong phòng này vì anh ấy phải đi xa, mà chỉ vì anh ấy đi tiễn Rút-xa-cốp cũng là may mắn lầm rồi! Những chiến xa Mông-cổ ấy chắc chỉ ra khỏi thành phố dự một cuộc diễn tập bình thường».

CHƯƠNG II

Không khí đặc biệt trước ngày mồng Một tháng Năm bao trùm trường đại học Phơ-run-dê — Đây là thời gian cuối niên học. Sau buổi sáng nghe thuyết trinh, người ta làm việc trong những khu riêng và những giảng đàn. Trong các buồng đọc sách và những phòng làm việc học sinh vẫn còn ngồi đầy một nửa số bàn, sách và bản đồ vây quanh bốn phía. Dù sao, tất cả đều cảm thấy sắp có sự thay đổi: người thì nghỉ phép, người thì sẽ đi nhận công tác đâu đó, trong một thành phố, một doanh trại. Sau hết, ngày mai đối với tất cả mọi người, là cuộc diễu binh và tiếp theo ba ngày hoàn toàn tự do, vì ngày mồng 3 là ngày nghi lễ.

Người ta vừa phân phối tờ «Tin tức Phơ-run-dê», báo của nhà trường, suốt trang hai và trang ba mang nhan đề: «Nêu cao và giữ vững danh dự của Trường». Tờ báo in ảnh những người thi ra, những học sinh trúng tuyển đã hoàn thành việc học tập ở Trường với những điểm tốt. Trong số những người đó có đại úy Ác-tê-mi-ép. Anh được biết tin này khi nhìn qua vai một anh bạn thiếu tá, học năm thứ nhất, đang cầm báo trên tay.

Hai người cùng đứng xếp hàng trước thư viện của trường để trả sách.

— Đưa mình tờ báo — Ác-tê-mi-ép nói.

— Cầm lấy, người ta không thể làm điều gì trái ý các cậu hôm nay — thiếu tá vừa nói vừa cười — vì đây là ngày hội của các cậu.

Người ta chen nhau tợn trước thư viện; người này hỏi mượn tạp chí nhiều tháng cùng một lúc, để đọc chút ít, trong những ngày lễ, vì họ không có thì giờ suốt cả sáu tháng vừa qua; một số khác như Ác-tê-mi-ép mang đến trả hàng đống điều lệ, sách học và từ điển. Họ chuẩn bị trước cho cái ngày, sau buổi lễ trọng thể bế mạc niên học, họ phải qua các ban, các phòng của Trưởng để được ghi trên giấy ra trường những nhận xét «Hợp cách».

Trả sách xong, Ác-tê-mi-ép, định ghé qua phòng giải khát, ở tầng trên, trước khi về nhà. Anh thèm uống một chai bia, ngày mùa xuân mà trời quá nóng bức.

Đi trong hành lang lằng gác thứ ba, anh vô tình ngừng lại trước một cánh cửa hé mở — Qua khe cửa hé mở, người ta nhìn thấy một góc gian phòng dành để kỷ niệm Phơ-run-dê. Trên phía tường bên phải, trong tủ kính, bầy những tài liệu thời chiến dịch Pê-rê-cốp. Trước vạt tường giữa hai cửa sổ, một bức tượng nửa người của Phơ-run-dê, cũng giống bức bày ở phòng trước cửa trường đại học, nhưng nhỏ hơn. Phía trên, một bức ảnh thời nội chiến phóng to: Xta-lin đội mũ đi rừng của Hồng quân. Căn phòng cuối cùng bên trái là giảng đường, nơi ba năm trước Ác-tê-mi-ép thi vào. Anh mở hé cửa — Không có ai — Trên tường, cạnh bảng đen, cũng vẫn những bản đồ trên đó anh đã trả lời những câu hỏi về lịch sử quân sự: anh nhớ lại sự hồi hộp của mình trước những câu hỏi đề ra hồi ấy và hiện nay, sau ba năm học, đối với anh hình như chuyện trẻ con.

Kỷ niệm đó làm anh một lần nữa tràn ngập lòng biết ơn đối với trường đại học, với các giáo sư và giảng viên, những giảng đàn và những phòng làm việc của nhà trường, đối với tổ chức học tập khắc khổ, đòi hỏi những cố gắng lớn đến độ một thanh niên khỏe và lành mạnh, hai mươi bảy tuổi như anh, cũng cảm thấy sức mình không thể giành được, «dù chỉ là thêm một phần trăm điểm nữa, trong cuộc đấu tranh giành những điểm tốt suốt ba năm vừa qua trong đời mình. Việc hồi tưởng lại cuộc đấu tranh cho những «phần trăm» này còn làm anh thở dài nữa. Bao nhiêu cố gắng thật sự qua mỗi lần thử thách! Chỉ có ý thức rằng những cố gắng đó sẽ quyết định việc sử dụng những khả năng thắng lợi trên chiến trường mới có thể buộc anh và những học sinh trong trường đấu tranh để đạt tới. Dường như đây là một vấn đề sống còn.

Trong phòng giải khát ở trên gác thứ bảy, không còn ai, trừ thiếu tá Xan-đa-lốp ngồi ở một bàn gần cửa sổ, đang nhấp nháp một chén trà. Khi còn là trung úy, Ác-tê-mi-ép đã công tác dưới quyền anh ta trong một tiểu đoàn — Xan-đa-lốp đã chỉ huy một trung đoàn khi anh vào trường đại học, năm vừa qua, sau Ác-tê-mi-ép.

— Thế nào, đồng chí chỉ huy tiểu đoàn⁽¹⁾ — Ác-tê-mi-ép nói, anh nhớ lại những ngày cũ và ngồi xuống bên cạnh Xan-đa-lốp — Anh không thấy rằng nên bỏ món trà đấy và đi uống một chai bia có hơn không? Chúng ta sắp chia tay nhau rồi.

— Phải, anh đã có quyết định về công tác chưa? Anh đi à? — Xan-đa-lốp hỏi.

⁽¹⁾ Trong quan hệ công việc, binh sĩ Hồng quân khi xưng hô thường không gọi quân hàm của nhau. (N.D.)

— Chưa, tôi còn đợi — Thế nào, đồng ý uống bia chứ?

— Tôi không thể uống được — Xan-đa-lốp nói giọng khàn khàn — Chắc anh cũng thấy tôi ăn mặc chỉnh tề đấy chứ. Hôm nay Đảng ủy Mạc-tư-khoa cử tôi đến báo cáo về tình hình thế giới ở nhà máy «Cao-su», người ta đặt nhiều câu hỏi quá đến nỗi tôi lạc cả giọng. Tại sao, và rồi lại tại sao... Và nhất là tại sao rốt cuộc, mọi việc ở Tây-ban-nha lại chấm dứt tai hại như thế? Biết nói thế nào? Tôi ấy à, lẽ dĩ nhiên là tôi sẽ trả lời họ nếu người ta kịp thời ra lệnh cho gửi đến đấy độ năm sư đoàn như sư đoàn chúng ta chẳng hạn — sư đoàn thứ hai mươi ba quang vinh — chắc chắn là người ta sẽ giúp nhân dân Tây-ban-nha ném cổ xuống biển cả Pha-răng-cô với tất cả những quân Ý, quân Đức của hắn — Nhưng không thể nói thế được!

— Đúng, không ai ra lệnh đó — Ác-tê-mi-ép nói.

— Chính thế — Xan-đa-lốp nói, giọng vẫn hơi khàn khàn — Nhưng, anh đừng ngại, tôi đã nói nhiều về nước Anh và nước Pháp, về chính sách không can thiệp và mọi thứ chuyện về họ — Chẳng cần phải đi xa đến tận Tây-ban-nha khi ngay trước mắt chúng ta, bọn Anh, Pháp nhượng đứt nước Tiệp-khắc cả người lẫn của cho Hít-le khi hắn vừa mới lên tiếng đòi, trước mặt toàn thế giới đang nhìn họ. Tóm lại, tôi đã nói với công nhân nhà máy «Cao-su», có những bọn phát-xít áo chỉ một màu nâu như ở Đức, và những bọn phát-xít đủ các màu sắc, có những chấm nâu như ở Anh và Pháp. Tất cả chỉ khác nhau là ở đó.

— Đúng, nhưng không thể nói thế là rất đúng đường lối ngoại giao được — Ác-tê-mi-ép phá lên cười.

— Tôi không cần gì đến cái món ngoại giao cả. Tôi không phải là Lít-vi-nốp — Xan-đa-lốp càu nhàu và rút ví trả tiền — May mắn nhé, tôi chúc cậu mau nhận được quyết định về công tác, không phải mỏi mắt đợi như cô gái đợi lấy chồng! anh vừa nói vừa đứng dậy đi khập khiễng một bên chân bị thương thời kỳ chiến đấu chống bọn bát-smát⁽¹⁾, hơi gù gù đôi vai gấu rộng, một dáng đi rất quen thuộc đối với Ác-tê-mi-ép.

Còn lại một mình, Ác-tê-mi-ép tiếp tục uống bia, chậm rãi — Như rất nhiều người cùng thế hệ, quân nhân cũng như người thường, Ác-tê-mi-ép, trong ba năm gần đây hết sức say mê theo dõi số phận bi thảm của nước Cộng hòa Tây-ban-nha, và bản thân vẫn hằng mong được trực tiếp cầm vũ khí tham gia trận chiến đấu đầu tiên chống chủ nghĩa phát-xít này.

Cuộc nói chuyện với Xan-đa-lốp vừa nhắc anh nhớ đến một bức thư gửi từ Tây-ban-nha, mùa đông vừa rồi, do một phi công đem đến nhà cho anh, mẹ anh cũng chẳng hỏi cả tên anh ta nữa.

Bức thư đó là của một người bọn đồng học với Ác-tê-mi-ép, J-an Pê-tra-sếch, con một người Tiệp di cư, chết cách đây mấy năm ở Mạc-tư-khoa. San khi học xong, Pê-tra-sếch vào viện Ngoại ngữ — Mùa thu 1936 Ác-tê-mi-ép có dịp gặp anh ta nhiều lần: đầu mùa đông J-an mất tích một cách bí mật.

Bức thư vẻn vẹn mấy dòng. Pê-tra-sếch báo tin anh ta ở mặt trận Ca-ta-lô-nhơ, các binh đoàn quốc tế đã giải tán được bốn tháng và anh ta đóng trung úy trong quân đội Tây-ban-nha. Anh ta nói thêm rằng hai ngày nữa đã là năm mới rồi mà anh chẳng có gì ăn cả, nhưng thỉnh thoảng vẫn có thể kiếm được rượu vang, và anh sẽ uống chúc sức khỏe năm mới tất cả các bạn ở xa; cuối thư, anh đề nghị Ác-tê-mi-ép đem hoa đến mộ cha anh, ngày 20 tháng giêng, để kỷ niệm năm năm ngày ông cụ mất.

Ác-tê-mi-ép mang hoa đến, mặc dù chậm, vì thư mãi tháng hai mới đến —Nhớ đến bức thư tuy lời lẽ dè dặt nhưng hết sức bi đát, Ác-tê-mi-ép nghĩ rằng số phận con người đôi lúc thường đi theo những con đường không thể lường trước được; Pê-tra-sếch dự định mai sau sẽ trở nên giáo sư ngoại ngữ, thế mà anh đã tham chiến từ ba năm nay và có thể bây giờ xác vùi đâu đó trên đất Ca-ta-lô-nhơ, trong khi Ác-tê-mi-ép từ năm mười bảy đã tự quyết định chắc chắn về số phận của mình và mặc quân phục vẫn còn chưa biết bao giờ sẽ lần đầu tiên được hạ lệnh nổ súng vào bọn phát-xít.

Ác-tê-mi-ép đến tì tay vào cửa sổ. Đằng sau rặng cây của công viên Pi-rô-gốp-xki, những mái nhà khu phố Ut-xa-si-op-ca in lên nền trời. Năm một nghìn chín trăm hai mươi bảy, cha anh được một căn buồng trong những tòa nhà đầu tiên của khu công nhân mới xây dựng tại đó. Phía bên phải, những nóc nhà tròn của tu viện Nô-vô-đê-vit-si và đằng xa, những gò đất xanh tươi của khu Đồi chim sẻ. Phong cách này anh biết rất rõ từ nhỏ, đã chìm sâu trong ký ức suốt bảy năm công tác quân sự, bây giờ khi anh đã tốt nghiệp đại học, anh cũng chẳng dễ được thấy lại ngay.

Khi anh bắt đầu chuẩn bị luận án, cha anh còn sống, từ ba tháng nay người yên nghỉ ở nghĩa trang Nô-vô-đê-vít-si cách nhưng nóc nhà tròn độ vài ha trăm bước, trong đám cây cỏ xanh — Còn mẹ anh, chắc hẳn bà phải chịu cảnh suốt đời không bao giờ còn được thấy gia đình xum họp đông đủ. Khi anh vào đại học, em gái anh, Ma-sa ở Kom-xô-mon-scơ trên sông A-mua; bây giờ cô ấy vừa về nhà được ba ngày, thì anh đã sắp sửa nhận công tác mới.

«Như những con tàu tránh nhau» Ác-ti-mi-ép nghĩ thầm trong bụng.

— Thế nào, còn phải tìm anh đến bao giờ! — đại úy phụ sĩ quan trực nhật nói giọng bực tức, khi mở cửa phòng giải khát và trông thấy Ác-tê-mi-ép — Đồng chí phụ trách phòng cán bộ muốn gặp anh!

⁽¹⁾ Bọn cướp tàn phá trung Á thời nội chiến (N.D.)

Đồng chí phụ trách phòng cán bộ mà Ác-tê-mi-ép đến trình diện, ba phút sau, nói chung là một người hà tiện lời nói, và đang chuẩn bị đi ăn trưa.

— À, anh đấy à, vừa nói ông vừa đóng ngăn kéo bàn giấy và theo thói quen, kéo ra từng ngăn một — Anh được lệnh phải có mặt ở Bộ, gặp chỉ huy binh đoàn Men-ni-cốp, phòng hai trăm bảy mươi mốt, hồi mười tám giờ. Tôi chúc anh nhận được một công tác hợp nguyện vọng, ông nói thêm với thái độ niềm nở thản nhiên của một người đã từng nắm trong tay hàng trăm hồ sơ, cuối năm học.

Nửa giờ sau, Ác-tê-mi-ép, theo những hành lang trong tòa nhà có kính, trụ sở của Bộ, phố Phơ-run-dê tìm phòng hai trăm bảy mươi mốt, óc nghĩ đến tất cả những người đã đi trước anh trong những hành lang này để nhận một công tác có thể vừa ý hay không, và thường là khó khăn, đôi khi còn nguy hiểm, nhưng họ vẫn phải phục tùng không mảy may do dự, phản đối.

Những hành lang dài dằng dặc tương phản với những lời chỉ dẫn ngắn ngủi nhận được trong các phòng.

— Và thế là phải! — Ác-tê-mi-ép tự nói với mình, vừa đi theo các hành lang — Không thể đến phút cuối cùng mới hiểu rõ một người. Mỗi người, với tất cả những năm sống trong quân đội, phải được tổ chức thấu hiểu đến mức có thể gọi anh ta đến và chỉ trình bày những điểm chính trong mấy câu là anh ta có thể đến lượt mình, trả lời vắn tắt «xin tuân lệnh!».

Đối với Ác-tê-mi-ép mấy chữ đó không phải chỉ tượng trưng cho thói quen kỷ luật, mà còn là biểu hiện vắn tắt của toàn bộ ý nghĩ của anh về nhiệm vụ ở cương vị một quân nhân và một đảng viên, về hiện tại và tương lai, về cách sống anh đã chọn dứt khoát cho suốt cả đời mình.

«Phải, tôi sẵn sàng, nếu cần, trong một giờ đồng hồ nữa đi xa hàng nghìn cây số, không «từ biệt» ai. Phải tôi trong một hay hai năm không báo một tin tức gì dù rất nhỏ về việc tôi còn sống cho thân thuộc, nếu công việc yêu cầu. Phải, tôi sẵn sàng cống hiến tất cả sức lực vật chất và tinh thần, tất cả những điều tôi đã học, tất cả khả năng của trí tuệ, để đạt tới mục tiêu đặt ra cho tôi. Tôi sẵn sàng đương đầu với gian nguy nếu tình thế đòi hỏi, và tôi sẵn sàng hy sinh tính mạng, nếu cần».

Chắc hẳn người ta sẽ nói những câu đó sau những cánh cửa đệm bông của những phòng này với những con số lạnh lùng, nếu thủ tục đòi hỏi phải tuyên thệ sau khi nhân lệnh.

Nhưng việc đó đã được tiến hành trong ngày tuyên thệ dưới cờ «Nhân danh công dân Liên bang Cộng hòa xã hội chủ nghĩa xô-viết. khi gia nhập hàng ngũ quân đội...»

Trong các phòng, người ta chỉ trả lời «Xin tuân lệnh» rồi quay trái và đi chuẩn bị giấy má.

Anh đến trước số hai trăm bảy mươi mốt — Anh mở cửa, vào một căn buồng nhỏ có hai bàn làm việc của sĩ quan tùy tòng và hai cửa, bên phải và bên trái. Vài ba chiếc ghế phô-tơi cho khách. Thiếu tá Xa-nai-ép, bạn của Ác-tê-mi-ép, cũng vừa tốt nghiệp với điểm «rất tốt», ngồi ở một ghế.

— Chỉ gọi có hai chúng mình thôi à? — Ác-tê-mi-ép hỏi hạn và cũng ngồi xuống.

— Không, ba — Xa-nai-ép trả lời — Bon-đác-súc đã vào rồi. Anh hất đầu chỉ về phía cửa — Đúng vào lúc đó, cửa mở và thiếu tá Bon-đác-súc, một người dài và khô khan, đi ra mặt vẫn giữ vẻ trang trọng như khi còn ở trong phòng.

— Đi đâu?

— Thuộc quyền điều động của ban tham mưu mặt trận Viễn Đông — Chữ «mặt trận» gây nên một cảm giác là lạ.

— Bao giờ cậu đi?

— Có lẽ cũng không lâu.

— Thế còn nghỉ phép?

Bon-đác-súc nhún vai — Có một tiếng chuông gọi, sĩ quan tùy tòng biến mất vào trong phòng.

— Ác-tê-mi-ép! — Vừa mở cửa anh ta vừa gọi. Sau một giây ngừng lại, để xem chắc chắn là Ác-tê-mi-ép có mặt ở đấy, anh nói thêm, giọng trầm và nhỏ — Mời đồng chí vào!

Ác-tê-mi-ép bước vào phòng. Ngồi sau chiếc bàn, đồng chí chỉ huy binh đoàn, người lực lưỡng, đeo kính, tóc hoa râm cắt ngắn, đang nghiên cứu hồ sơ của Ác-tê-mi-ép.

— Đại úy Ác-tê-mi-ép xin chờ lệnh — anh nói và đứng lại giữa căn phòng.

— Chào đồng chí. Mời đồng chí ngồi.

Ông tháo kính, đặt xuống bàn, để ngón tay trỏ vào miếng nhựa nổi hai mắt kính, nhìn Ác-tê-mi-ép im lặng và đeo kính lại, tiếp tục nghiền ngẫm việc nghiên cứu hồ sơ trong mấy phút.

Ông đã nghiên cứu cẩn thận trước rồi, nhưng sau nhiều năm công tác ở bộ phận phụ trách cán bộ, đồng chí chỉ huy binh đoàn có thói quen đọc lược lại một lần nữa tập hồ sơ sau khi tiếp xúc với người đương sự, để đối chiếu tất cả những điều các thủ trưởng của anh ta đã nhận xét trong nhiều năm, với cảm tưởng đầu tiên của cá nhân mình.

Nhìn dáng điệu lúc anh bước vào và cách anh trình diện, giọng nói to và rành rọt nhưng đúng mức, không quá kiểu cách, ông thấy có cảm tình ngày với con người to lớn, tóc hung hung đang ngồi trước mặt có lẽ đang xúc động lắm. Mặc dầu cái không khí căng thẳng lúc anh bước vào, gặp cái nhìn như muốn «nuốt chửng» của ông, đôi mắt anh vẫn giữ được vẻ thông minh, lanh lợi.

Thật ra thì đại úy Ác-tê-mi-ép cũng hơi đẫy người một chút, so với tuổi, điều đó không làm cho chỉ huy binh đoàn hài lòng. Dù sao, không có một điều nào trong hồ sơ để có thể kết luận rằng anh tính vốn chậm hoặc lười. Ngược lại, mục «huấn luyện thể thao» được điểm «rất tốt» và nhắc cho biết rằng Ác-tê-mi-ép đoạt giải quán quân trường đại học về môn điền kinh.

«Cha mẹ sinh ra anh ta thế», chỉ huy binh đoàn tự nói với mình vừa liếc thoáng qua một lần nữa khuôn mặt tròn và rám nắng của Ác-tê-mi-ép, cổ lực lưỡng bị bó trong chiếc cổ áo giả, và ông tiếp tục giở hồ sơ.

Trong hồ sơ có tất cả những ngày tháng, những chỉ dẫn cần chú ý: năm sinh, một nghìn chín trăm mười hai, năm vào đoàn Thanh niên cộng sản một nghìn chín trăm hai mươi bảy; năm vào Đảng, một nghìn chín trăm ba mươi ba; năm ghi tên vào trường bộ binh, một nghìn chín trăm hai mươi chín, năm ra, một nghìn chín trăm ba mươi mốt — Tiếp đến hai năm phụ trách một trung đội huấn luyện, ba năm chỉ huy một đại đội bộ binh và sau hết, trường đại học Phơ-run-dê.

Đại úy đã chỉ huy đại đội của mình trong những hoàn cảnh khó khăn, ở trung Á, trong một miền sa mạc giáp 1-răng, và chỉ huy rất khá; vì nếu không thế thì, năm hai mươi bốn tuổi anh đừng hòng mà bén mảng đến trường Phơ-run-dê. Ở đây, mới đầu anh học khá, rồi rất khá, và sau khi trình bày luận án, anh được đề nghị ở lại làm phụ giảng về môn «Công tác tham mưu», anh từ chối và đề nghị được chỉ huy một đơn vị. Được đề nghị ở lại làm phụ giảng trong trường là một điều may mắn, không mấy khi, có ai từ chối nhưng đồng chí chỉ huy binh đoàn thấy có cảm tình với việc từ chối ấy, có lẽ vì, mười năm trước đây, ông cũng đã lựa chọn như thế trong những trường hợp tương tự.

Ngồi phía bên kia bàn, chỉ dùng đuôi con mắt, không cần phải quay đầu, Ác-tê-mi-ép cũng thấy thỉnh thoảng chỉ huy binh đoàn lại nhìn mình.

Không phải, đây là lần đầu anh được gọi lên, từ sáu tuần trở lại đây. Người ta đã gọi anh lên ban tác chiến, sau đó anh lại tham dự hai lần thảo luận ở ban chính trị của trường đại học, và trước đây một tuần, sau khi trình bày luận án, đồng chí phó Giám đốc đã gọi anh lên đề nghị anh làm phụ giảng. Tóm lại theo các bạn cùng hết hạn học như anh nói đùa, từ lâu anh đã đóng vai «gái đến tuổi lấy chồng» rồi.

Nhưng dù sao anh cũng cảm động khi được lệnh gọi lần này. Vì thoạt nhìn ra, cũng có thể đoán được không khó khăn lắm, là nó có nghĩa một lệnh điều động sang Viễn Đông.

Cho đến những ngày gần đây, Ác-tê-mi-ép, khi nghĩ đến tương lai và ao ước hơn hết được cử sang Viễn Đông, anh vẫn nghĩ đến cương vị hơn là địa điểm mình sẽ công tác. Mới bắt đầu vào học, anh chỉ mơ ước được chỉ huy một trung đoàn khi ra trường. Thật ra, cũng không ai cho anh chỉ huy ngay một trung đoàn, không nên nghĩ đến điều ấy, nhưng được đề bạt làm tham mưu trưởng một trung đoàn sẽ mở ra triển vọng chỉ huy trung đoàn đó trong ít lâu sau. Ác-tê-mi-ép cũng không nghĩ đến những điều tiếp theo nữa. Làm sao có thể nghĩ đến được trước khi được chỉ huy một trung đoàn năm ba năm.

Về sau, ngay trong niên học cuối cùng, anh lại tìm một dự định khác: thoạt đầu, được cử đi công tác trong một ban tham mưu quan trọng, tốt nhất là ở một miền biên thùy, làm một hay hai năm trong bộ phận quân báo của ban tham mưu để củng cố những kiến thức thu lượm được ở nhà trường, củng cố khả năng thực hành một sự tổng hợp lớn, cái nhìn bao quát tình thế, khả năng tác chiến với những đơn vị vũ trang quan trọng và về sau mới chỉ huy một trung đoàn. Nhưng ở bàn giấy sĩ quan tùy tòng khi biết tin mình được gọi lên cùng một lúc với Xa-nai-ép, và Bon-đác-súc, cùng học tiếng Nhật như anh, anh hiểu rằng khó có thể đây chỉ là một sự tình cờ gặp nhau và anh chỉ nghĩ đến địa điểm mà anh sẽ phải đến công tác.

Thoạt bước vào phòng chỉ huy binh đoàn anh đã nhận thấy ngay một bản đồ lớn, phủ một nửa bức tường, một bản đồ về chiến trường Viễn Đông. Ngay từ tám năm về trước, khi quân Nhật chiếm Mãn châu, lực lượng vũ trang Xô-viết lúc nào cũng sẵn sàng tác chiến. Việc được điều động đóng ngay sang Viễn Đông, theo ý Ác-tê-mỉ-ép, là điều mong ước cao nhất với một người đã chọn nghề quân sự và sẵn sàng phục vụ trong những điều kiện gần sát nhất với thực tế chiến tranh hơn là nhận một công tác khác.

Gần như nắm chắc việc được điều động sang Viễn Đông nhưng vẫn còn thấp thỏm không biết những điều mong ước của mình có được thực hiện không, Ác-tê-mi-ép theo dõi đồng chí chỉ huy binh đoàn đương lật những trang hồ sơ: không biết có điều gì trong đó có thể cản trở việc điều động này không? Anh vui vẻ nhận thấy anh không thể nhớ được một điều gì có thể cản trở được. Thời kỳ công tác ở Át-sa-tếp, miền biên giới, chắc chắn là sẽ ủng hộ anh. Một lần nữa, anh tự hài lòng thầm trong đầu, về việc lựa chọn chủ đề luận án của mình «Sĩ quan Nhật thời kỳ chiến tranh 1904—1905». Đó là một chủ đề lịch sử quân sự nhưng một chủ đề hiện nay có một giá trị thời sự đặc biệt, và sự kiện đó đã được nhấn mạnh ở giảng đàn — Và còn ngôn ngữ nữa. Số người học tiếng Nhật ở Viện Hàn lâm cũng không phải nhiều lắm, và Ác-tê-mi-ép lại ở trong số những học sinh khá nhất.

— Anh hãy nói thật, chỉ huy binh đoàn để tập hồ sơ sang một bên và ngẩng lên nhìn Ác-tê-mi-ép, điểm «khá» của anh về tiếng Nhật đúng ra là nghĩa thế nào? khá không từ điền hay có từ điển?

— «Khá» có từ điển «trung bình» không từ điển, Ác-tê- mi-ép nói thành thật.

— Và nói thì thế nào? — ông hỏi với một nụ cười phải nhìn kỹ lắm mới thấy.

— Tôi hiểu được lời giáo sư và ông ta cũng hiểu được tôi.

— Và còn gì về sau sẽ hay — có phải thế không?

Ông cười thẳng thắn và gạt tập hồ sơ sang một bên như một vật từ nay đã trở thành vô dụng.

— Như thế là anh đã hoàn thành rất tốt việc học ở trường đại học.

— Vâng, đúng thế.

— Với cương vị một người học trò cũ của nhà trường tôi xin hoan nghênh anh — Tôi học xong năm một nghìn chín trăm hai mươi chín. Ông bỏ kính đặt trên hồ sơ Ác-tê-mi-ép và cũng như ban đầu, đưa ngón tay cái lên miếng nhựa nối hai mắt kính.

— Anh không có điều gì lo lắng về sức khỏe chứ?

— Không ạ — Ác-tê-mi-ép vừa nói vừa mỉm cười.

Chỉ huy binh đoàn nhún vai như muốn nói rằng, về điểm này, người ta không thể hoàn toàn tin cậy hoặc vào bề ngoài hoặc ngay cả vào hồ sơ nữa.

— Anh có muốn công tác ở Viễn Đông không?

— Sẵn sàng — thưa đồng chí chỉ huy binh đoàn.

— Bộ chỉ huy muốn điều động anh đến thuộc quyền sử dụng của ban tham mưu mặt trận Viễn Đông, hoặc trong ban tác chiến, hoặc ở phòng tình báo. «Anh nghĩ thế nào» vừa nói ông vừa ngước mắt nhìn Ác-tê-mi-ép với một giọng làm cho những chữ đó trở thành một đoạn cuối câu hơn là một câu hỏi thật sự đề ra.

— Xin tuân lệnh — Ác-tê-mi-ép nói giọng khỏe, rõ ràng và vui vẻ.

— Một ngày nào đó anh sẽ lên đường — chỉ huy binh đoàn nói, tất cả thái độ của ông để lộ rõ ông không chờ đợi một câu trả lời khác.

— Xin tuân lệnh.

— Anh có hỏi gì tôi không?

— Không — Ác-tê-mi-ép đứng dậy, thấy chỉ huy binh đoàn bắt đầu đứng lên — Dù sao, nếu đồng chí cho phép, tôi muốn hỏi một điều — anh nói thêm sau một lát ngập ngừng.

Chỉ huy binh đoàn không bằng lòng, thở ra và chống bàn tay đã đưa ra định từ biệt Ác-tê-mi-ép xuống bàn. Ông bực tức nghĩ rằng viên đại úy này dù sao ông cũng thấy có cảm tình, sắp sửa đặt một câu hỏi không nên đặt ra: anh ta sẽ được điều động đến đâu trên mặt trận Viễn Đông? Ông biết, nhưng vì những lý do công tác ông không thể nói cho anh biết vào lúc này được.

Ác-tê-mi-ép thấy đồng chí binh đoàn trướng tỏ vẻ cau có nhưng anh không hiểu tại sao, anh hỏi:

— Đồng chí chỉ huy binh đoàn, xin đồng chí cho phép tôi hỏi, liệu tôi có thời giờ dự buổi lễ trọng thể bế mạc lớp học ở điện Krem-lanh không? Tôi không muốn vắng một hôm đó, đồng chí Xta-lin chắc cũng đến dự.

Đồng chí chỉ huy cười. Năm nào cũng thế, ông thấy mình buộc phải điều động đi hàng chục sĩ quan không để họ có thời giờ dự buổi lễ này và nhiều lần, khi ngày đi chưa ấn định dứt khoát, người ta đều hỏi ông câu đó.

— Hy vọng rằng anh sẽ được điều may mắn đó — ông nói, vẫn mỉm cười, và chìa tay đưa Ác-tê-mi-ép — Nhưng, từ ngày mai, sĩ quan trực nhật nhà Trường phải có thể gặp được anh bất cứ lúc nào.

*
* *

Ở bộ ra, Ác-tê-mi-ép, Xa-nai-ép và Bon-đác-súc, cả ba cùng đi trên đại lộ Gô-gô-lép-ski dưới những rặng cây đã xanh lá. Thiếu tá Xa-nai-ép hay nói và vui tính, cùng như Ác-tê-mi- ép và Bon-đác-súc được thuộc quyền điều động của ban tham mưu mặt trận Viễn Đông, anh bước nhanh, hơi run rẩy, thỉnh thoảng lại vượt các bạn và phải quay lại để tiếp tục câu chuyện Sung sướng khi nghĩ đến ngày hôm sau ở cương vị những học sinh tốt nghiệp ở đại học Phơ-run-dê với những điểm cao nhất, anh và các bạn anh lần đầu tiên sẽ được đứng trên khán đài trong buổi diễu hành và sẽ nhìn thấy các bạn ở Trường diễu qua trước mắt, giờ phút này, Xa-nai-ép không thích nói đến chuyện gì nghiêm chỉnh và trên nét mặt anh, phờ phạc vì hai tháng vừa qua mất ngủ, tươi nở một nụ cười vô tư sung sướng.

— Nếu chúng ta khởi hành ngày mười. mình sẽ trên ba chục tuổi dọc đường đi, ở Iếc-cút — Xa-nai-ép nói — Nếu ngày tám, thì ở Si-ta. Nếu sớm hơn mình tổ chức lễ sinh nhật tại chỗ. Có thể là chúng ta sẽ có cả thì giờ để săn bắn. Người ta bảo ở đấy, chỗ nào cũng rất sẵn thú rừng — Cậu đừng quên mang súng đấy!

Anh ham đi săn, cũng như Ác-tê-mi-ép.

— Ta sẽ đi săn ngày chủ nhật — anh nói.

— Hay sẽ tham gia những cuộc diễn tập chiến thuật — Ác-tê-mi-ép nói, giọng hoài nghi.

— Ta sẽ gạo môn tiếng Nhật—Xa-nai-ép nói bắt chước cùng một giọng, Và phá lên cười — Không, dù sao mình nghĩ rằng bọn mình cũng sẽ được đi săn ở những nơi như thế, thế nào cũng tìm được một chỉ huy đơn vị, chính ủy, hay ít nhất là trưởng ban tham mưu để cùng đi săn, nếu không phải tất cả cùng một lúc — Chúng ta sẽ tìm thấy một tâm hồn rộng rãi hiểu được hai chúng ta, cậu và mình.

—Xa-nai-ép tưởng Viễn Đông như là cái xó Ốt-xê-ti nhà hắn ta chỉ cần đứng trên một mỏm cao là có thể nhìn thấy toàn bộ. Bon-đác-súc nói đùa với Ác-tê-mi-ép. Diện tích Viễn Đông rộng hơn tất cả châu Âu. Chỉ cần cậu ở một nơi nào đó, ví dụ, ở Pốt-xiết, và hắn ở một xó như Bóc-xin, là hai người sẽ ở cách xa nhau như là hai nước Na-uy và Bồ-đào-nha rồi.

— Thế cậu sẽ đóng đô ở đâu? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Một khoảng nào đó ở giữa, mình thuộc một gia đình đông con, cho nên cần tránh những địa điểm tận cùng — Bon-đác-súc nói.

Kể cũng đúng, Ác-tê-mi-ép nghĩ thầm một trận Viễn Đông này gồm những miền ở biên kia Bai-can, miền Kha-ba-rốp, bờ biển và Cam-sát-ca! Cả một lục địa — Mình có thể ở đấy năm năm, và không những không gặp một người nào như Cli-mô-vít chẳng hạn mà còn không hiểu cả hộp thư của anh ta số 213/7 đúng ra ở vào địa điểm nào.

— Cứ cho là cậu ở mãi tít Pốt-xiết, và Xa-nai-ép ở đâu đó, Bóc-xia chẳng hạn—Bon-đác-súc nhắc lại. — Là một sĩ quan bộ binh khá, cậu sẽ làm quen với rừng, cậu sẽ để mọc bộ ria mép kếch xù màu hung hung và cậu sẽ đi một mình săn con cọp cũng râu ria không kém ở Út-xu-ri. Xa-nai-ép, ngược lại trong truyền thống tốt đẹp của kỵ binh, sẽ chẳng để qua một tháng mà không bắt cóc được một nàng tiên trên một con tàu đương chạy.

— Chậm quá rồi — Xa-nai-ép nói — Cậu có những ý kiến về mình rất lạc hậu. Mấy ngày nữa, mình sẽ lấy vợ

— Trước lúc đi?

— Hẳn thế.

— Cậu tìm hiểu cô ấy đã lâu chưa? — Ác-tê-mi-ép vừa hỏi vừa cười.

— Một năm rồi! — Xa-nai-ép trả lời giọng nghiêm chỉnh — Nhưng mình vẫn đợi đến giờ để dứt khoát quyết định câu chuyện. Mình muốn đợi có thể nói cho cô ta biết mình sẽ đi đâu.

— Cậu sợ cô ta không theo cậu à?

— Hẳn là không phải thế — Xa-nai-ép reo lên, giọng vui và tin tưởng, đôi con mắt ánh lên vẻ lanh lợi biểu lộ anh hết sức hài lòng và tin chắc là người yêu sẽ theo anh đến tận cùng thế giới.

Họ dừng lại trước ga xe điện ngầm «Lâu đài Xô-viết».

— Xa-nai-ra kê-đai đô-a-ru a-na-ta ga-đai-i-xê-i-ka ô ốt-xa-mê-ra-rê-ru cô-tô ô gát-dê-mi-nat — Ác-tê-mi-ép nói với Xa-nai-ép, vừa mỉm cười. Câu tiếng Nhật ấy có nghĩa là: «Tôi gửi người đồng nghiệp đáng tôn trọng của tôi những lời chúc mừng may mắn nhất trong tất cả những công việc gì anh sẽ làm».

— Đô-mô a-ri-ga-tô gốt-dai-i-mát-xi-ta! —đến lượt Xa-nai-ép cũng cảm ơn anh bằng tiếng Nhật và sau khi vội nắm tay các bạn, Xa-nai-ép nhìn họ bằng con mắt phấn khởi rồi biến mất vào trong hành lang xe điện ngầm.

Bon-đác-súc và Ác-tê-mi-ép đi ngược phố Crô-pót-kin-scai-a — Bon-đác-súc phải đến trường đại học. Còn với Ác-tê-mi-ép, thì đây là đường về nhà.

— Cậu nghĩ gì thế? — Ác-tê-mi-ép hỏi Bon-đác-súc từ nãy vẫn im lặng đi, mắt dán chặt vào đôi bốt, không chú ý mảy may đến chung quanh.

— Chắc không nghĩ giống như cậu.

— Tại sao?

— Rất đơn giản vì điều mình nghĩ đến cậu lại không có. Mình nghĩ đến vợ — và anh nói thêm giọng mơ mộng — Bao giờ cũng có mặt lợi mặt hại. Vì thế mình cứ nghĩ thầm, bây giờ dứt khoát mình đi đến địa điểm nào, ăn ở ra sao, bao giờ thì có thể chuyền gia đình đến được? Trẻ con có tiếp tục theo học được không? Nhưng nhất là vợ mình, cô ta sẽ làm gì ở đấy? Chắc là khó có thể theo đuổi được chuyên môn rồi. Thế là hoặc cô ta sẽ chỉ đóng vai một chị vợ sĩ quan, thế thôi, hoặc phải đổi nghề. Cậu thấy thật rắc rối — Trường hợp cậu thì khác hẳn, xếp va-li thế là xong, và kính chào Cam-sát-ca!

Ác-tê-mi-ép không nghĩ ra câu trả lời. Anh biết vợ Bon-đác-súc làm một nghề không thông thường lắm; chị làm họa sĩ chạm khắc ở xưởng Gô-dơ-nác. Hai mươi năm trước, vừa học xong, mới bắt tay vào làm việc, chị đã phải bỏ nghề đi theo Bôn-đác-súc thoạt đầu ở I-ăm-pôn rồi ở Prốt-scu-rốp, về sau lại từ Prốt-scu-rốp đến biên giới Thổ-nhĩ-kỳ ở A-khan-xi. Chỉ từ khi Bôn-đác-súc vào học ở đại học, chị mới có điều kiện tiếp tục nghề của mình, sau chín năm gián đoạn, điều đó làm chị tràn ngập vui sướng. Và bây giờ, chị lại bắt buộc một lần nữa phải theo chồng đến một chỗ nào đó mà chắc chắn là không ai cần đến một nghề như nghề của chị.

— Nếu bọn mình rơi vào một thành phố quan trọng một chút — Bôn-đác-súc nói — thôi thì để vợ mình làm việc sửa ảnh cũng được. Dẫu sao đó cũng là một nghề na ná với nghề vẽ, mặc dù không thú vị lắm — Nhưng nếu mình bị điều động đến một đồn nào đó, trong rừng rậm hay giữa những cồn cát...

— Hay cậu... — Ác-tê-mi-ép bắt đầu nói.

— ... đến gặp thủ trưởng — Bôn-đác-súc ngắt lời — để nói với ông ta rằng nghề nghiệp của vợ anh đòi hỏi phải được ở một thành phố lớn, anh không có thể công tác ở những vùng hẻo lánh được? Vợ mình sẽ là người đầu tiên cấm mình làm một việc như thế. Và đó là chuyện dĩ nhiên — Năm một nghìn chín trăm hai mươi bảy, khi cô ta hoàn toàn tự ý bằng lòng làm vợ trung úy Bôn-đác-súc, anh ta không hứa rằng trọn đời anh ta sẽ ở Mạc-tư-khoa, trái hẳn thế, anh ta đã thành thật báo trước rằng trên điều động đâu, anh ta sẽ đi đấy.

— Tôi không thể nghĩ rằng ta đành chịu không tìm được một giải pháp nào cả — Ác-tê-mi-ép nói, giọng không vững lắm.

— Không phải là mình sẽ thử tìm — Bôn-đác-súc nói—Người ta chưa sáng chế ra một công thức hạnh phúc hoàn toàn cho tất cả mọi hoàn cảnh của cuộc sống ngay đối với những người ở ngoài, huống gì là đối với bọn mình, trong quân đội. Dù sao, mình cũng không ao ước cái cảnh không vợ con của cậu. Một người vợ tốt, nếu cậu muốn biết, là sự việc lớn trong đời.

Từ đấy, cho đến Viện Hàn lâm, Bôn-đác-súc không nói gì nữa. Là một người dè dặt, đối với anh hình như nói thế đã quá nhiều.

Ác-tê-mi-ép cũng không nói gì. Bôn-đác-súc không ao ước số phận của anh, cũng có lý. Nó chẳng có gì là đáng ao ước, vì người phụ nữ anh yêu từ hai năm nay và ngay gần đây nữa, mặc dù với chút ít do dự, anh đã coi như người vợ tương lai, sẽ không theo anh đến Prốt-scu-rốp, đến A-khan-xi, hay đến ga Boóc-xi-a, mặc dù cô ta không có một nghề gì đặc biệt như vợ Bôn-đác-súc, mà trái lại nghề thư ký rất thông thường cô tạm thời chọn giưa việc theo học trường cao đẳng vì rỗi rãi và việc lấy chồng mà do thái độ quá thực tiễn khiến cô ta khó có thể đồng ý làm vợ Ác-tê-mi-ép.

Ban đầu, Ác-tê-mi-ép cũng không hiểu điều đó ngay, và đến cuối cùng anh cũng gần như không thấy rõ. Khi còn đi học anh phải lòng Na-đi-a Ca-ra-vai-ê-va, bố mẹ đều làm bác sĩ nha khoa: như đám thanh niên nói, chị là một trong những cô đẹp nhất trường và chị cũng tự biết mình có sắc đẹp.

Ở trường quân sự, anh quên bẵng chuyện ấy đi, và khi trở về Mạc-tư-khoa anh không nghĩ đến Na-đi-a nữa. Nhưng cách đây hai năm, trong một chuyến tàu diện một người đàn bà trẻ cao lớn, gọi đúng tên cúng cơm của anh, và anh phải mất mấy phút mới nhận ra là Na-đi-a.

Chị vừa học xong trường cao đẳng và vừa cắt đứt với một anh bạn cùng lớp mà chị đã lấy làm chồng. Nhìn ảnh thì anh chàng này cũng là một thanh niên rất đẹp trai, nhưng ngoài ra, anh ta còn có vẻ kiên quyết, vì anh sửa soạn va-li — và lên đường một mình đến một thành phố xa, thành phố mà Na-đi-a không thể, và không muốn đọc cái tên khó nhớ, vả lại cũng ít muốn đến — về sau, Ác-tê-mi-ép biết đó là thành phố Xích-típ-ca.

Ác-tê-mi-ép mãi về sau mới nhìn sự kiện này xảy ra trong cuộc đời của Na-đi-a một cách hơi chua chát. Anh đã nghe thấy quá nhiều lời đẹp đẽ về mối tình sinh viên này, mối tình đau khổ và không được thông cảm, đến nỗi anh tưởng như nhất định tiếp theo mối tình này phải là một tình yêu nồng nàn trong thông cảm và hạnh phúc. Anh còn sẵn sàng tưởng rằng chính vì thế mà số phận đã đoàn tụ hai người trong một chuyến tầu chật ních, sau tám năm xa cách.

Lẽ dĩ nhiên, anh cũng thấy nhắc lại những chuyện yêu đương thuở nhỏ giữa hai người là khôi hài, nhưng khi đôi bên bắt đầu những mối quan hệ mới, Na-đi-a muốn làm như đó là chuyện tiếp tục ngày trước, và chị cũng nối được hiện tại với dĩ vãng bằng sợi dây mỏng manh nó đột nhiên làm cho tình yêu của hai người, có một lịch sử và do đó có một sinh lực mới.

Na-đi-a thích Ác-tê-mi-ép và chị cũng muốn làm vừa lòng anh. Chị yêu con người thẳng tính, hơi riễu cợt ấy, chị yêu cái sức mạnh vật chất toát ra từ thân hình to lớn chắc nặng, và sức mạnh tinh thần chị luôn luôn nhận thấy sau giọng nói riễu cợt, khi anh nói «phải» cũng như khi nói «không».

Kể mới nghe thì cũng thấy kỳ lạ, nhưng chính sức mạnh tinh thần ấy đã đưa anh đến chỗ lầm lẫn về Na-đi-a, và lần này thì lâu gấp bội những trường hợp khác — Anh nhìn thấy những khuyết điểm của Na-đi-a, sự loay hoay không mục đích, anh nhận xét tương đối khách quan về thái độ của chị trước cuộc sống, thái độ lười biếng mà đồng thời hay khắt khe đòi hỏi, vì chị gần như không muốn làm gì nhưng lại ao ước có tất cả.

Anh hy vọng rằng sức mạnh tinh thần của bản thân anh sẽ có thể dần dần thay đổi tất cả những cái đó. Sắc đẹp kỳ lạ của Na-đi-a cũng đóng góp nhiều làm cho mối tình đó lâu bền.

Chỉ đến năm thứ hai, Ác-tê-mi-ép mới bắt đầu thất vọng. Thật ra, không phải chỉ từ bỏ mọi hy vọng, mà chính là phải cắt đứt với ngay cả Na-đi-a. Càng ngày anh càng thấy khó tưởng tượng được một ngày kia chị sẽ là vợ anh, và về phía Na-đi-a, càng ngày chị càng ít nghĩ đến anh như một người chị sẽ lấy làm chồng.

Na-đi-a, đẹp, trẻ, thông minh, tháo vát. Những khi chị muốn chị cũng biết làm một người nội trợ đảm đang và một người bạn chu đáo; chị biết xắn tay áo lên nấu một bữa cơm ngon lành, hay đưa nhanh mũi kim đính một chiếc cổ vào áo dài, và mặc dầu chị không muốn làm những việc ấy luôn, tài khéo léo của chị do đó lại càng thêm được mọi người chú ý.

Bố vừa mất, nhưng mẹ chị một mình cùng kiếm thừa đù tiêu, điều đó làm cho Na-đi-a có hoàn cảnh tỏ ra hào phóng và rộng rãi trong sinh hoạt hàng ngày, nhất là chị vốn không phải là một người bủn xỉn nhỏ nhen.

Chị có, đến cao độ, cái tính tinh quái dễ thương mà người ta thường lầm lẫn cho đó là lòng can đảm và sức mạnh tâm hồn chân chính. Chị có thể không kém gì nam giới, từ trên đỉnh tháp nhảy dù xuống hoặc bơi qua sông Mát-scơ-va ba lần liên tiếp, hoặc chân đất không giầy, không tất chạy khắp thành phố, vào một ngày trời mưa trút nước, hay đột nhiên ôm hôn vào miệng Ác-tê-mỉ-ép giữa phố đông người nhất khiến anh ngượng đỏ mặt.

Nhưng chị hoàn toàn không thể làm được cái hành động can đảm đơn giản — một trong nhiều điều bình thường đối với nghìn vạn người phụ nữ khác — là gắn bó hoàn toàn và vĩnh viễn cuộc đời mình vào đời một người đàn ông mà cuộc sống không nhất định ở đâu và không rõ ngày mai ra sao, có thể là gặp những hoàn cảnh dễ chịu và cũng có thể là gặp gian khổ.

Lúc Ác-tê-mi-ép có thể là phải xa Mạc-tư-khoa, phải sống lưu động hàng năm, điều đó làm chị sợ hãi. Tuy biết chắc Ác-tê-mi-ép không thích đả động đến chuyện ấy, chị cũng cố hỏi rõ xem nếu chị yêu cầu anh có sẵn sàng ở lại Mạc-tư-khoa sau khi học xong ở đại học không. Nhưng trong thâm tâm chị, dù sao cũng ánh lên hy vọng còn mơ hồ nhưng ngày càng thiết tha, hy vọng gặp một người khác, không phải một đại úy vừa tốt nghiệp đại học mà có trời biết là sẽ phải đi đến đâu, không phải một người tương lai bấp bênh, với những khả năng chưa biết thế nào, mà một người đã có sẵn trong tay tất cả những gì mà Ác-tê-mi-ép có thể sẽ có hay không có. Vắn tắt, để nói một cách đơn giản và như thế chính xác hơn; một người đã có địa vị.

Ác-tê-mi-ép không biết điều đó, nhưng cũng cảm giác thấy là có điều gì không ổn. Cha mẹ anh cũng nhận thấy thế. Mỗi lần Ác-tê-mi-ép rủ Na-đi-a đến nhà, cả hai ông bà đều tiếp chị với một thái độ dè dặt ngấm ngầm bên trong, và lịch sự, nó không phải là ghét bỏ hay trách móc, mà chỉ bao hàm một câu hỏi, bao giờ cũng vẫn câu ấy, nhưng không lần nào nói ra «Chị đối với chúng tôi là một người khách lạ. Vậy thì chị đến đây làm gì?»

Cha anh không một lần nào nói với anh về Na-đi-a và chỉ khi đã bị bệnh, ít lâu trước khi mất, ông mới đột nhiên nói với con:

— Mày lấy vợ mau lên. Và làm sao cho chóng có con — Nhìn mắt và nghe giọng nói của bố, Ác-tê-mi-ép hiểu rằng những lời nói đó không có liên quan gì đến Na-đi-a cả. Ngược lại, còn gạt chị ra ngoài.

Dù sao, từ bỏ Na-đi-a đối với anh cũng không phải là một việc dễ dàng gì; trước hết vì, bên những hy vọng rạn vỡ và những kỷ niệm khó chịu, dù sao những năm đó cũng để lại cho anh nhiều kỷ niệm tốt: tính nông nổi của Na-đi-a không ngăn được chị ta trìu mến và dễ thương, chị có thể có những phút âu yếm bùng cháy đối với người chị yêu. Chị vẫn thích Ác-tê-mi-ép, chị không có lý do gì để vội cắt đứt. Chị không phải không biết anh sắp sửa học xong ở đại học, và phải đi xa, điều đó dù sao thì cũng chấm dứt tất cả.

Nhưng cách đây ít ngày, tình thế đã thay đổi hẳn. Do một loạt những chi tiết mà đôi lúc anh khó có thể tự cắt nghĩa được tầm quan trọng đối với anh, Ác-tê-mi-ép hình như cảm thấy sự hò hẹn giữa hai người, mà thời kỳ này cũng đã thưa dần, có gì làm phiền Na-đi-a, và anh ngừng hẳn không đến nhà chị nữa.

Một tuần trước, chị đột nhiên lại tìm anh.

— Em muốn hỏi anh một việc một việc khỉ lắm — chị nói với thái độ mơn trớn mà anh dù quá hiểu, nó thường là mào đầu cho những lời dối trá — Dĩ nhiên là anh có thể không đồng ý, em cũng chẳng giận đâu.

— Anh chẳng hiểu gì cả.

— Em khỉ lắm, chắc thế — Em không thích có quá nhiều kỷ niệm, dù là những kỷ niệm tốt đẹp nhất. Nếu giở dang, đổ vỡ, tốt hơn hết là không nên có — Và nếu hàn gắn lại được, thì có cũng chẳng ích gì.

— Xin lỗi em, nhưng anh vẫn không hiểu gì cả — Ác-tê-mi-ép nhắc lại, mặt sa sầm.

— Anh vẫn giữ những bức thư của em, những đoạn vẩn vơ em viết cho anh chứ?

— Đồng ý, anh sẽ đốt đi... — nhưng chợt gặp mắt Na-đi-a anh hiểu rằng đó không phải là điều chị muốn — Đồng ý, tôi sẽ trả cô, anh nói vội, không để cho anh có thì giờ nói thêm một điều gì có thể làm anh mất bình tĩnh. Không muốn đề nghị Na-đi-a đi cho rảnh mắt và không thể chịu được sự có mặt của chị, anh đặt bó thư lên bàn và ra khỏi phòng.

Nghĩ đến giờ phút ấy, giờ phút anh thấy hình như Na-đi-a sắp sửa lấy một người nào khác, máu anh dồn lên mặt.

— Thôi, mai gặp — Bôn-đác-súc nói, vừa dừng lại trước trụ sở trường đại học. Và nắm tay Ác-tê-mi-ép, anh cười hỏi — Trong những ngày còn lại có lẽ cả cậu nữa rồi cũng noi gương Xa-nai-ép chắc?

— Mình không nghĩ đến việc ấy – Ác-tê-mi-ép trả lời, buồn chán vì những ý nghĩ của mình, mà câu nói đùa của Bôn-đác-súc làm ngắt quãng thật không đúng lúc.

Vẫn tiếp tục đi chậm chậm trên hè đường, anh nhìn theo bóng Bôn-đác-súc cho đến khi mất hút trong cánh cổng.

«Cần phải giải quyết việc này ngay hôm nay!» Ác-tê-mi-ép nghĩ về vấn đề Na-đi-a với một cảm giác bực tức đối với chính mình, khi nhìn thấy chiếc chiến xa quen thuộc ở cổng trường đại học. Không chú ý đến sự chen lấn của những người qua lại, anh ngừng bước cảm động như một người sắp đi xa lâu ngày, và anh ngắm mãi căn nhà đồ sộ màu xám nhạt của nhà trường, bao quanh có một bệ đá hoa cương, nơi anh vừa sống qua cả một giai đoạn của đời mình.

CHƯƠNG III

Lên thang gác đến tầng thứ ba, Ác-tê-mi-ép nhìn ngay thấy trước cửa buồng mình, dưới đất, một chiếc túi du lịch loại những túi lớn, đôi lúc người ta vẫn dùng thay va-li trong những hành trình ngắn ngày; chỉ một lát sau, anh mới nhìn thấy bóng một người lòng khòng đứng trên sàn cầu thang đang cầm một cuốn sách gập đôi giơ rất cao quá đầu đọc ngay dưới ngọn đèn.

Con người cao lêu nghêu ấy là Xin-xốp, bạn thân nhất của Ác-tê-mi-ép từ ghế nhà trường — Sau khi tốt nghiệp ở Viện báo chí, anh ra công tác từ hai năm nay, làm tổng thư ký của tờ báo huyện Vi-a-dơ-ma. Anh đến trước ngày Ác-tê-mi-ép đợi một hôm, 30 tháng tư chứ không phải mồng một tháng năm như đã hẹn.

Thấy Ác-tê-mi-ép, Xin-xốp nhét sách vào túi và chìa tay không nói một lời.

Mười lăm phút sau hai người vào bàn ăn.

«Lúc này có nên nói cho anh ta biết, là em mình đã về hay không?» Ác-tê-mi-ép tự hỏi — Anh biết rằng từ ngày Ma-sa đi sang Viễn Đông bốn năm về trước, Xin-xốp vẫn viết thư cho cô ta, quan hệ giữa hai người, mới chớm trước lúc Ma-sa đi, không những không giảm sút do xa cách, mà hình như trái lại còn trở nên càng ngày vững chắc hơn.

Xin-xốp không bao giờ nói nhiều đến chuyện đó nhưng không phải khó khăn lắm cũng có thể đoán ra được qua những bức thư của Ma-sa, và nhất là bức thư gần đây, Ma-sa viết trả lời thư mẹ, trong đó bà khẩn khoản đòi rằng nay bố chết rồi, chị phải trở về Mạc-tư-khoa. Bức thư gần đây của Ma-sa có một câu khá mơ hồ về tương lai mà chị «phải quyết định khi trở về». Đối với Ác-tê-mi-ép thì những chữ này có liên quan đến Xin-xốp, và anh lại càng tin chắc thế khi em anh, về đến thủ đô chỉ hỏi vỏn vẹn có một điều với một thái độ dè dặt khá đáng ngờ, là Xỉn-xốp có đến ngày mồng Một tháng Năm không, ngoài ra không nói thêm gì nữa.

«Không, mình sẽ chẳng nói gì với anh ta cả, Ác-tê-mi-ép quyết định sau khi liếc nhìn đồng hồ. Cô ấy cũng sắp về rồi»

Từ ba hôm nay, chiều nào Ma-sa cũng đi nghe nhạc hay đi xem hát, với Hi-ta A-cô-pô-va, một người bạn ở Kom-xo-môn-scơ trên sông A-mua, cùng về nghỉ phép như chị, và khi còn ở Kom-xô-môn-scơ, chị đã định làm mối cho anh mình — Và cũng từ ba hôm nay, chị bực tức với Ác-tê-mi-ép vì anh không chú trọng gì đến Ri-ta A-cô-pô-va, trước hết bởi vì anh không có thì giờ, và cũng bởi người phụ nữ này, mặc dù rất xinh, nhưng quá to lớn và ồn ào, làm anh rất không thích.

— Cậu cười cái gì thế? — Xin-xốp nói, vừa đẩy đĩa súp bắp cải ra ngoài.

— Không có gì cả, mình vừa nghĩ đến một dự định lấy vợ. Mặt Xin-xốp sầm xuống, lo ngại — Anh biết Na-đi-a, không thích Na-đi-a và cũng vừa nghĩ đến chị ta.

— Cậu cứ yên tâm, Ác-tê-mi-ép, điều mà cậu vừa nghĩ tới đã chấm dứt hẳn rồi. Cậu cứ ăn cho hết món xúp ấy đi còn tốt hơn, mẹ mình sẽ bằng lòng lắm.

— Bà Ta-ti-a-na Stê-pa-nốp-na đâu? — Xin-xốp hỏi.

— Thời gian gần đây hầu như mình không trông thấy bà cụ đâu. Ngay cả những ngày thường! Và ngày mai mồng Một tháng Năm, thì hôm nay lại càng ít triển vọng nữa. Bà cụ cứ nghĩ rằng tất cả sụp đổ nếu không có bà, nếu bà không thức trong một đêm: bà chắc chắn rằng xưởng không thể nào dự được cuộc biểu tình, bữa ăn nóng sốt sẽ trở thành nguội lạnh, và vườn trẻ sẽ không có gì để cho các cháu ăn! Ác-tê-mi-ép tủm tỉm cười lúc bắt đầu nói một đoạn dài như trên, nhưng nghĩ đến bố, anh cảm thấy hổ thẹn ngay về sự châm biếm nhẹ nhàng ấy. Trong một thời gian dài, mẹ anh dù chăm sóc công việc nhà, và chỉ ở xưởng có nửa ngày, ở đó bà tự coi mình là «con mắt xã hội», và tham gia vào các thứ Hội đồng phụ nữ, Hội đồng hợp tác xã và còn nhiều việc cũng ít tiếng tăm như thế, nhưng không kém phần bắt bà phải lo nghĩ. Từ khi chồng chết, bà phụ trách quán ăn của xí nghiệp; các bạn của chồng thuyết phục bà làm việc đó cũng dễ dàng: họ nghĩ đến bà nhiều hơn là đến quán ăn, vì họ biết rằng trong cảnh đơn chiếc sau ba mươi năm sống cạnh Tơ-rô-phim Xi-ki-tít-sơ, niềm an ủi độc nhất của bà là được đem hết tâm lực chăm sóc những người khác và hơn nữa được lo lắng đến nhiều người cùng một lúc.

— Bà cụ điều khiển quán ăn rất khá — Ác-tê-mi-ép nói, sau một lát im lặng — Các bác già ở xưởng nói với mình là họ cũng không ngờ. Nhưng tâm trí của bà đều bị xáo trộn bởi việc ông bố mình chết. Ngoài công việc thật sự phải phụ trách, bà còn nghĩ ra nhiều việc để làm, cho khỏi phải ngồi một mình.

«Thật vậy, Xin-xốp nghĩ bụng vừa đưa mắt nhìn căn phòng, làm sao bà cụ lại có thể quen với ý nghĩ rằng Tơ-rô-phim Ni-kí-tít-sơ không còn có mặt ở đây nữa, bản thân mình cũng không thể hình dung được gian phòng này mà lại không có bóng dáng nhỏ bé và nhanh nhẹn của ông cụ, chiếc điếu hút thuốc lá tự ông chế lấy, khuôn mặt khô và mệt mỏi, mắt nhiều nếp răn, nghiêm nghị, nhưng vẫn in rõ nét nhân hậu, mà lại không có những lời đùa cợt vô tận của ông với bọn trẻ và sự quan tâm lúc nào cũng nồng nhiệt và nhân hậu đối với tất cả những gì làm họ say mê. Ông có một tài năng hiếm có là nhận xét nhanh chóng, sâu sắc và nghiêm khắc về tất cả mọi người thường lui tới nhà ông, cảm tình hết lòng đối với một vài người nào đó nhưng cũng có tài dùng một chữ rất đúng, làm nổi bềnh lên như một chiếc nút chai, tất cái gì rỗng tuếch và nông cạn».

Chiều hôm đó, ngoài tấm ảnh cũ ngày cưới, chụp từ hồi trước cách mạng tháng Mười, trong phòng còn vài vật nhắc nhắc nhở đến Tơ-rô-phim Ni-ki-tít-sơ, một chiếc kìm thợ khóa, và một chiếc máy tiện nhỏ kê tựa vào cửa sổ trên một tấm gỗ to. Tơ-rô-phim Ni-ki-tít-sơ thích làm những công việc tẩn mẩn khi ông ở nhà, những giờ rỗi, nhất là vào năm cuối cùng từ khi ông thôi không làm thợ đồ mẫu mà trở thành trưởng kíp — Không phải sự đề bạt đó làm ông phật lòng nhưng như ông vẫn nói «nó buồn chân buồn tay lắm», Căn nhà hẹp chỉ có hai phòng rộng vào loại vừa, nên ông không tìm được chỗ nào đặt dụng cụ ngoài chỗ tựa cửa sổ.

Trong phòng này, tất cả đối với Xin-xốp đều quá quen thuộc. Anh vẫn còn nhớ rõ là khi dọn đến đây những đồ đạc này còn mới tinh, đã mười hai năm rồi còn gì, hồi ấy anh đang học lớp sáu với Ác-tê-mi-ép. Gia đình vừa nhận nhà. Hầu như đồ đạc không có gì thay đổi hoặc sửa sang, người trong nhà cũng không đặc biệt chú ý đến khoản đó lắm. Gần như vẫn nguyên những thứ ngày mới dọn đến. Chỉ có sách là thêm vào nhiều, thoạt tiên là sách của Ma-sa mua trước khi đi, và những năm vừa qua, sách của Ác-tê-mi-ép đem về.

Chỗ nào cùng có sách, ngay cả trên sàn nhà; dưới gầm bàn làm việc của Ác-tê-mi-ép, đồ đạc duy nhất mới thêm vào từ ba năm nay, một chồng báo «Tin tức quân sự» xếp thành từng tập và buộc lại, từng năm một.

— Thế nào, Pôn, công tác thế nào? — Xin-xốp hỏi — Cậu đi hay ở? Buổi lễ bế mạc, sắp tổ chức rồi chứ?

— Buổi lễ trọng thể bế mạc chắc là vào khoảng một tuần nữa, nhưng công tác của mình đã quyết định rồi, một ngày nào đó mình sẽ đi Viễn Đông.

— Rứt khoát địa điểm nào chưa?

— Bản thân mình cùng chưa biết gì cả.

Xin-xốp bỏ bàn ăn đứng dậy, và đôi chân dài của anh chỉ cần hai bước là đã đến bàn làm việc của Ác-tê-mi-ép. Anh ngồi vào bàn, kể ra cũng hơi khó khăn. Anh rất muốn nói rằng trong trường hợp ấy, có thể là Pôn sẽ ở cũng không cách xa chỗ cm gái là bao nhiêu, nhưng anh nhớ rằng anh đã nhất quyết không nói tới Ma-sa trước nhất, nên anh chỉ hỏi:

— Thế nào, bằng lòng chứ? Thật đúng với điều cậu mong muốn, phải không? — Anh hỏi cốt để cho có chuyện.

— Bằng lòng lắm — Ác-tê-mi-ép trả lời, cùng một giọng.

— Cậu làm nhiệm vụ gì. chỉ huy hay ở ban tham mưu?

— Chắc là trong một ban tham mưu.

— Điều đó không làm cậu khó chịu chứ?

— Biết nói với cậu thế nào...

Ác-tê-mi-ép suy nghĩ trước khi trả lời — Anh muốn nói với Xin-xốp một câu trả lời chính xác và chân thật, như là một kết luận cho chính bản thân mình. Mặc dù trong thời gian học ở trường đại học anh thấy thích công tác tham mưu. Ác-tê-mi-ép vẫn thiết tha với ý muốn được công tác ở một đơn vị chiến đấu. Anh chưa biết rồi hai khuynh hướng đó cái nào sẽ thắng.

— Phải, mình thích công tác tham mưu—anh nói quả quyết sau một lát im lặng — Mình thích được có khả năng thai nghén những dự án! Mình thích việc phác ra một kế hoạch theo một dự án và rồi đưa ra thực hiện trong tác chiến. Mình thích cái sức mạnh đó của trí tuệ. Biểu hiện ở những nét chì vạch trên bản đồ. Mình thích sự vững chắc đó của bàn tay. Sự vững chắc đó có thể nhìn thấy được trên bản đồ — Mũi tên vạch trên một bản đồ có thể đánh giá được một người, tính khí và nghị lực của anh ta. Công tác tham mưu, cậu biết đấy, có khía cạnh lãng mạn đặc biệt của nó — Các chiến sĩ ở đơn vị không biết rằng chính anh ở bộ phận tham mưu. sau khi nhận được của ban chỉ huy những nét lớn về cách giải quyết, đã vạch ra kế hoạch bảo đảm thực hiện trận đánh: anh đã nghĩ, đã nghiên cứu, đã làm tất cả mọi con tính. Anh mang kế hoạch của anh lên thủ trưởng và thế là hàng nghìn người sẵn sàng tác chiến theo kế hoạch ấy. Cả ban tham mưu, cũng như mọi sĩ quan khác, anh bắt đầu nhận được những báo cáo — Anh thấy các đơn vị tiến đánh, ngừng, ngủ, chuẩn bị tác chiến — Bút chì cầm tay. anh lại biểu hiện mọi hoạt động của những lực lượng anh phụ trách trên bản đồ mà ban chỉ huy sẽ nghiên cứu buổi tối cùng với bản báo cáo trong ngày hôm đó trước khi ra một quyết định nào. Hàng trăm sự việc bất ngờ như mưa đổ xuống kế hoạch mà anh đã chuẩn bị kỹ càng thử thách nó. Trong khi đó, anh đã nghiên cứu những biện pháp tương phản, những kế hoạch sửa đổi, sau này ban chỉ huy, chọn một trong những kế hoạch sửa đổi này đem thực hiện, dựa vào tất cả những cái anh đã chuẩn bị. Không chui ra khỏi lò của anh, không làm ồn, có ý thức và sức mạnh và trí thông minh của mình anh làm việc trong bóng tối, như người ta thường nói, nhưng anh cảm thấy hài lòng tột độ vì biết rằng anh cần thiết đối với quân đội. Đấy, công tác tham mưu là như vậy. Không thích nó sao được?

Ác-tê-mi-ép không nói nữa, mỉm cười, sự say mê trong lời nói làm anh ngượng.

— Chẳng cần phải mỉm cười — Xin-xốp nói — Cậu không thể giấu được ngọn lửa ánh lên trong mắt.

— Mình không có ý định giấu. Đó là tất cả đời mình. Mình chọn quân đội không phải là để mặc những bộ quân phục đẹp. Mình yêu khoa học quân sự của mình, cũng như người ta có thể yêu môn hóa học của người ta, như cậu yêu nghề viết báo của cậu. Chỉ có một điều khác là khoa học quân sự, không còn nghi ngờ gi, rộng lớn hơn, thích thú hơn vì bản thân một mình nó gồm hàng trăm khoa học khác: khoa chiến lược, chiến thuật, đồ họa, hóa phất, xạ thuật, ngụy trang, chiến xa, phòng không, chống chiến xa, quân nhu, tài chính.

— Và, như cậu vừa nói, lãng mạn nữa.

— Đúng thế. Cậu tưởng mình có thể quên được buổi diễu hành mình đã tham dự ở quảng trường Đó với Trường Đại học Phơ-run-dê qua trước Xta-lin sao. Suốt đời mình sẽ không bao giờ quên. Mình sẽ đi chiến đấu như mình đi diễu qua mộ Lê-nin. Lẽ dĩ nhiên mình sẽ không xung phong thành hàng như ở quảng trường Đỏ; người ta không xung phong như thế; nhưng mình cũng sẽ có cảm giác như thế, cậu hiểu không? Ngày nào mà đất nước của chủ nghĩa xã hội còn bị phe thù địch bao vây, đối với mình, sẽ không có gì thân thiết bằng nghề cầm súng. Vả lại, mình cũng không thấy lý do tại saọ mình lại định thuyết phục cậu! Như là cậu không đồng ý kiến với mình — Ác-tê-mi-ép nói thêm, vừa mỉm cười.

Nhưng Xin-xốp nhìn anh nghiêm chỉnh, không cười, vẻ trìu mến. Có phải tại cái mũi hơi hếch, đôi má tròn đầy tàn nhang, cặp mắt màu hạt dẻ lốm đốm chấm vàng khiến cho anh có vẻ tinh quái của con mèo, tại bộ tóc hung và rối xù, hay tại tất cả những cái đó mà trên bộ mặt rắn rỏi của Ác-tê-mi-ép dù sao cũng vẫn có một cái gì «trẻ con» không thể xóa được.

Trong những tháng gần đây, Ác-tê-mi-ép vốn đã lực lưỡng, nay đôi vai lại to rộng thêm ra. Chiếc dây da sĩ quan bó chặt lấy người anh, đôi bốt in khớp với quần như cái đui với đầu đạn, chiếc cổ giả của chiếc áo quân phục hằn sâu vào thịt cho người ta cảm giác rằng do đó mà da mặt anh đỏ thẫm lại. nhưng sự thật là da mặt Ác-tê-mi-ép chỉ rám đi qua những buổi tập luyện thể thao mùa đông.

— Có gì mà cậu nhìn mình ghê thế — Ác-tê-mi-ép hỏi. khi thấy Xin-xốp vẫn tiếp tục nhìn mình chằm chằm.

— Quả là cậu đã trở thành một lực sĩ!

— Mình tập thể dục đấy! Báo của cậu năm nào cũng mở chiến dịch tuyên truyền cho việc chuẩn bị tốt trước thời kỳ tuyển binh, nhưng khi người ta gọi đến cậu, thì lại tha hồ mà lúng túng! Cậu khó có thể phân biệt nổi tay phải với tay trái!

— Mình nghĩ nhiều đến chiến tranh — Xin-xốp nói nghiêm trang — Nhất là những ngày gần đây, từ khi xảy ra chuyện Tiệp-khắc, mình nghĩ rằng mình đã chuẩn bi tinh thần tốt. Để làm bất cứ một cái gì, báo chí, công tác chính trị hay vác súng.

— Như cậu nói, «về mặt tinh thần» — Ác-tê-mi-ép nhắc lại giọng chế riễu — Nhưng khi cậu ra đến mặt trận thì những sĩ quan chúng tôi, trông đợi cái khác với sự chuẩn bị tinh thần của cậu. Ví dụ như cần hành quân một ngày với đầy đủ trang bị mà không bò lê ra — và không những chỉ...

— Về cái món những ngày hành quân — Xin-xốp ngắt lời — nhất là vào khoảng các vụ cấy, gặt, bọn nhà báo địa phương chúng mình, có lẽ còn đi nhiều hơn các cậu.

— Nhưng đã bao giờ cậu thử đi với toàn bộ trang bị quân sự chưa?

— Về điểm này, mình thú thật là mình chưa nhét gạch vào đầy ba-lô bao giờ — Xin-xốp vừa nói vừa đứng dậy vươn vai.

— Mình thấy cậu có vẻ buồn ngủ — Ác-tê-mi-ép nói.

— Không, mình chưa muốn ngủ, nhưng mệt, thì thú thật là có mệt. Đêm vừa qua mình thức chuẩn bị số báo mồng Một tháng Năm, và suốt ngày ở trên tầu. Mình đã do dự ngay cả không biết có nên đến đây không: chủ bút chỉ cho mình đi hết ngày mồng hai tháng năm.

— Vẫn không ăn ý với lão chủ bút à? Về phương diện này có gì mới không? — Ác-tê-mi-ép hỏi, đặt tay lên vai Xin-xốp, và mặc dù anh đã cao mà vẫn phải ngước nhìn bạn.

— Còn có cái gì mới? Mình không thay đổi, anh ta cũng vẫn thế. Đó là một người chân thật, nhưng anh ta không làm báo như đáng lẽ cần phải làm. Có thể anh ta nghĩ mình là một thằng xấu nhưng nếu để mình làm chủ tờ báo sẽ trở thành một tờ báo tốt, dù sao cùng tốt hơn bây giờ.

— Nhưng lại sao cậu lại là một thằng xấu, có thể biết được không?

— Một thằng chúa hay tranh luận! Hai năm nay mình làm việc với anh ta, thì cũng là hai năm chỉ luôn luôn tranh luận

— Về cái gì?

— Về tất cả... — Bỏ tay ra, cậu làm mình khó lập luận. Xin-xốp nói, mỉm cười — Ví dụ, trong phạm vi khu vực chúng mình một vấn đề nào đó có một tầm quan trọng lớn, lớn một thước chẳng hạn. Anh giang rộng hai cánh tay dài để chĩ rõ sự to lớn của vấn đề. Mình, mình thấy cần phải đặt vấn đề đó ra. Anh ta cũng tán thành, nhưng mình chủ trương rằng tờ báo cần phải đặt nó ra với kích thước thật của vấn đề, lớn đúng cỡ của nó, như thế này... Anh ta... Thước của anh ta là một thước gỗ, gấp vào được, như của thợ mộc. Và khi mình muốn rằng vấn đề đó, người ta không thể thú tiêu hoặc bỏ qua, thì về phía anh ta, điều mong ước duy nhất của anh ta là có thể xếp nó vào túi.

— Mình thấy rằng cậu bắt đầu xấu tính thật đấy!

— Mình bắt đầu có cá tính thì đúng hơn. Mình cũng may mà gặp được anh chàng chủ bút này. Cứ như va mãi đầu vào tường, người ta sẽ tự rèn luyện...

Ác-tê-mi-ép phá lên cười:

— Rèn luyện cái đầu.

— Không phải, cá tính.

— Thôi được, đồng ý — Ác-tê-mi-ép nói — hãy để mặc lão chủ bút của cậu đấy. Tiểu thuyết của cậu đến đâu rồi?

— Tiểu thuyết nào? — Xin-xốp, đỏ mặt — Chuyện quái quỷ gì thế?

— Không cần phải chối. Dù sao thì Ma-sa cũng đã kể hết với mình... trong thư — Ác-tê-mi-ép nói nắn lại — Cậu có viết thư cho cô ta nói về vấn đề ấy, có đúng không?

— Phải, đáng tiếc quá.

— Sao lại đáng tiếc?

— Vì tất cả cái đó không đi đến đâu, những cố gắng toi công vì thiếu phương tiện, những cố gắng tuyệt vọng của một anh chàng viết báo ở tỉnh nhò?

Không tìm ra được một cái gì để chê cuốn truyện của mình. Xin-xốp đứng im một cách bực bội. Mãi sau, anh mới nói:

— Ma-sa viết thư nói với cậu về chuyện đó bao giờ?

— Cách đây một tháng — Ác-tê-mi-ép lúng túng.

— Kỳ thật! Hai tháng rồi mình không nhận được thư cô ta.

— Thế thì cũng kỳ thật — Ác-tê-mi-ép nói, vừa nghĩ rằng điều đó cũng chằng có gì lạ. Chỉ vì Ma-sa sợ phải gặp Xin-xốp, cô tránh không muốn báo cho anh biết tin cô trở về, nhưng chính lại vì cô khao khát gặp anh.

Xin-xốp nhìn Ác-tê-mi-ép không rời mắt. Anh thấy hình như Ác-tê-mi-ép riễu anh.

— Cậu không nên quên rằng — Ác-tê-mi-ép nói giọng đứng đắn thương cảm — mình là anh cô ta; mà trong bốn năm trời cô ta chỉ gửi cho mình rặt những bưu ảnh, mà toàn vào dịp những ngày lễ lớn cả; cậu là người ngoài mà tháng nào cô ta cũng gửi cho cậu một bản báo cáo chi tiết với những tài liệu về tiểu sử đầy đủ và những bản tóm tắt về tất cả những bài diễn thuyết đọc ở buổi họp thanh niên cộng sản. À, ông bạn thân mến ơi, mình ngại dù có chuyện gì xảy ra ở Kom-xô-mon-scơ trên sông A-mua lắm!

Không còn mảy may nghi ngờ gì nữa: Ác-tê-mi-ép riễu anh, và rất không đúng lúc, theo ý anh.

— Chắc cậu biết rằng — Xin-xốp nói —về vấn đề thư từ mình viết cho Ma-sa, hay Ma-sa viết cho mình, nó dài hay nó ngắn, nó đến hay nó không đến, đó là việc của mình! Mình chỉ hỏi cậu một điều: vì cậu nhận được một bức thư của cô ta, cậu hãy nói cho mình biết cô ta có khỏe không. Mình chỉ muốn biết có thế thôi.

— Cô ta bảo vẫn khỏe mạnh, thành phố Kôm-xô-môn-scơ vẫn trên sông A-mua, mùa đông ở đấy lạnh, mùa hè thì không nóng lắm...

— Sao cậu lại thấy cần phải trêu tức mình? — Xin-xốp nói mặt đỏ bừng hẳn lên và cáu thực sự — Tại sao, cậu hãy nói cho mình biết?

— Rất đơn giản — Ác-tê-mi-ép vẫn một giọng hết sức riễu cợt — vì ở địa vị một người anh, mình nghĩ rằng đã đến lúc cậu nên cưới em mình rồi. Thế là cô gái đáng thương ấy ở Kom-xô-môn-scơ trên sông A-mua của cô ta được bao nhiêu năm rồi nhỉ?

— Thôi — Xin-xốp hét lên, và đứng bật dậy đấm tay xuống bàn làm rung tất cả đồ đạc trong phòng. Ít khi anh cáu, nhưng trong những lúc cáu, anh không tự chủ được mình nữa.

Lấy khóa riêng mở cửa và qua cánh cửa hé mở, từ hành lang nhìn vào phòng, Ma-sa chưa hiểu ngay rằng cái người vừa ngồi phịch xuống ghế và hiện giờ quay lưng lại về phía chị chính là Xin-xốp chứ không phải ai khác, vì sự có mặt của anh lúc đó thật là một điều chị hoàn toàn không ngờ tới. Một lát sau, nhận ra đúng là Xin-xốp, chị đứng ngay người ra ở sau cánh cửa đến nửa phút sau mới nói được, một giọng nói hình như không phải của mình:

— Chào anh.

Tiếng nói mà chị tưởng như không phải của chị vừa vang lên trong phòng, thế mà lại đúng là tiếng chị. Và Xin-xốp, dù đang ở bên kia đầu dây nói xuyên Xi-bê-ri, o o vì tất cả những tiếng động của các trạm trung gian, cùng vẫn sẽ nhận ra giọng nói ấy.

Anh đứng lên đi ra đón Ma-sa, đưa tay về phía chị. Anh vẫn còn chưa thật hiểu sao chị lại có thể ở đây, chị vào đây như thế nào, và tất cả cái đó nghĩa ra sao, nhưng anh hiểu rõ đúng là Ma-sa, và thân hình đồ sộ với đôi cánh tay mênh mông và đôi chân dài nghêu của anh, cái thân hình lòng khòng ấy lao qua căn phòng về phía Ma-sa như một súc gỗ lao theo sức nước cuốn mạnh không thể cưỡng lại được của một dòng sông.

Một lát sau, bàn tay nhỏ bé của Ma-sa nằm gọn trong tay Xin-xốp, anh vừa lắc mạnh nó vừa nhìn vào mắt Ma-sa, anh phải cúi lom khom quá đến nỗi Ma-sa muốn trèo lên một chiếc ghế đẩu hay chiếc ghế tựa để không phải ngước nhìn anh mà mặt đối mặt, mắt nhìn mắt.

Anh vẫn cứ đung đưa bàn tay của chị trong tay mình, đột nhiên anh thấy hoàn toàn yên tâm và sung sướng chỉ riêng vì một lẽ là Ma-sa có mặt ở đây, giờ phút này anh không nghĩ đến điều gì khác, đến sự im lặng kéo dài của anh, đến câu chuyện với Ác-tê-mi-ép vừa làm anh tức nổ ruột. San bốn năm xa cách, giờ lại gặp chị ở đây, tưởng không gì có thể làm cho anh lúc ấy cảm thấy mình có hạnh phúc đầy đủ hơn nữa, kể cả niềm vui được ngắm nhìn và nói chuyện với chị.

— Thì hẵng bỏ tay cô ấy ra, không có thì cầm lấy tay kia. Cậu làm cô ấy gãy tay bây giờ — Ác-tê-mi-ép ngắm hai người, vẻ thán phục. Nhưng hai người nào có nghe thấy tiếng đâu, chung quanh họ là một sự im lặng không gì có thể làm khuấy động, sự im lặng của hạnh phúc át hết tất cả. Chỉ mãi đến lúc Ác-tê-mi-ép, sau khi đợi một lát lâu, lại nói tiếp «thì ít nhất hai người cũng có thể ngồi xuống được chứ!» họ mới nghe thấy, hay đúng hơn là Ma-sa mới nghe thấy, và vẫn để yên bàn tay trong tay Xin-xốp, chị kéo anh theo sau chị về phía bàn.

— Chúng mình ngồi xuống đây — chị nói khẽ, khi hai người đứng sát bàn.

Và lúc ngồi xuống, tay Ma-sa vẫn nắm trong tay Xin-xốp. Đến lúc ấy, chị mới nhận thấy là mình vẫn còn mặc nguyên cả áo khoác ngoài và mũ nồi. Về cái mũ nồi, thì dễ thôi, chỉ cần dùng bàn tay kia nhắc nó ra; ngược lại không thể nào cởi áo khoác mà không bắt Xin-xốp bỏ tay ra, điều mà chị chẳng muốn chút nào. Hơn nữa chị còn mong anh càng lâu nhận thấy việc bỏ quên bàn tay trong tay chị cùng tốt.

Ác-tê-mi-ép từ phía sau đến gan hai người, thân mật đẩy vào vai Xin-xốp và nói:

— Hãy bỏ ra một lát nào.

Xin-xốp bỏ tay Ma-sa ra. Ác-tê-mi-ép giúp Ma-sa cởi áo khoác ngoài, và sau khi nói: «cậu có thể cầm lại được rồi đấy», đi ra phòng ngoài treo áo.

«Ai biết được, có thể là họ không muốn ôm nhau trước mặt mình» anh tự nói. Trở vào, anh hiểu là họ đã không lợi dụng sự vắng mặt của anh. Xin-xốp vẫn giữ lấy tay Ma-sa trong tay mình, anh ngắm chị với sự ngưỡng mộ thầm lặng của một người đã nghe kể suốt một giờ về những chuyện phiêu lưu lạ lùng nhất đã dồn đôi tình nhân đến với nhau một cách rất kỳ diệu.

Ma-sa, thường ngày vốn mau miệng, lúc này cũng không nói một câu nào; điều đó làm Ác-tê-mi-ép ngạc nhiên. Thật không thể thế được, nhưng sự thật là như thế. Em anh đang ngồi trên ghế, im lặng, vẻ nhút nhát không thể tưởng được, Ác-tê-mi-ép còn có cảm giác như cô ta sợ hãi nữa. Và cảm giác của anh rất đúng. Trong khi Xin-xốp không nghĩ gì đến dĩ vãng tương lai, lòng lâng lâng sung sướng chỉ vì được gặp Ma-sa thì chính chị sợ hãi bởi sự có mặt của anh hay đúng hơn sợ hãi bởi cảm súc chị thấy khi gặp anh.

Đột nhiên chị có cảm giác rằng đây không còn phải là anh chàng Xin-xốp xa xôi, mà chị đã ôm hôn một vài lần cách đây bốn năm, và chị đã hứa không biết đích xác là đùa hay là thật sẽ suy nghĩ về ý kiến lấy anh khi chị ở Kom-xô-mon-scơ trở về, không phải anh chàng Xin-xốp đã ròng rã bốn năm trời nay luôn luôn viết cho chị những bức thư kỳ lạ hay anh chàng Xin-xốp, mà những lần đọc đi đọc lại thư của anh ta đã khiến chị khi nhớ đến và đôi lúc đã nói với cô bạn gái trong những phút tâm tình.

«Cậu biết không, dù sao mặc lòng, đôi khi hình như mình cũng thấy yêu anh ấy». Giờ đây, là anh chàng Xin-xốp thật, với đôi bàn tay to và nóng, cặp mắt sung sướng chứa chan nhân hậu, những nếp răn nhỏ mới rải rác nhiều nơi trên mặt, anh chàng Xin-xốp thật, mà hôm nay, ngày mai hay ngày kia, cần phải trả lời rõ ràng xem có yêu và có sẵn sàng lấy anh ta hay không.

Và tất cả cái đó, lại chính bản thân chị phải quyết định, vì Xin-xốp không quyết định gì cả. Anh không quyết định gì cả, hiện nay, cũng như anh đã không quyết định gì cả, bốn năm trước — Không phải vì anh là một người hay do dự, mà bởi vì từ lâu rồi anh không thể nói thêm gì vào điều anh đã nói với chị, tất cả đều lại được biểu hiện một lần nữa vào giờ phút này trong ánh mắt đầy trìu mến của anh, một tấm lòng trìu mến nó làm cho chị gần như muốn khuỵu ngã lúc chị đứng ở ngưỡng cửa nom thấy đôi mắt anh sau khi gọi

Chị sợ không dám đứng dậy, chị hình như thấy đôi chân mình sẽ không đứng vững nữa và chị sẽ ngã vào đôi cánh tay Xin-xốp, hay sẽ chạy đi khóc nức nở trong căn buồng khác, hay sẽ có một cử chỉ vô lý, mà bình thưởng, chị không bao giờ có

— Hãy nói bất cứ một câu gì, nếu không tôi sẽ đi đây — Ác-tê-mi-ép đứng lên, năn nỉ — Hình như tôi làm phiền hai người thì phải?

— Cậu làm sao thế? — Xin-xốp hỏi, lần đầu anh chợt nghe thấy tiếng bạn nói.

Ma-sa nhổm dậy, đến gần Ác-tê-mi-ép và lấy tay ôm chặt lấy anh không cho đi, cử chỉ này làm Ác-tê-mi-ép nghĩ rằng không khi nào họ chịu để anh đi, mặc dù lẽ dĩ nhiên, là anh làm phiền họ. Thực ra, Ma-sa rất chân thật khi nài anh ở lại, Chị sung sướng rằng có anh ở đó, chị có thể vừa nói với anh vừa nghĩ đến Xin-xốp và chị có thể hoãn, dù chỉ là đến ngày hôm sau, câu chuyện chị phải nói với Xin-xốp, một khi chỉ có hai người với nhau.

Còn về phía Xin-xốp, giờ phút này đứng trước mặt Ác-tê-mi-ép hay là hàng chục người khác nữa đối với anh cũng hoàn toàn không thành vấn đề. Anh nhận thấy sự có mặt của họ chẳng qua là vì lễ độ, thật ra anh chỉ nhìn thấy có Ma-sa, sự có mặt của Ma-sa đã bao trùm tất cả những mối quan hệ của anh với thế giới bên ngoài — Trừ chị ra, anh không chú ý đến một điều gì khác.

— Pôn nói với em là ngày mai anh mới đến — Ma-sa nói, chị lại ngồi xuống bên Xin-xốp, và đột nhiên nói vội — Mà làm sao anh ấy lại có thể không cho anh biết là em về đây đã ba hôm rồi?

— Trăm sự tại tôi!⁽¹⁾ — Ác-tê-mi-ép vừa nói vừa giơ hai tay lên trời — Như kiểu con nhà lính thưởng nói, cần bảo đảm tác dụng đột ngột cho cả hai bên.

⁽¹⁾ Nguyên văn: Mea culpa

Anh cười sượng sùng, khi thấy nét mặt cau có của Xin-xốp và sợ anh chàng lại nổi cáu một lần nữa — Nhưng Xin-xốp không còn thể cáu được nữa, anh đã thấy Ma-sa, về tất cả những gì đã xảy ra lúc trước không làm anh bận tâm mảy may. Anh không có vẻ cau có, mà rất chăm chú: vừa nghĩ đến Ma-sa, anh vừa tính từ nay đến lúc anh trở về Vi-a-dơ-ma, đi chuyến tầu đêm cuối cùng ngày hôm sau, còn bao nhiêu thời gian nữa.

Ác-tê-mi-ép nóng lòng muốn nói cho em biết tin mình đi công tác sang Viễn Đông, nhưng sau một lát do dự, anh quyết định đợi, để không phá ngang câu chuyện mà Ma-sa và Xin-xốp cố mào đầu, gần như đã mào đầu, nhưng dù sao cũng không thật sự mào đầu được.

Để hai người có thể cứ lặng im không nói gì, hay nói chuyện hay đi ra khỏi buồng, nghĩa là muốn làm gì tùy thích, Ác-tê-mi-ép đứng dậy và đến nằm dài trên đi-văng, chân thả xuống sàn, tay đặt gối đầu, mắt lim dim.

Vừa theo dõi một cách mơ hồ câu chuyện thì thào bên cạnh bàn, anh vừa nghĩ đến chuyện mình với Na-đi-a. Bản chất, Ác-tê-mi-ép vốn rất ghét thái độ hai mặt trong quan hệ với người khác, nhưng anh vừa tự nói với mình rằng chính tình cảm của anh đối với Na-đi-a từ ít lâu nay cũng mang dấu vết của sự lập lờ hai mặt đó: anh gần như không còn tưởng gì đến khả năng của một tương lai chung, nhưng anh cùng không định xếp những mối liên hệ giữa hai người vào dĩ vãng. «Cũng may mà do tình hình bắt buộc tất cả bây giờ đều đã dứt khoát trở thành chuyện cũ; mình sắp đi và sẽ không bao giờ còn gặp lại cô ta nữa». Nhưng ngay sau đó, tự nhiên, theo bản năng anh lại tự hỏi «Có thể là sẽ không bao giờ ta còn gặp cô ta nữa chăng? Phải, rất đơn giản, không bao giờ ta còn gặp lại cô ta nữa» anh tự trả lời, bực tức. «Ta sẽ không gặp lại cô ta, như ta không thể thấy một người không còn nữa một người đã chết. Như là không bao giờ ta còn thấy Hê-len Pô-pô-va, bọn cùng lớp với cô ta, chết vì bệnh lên châu⁽¹⁾ hồi học lớp sáu — Phải đúng như thế, ta không gặp lại cô ta nữa. Vả lại một người như mình, đáng lẽ ra, cách đây hai năm, không nên yêu một người đàn bà như Na-đi-a, mà phải yêu một người như Ma-sa, anh tự nói vừa trìu mến nghĩ đến cô em. Và một người đàn bà như Ma-sa tất nhiên phải yêu như Ma-sa yêu Xin-xốp.

Anh sung sướng cho em gái, nhưng trong thâm tâm anh vẫn không hiểu — không bao giờ anh hiểu — tại sao Ma-sa lại ưa Xin-xốp. Anh mến Xin-xốp vì mười lăm năm trước, khi anh còn là một chú bé con, Xin-xốp tiêu biểu cho tinh thần của cả lớp. Tốt và dễ thương, anh ta đã sống, theo một số nguyên tắc thiêng liêng, mà không một sức mạnh nào trên đời có thể bắt anh từ bỏ. Nếu anh cho rằng một việc nào đó là bất chính, không những anh không tham dự vào, mà còn đứng lên phản đối công khai, dù làm thế anh có phải đương đầu với cả lớp. Nếu anh tự thấy có lỗi, anh có thể hai má đỏ tía lên, xin lỗi ngay cả đối với nữ sinh. Nhưng nếu anh cho rằng anh vô tội, người ta không thể nào bắt anh xin lỗi, dù có dọa đuổi anh khỏi trường, chính anh cũng suýt bị một lần như thế.

Ác-tê-mi-ép còn mến Xin-xốp vì theo anh, Xin-xốp hiểu thế nào là tình bạn, vì anh ta hiểu đó là một trong những tình cảm cao thượng nhất mà con người có thể có. Sau hết, Ác-tê-mi-ép quý và mến Xin-xốp về nhận thức sáng suốt của anh đối với nhiệm vụ một thiếu niên tiền phong khi anh là thiếu niên tiền phong, một thanh niên cộng sản khi anh gia nhập Đoàn thanh niên cộng sản, và một người cộng sản khi bây giờ anh trở thành đảng viên.

Bao giờ Xin-xốp cũng có một quan điểm nghiêm ngặt về cách xử thế của một thanh niên cộng sản hay một đảng viên trong từng trường hợp nhất định, và Ác-tê-mi-ép không nhớ một lần nào, dù chỉ một lần, Xin-xốp tỏ ra dễ dãi với bản thân — Đó chính là lý do, trong nhiều lý do khác, khiến anh mến Xin-xốp.

Nhưng, kể cũng lạ, anh không thể hiểu được rằng Ma-sa đã yêu Xin-xốp cũng vì những lý do ấy. Đối với anh hình như tất cả những đức tính của Xin-xốp đều lẩn kín, em gái anh khó có thể nhận thấy, mà dù có thấy, cô cũng không bao giờ biết đánh giá như anh. Mặt khác, tất cả bề ngoài của con người Xin-xốp, tất cả những cái gì bề ngoài đập vào mắt người ta quá dễ dàng — thiếu quả quyết trong những việc lặt vặt, câm bặt và vụng về trước phụ nữ, dáng người lênh khênh, hơi gù, «khoa học», như Ác-tê-mi-ép thường nói, tay, và chân lòng thòng ra ngoài tay áo và ống quần quá ngắn mặt dài thưỡn, hiếm hoi lắm mới nở một nụ cười, cái đầu trên đó cặp kính to có thể như đôi khách quỷ, tất cả cái đó, theo ý Ác-tê-mi-ép không thể làm Ma-sa thích thú được, tuy nhiên cũng phải kết luận rằng tất cả những cái đó đã làm Ma-sa thích thú hay Ma-sa cứ yêu Xin-xốp bất chấp tất cả những cái đó. Giải quyết dứt khoát cái nào là đúng, cái nào là không đúng cũng không phải dễ dàng gì; điều duy nhất rõ ràng là em anh yêu cái anh chàng Xin-xốp cao lêu nghêu như cây sào ấy và Xin-xốp cũng yêu cô ta.

Ác-tê-mi-ép đứng dậy. Ma-sa và Xin-xốp vẫn ngồi bên cạnh bàn. Cũng như lúc nãy, Xin-xốp hai tay nắm lấy tay Ma-sa và nhìn vào mắt chị.

— Này, Ma-rút-xi-a — Ác-tê-mi-ép nói, nghĩ rằng tình hình có thể kéo dài không biết đến bao giờ và cũng muốn trêu Ma-sa, như hồi còn bé bằng cách dùng cái lối gọi mà chị rất ghét, anh tưởng rằng đã đến lúc phải nghĩ đến chuyện đi ngủ rồi đấy — Em đi chuẩn bị giường cho Xin-xốp và anh, để anh ta nằm trên cối ghế ngựa ấy, đối với anh ta thì đi-văng nhỏ quá.

⁽¹⁾ Nguyên tiếng Pháp: Scarlatine

Ma-sa đứng lên đi lấy khăn giải giường ở phòng bên. Để cho rộng chỗ, Xin-xốp ngồi vào bàn làm việc, trong khi Ác-tê-mi-ép kéo chiếc ghế ngựa để lấp giữa chiếc bàn và tủ áo — Muốn thế, trước hết anh phải bỏ tất cả mọi thứ để ở trên: súng săn, bao đạn, túi dết, khung xe đạp, giầy trượt tuyết và chiếc gậy bi-a để trong túi bọc.

— Mình đã mua một chiếc — anh nói, vừa chống chiếc gậy bi-a cẩn thận vào tường — Mùa đông này mình tham gia cuộc đấu ở Mạc-tư-khoa, chiếc gậy này tốt lắm và dễ sử dụng một cách kỳ lạ, đấy cậu xem.

— Mình không thích cái thứ này — Xin-xốp nói — Trái lại đưa cho mình xem khẩu súng! Hình như mình chưa được nhìn thấy khẩu này bao giờ.

— Đó là kiểu mới không cò. Người ta đổi cho mình lấy khẩu kia trả bù tiền. Một khẩu súng chính xác kỳ lạ!

— Nói khoác! — Xin-xốp vừa cười vừa nói.

— Tại sao?

— Cậu cũng biết rõ đấy. Đưa khẩu súng đây cho mình — Xin-xốp, vẫn ngồi cạnh bàn làm việc, rút khẩu súng ra khỏi bao, lên nòng và xem xét tỉ mỉ.

— Ma-rút-xi-a cô có thể đi chuẩn bị giường nệm được rồi đấy — Ác-tê-mi-ép nói, sau khi đã kê xong chiếc ghế ngựa và đưa mắt nhìn cô em gái vừa mang khăn giải giường vào đứng im sau lưng — Ngắm Xin-xốp thế là đủ rồi! Anh ấy có gì là kỳ lạ đâu!

Ma-sa không trả lời và bắt đầu trải giường, trước hết sửa soạn chiếc trường kỷ, rồi đến chiếc ghế ngựa, vừa tiếp tục thỉnh thoảng nhìn về phía Xin-xốp, đương làm ra vẻ say mê khẩu súng, chăm chú xem xét nó, cái khẩu súng trứ danh chính xác kỳ lạ.

«Trời ơi, anh ấy cao lớn quá! Mà lại cao thêm ra! Ma-sa nghĩ thầm trong bụng. Và lúc nào trông anh ấy cùng có một cái gì khập khiễng! Anh ấy ngồi kia, lưng cúi lom khom, thế mà đôi vai rất rộng, ít nhất cũng rộng bằng của Pôn. Chắc là anh ta cạo mặt lấy; cứ nhìn hai bên thái dương thì thấy rõ, bên này thì còn được, nhưng bên kia thì mất một đốt ngón tay tóc. Và còn mái tóc! Có lẽ anh cũng tin chắc rằng anh đã rẽ đường ngôi; nhưng thế kia ai gọi là đường ngôi được! Thật ra, thì anh ấy cũng chẳng cần có đường ngôi. Tóc anh ấy đẹp là đằng khác, những sợi tóc mềm và sáng. Chỉ cần chải lật về phía sau là đủ, thế thôi. Anh ấy cũng cần một chiếc ca-vát khác — Và không thắt quá chặt như thế, cứ như một chiếc dây thừng buộc ở cổ! Ngược lại, cổ áo khuy phải gài chặt hơn, và không để lùng thùng như thể, như là xỏ áo vào đầu một con ngỗng. Anh ấy có một chiếc cổ rất là bình thường, không to quá, như Pôn... và còn chiếc áo này nữa!»

Một cuộc khảo sát chăm chú một lần nữa về quần áo của Xin-xốp cuối cùng làm chị phải thở dài. Với tính khí kiên quyết chị những muốn làm lại, sửa sang lại ngay tức khắc mọi cái đó: đầu tóc, thói quen ngớ ngẩn lúc nào cũng đứng khom khom, ca-vát, áo lót, áo vét. Chị tự nói cần phải ngay hôm sau, rút món tiền lớn mà chị gửi ở quỹ tiết kiệm sau bốn năm ở Viễn Đông, và mua cho anh một bộ com-lê mới hay là mua len đến hiệu may cắt cho anh một bộ. Sau khi đã vạch kế hoạch với những chi tiết tỉ mỉ nhất, chị bỗng tự nói với mình rằng tính nết Xin-xốp và tình hình quan hệ giữa hai người hiện nay khiến kế hoạch đó không thể thực hiện được.

— Đấy, sẵn sàng cả rồi — chị nói và đứng thẳng dậy sau khi đã chuẩn bị giường ghế xong.

Ác-tê-mi-ép tháo dây lưng, bỏ áo ngoài và đi ra, xắn tay áo lên để rửa mặt.

Ma-sa tựa lưng vào tường, phía sau Xin-xốp, và không thể dừng được, chị đưa bàn tay vuốt nhẹ tóc Xin-xốp. Anh vẫn lặng yên, tay cầm khẩu súng — Chị mong anh sẽ nói bất cứ một câu gì, nhưng anh không nói; thấy anh im lặng chị sợ hãi, bỏ tay xuống.

— Sớm mai, anh làm gì? — Chị hỏi.

— Không làm gì cả.

— Anh có muốn chúng ta cùng đi biểu tình với xưởng của em không?

— Đồng ý — Xin-xốp sung sướng.

Một phút trước, anh đã nghĩ đến điều đó, nhưng chưa dám nói.

— Em nghĩ rằng người ta cũng đồng ý cho anh đi biểu tình với xưởng của em sao? — Anh hỏi, mặt quay lại phía Ma-sa với một nụ cười e dè.

— Lẽ dĩ nhiên, vì anh đi với em — giọng chị nói vững vàng.

Anh ngắm Ma-sa, lúc này, đang đứng hơi nghiêng mặt về phía anh. Chị đứng, rất gần anh, mành dẻ, nhỏ quá, chỉ cao hơn anh đang ngồi ghế một chút, rất quả quyết nhưng bẽn lẽn quá sá. Điều đó, chỉ duy một mình anh rõ, tất cả mọi người không ai biết. Lông mày của chị kẻ rất nhỏ nhíu lại một cách nghiêm khắc; dưới đáy đôi mắt mầu hạt dẻ như cặp mắt của Ác-tê-mi-ép, lấp lánh cũng những đốm sáng tinh quái và tất cả bộ mặt, có lẽ không đẹp lắm. nhưng dễ yêu trong chiếc khăn quàng với chiếc mũi hếch nhỏ, mái tóc đẹp màu sẫm, mặc dù đôi lòng mày nhíu lại nghiêm khắc, mặc dù những nếp hằn ở khóe miệng, nom đắm đuối và tràn ngập một niềm trìu mến ẩn sau một vẻ ngoài rụt rè đến độ Xin-xốp thấy cảm động nghẹt thở.

— Mình xong rồi—Ác-tê-mi-ép nói vừa đi vào. Cậu lấy chiếc khăn mặt sạch ở bên trái la-va-bô ấy.

Xin-xốp bất đắc dĩ đứng dậy, anh muốn cởi áo vét khoác lên một chiếc ghế, nhưng không dám vì Ma-sa còn ở đấy và anh cứ thế đi rửa mặt.

Khi anh trở về, Ma-sa không còn trong phòng nữa.

Ác-tê-mi-ép, ngồi trên trường kỷ, đang lấy sức tháo đôi bót quá khít với bắp chân.

— Tắt đèn trần đi, anh nói, và cứ để chân đi bít-tất, đến ngồi vào bàn làm việc. Anh bật đèn và mở số tạp chí «Lá cờ» có bài:

«Bút ký của một phi công» do Ma-ri-na Rát-cô-va viết. Xin-xôp tắt đèn trần ở gần cửa, nhanh chóng cởi quần áo và chui vào chăn.

— Cậu không ngủ à? — anh hỏi, sau dăm phút.

— Từ ít lâu nay, mình tự đặt cho mình kỷ luật, tối nào cũng phải đọc, dù chỉ là nửa giờ trước khi ngủ, đọc gì cùng được miễn là ngoài chuyên môn của mình, và điều đó đã trở thành một thói quen — Ác-tê-mi-ép vừa nói, vừa ngẩng mặt lên nhìn bạn — Chỉ đọc sách quân sự, óc mình nó đâm khô khan.

Có tiếng gõ khe khẽ. Ma-sa đứng ngoài cửa. Chị vào buồng thứ hai nơi kê chiếc giường lớn cũ kỹ; ông cụ trước đã mất ở đấy, và tuy là tối thứ ba chị ngủ trong buồng này, chị vẫn rùng mình khi nghi đến chuyện đau buồn đã qua, đến cảnh cô đơn mà chị chưa chịu quen. Hai tối trước chị cũng ngủ ở đấy, nhưng ngủ với mẹ — Chị biết rằng rồi mình cũng sẽ tự chủ được nhưng trước khi ở một mình trong gian phòng này, chị muốn nghe một lần nữa những tiếng nói đầy sinh lực và âm vang của anh mình và của Xin-xốp, và dự định nói bất cứ gì trong một phút.

— Các anh chưa ngủ à? — chị hỏi.

— Chưa — Ác-tê-mi-ép nói — Gì thế?

— Trước hết chúc các anh ngủ ngon — Ma-sa nói phía bên kia cánh cửa — Sau, để biết mấy giờ phải đánh thức anh dậy?

— Không cần phải đánh thức. Mai, tôi ngồi ở khán đài tôi có thể dậy muộn hơn cô, hồi tám giờ. Cô có thể ngủ yên được.

— Được — Ma-sa nói — Em ngại mai anh dậy quá muộn. Lúc đi em sẽ để đồng hồ báo thức bên cạnh anh, trên ghế ấy.

— Cảm ơn cô.

— Còn anh, anh I-văng - Ma-sa vẫn tiếp tục nói qua cánh cửa — em sẽ gọi anh vào hồi bảy giờ, lúc em đã sẵn sàng đâu vào đấy cả rồi. Chắc anh mặc quần áo cũng không lâu lắm.

— Em có thể tin chắc thế được — Xin-xốp nói.

— Anh có thể ngủ thêm nửa giờ nữa. Đêm qua anh đã thức làm báo rồi từ tòa báo, ra ga ngay.

— Đúng — Xin-xốp hết sức cảm động.

Anh còn muốn nói thêm một điều gì để bộc lộ rõ hơn tình cảm của mình, nhưng trong khi anh đang nghĩ thì Ma-sa tắt đèn ngoài và đi về buồng chị.

Khi đã về buồng mình, hay đúng hơn là buồng mẹ, chị tháo giày và nằm dài trên giường, không cởi quần áo, chân co lại và tay tì vào cằm, mơ mộng.

Chụp đèn đầu giường phủ một chiếc khăn quàng nhỏ của bà cụ, bằng len rất mịn; một đốm lửa trại tí hon hình như bập bùng dưới đáy mảng sương mù đó nhắc nhớ chị thời kỳ, ít lâu sau khi đến Com-xô-môn-scơ trên sông A-mua, buổi tối chị đứng ngắm ánh lửa trại, và tự nói với mình rằng tất cả đều tốt đẹp, mình đến đây thật là đúng, nhưng đồng thời vẫn bâng khuâng nhớ đến đời sống ở nhà.

Chị đến Com-xô-môn-scơ giữa lúc việc xây dựng thành phố sôi nổi. Ban chấp hành thành đoàn thanh niên cộng sản đã rời bỏ căn nhà gỗ đến một căn nhà rộng hai tầng. Nhưng trước khi Ma-sa có thể bắt đầu vào nhà máy làm việc, cần phải hoàn thành việc xây dựng chị tham gia những công việc linh tinh nhất, từ việc đào đất đến việc trát tưởng. Nhà máy dựng ở một khu ngoài thành phố, giữa rừng, và những đoàn viên thanh niên cộng sản, cũng như những thiếu niên tiền phong ở Côm-xô-môn-scơ, phải sống qua mùa xuân, mùa hè và mùa thu năm đầu tiên dưới lều vải, sưởi quanh những đống lửa trại và để nguyên cả quần áo mà ngủ.

Thời kỳ đó, Ma-sa mới chỉ trải qua một khoảng đời con gái ngắn ngủi: bảy năm ở nhà trường, hai năm làm thợ phay ở xưởng dụng cụ của cùng nhà máy, nơi cha chị đã làm việc cho đến lúc chết, và một năm học trong một trường kỹ thuật vẽ điện cơ.

Theo ý ông cụ, chị hoàn toàn không bị bắt buộc phải đi Com-xô-môn-scơ, nhất là trước khi tốt nghiệp. Nhưng chị tha thiết đi vì chị có nhiều bạn, trong số những đoàn viên thanh niên cộng sản, cũng đi Com-xô-môn-scơ và vì việc đó đối với chị có vẻ thích thú và lãng mạn. Khi ông cụ bà cụ và cả ông anh nữa, lúc đó về phép biết quyết định của chị, tất cả đều tranh luận với chị... trong thảo luận sôi nổi, chị tìm đủ mọi lý do để chứng minh rằng Viễn Đông là nơi khó khăn nhất vậy đấy là nơi mà những đoàn viên thanh niên cộng sản cần phải đi đến, chị không thuyết phục nổi gia đình, nhưng tự rút ra kết luận là mình không thể làm gì khác ngoài việc đi.

Mãi đến lúc cuối cùng đêm trước khi đi chị mới nói với Xin-xốp. Chị không sợ anh làm chị thay đổi ý kiến, chị biết tính nết của anh, thà anh chịu chết chứ không làm chị nản lòng — nhưng đến phút cuối cùng, chị vẫn sợ thổ lộ với anh vì chị hôn anh lần thứ nhất, lần thứ nhì và lần thứ ba mới chỉ cách đây vài ngày. Buổi tối, hai người đứng hàng giờ dưới cửa sổ phòng Ma-sa, và chị đợi mãi anh nói một cái gì để có thể trả lời anh rằng tất cả cái đó chỉ là chuyện vớ vẩn, rằng anh phải chờ đợi và thử thách tình cảm của mình. Nhưng mãi anh chẳng thốt được một lời, và như thế khiến cho Ma-sa không đưa ra được những câu mà chị đã chuẩn bị quá cẩn thận từ trước.

Giữa thời gian ấy, chị quyết định đi; ngày khởi hành đến gần và anh vẫn chưa biết gì cả. Sau cùng, lấy hết can đảm, chị quyết định nói với anh. Xin-xốp không nói gì nhưng mặt anh tái hẳn đi, hỏi chị đi chuyến tàu nào và ở toa số mấy.

Rất nhiều người ra ga tiễn chị: các bạn học, bạn làm ở xưởng cả ông anh, mấy ngày nữa cũng sắp đi đến đơn vị ở Trung Á, ông cụ, lầm lì dứt khoát không bằng lòng cho chị đi và bà cụ muốn tỏ ra vẻ sung sướng đã cố gắng đền độ mỗi lần nhìn thấy nét mặt tươi cười của bà, nước mắt chị lại trào ra.

Mưa trút nước như những trận mưa chỉ có về mùa xuân, nhưng Xin-xốp vẫn đứng đó dưới mưa, người lom khom, cổ áo quá ngắn kéo bẻ lên, tay rét run thọc sâu vào túi. Anh đã tặng Ma-sa một bó hoa nhỏ rồi đứng đây, im lặng, phía sau mọi người, mặt tái nhợt như lúc chị báo cho biết tin chị ra đi.

Khi tàu sắp chuyển bánh, anh đột nhiên rẽ mọi người ra đến bậc lên xuống nơi Ma-sa đứng, cầm tay chị không nói năng gì và dắt chị ra một chỗ, cách đấy dăm bước.

— Ma-sa — giọng anh nói bỗng làm cho người con gái trẻ quên bẵng đôi vai thụt so vào, chiếc cổ áo kéo bẻ lên, mái tóc dính chặt, để những giọt nước mưa chảy xuống mũi trông rất buồn cười — Ma-sa, anh nhắc lại, anh yêu em. Em hãy hứa với anh là em sẽ làm vợ anh.

Ma-sa rùng mình — Chị đưa tay quàng lấy cổ Xin-xốp, vè thu hết can đảm hôn anh thật mạnh vào mắt, vào môi.

— Em hãy nói đi, em có đồng ý hứa với anh không? — Xin-xốp nhắc lại.

— Anh hãy im đi, im đi! Anh có nghe thấy em nói không, im đi — chị nói thều thào, sợ hãi, và vẫn tiếp tục hôn anh.

Đột nhiên chị bỗng thấy quên hết tất cả những lời chị đã chuẩn bị cho dịp này, như chưa hề nghĩ đến bao giờ. Chị chỉ mong ước một điều, anh đừng nói một lời nào nữa, anh im ngay tức khắc.

— Anh đừng nói nữa, em van anh... Đồng ý... em không biết, nhưng anh hãy im đi, em van anh — chị nhắc lại, vừa nhìn anh, hốt hoảng.

— Em không đi nữa à? — Ác-tê-mi-ép nói, vừa đặt tay lên vai chị với nụ cười luôn luôn riễu cợt. Chị quay đầu lại và nhìn thấy một trong những cửa sổ toa tầu từ từ lướt qua trên vai chị. Bước gấp mấy bước, chị đến chỗ toa mình và nhảy lên bậc tầu. Tất cả đám người ra tiễn chị đi theo con tàu. Từ bậc lên xuống, níu một tay vào thành tàu, chị còn thì giờ ôm mẹ và cha, đưa tay cho Pôn, và cho một người nào khác. Xin-xốp không đụng đậy vẫn đứng sững, ở ngay chỗ mà chị đã từ biệt anh, và vừa nhìn theo chị, vừa ngậm chặt một điếu thuốc lá và đánh hết chiếc diêm này đến chiếc diêm khác tắt ngấm dưới mưa.

Chị viết thư cho anh trước nhất. Anh đã đặt ra với chị một câu hỏi, và chị cảm thấy không thể không trả lời — Bức thư này chứa đựng những cảm tưởng đầu tiên của chị tô điểm thêm cho sự vật, làm cho nó tăng thêm vẻ thích thú hơn là trong thực tế. Chị muốn làm cho anh tưởng rằng chị rất sung sướng và rất vui vẻ nữa, trong khi thật ra khó khăn còn đầy rẫy chung quanh chị và chị cũng cảm thấy hơi buồn. Còn về câu hỏi chủ yếu, ngay sau khi cầm bút viết thư, vẫn chưa rứt khoát, chị để sau sẽ trả lời. Trong thư chị viết:

«Từ biệt I-văng thân yêu, em nóng lòng đợi tin anh. Còn về câu chuyện nói với nhau ở ga, chúng ta sẽ cùng suy nghĩ chung, anh và em, khi nào em trở về».

Hai tháng sau, chị nhận được thư trả lời: một bức thư rất dài và lời lẽ rất dễ thương, nhưng không một chữ nào nhắc đến chuyện Xin-xốp hỏi chị ở ga. Anh muốn được chị hứa sẽ lấy anh, mà chị chỉ hứa là sẽ suy nghĩ. Về phía mình, anh cũng không thể thêm gì vào điều anh đã nói. Chị giải thích sự im lặng của anh đại khái là như thế, và chị không lầm. Suốt bốn năm trời, trong tất cả những bức thư anh viết không có một chữ nhắc đến chuyện đó.

Hai năm sau, khi chị nhận được một bức thư của anh báo tin là anh đã tốt nghiệp ở trường báo chí và đi Vi-a-dơ-ma, chị nghĩ là anh đã lấy vợ. Sau khi kết luận nhanh chóng là sự việc xảy ra như thể, chị tự bảo mình rằng, xét cho cùng, việc đời thế tất phải xảy ra như thế, anh ấy hoàn toàn có quyền và xử sự rất phải vì hai người ở xa nhau lâu quá. Đi đến kết luận hợp lý đó, chị buồn mất hai ngày. Sau, chị lại nảy ra ý kiến đọc lại bức thư và hiểu ra rằng tất cả chuyện Xin-xốp lấy vợ chị hoàn toàn là tưởng tượng. Một người đàn ông có vợ không thể viết cho một người đàn bà nào ngoài vợ mình những bức thư như chị đã nhận được, trong đó anh phơi bầy tất cả cuộc đời của mình, kể hết những thành công thất bại, anh nói về những sách anh đọc, những câu chuyện trao đổi, bộ mặt của thành phố Vi-a-dơ-ma, cảm giác đầu tiên của anh (rất tốt) đối với đồng chí chủ hút, ý anh muốn đi Tây-ban-nha, cùng quyết định không làm thơ nữa vì dù sao thì nó «cũng không đi đến đâu cả» và dự định viết một cuốn tiểu thuyết lớn nhan đề là «Hồi ký của một nhà báo tỉnh nhỏ».

Không một chữ nào trong bức thư này, cũng như trong những bức thư trước, nói đến tình yêu, nhưng Ma-sa nghĩ rằng nếu Xin-xốp có thể nói với chị tất cả những điều đó, những điều chính là toàn bộ cuộc đời của anh, thì không còn gì cho người đàn bà kia, nếu người đó có thật.

Không còn mảy may nghi ngờ gì, anh chưa lấy vợ. Thật là ngốc! Dù sao, nếu chị lấy chồng, chị cũng không thể viết cho ai ngoài chồng mình những bức thư như thế.

Dòng dã bốn năm trời, Xin-xốp viết thư cho chị rất đều, cứ mười lăm ngày một bức. Lúc thì tương đối ngắn «chỉ nói về một việc gì nhất định» như anh nói, lúc thì rất dài, nói về tất cả một lúc. Anh đã bắt đầu ngay bằng những câu «Chào em, hãy chuẩn bị hết tinh thần. Hôm nay, anh có thì giờ và anh sẽ nói tất cả mọi chuyện».

Chị đặc biệt thích những bức thư đó. Chị thấy hình như mình được ngồi cạnh chuyện trò với anh thoạt tiên ở nhà sinh viên, ở Mạc-tư-khoa, rồi trong phòng anh, ở Vi-a-dơ-ma, mà theo yêu cầu của chị anh đã tả chi tiết, có chỉ dẫn về tất cả mọi thứ đồ đạc trong đó. Rất có thể là khi viết những bức thư này ngoài ý muốn kể đời mình cho chị nghe, anh vô tình thỏa mãn sự tha thiết được viết của anh, được ghi lại những cuộc tiếp xúc với mọi người, trình bày những nhận xét và ý nghĩ tất cả những thứ tất yếu nằm trong cuộc đời viết báo của anh, nhưng lại không thể có cho trong bốn trang báo nhỏ của tờ «Sự thật Vi-a-dơ-ma».

Năm này sang năm khác, thư của Xin-xốp trở nên một cái gì cần thiết với Ma-sa mà chị càng ngày càng thấy không thể thiếu được.

Một năm sau khi đến Côm-xô-môn-scơ, trong một lúc thân mật, chị đưa cho một người bạn, Ri-ta A-cô-pô-va, xem một bức thư của Xin-xốp. Muốn làm cho Ri-ta chia xẻ tình cảm của mình, nhưng đồng thời lại khó nói, chị đưa cho bạn bức thư và với điệu bộ cố làm ra thản nhiên, chị nói:

— Đây có một anh chàng viết thư cho mình. Cậu đọc xem có thú không?

Ri-ta đọc rất lâu và chăm chú.

— Đứng đắn đấy! Chị nói.

Chị thích câu nói đó, mà chỉ họa hoằn Ri-ta mới dùng để hết sức khen ngợi một người. Ri-ta, nói chung là một người phụ nữ nghiêm nghị, và Ma-sa làm việc dưới quyền điều khiển của chị ta. Lúc đầu Ma-sa vào làm thợ lắp máy, và sau khi học xong chương trình những lớp buổi tối, chị được chuyển làm thợ điện ở bộ phận do Ri-ta phụ trách.

— Cậu không nhận được thư của anh chàng ấy nữa à? — Một hôm vào khoảng gần một tháng sau, tự nhiên Ri-ta hỏi chị.

— Có.

— Đưa xem nào.

Ma-sa đưa chị xem một bức thư khác của Xin-xốp. Và chẳng bao lâu anh trở nên một người vô hình của thành phố Com-xô-môn-scơ trên sông A-mua, người thuê nhà thứ ba của phòng Ma-sa và Ri-ta.

— Xin-xốp nhà cô không khen cô đâu — Ri-ta nói mỗi khi Ma-sa có một quyết định mà chị thấy hình như ít hợp lẽ. Hay, ngược lại — Xin-xốp nhà cô chẳng phản đối đâu — mỗi khi Ri-ta muốn tán thưởng việc làm của Ma-sa.

Nhưng, mặc dù thư từ trao đổi liên tục trong bốn năm đã tạo nên sự gần gũi trong tư tưởng Ma-sa, thời gian không phải trôi qua không để lại dấu vết. Chị bắt đầu quên nét mặt của anh, mầu tóc, mầu đôi mắt. Câu hỏi mà anh đặt ra bốn năm trước hình như đã xa quá lắm rồi. Và ý nghĩ một ngày kia sẽ trở về gặp và làm vợ anh đối với chị ngày càng trở nên ít có hy vọng thực hiện, kỳ lạ nữa là đằng khác. Khó mà có thể nói được con đường mà cuối cùng người con gái trẻ sẽ chọn là thế nào, nếu ông cụ chị không mất đột ngột, như điều vẫn thường xảy đến cho những người suốt đời không đau ốm gì, ông cụ bị bệnh quật ngã nhanh đến nỗi Ma-sa nhận được gần như là cùng một lúc hai bức điện của anh mình; bức thứ nhất nói «Về, bố ốm nặng» và bức thứ hai báo tin ông cụ mất.

Ma-sa, điên lên vì đau khổ, nhưng cũng vẫn do dự chưa muốn về, một bức thư của mẹ đã khiến chị quyết định hẳn. Bà ít khi viết cho chị. nhưng lần này, bức thư ngắn của bà làm chị khóc suốt đêm.

«Hôm nay là ngày sinh nhật của mẹ, năm mươi lăm tuổi — con quên rồi. Pôn bận học ở trường đại học. Có một mình mẹ ở nhà. Mùa xuân này, nó học xong chắc là phải đi. Trên đời mẹ chỉ còn có hai con. Nếu có thể, con cố thu xếp về nhà dù chỉ là nghỉ phép, hãy gần mẹ ít lâu. Sau hết, tùy con làm mà ý con cho là phải nhất. Mẹ cũng không muốn làm lỡ cuộc đời của con!

Ma-sa trả lời thế nào chị cũng về. Mặc dù chị chưa biết là có về hẳn không; đến tháng tư chị được nghỉ phép sáu tháng, quyền lợi chị được hưởng sau bốn năm làm việc, chị sẽ về, chị báo trước đoàn thanh niên cộng sản là chị về nhà và thành thật nói thêm là có thể chị không trở lại nữa. Chị hoàn toàn thấy rõ ràng ngoài lý do bức thư của mẹ, ý nghĩ rằng anh mình sắp sửa đi xa Mạc-tư-khoa, và ý muốn thiết tha được sống lại ở thủ đô ít lâu, quyết định của chị một phần lớn còn bị chi phối bởi khao khát được gặp lại Xin-xốp, được biết anh ra sao và quyết định về quan bệ giữa hai người.

Vừa sợ vừa mong mỏi sự gặp gỡ đó, chị tránh không trả lời bức thư cuối cùng của anh. Ngày đến Mạc-tư-khoa, hôm sau, và cả ngày hôm đó nữa, chị vẫn cảm thấy khao khát muốn gặp và muốn hoãn giờ phút đó một ít lâu.

«Mình ngốc quá!» chị nằm dài trên giường, vừa nghĩ, vừa hồi hộp tưởng tượng không biết ngay hôm sau, lúc đi biểu tình chị sẽ giới thiệu Xin-xốp như thế nào với Ri-ta A-cô-pô-va, một người đã từng cảm phục những bức thư của anh ở Com-xô-môn-scơ và luôn luôn đứng về phía anh trong những lúc thảo luận về tương lai Ma-sa.

«Chắc anh ấy cũng không ngủ được» chị nói một mình, gần thiu thiu ngủ, chị nghĩ cần phải dậy tắt đèn, cởi quần áo và nằm đắp chăn, nhưng cũng đã có cảm giác là chị không đủ sức làm những việc đó.

— Ma-sa! — Ác-tê-mi-ép nói khẽ lúc bước vào phòng.

— Gì thể? — Ma-sa nửa tỉnh nửa mê, giật mình hỏi.

— Chẳng có gì cả. Anh không ngủ được — Ác-tê-mi-ép trả lời vừa ngồi xuống giường, cạnh em — Thật thế. Xin-xốp mệt, đã ngủ từ lâu; còn anh, mới đầu đọc báo và sau ngồi không làm gì cả, năm ngón tay lùa trong mái tóc hung, nghĩ đến tất cả mọi thứ lẩn quẩn trong đầu trước lúc ra đi.

— Vậy thì anh đến đây làm gì, anh tóc hung kia?

Chị nói giọng ngái ngủ, nhớ lại danh từ trên mà chị dùng để trêu anh hồi nhỏ và sau này, trong những năm lớn lên thành một lối gọi trìu mến.

Ác-tê-mi-ép đến định kể với em về chuyện mình đi, và nói với cô ta về điều mà từ ngày hôm đó, hình như đã trở nên một việc rõ ràng đối với anh, anh sẽ đi một mình — Nhưng thấy em đương gà gật, anh không nói gì về chuyện ấy và chỉ hỏi:

— Cô bằng lòng chứ?

Trong giấc ngủ chập chờn, Ma-sa hiểu rằng câu hỏi đó dính đến Xin-xốp, nhưng chị không muốn và không thể nói chuyện đó ngay với cả anh mình vào lúc này. Chị giả vờ ngủ lại, ngoảnh đầu và vùi hơi thở ấm vào lòng bàn tay to và cứng của anh, để bên cạnh gối. Dăm phút sau, chị ngủ thật.

Ác-tê-mi-ép nhẹ nhàng rút tay ra, đứng dậy và đi về phía cửa sổ — Cửa sổ buồng anh ngủ mở ra phía sân, đây là chiếc cửa sổ duy nhất của ngôi nhà nhìn ra phố. Những khung kính rung khe khẽ, pháo binh người ngựa kéo đi rậm rịch ngoài phố.

Ác-tê-mi-ép nhìn về phía em, thấy Ma-sa ngủ say, anh kéo rèm và để mở một cánh cửa sổ. Tất cả âm thanh giờ phút này vang đến tai anh: lệnh chỉ huy, tiếng sắt móng ngựa va vào mặt đường tia lửa bắn lên như mưa, tiếng bánh lộc cộc quay nặng nề. Đội ngũ pháo binh như dài vô tận trong những phố vắng đêm hôm khuya khoắt. Mặt trăng tiến nhanh trong những áng mây, và đường phố, lúc sáng, lúc chìm trong tối, ầm ã tiếng động của những cỗ pháo lăn trên mặt đường và âm vang ngắn của những lệnh chỉ huy, có một cái gì vừa vui, vừa rờn rợn, vừa trang trọng, cùng một lúc.

CHƯƠNG IV

Mồng Một tháng Năm 1939. Những đám mây ùn lên trên thế giới theo một tốc độ nhanh đến mức không còn phải là chuyện một từ ngữ bóng bẩy mà các nhà báo tất cả mọi nước đôi lúc vẫn thường dùng nữa. Thế giới đi tới chiến tranh như một con tàu lao vào đường hầm, không gì cản được.

Nói cho đúng ra, chiến tranh bắt đầu đã từ lâu rồi. Từ tám năm nay ở Mãn Châu, và từ ba năm nay, trên khoảng còn lại của lãnh thổ Trung Hoa, quân Nhật gây chiến trên một khoảng đất mênh mông, rộng gắp sáu lần tất cả nước Nhật. Chúng tiến nhanh vào nội địa Trung-quốc ở khắp mọi nơi mà chúng gặp lực lượng chiến đấu của quân Quốc dân Đảng. Nhưng chúng dẫm chân tại chỗ trong những tỉnh chúng phải đương đầu với Bát lộ quân.

Chín tháng trước ngay Một tháng Năm này, trên một giải đất hẹp cách Vơ-la-đi-vô-xtốc không xa mấy, do cái người ta gọi là «cuộc xô xát ở biên giới vùng hô Hat-xan» giữa quân Nhật và quân đội Liên-xô, cả hai bên đã có bốn nghìn người chết và bị thương.

Ở châu Âu, Đức và Ý, không tuyên bổ chiến tranh, đã dìm nước Cộng hòa Tây-ban-nha trong máu. Hàng trăm nghìn mộ chiến sĩ ngổn ngang trên đất Tây-ban-nha. Ở Ma-đơ-rít, ở Va-lăng-xơ, ở Bác-xơ-lon và trong nhiều tỉnh khác, tòa án quân sự đưa hàng loạt người cộng sản ra trước mũi súng. Trong rừng núi miền A-stuy-ri và miền Ang-đa-lu-đi du kích liên tục tấn công quân đội phát-xít và bọn cảnh sát.

Khoảng trung tuần tháng tư, chính phủ các nước Anh, Pháp đề nghị với Mạc-tư-khoa thiết lập một hệ thống an toàn tay ba để bảo đảm hòa binh ở châu Âu. Theo thâm ý của Anh, Pháp, trong hệ thống này chủ yếu là Liên-xô phải gánh lấy trách nhiệm bảo đảm hòa bình và người ta đùn cho Liên-xô phải đánh nhau với Đức trong bất cứ trường hợp nào. Trong khi mở những cuộc đàm phán, chính phủ Anh đứng đầu là Săm-béc-lanh, chính phủ Pháp đứng đầu là Đa-la-đi-ê, và chính phủ Mỹ nấp đằng sau, đều nhất trí thầm mong có thể hướng từ Tây sang Đông theo mũi tên chỉ thẳng tới Mạc-tư-khoa, con tàu bọc sắt của chủ nghĩa phát-xít Đức, không ngừng lại dọc đường.

Trong những điêu kiện ấy, việc hàng trăm hàng nghìn chiến sĩ chống phát-xít Tây-ban-nha, sau khi thất bại, sang lánh nạn trên lãnh thổ nước Cộng hỏa Pháp, bị ném vào các trại tập trung không khác bao nhiêu những trại mà Hít-le mở ra trên đất hắn cho những chiến sĩ chống phát-xít Đức, cũng chẳng có gì lạ.

Chùm trong chiếc áo khoác bằng da đã cũ, I-ăng Pê-tơ-ra-sếch nằm dài trên cát giá lạnh trong đêm. Một mô đất nhỏ che cho anh chống gió buốt; anh đắp mô đất đó ban ngày, trước cơn sốt rét.

Ở nơi anh nằm, đi một cây số là đến biển, hai mươi cây số là đến biên giới Tây-ban-nha và ba nghìn cây số là đến Mạc-tư-khoa. Nhưng cách hai trăm thước là hàng rào dây thép gai, đằng sau đó bọn lính Xê-nê-gan và cảnh sát Pháp đương tán chuyện, lửa thuốc lá chọc thủng màn đêm.

Pê-tơ-ra-sếch từ ba tháng nay ở trại Ác-giơ-lét, một trong những trại mà chính phủ Pháp tập trung những chiến sĩ của quân đội Cộng hòa Tây-ban-nha và những người dân lánh nạn miền Ca-ta-lô-nhơ.

Nói cho đúng hơn, thì Ác-giơ-lét cũng chưa hẳn là một trại, mà chỉ là một mẩu bãi biển ba phía rào dây thép gai còn một phía là biển và lại một lần dây thép gai nữa. Sau hàng dây thép gai, là những đống gỗ, nguyên tắc là dùng để xây dựng lán trại, nhưng thời gian khởi công xây dựng cứ lùi mãi, lùi mãi và người ta cho là bình thường việc mỗi tối có hàng mươi, mười lăm người chết vì rét, vì đói và vì tất cả mọi thứ bệnh tật.

Gió, sức gió và hướng gió là những sự kiện rất quan trọng. Hôm đó, biển động dữ và gió, lạnh và ẩm, thổi từ phía biền tung hàng nắm cát vào mắt.

Pơ-tơ-ra-sếch rát khô sau những cơn sốt rét; anh cảm thấy yếu đến độ như không còn đủ sức co ngón tay lại nữa. May là anh còn có chiếc áo khoác cũ bằng da này; đó là một vật quý ở Ác-giơ-lét, vì ở đây dốc tất cả cơ nghiệp mình còn mang trong người ra và thêm khẩu phần ăn cho ba ngày cũng chỉ đổi được một chiếc áo sợi, không dày lắm.

Ngót một tháng nay, Pơ-tơ-ra-sếch cho một anh bạn người Bác-xơ-lon có vợ ốm gần chết, mượn chiếc áo. Chị ta chết cách đây năm ngày, và anh bạn đưa lại áo trả cho Pê-tơ-ra- sếch. Lấy lại được chiếc áo khoác, anh cũng đỡ lạnh trong nhưng lúc lên cơn sốt và anh bắt đầu hy vọng rằng, khi cuối cùng đến lượt anh được lĩnh ký-nin (người ta phát sẵn từng tí ky-nin và ủy ban cứu tế của trại dành ưu tiên cho đàn bà và trẻ con) anh sẽ chiến thắng bệnh tật và bình phục.

Ngoài chiếc áo khoác da, Pê-tơ-ra-sếch còn có bộ quân phục của quân đội Tây-ban-nha, cũ đến độ sắp không dùng được nữa sau ba tháng nằm trên cát, đôi giày thủng, chiếc ca-lô, con dao, một phóng-sét, một cùi-dìa, một cà-mèn mà không phải ngày nào anh cũng dùng đến ở Ác-giơ-lét, và giấy hộ chiếu công dân nước Cộng hòa Tiệp-khắc, hoàn toàn vô ích đối với anh, vì nước Cộng hòa Tiệp-khắc không còn nữa đã thay thế bằng chính quyền bảo hộ vùng Bô-hem và Mo-ra-vi của Hít-le mất rồi.

Đối với một người Tiệp từng chiến đấu trong những binh đoàn quốc tế, chính phủ bảo hộ đó chỉ có thể hiến cho họ một khả năng là nhà tù; không còn phải là chuyện tự nguyện trở về, mà là trao trả lại cho bọn cầm quyền Đức. Hít-le còn có thể đòi hỏi hơn thế nữa, mà không phải chính phủ Pháp sẽ phân đối những ý muốn của hắn. Từ ba năm nay, chính phủ Pháp đã thỏa mãn hết ý muốn này, đến ý muốn khác của bọn phát-xít. Pê-tơ-ra-sếch không lạ gì điều đó, sau hai năm rưỡi chiến đấu ở Tây-ban-nha và mấy tháng ở trại.

Trong số bảy vạn người bị cầm tù, màn trời chiếu đất ở Ác-giơ-lét, Pê-tơ-ra-sếch thật ra chỉ là một hạt cát, phải lâu lắm người ta mới có thể tìm được anh, nhưng để đề phòng cẩn thận, anh cũng cứ chôn hộ chiếu xuống cát — Anh không muốn hoàn toàn hủy bỏ nó. Dù sao anh cũng hy vọng một ngày kia những chiến sĩ trong các binh đoàn quốc tế mà Tổ quốc hiện nằm trong tay bọn phát-xít Đức, Ý, Áo, và thêm vào gần đây Tiệp-khắc và Ba-lan (chính quyền Rích-dơ Xmi-gli cũng đã tuyên bố đặt họ ra ngoài vòng pháp luật), sẽ tìm thấy một xó đất không phải là bãi biển Ác-giơ-lét này để sống.

Pê-tơ-ra-sếch nhớ một buổi sớm, không thú vị lắm, ngoài mặt trận, trên bờ con sông Xe-gơ-rơ, mùa thu năm ngoái, tiểu đoàn anh thời kỳ đó được bổ sung đầy đủ bằng những tân binh Tây-ban-nha và sát nhập vào một sư đoàn Tây-ban-nha. Chính trị viên Ri-sa Bô-ơ người Đức, báo cho họ biết quyết định của chính phủ Tây-ban-nha giải tán vĩnh viễn những đơn vị quốc tế hiếm hoi còn lại trong quân đội Cộng hòa và chuyển về hậu phương chiến sĩ và cán bộ của nhũng đơn vị đó. Chính phủ Tây-ban-nha cảm ơn họ về những công việc quang vinh họ đã cống hiến và hứa sẽ làm mọi điều cần thiết để giúp họ trở về Tổ quốc.

— Thế còn những người không có Tổ quốc thì sao? — Từ trong hàng, Vi-ét-dơ-man người Áo, thuộc đơn vị Pê-tơ- ra-sếch, la lên.

— Tất cả mọi người đều có một Tổ quốc, Bô-ơ ngắt lời. Đồng chí, đồng chí cũng có một Tổ quốc nhưng không may lại cùng với Síc-ken-gơ-ru-bơ (Ví-ết-dơ-man, quê ở Brao-nô, sinh quán của Hít-le).

— Đấy không phải là điều tôi muốn hỏi — Vi-ét-đơ-man trả lời bình tĩnh — tôi chỉ muốn biết người ta phải làm gì khi người ta không biết đi đâu cả.

— Tôi hy vọng rằng không một tên khốn kiếp nào trong ủy ban không can thiệp lại sẽ bắt được tôi dời khỏi đây đi Đa-sô — Bô-ơ nói — và tôi nghĩ rằng nước Cộng hòa Tây-ban-nha sẽ không từ chối tôi quyền được chết cho nó, ở đây cũng như ở chỗ khác. Tôi đã nói xong. Rốt phơ-ron-tơ!⁽¹⁾

Anh đứng lại mấy giây, nắm tay giơ lên trời rồi từ những hòm đạn anh vừa trèo lên, bước xuống.

Cả ngày diễn ra trong không khí chuẩn bị rời mặt trận. Bô-ơ lập một danh sách những người không biết đi đâu và lên đề nghị ban tham mưu sư đoàn cho để họ ở lại mặt trận.

Từ tám tháng nay, tiểu đoàn không ngừng chiến đấu. Trong số những người phải đi, một số đã mỏi mệt và ý nghĩ rời bỏ tiền tuyển cũng không làm cho họ khó chịu; nhưng tình đồng đội ngoài mặt trận, khiến họ không muốn nói nhiều.

Một số khác nghĩ rằng điều vừa xảy ra là không thể tránh được và không muốn nhắc nhở đến quyết định của chính phủ Tây-ban-nha. Đó là một việc đã rồi, không ai có thể thay đổi được.

Một số khác nữa, phẫn nộ, định gặp ban tham mưu các binh đoàn quốc tế trình bày quan điểm của mình và yêu cầu được trở lại mặt trận.

⁽¹⁾ Chữ Đức Rot Front nghĩa là mặt trận đỏ. Những chú thích nào không có ghi N.D. đằng sau là chú thích của người dịch tiếng Việt.

Tối hôm đó, tiểu đoàn, được hai đại đội dự bị gồm tân binh thay thế, định ngủ đêm trong một khu rừng, không xa mặt trận lắm, và xe cộ cùng đã đợi sẵn để hôm sau chở họ đi Bác-xơ-lon. Bọn phát-xít hình như biết rõ tình hình, và có lẽ chúng biết rõ thật, liền mở một cuộc tiến công. Chúng tiến chớp nhoáng trên nhiều cây số.

Những người của các binh đoàn quốc tế, nghe kèn báo động gấp rút chia nhau súng trường và súng máy đã chuẩn bị để mang về Bác-xơ-lon, họ tiến đến điểm gần nhất nơi quân thù đã chọc thủng trận tuyến, phân tán nhau ra và tiến công bọn phát-xít kịch liệt đến mức bắt buộc chúng phải rút lui mười cây số, mất tất cả đất đai đã chiếm lĩnh, và ngoài ra còn mất thêm hai vị trí nữa.

Bô-ơ đến giữa lúc đang tấn công, mãi đến sáng mới tập họp được người của mình, trong khu rừng. Đoàn xe vẫn đợi đó. Trong số phải về, hai mươi bảy người hy sinh và chín trong số ở lại. Bô-ơ mang ở ban tham mưu sư đoàn về bản danh sách những người phải ở lại: 42 người. Chỉ còn 33, thuộc 5 dân tộc khác nhau: 13 người Đức, 6 Ý, 2 Áo, 3 Tiệp, 9 Ba-lan. Những người đi là dân của 8 nước: Anh, Pháp, Mỹ, Hòa-lan, Ru-ma-ni, Bỉ, Mếch-xích và Na-uy. Danh sách còn gồm một người Đan-mạch, Gốt-phơ-rít Giang-xen, nhưng anh bị hy sinh hồi đêm trong đợt tiến công.

Pê-tơ-ra-sếch ở trong số 33 người ở lại. Họ không được ở cùng với nhau nữa vì phải phân tán vào những trung và tiểu đoàn khác nhau của một sư đoàn Tây-ban-nha. Pê-tơ-ra-sếch được giao cho chỉ huy một trung đội công binh. Điều đó không có gì khiến anh không hài lòng; trong binh đoàn quốc tế anh luôn luôn thích dùng chất nổ và đã nhiều lần đi phá cầu ở hậu phương quân đội Phơ-răng-cô.

Chưa được một tuần người ta lại gọi anh lên để báo cho anh biết sắp chuyển sang công tác mới, nhưng cũng không nói rõ là công tác gì. Trước khi đi, anh đến từ biệt Bô-ơ đang chỉ huy một đại đội Tây-ban-nha.

Giao thông hào nơi Bô-ơ lượn vòng một quả đồi lớn lởm chởm. Dưới thấp, một khe trũng ngăn cách quả đồi này với một, quả đồi khác, cũng hiểm trở như thế, nơi đóng quân của bọn phát-xít. Thỉnh thoảng, người ta lại nghe tiếng nổ một viên đại bác cỡ trung bình, rơi chưa tới hay vượt quá giao thông hào chỗ Bô-ơ ngồi.

Đó là một khẩu đội của pháo binh Đức. Nó bắn có quy cách: thoạt đầu một loạt bắn thử với đạn cỡ 75 rồi đến tất cả các cỡ pháo, sau đó mười lăm phút im lặng và rồi tất cả lại bắt đầu theo trật tự như trên.

— Bọn Quốc xã này, chúng muốn chớp cái linh hồn chống phát-xít của mình đây — Bô-ơ nói, cười gằn, vừa lấy thuốc lá đen Tây-ban-nha nhồi tẩu. Mặt anh cau có — mặt trận ở điểm đó còn giữ được nhưng ở tất cả mọi nơi khác, tình hình ngày càng bi.

— Những binh đoàn quốc tế không còn nữa cũng là một điều đáng tiếc — anh nói, sau một lát im lặng — Không, cậu cần phải hiểu mình muốn nói gì. Tiểu đoàn mình cừ lắm, mình rất hài lòng về những đội viên của mình, và, nói chung, người ta sẽ không đến đây chiến đấu nếu người Tây-ban-nha không phải là những con người trung hậu. Nhưng dù sao, không còn các Binh đoàn quốc tế nữa cũng là một điều đáng tiếc. Tiểu đoàn mình nói đến mười lăm thứ tiếng khác nhau, nhưng mặc, tất cả đều hiểu nhau bằng tiếng nói duy nhất: tiếng nói của tình đoàn kết vô sản. Mình nói đúng không? Cậu, mình chắc là cậu ở Mạc-tư-khoa nhiều hơn mình. Mình chỉ đến đấy có một lần với một đoàn đại biểu công nhân năm 1927, nhân dịp kỷ niệm mười năm cách mạng tháng Mười. «Vô sản toàn thế giới, liên hiệp lại». Những chữ đó rồi cuối cùng một ngày kia sẽ thắng chủ nghĩa phát-xít! Và cậu hãy tin ở mình! tình đoàn kết của chúng ta ở đây ngoài mặt trận, đã là một sự kiện lớn lao — Bô-ơ kết luận, nắm tay giận dữ đấm xuống những mảnh đá thành hào, trong tiếng ầm ã của đạn nổ lần này khá gần. Anh lấy chiếc đồng hồ bọc ở trong túi ra, nhìn giờ và nói với một nụ cười chua chát:

— Viên đạn cuối cùng. Bọn phát-xít chết tiệt ấy sẽ để cho chúng ta mười lăm phút ngừng bắn. Cậu đi đi, vì đôi khi cũng có khi là chúng ngắm trúng những đường giao thông hào.

Không đứng dậy, anh nắm chặt tay Pê-tơ-ra-sếch, và đó là kỷ niệm mà Pê-tơ-ra-sếch nhớ mãi về người chính trị viên tiểu đoàn anh ngày trước, người công nhân luyện kim Ri-sa Bô-ơ, vào ngày mà anh nhìn thấy anh ta lần cuối cùng trên quả đồi ven bờ sông Xe-gơ-rơ, ngồi trong hầm, mồm ngậm píp, đầu trần, gần như hói, với một thoáng u uất ánh lên trong cái nhìn nghiêm khắc của cặp mắt xám.

Đến ban tham mưu quân đoàn, Pê-tra-sếch được chuyển sang một đơn vị biệt động. Đơn vị này, liên lạc với du kích bên kia mặt trận gần như làm tất cả mọi thứ việc. Pơ-tra-sếch thường là làm công việc chuyên môn của anh: phá đường sắt và cầu trên các đường giao thông. Đã hai lần anh tham gia tiến công những xe chở sĩ quan phát-xít và một lần, thủ tiêu một tên phản bội đi vượt trận tuyến.

Anh đi ghé qua Bác-xơ-lon nhiều lần độ hai hay ba ngày, Bác-xơ-lon xưa tươi vui và nay buồn và im lặng, đêm không điện và ngày không bánh. Nạn đói đã hoành hành ở đấy từ lâu, người ta không tìm thấy gì ăn. Một cốc rượu vang, mấy quả ô liu và một nửa bát cháo cá là tất cả khẩu phần hàng ngày của Pê-tơ-ra-sếch.

Ở đây một lần, anh có gửi một bức thư đi Mạc-tư-khoa nhờ một phi công người Nga, anh làm quen hồi còn ở Ma-dơ-rít chuyển. Anh phi công muốn Pê-tơ-ra-sếch viết thư bằng tiếng Đức và địa chỉ thì không đề gì ngoài số nhà và số phòng ghi trên một góc phong bì. Anh đề nghị Pê-tơ-ra-sếch dịch thử cho anh nghe và khuyên Pê-tơ-ra-sech xóa đi mấy chữ vì anh phải đi qua nước Pháp.

— Như thế, ngay cả bọn cảnh sát cũng có thể đọc thư cậu được — cuối cùng anh phi công nói, vẻ hài lòng — Còn về phố mình nhớ rõ là phố Ut-xa-si-ốp-ca rồi.

Cái làm anh phi công thú nhất là đoạn Pê-tơ-ra-sếch đề nghị Ác-tê-mi-ép chào hộ mình một cô M… nào đó, người thân nhất, người yêu nhất, cô M... không thể quên được, M... là để nói Mạc-tư-khoa. Đoạn này, chắc là Ác-tê-mi-ép hiểu.

— Khá lắm. Đi tìm xem cái cô M... này là ai, anh phi công gật gù, có thể là Ma-đờ-len, Mác-gơ-rit, hay Ma-ri. Ma-ri tiếng Đức gọi thế nào nhỉ?

— Ma-ri-a — Pê-tơ-ra-sếch nói.

— Và tiếng Tiệp.

— Cũng thế.

— Càng tốt.

Pô-tơ-ra-sếch tình cờ gặp anh ở ga Bác-xơ-lon, một giờ trước khi tàu chạy về phía biên giới nước Pháp và anh tức khắc viết thư. Hai người ngồi bên một chiếc bàn nhỏ bằng đá hoa trên những ghế đệm rơm đã thủng, trong quán ăn ở nhà ga, không người và đã từ lâu không bán gì nữa. Nhưng họ cũng tìm được một chai rượu vang.

Anh phi công còn ở trong túi dết một mẩu xúc xích.

— Phần còn lại của một gói quà từ Mạc-tư-khoa — anh vừa nói vừa để miếng xúc-xích lên bàn — một gói quà anh em gửi cho mình nhân ngày mồng 7 tháng một.

Miếng xúc-xích khô, hong khói, ngon tuyệt. Hai người lấy dao nhíp cắt nó ra từng khoanh nhỏ. Pê-tơ-ra-sếch không muốn để lộ ra là mình đói, còn anh phi công thì cố để phần nhiều nhất có thể được cho Pê-tơ-ra-sếch.

Khi loa báo tin tàu chạy, anh phi công xé mảnh giấy ghi thực đơn gói tất cả chỗ xúc-xích còn thừa nhét vào túi Pô-tơ-ra-sếch.

— Đừng dớ dẩn nữa, còn lâu cậu mới có thể được nếm xúc-xích Mạc-tư-khoa.

Vẫn đứng, hai người rót rượu một lần cuối cùng và chạm cốc.

— M, anh phi công nói, Ma-đơ-len, Mác-ga-rít, Ma-ri! Anh cười, và bỗng trở nên trang nghiêm anh nói thêm khe khẽ: «Chúc mừng Mạc-tư-khoa» và uống một hơi cạn cốc.

Pê-tơ-ra-sếch khó khăn lắm mới cầm được nước mắt. Nghĩ cho cùng, anh phỉ công này, anh hầu như là không quen biết, anh gặp anh ta năm hay sáu lần gì đó ở mặt trận Ma-đơ-rít và một lần ở đây, Bác-xơ-lon, nhưng anh ta từ Liên-xô đến và trở về Liên-xô. Chỉ một điểm đó; đối với Pê-tơ-ra-sếch, cũng đủ có thể coi anh thân hơn ruột thịt rồi.

— Thôi đến giờ rồi, anh phi công nói, vừa gài lại cúc áo khoác ngoài.

Anh không lộ vẻ gì xúc động, và Pê-tơ-ra-sếch, nước mắt đã sắp trào ra, tán thành thái độ ấy.

— Đừng ra sân ga nữa — anh phi công nói, khi thấy Pê-tơ-ra-sếch định theo tiễn chân — Thật ra chúng mình mặc thường phục cả, nhưng bọn vô lại trong Đạo quân thứ năm⁽¹⁾ chỗ nào cũng nhan nhản. Thôi chào bạn nhé! — Anh phi công đội lên đầu, trán đã hơi hói, một chiếc mũ đen lịch sự, mấy ngón tay cử động rất mau lẹ thử lại xem chiếc mũ đã thật đúng chỗ chưa, như đây vẫn còn là chiếc mũ kê-pi quân sự, quay đằng sau và bỏ đi. Vóc người cao lớn và gầy trong chiếc áo khoác đẹp, một túi du lịch mới nguyên cầm tay, người ta ngỡ anh là một tài tử đúng mốt một nhà vô địch thể thao vừa ở một cuộc đấu trở về.

Pê-tơ-ra-sếch biết rằng con người ấy đã từng hạ hơn chục máy bay Đức, Ý, nhưng trong bóng người đang đi ấy không có gì để lộ nghề nghiệp thật của anh.

Một tuần sau những người cuối cùng trong Binh đoàn quốc tế hiện đang nằm trong những đơn vị Tây-ban-nha bị gọi về hẳn. Từ tất cả mặt trận Ca-ta-lô-nhơ, sau những cuộc chiến đấu ác liệt đánh dấu bằng việc Ta-ra-gôn thất thủ, tập họp lại chưa được một nghìn người, số đông là người Đức, Ý và Ba-lan. Tất cả được thu xếp ở trong những căn nhà ngoại ô Bác-xơ-lon, vừa mới được cấp tốc sửa sang để đón họ. Họ hiểu rằng, chỉ còn một nhúm người, họ không thể đóng một vai trò quyết định trong những sự kiện bi đát đang tiếp diễn trên mặt trận Ca-ta-lô-nhơ, nhưng họ cũng không tự cắt nghĩa được tại sao người ta lại gọi họ ở một trận về đúng vào lúc này, lúc mà mọi việc mỗi ngày một bi đát thêm.

Thời kỳ đó, cả Pê-tơ-ra-sếch cũng không tìm được câu trả lời. Sau này, lúc đã ở trại, anh vẫn còn do dự giữa hai lối giải thích: chính phủ cộng hòa — anh tự nói — lúc đó thi hành một cố gắng tuyệt vọng cuối cùng để bắt buộc Ủy ban không can thiệp quốc tế phải đòi đối phương cho gọi hàng vạn lính Đức và Ý chiến đấu trong quân đội Phơ-răng-cô về và về phía mình, chính phủ cộng hòa cũng cho gọi về mấy trăm người trong những binh đoàn quốc tế còn lại trên mặt trận cộng hòa. Lối giải thích thứ hai là có lẽ chính phủ muốn cứu vãn những người cuối cùng trong các binh đoàn quốc tế còn lại trên lãnh thổ Tây-ban-nha khỏi bị tàn sát hay bị xử bắn, một hình phạt không thể tránh được nếu họ bị bắt làm tù binh.

Trong gian biệt thự nhỏ, sau một khu vườn rợp bóng mát, nơi ban tham mưu các Binh đoàn quốc tế sống những ngày cuối cùng, Pê-tơ-ra-sếch và những đồng chí của anh không tìm được câu trả lời chính xác: không ai biết tại sao người ta lại gọi các anh về và liệu các anh còn có thể trở lại mặt trận nữa hay không.

Ban tham mưu cũng không còn ra ban tham mưu nữa. Ở đây chỉ còn dăm ba người mệt mỏi, chuyên dùng những tháng cuối cùng để làm một nhiệm vụ duy nhất, là đưa người ra khỏi Tây-ban-nha, lo hộ chiếu, thương lượng, tuyệt vọng tìm bất cứ khả năng nào, hợp pháp hay bán hợp pháp để bảo đảm tính mệnh cho những chiến sĩ chống phát-xít sẽ bị treo cổ nếu họ trở về nước hay phải trao trả cho cảnh sát nước họ.

— Cậu muốn tôi nói gì với cậu bây giờ? — Một người, giọng trách móc hơn là sốt ruột, trả lời câu Pê-tơ-ra-sếch hỏi với dáng điệu chán nản, người mà một năm trước anh thấy vui vẻ, đầy sinh lực, trong giờ phút kịch liệt của một trận đánh dưới lửa đại bác — Không còn ai cả, tất cả các đồng chí lãnh đạo đều đi vắng trong dăm ngày, có lẽ là để lo cho các cậu đấy. Tôi chỉ có thể nói với cậu một điều: phải chờ đợi.

— Và nếu trở lại mặt trận? — Pê-tơ-ra-sếch hỏi.

— Không được.

Trên đường về doanh trại, Pê-tơ-ra-sếch đổi một hộp đồ hộp lấy một chai cô-nhắc và nốc cạn trước khi ngủ để chắc chắn là có thể ngủ được không phải nhớ gì đến câu chuyện vừa trao đổi.

Năm ngày chờ đợi nữa và đến cái mà người ta gọi là thảm họa của mặt trận Ca-ta-lô-nhơ — thảm họa này, từ lâu đã không thể tránh được. Trên mặt trận Ca-ta-lô-nhơ, cô lập với những vùng khác còn nằm trong tay chính phủ cộng hòa, chưa đến 100.000 người chiến đấu từ ngày 23 tháng chạp chống với những đợt tấn công liên tiếp của 200.000 lính Phơ- răng-cô. Về phía quân đội cộng hòa một người lính phải chống với hai, một xe tăng chống với bốn, một đại bác chống với năm và một máy bay chống với hai mươi — Nếu người ta thêm vào đó nỗi thiếu thốn về đạn dược và lương thực, thì điều kỳ lạ không phải là chính cái thảm họa ấy mà là tại sao nó đã không xảy ra từ đã lâu rồi.

Hơn một phần ba Ca-ta-lô-nhơ đã nằm trong tay Phơ-răng-cô. Mặt trận bị cắt làm đôi. Sau khi đã mất một nửa số người trong các trận đánh, các đơn vị cộng hòa rút lui, cố tránh khỏi bị bao vây. Pháo binh không còn đạn, bộ binh thiểu súng. Các quân đoàn Phơ-răng-cô cả các sư đoàn Ý tiến gần đến Bác-xơ-lôn.

⁽¹⁾ Tổ chức do thám của phát-xít.

Ngày hôm đó, Pê-tơ-ra-sếch cũng không tìm cách hỏi chi tiết về tình hình mặt trận. Là một cựu binh, anh hình dung được đại khái sự thể xảy ra như thể nào và chỉ tiếc trước đây hai tuần, anh bị tước mất của cải duy nhất có nghĩa lý đối với anh: vũ khí — Dù tình hình mặt trận thế nào đi nữa, nếu anh có vũ khí, anh sẽ chiến đấu và chiến đấu dũng cảm. Ngay ý nghĩ có thể bị chết trong những trường hợp như thế hình như đối với anh cũng không phải là chuyện quan trọng nhất. Ngồi ở dây không vũ khí để chờ đợi, chẳng ai biết là chờ đợi cái gì, trong thành phố Bác-xơ-lon này cửa sổ ban ngày im ỉm, buổi tối nhung nhúc những bóng người đáng nghi ngờ, chui lên mặt đất và đêm khuya, những tiếng súng đì đoành từ những căn gác, đối với anh còn thấy khó chịu hơn.

Nhiều viên chức của chính quyền cộng hòa đột nhiên biến mất, họ ẩn núp ở các nhà họ hàng. Người ta không thể mua gì ở thành phố này, dù trả giá đắt bao nhiêu cũng vậy. Bọn phản động trắng trợn ngóc đầu dậy.

Tối ngày hai mươi bốn tháng giêng, bảy mươi hai người thuộc các binh đoàn quốc tế ở cùng một doanh trại với Pê-tơ-ra-sếch tập hợp trong căn phòng rộng nhất của ngôi nhà, nơi tất cả đều có thể ngồi họp trên giường. Phụ trách doanh trại, người Ý tên là Lông-bác-đô, từng chỉ huy một đại đội trong tiểu đoàn Ga-ri-ban-đi, nói với họ mấy lời mà ý nghĩa có thể tóm tắt trong bốn điểm:

Anh không muốn chạm trán với sư đoàn Ý Lít-tô-ri-ô đang tiến về phía Bác-xơ-lon, với một khẩu súng lục chỉ có thể dùng để bắn vỡ sọ mình, trong tay.

Anh nghĩ rằng tất cả đều đồng ý với anh.

Anh đề nghị sớm hôm sau yêu cầu ban chỉ huy cho súng trường và súng máy, dù chỉ là để tự vệ.

Anh hỏi những ai tán thành thì giơ tay.

Bảy mươi hai bàn tay giơ lên trả lời anh. Mấy giờ sau, ngay đêm hai mươi bốn đến rạng ngày hai mươi nhăm tháng giêng, một chiếc xe vận tải đỗ trước nhà. Một người mặc quân phục từ buồng lái bước xuống. Anh bị một người lính gác cầm súng lục giữ lại. Từ một tuần nay, Lông-bác-đô ra lệnh phải canh gác ban đêm. Người mặc quân phục là một đại úy trong ban tham mưu của đội quân đóng ở Bác-xơ-lon. Anh đề nghị tất cả mọi người xuống tập hợp ở dưới nhà trong phòng ngoài, để truyền đạt một tin khẩn cấp.

Nửa phút sau tất cả đều có mặt. Không có đèn, những người có đèn túi bấm lên. Khi đại úy báo tin là anh cần nói chuyện với họ, tất cả mọi người đều chú ý nhìn. Một tay anh buộc băng màu như vàng đi dưới ánh sáng những ngọn đèn túi, và trên nét mặt phủ một lớp râu xám nhiều ngày không cạo cặp mắt u uất ánh lên như sốt. Anh không kể lể dài dòng.

— Các đồng chí — anh nói, và bị một cơn ho lạ lùng, anh ngã khuỵu xuống một chiếc ghế dài.

Nhận xét theo số lượng những mẩu băng đỏ đeo trước ngực⁽¹⁾, chứng thực những thương tích, anh là một người can đảm. Nhưng không chống nổi sự tuyệt vọng, anh ngồi rũ trên ghế đầu cúi xuống. Với người Tây-ban-nha, nước mắt là một điều sỉ nhục trên mặt người đàn ông, và anh muốn nuốt nó vào trong anh trước khi bắt đầu nói.

Sau một phút, nghĩ rằng thời gian còn quý hơn lòng tự ái, anh đứng vụt dậy và nói mắt đầy lệ.

— Các đồng chí! Nước Cộng hòa lâm nguy.

Anh chẳng cần phải nói điều đó với họ.

— Các đồng chí! Chính phủ Cộng hòa đề nghị các đồng chí giúp cho một việc cuối cùng. Chính phủ đã phát khí giới cho tất cả mọi người có thể huy động được, nhưng chưa đủ. Đêm và ngày, những người lánh nạn ùn ùn trên đường, để bảo vệ họ. chính phủ cần tất cả mọi ai biết cầm vũ khí. Chính phủ nước Cộng hòa yêu cầu các đồng chí lại cầm vũ khí. Chính phủ chỉ yêu cầu những ai tự nguyện. Đại úy đưa mắt nhìn những người đứng vòng quanh mình; im lặng.

— Chính phủ cũng gửi lời đề nghị đó đến tất cả các anh em trong các binh đoàn quốc tế.

⁽¹⁾ Ở Tây-ban-nha, trong chiến tranh, những quân nhân bị thương trong chiến đấu đeo những mẩu băng mầu đỏ trên quân phục (N.D.)

Không một người nào trả lời, và sự im lặng đó cuối cùng làm đại úy lúng túng. Anh nói:

— Ai đồng ý thì giơ tay lên.

— Thôi, không cần — Lông-bác-đô ngắt lời — chúng tôi đã quyết định rồi. Tất cả đều đồng ý, vũ khí để ở đâu?

— Trong xe — đại úy nói — Ở trong xe có 6 tiểu liên. Pê-tơ-ra-sếch được một khẩu, và súng trường, nhiều đạn nhưng ít lựu đạn và báng tiểu liên.

Sau khi thảo luận một chút về vũ khí, cuối cùng họ thân ái phân phối cho nhau — và sếp hàng bốn, họ bắt đầu hành quân trong một phố tối, không một ánh lửa, dưới mưa buốt mùa đông.

Hai giờ hau họ đã chiến đấu, và cuộc chiến đấu kéo dài mười ba ngày, gần như không gián đoạn, từ mờ sáng ngày 25 tháng giêng, ở ngoại ô phía Tây Bác-xơ-lon, ngăn không cho bọn phát-xít chiếm một chiếc cầu trên đường giao thông đi bảo vệ lối rút cho những người lánh nạn, đến buổi sáng cuối cùng, ngày 7 tháng hai, ngày chính bản thân họ vượt qua biên giới Pháp gần Péc-tuýt, qua một chiếc cầu nhó. Mười ba ngày đó lưu lại trong trí nhớ của Pê-tơ-ra-sếch như một ngày duy nhất, giống nhau, một ngày mệt mỏi, đầy tiếng động ầm ì, tiếng kêu rên và tiếng chửi rủa, tiếng ùng ục của đại liên, tiếng rít của bánh xe và tiếng khóc của trẻ nhỏ. Cái ngày dài đằng đẵng đó, họa hoằn lắm, mới bị gián đoạn bởi một giấc ngủ ngắn, trong lúc đại liên vẫn không ngừng ùng ục nổ, bánh xe rít và trẻ con khóc, khóc mãi.

Trong tất cả những ngày những đêm đó, làn sóng buồn thảm của những người lánh nạn không ngừng chảy trên những con đường từ Ca-ta-lô-nhơ về phía biên giới Pháp.

Bất chấp sự khủng khiếp của mọi cái xẩy ra chung quanh mình, Pê-tơ-ra-sếch hiểu rằng cuộc di cư này của nửa triệu con người, đi từ một vùng duy nhất, vùng Ca-ta-lô-nhơ, và theo quân đội rút lui, đến một sự đầy ải mà không ai tưởng trước được là sẽ kéo dài bao nhiêu lâu, sự ra đi của những con người gồm một nửa là nông dân bị mất theo mái nhà và mảnh đất tất cả những gì họ có trên đời, không phải chỉ là một thảm họa, mà là một thách thức của cả một dân tộc đối với chủ nghĩa phát-xít.

Anh nhìn thấy rất rõ điều đó ở những người nông dân đang đẩy trước họ, qua hết cây số này đến cây số khác về phía Bắc, những chiếc xe cút kít chở các thứ đồ đạc tạp nham nhất, ở người đàn bà sau khi vùi xác con chết trong một trận ném bom, lại lên đường về phía Bắc tựa trên cánh tay chồng. Anh nhìn thấy ở những khẩu hiệu trên tường những ngôi nhà nông dân bỏ lại. «Chúng tôi không muốn sống với bọn phát-xít», ở vô số đám lửa trại, mà người dân lánh nạn đốt ban đêm trên tất cả các quả đồi lân cận. Những đám lửa đó chứng minh rằng làn sóng người cuồn cuộn chảy trên con đường rút lui rộng lớn con đường từ Bác-xơ-lon đến Phi-gơ-rát, chỉ là một phần của cơn lũ người mênh mông đổ về biên giới nước Pháp.

Cánh tượng trên con đường Phi-gơ-rát thật kinh khủng.

Một cơn mưa lạnh buốt tầm tã ngày đêm trút lên đầu những người dân lánh nạn, thỉnh thoảng lắm mới ngớt chút ít. Núi đồi lân cận đều phủ tuyết, và trong số những người từ núi đồi xuống nhiều người chân tay bị tê cóng.

Đàn ông, đàn bà nhịn đói từ nhiều ngày đổ gục trên những đống đất và chết. Nằm trên những ổ rơm sũng nước mưa, những người bị thương tải bằng xe bò rên rỉ.

Máy bay Ý và Đức suốt ngày bay trên đường. Chúng ném bom và bắn vào những người dân lánh nạn. Mỗi lần một máy bay đã trút hết bom và đạn đại liên, lại bay ầm ầm trở về vị trí trên đầu những người chết và những người sống. Ở lối vào thành phố cổ kính và xinh đẹp Giê-rô-na có một chiếc cầu hẹp bắc qua một con sông nhỏ, xe cộ bị nghẽn lối phải ngừng lại — Bọn phát-xít ném bom đám đông ùn lại ở đấy mười giờ dòng dã, mãi đến tối mịt.

Ở Phi-gơ-rát, cách biên giới nước Pháp hai mươi nhăm cây số, hàng nghìn người trú đêm gần đường cái trên quảng trường cũ hình vuông ở trung tâm thành phố — Mưa như trút, nhưng những căn nhà vòng quanh quảng trường dù sao cũng che được gió buốt cho họ.

Sớm tinh mơ, những chiếc gioong-ke xuất hiện. Pê-tơ-ra-sếch qua Phi-gơ-rát buổi chiều hôm đó. anh quấy rối bọn phát-xít để bảo vệ cho những toán người lánh nạn cuối cùng rút lui. Anh không có thời giờ nhìn chung quanh mình, nhưng quang cảnh anh nhìn thấy buổi chiều hôm đó trên quảng trường mười giờ sau khi ném bom đến suốt đời anh cũng không quên được.

Bản thân anh làm gì những ngày cuối cùng này? Anh bảo vệ cho những người dân lánh nạn đến tận biên giới.

Sớm nào cũng vậy, sau thời gian yên tĩnh ban đầu, pháo binh phát-xít lại bắt đầu nổ súng. Nó thường là bắn hú họa hay bắn vào những địa điểm công cộng của làng xóm. Sau đó, bộ binh Phơ-răng-cô xung phong lao lên.

Chiếm lĩnh vị trí từ ban đêm trên một quả đồi rìa đường, trong những chiếc hầm đào vội, sau những căn nhà đổ của một xóm hay giữa những nấm mộ của một nghĩa trang, Pê-tơ-ra-sếch và những người bên tả, bên hữu anh, của nhưng đơn vị Tây-ban-nha hay của những Bình đoàn quốc tế nổ súng vào đầu bọn lính Phơ-răng-cô. Đơn vị bảo vệ cuối cùng này nói chung gồm toàn cựu binh, bắn rất chính xác; sau khi mất một vài người, bị chết hoặc bị thương, bọn phát-xít nằm rạp xuống đất.

Quả đồi mọc ria đường, khu nghĩa trang hay căn nhà đổ trong một hay hai tiếng đồng hồ bị pháo binh Phơ-răng-cô nã bắn, sau đó bọn lính lại nhỏm dậy và tiến lên. Giữa thời gian đó, đoàn người lánh nạn đi qua, những đơn vị cộng hòa lùi dăm cây số về phía Bắc, và đến lượt bọn phát-xít tiến theo.

Mặc dù chiếm ưu thế tuyệt đối về số lượng, chúng cũng không dám tính đến chuyện quá mạo hiểm. Rõ ràng là chung nhận được lệnh «bao vây», «chia cắt», «tiêu diệt», nhưng đó chỉ là một mệnh lệnh, và không tên nào trong bọn chúng muốn nhận một viên đạn vào đầu trước ngày chiến thắng, ở cách biên giới nước Pháp bốn mươi hay hai mươi cây số.

Ngày 7 tháng hai, hàng vạn dân lánh nạn đã vượt biên giới Pháp ở những địa điểm khác nhau.

Buổi sáng sớm hôm đó, khi Pê-tơ-ra-sếch nhìn thấy chiếc khe sâu chạy theo đường vạch của biên giới và chiếc cầu vắt qua, đơn vị anh bẩy mươi hai người, chỉ còn lại có mười bảy.

Không bao giờ anh có thể quên cái buổi sớm tháng hai 1939 sương mù dày đặc đó ở biên giới nước Pháp. Người ta nhìn rõ, cách một trăm thước, những căn nhà của thành phố nhỏ nước Pháp, thành phố Péc-tuýt. Tối hôm trước, tất cả những người của các binh đoàn quốc tế còn sống rút lui trong những đơn vị bảo vệ cuối cùng, nhận được lệnh tập trung ở địa điểm biên giới này.

Sớm hôm đó, lần đầu tiên, họ ở cách bọn phát-xít vài cây số — Thật vậy, những chiến sĩ Tây-ban-nha của quân đoàn Mô-đét-stô lúc đêm đã chiếm lĩnh khu vực này của mặt trận. Như thế, những chiến sĩ Tây-ban-nha sẽ là những người cuối cùng rời bỏ đất đai của xứ sở họ.

Suốt tất cả những năm ba mươi sáu, ba mươi bảy và ba mươi tám — và ngay cả trong những ngày bi đát của tháng giêng năm 1939 — Pô-tơ-ra-sếch và những đồng chí của anh trong các Binh đoàn quốc tế — đã yêu mến đất nước Tây-ban-nha nơi thuở ban đầu họ chiến đấu chống bọn phát-xít — yêu mến những người Tây-ban-nha một dân tộc cao thượng và tự hào mà quyền tự do đáng được bảo vệ.

Nhưng cùng sẽ không đúng nếu cho rằng Pê-tơ-ra-sếch chỉ nhìn thấy phía tốt đẹp của nước Tây-ban-nha Cộng hòa. Anh cùng nhìn rõ những sai lầm. Bọn vô chính phủ liều lĩnh như lũ điên trong những ngày phản công và lo quýnh lên trước những thất bại đầu liên — Những nhà hùng biện hô hào chết cho Tổ quốc bằng một giọng bi kịch, nhưng lại không biết im lặng chết cho đất nước. Anh đã trông thấy, nhất là trong những ngày cuối cùng, những nhân vật của nước Cộng hòa, khi mọi việc có vẻ thuận buồm suôi gió, thì ôm lấy những địa vị cao nhất và khăng khăng không chịu chia quyền với những người cộng sản, nhưng, khi khó khăn đến, vắt chân lên cổ chạy vội sang phía bên kia biên giới và một khi yên ổn rồi đổ tất cả những lỗi lầm lên đầu những người cộng sản.

Khi tai họa đã trở thành hiện thực, anh lại có dịp gặp những người cố làm như không có sự khác biệt căn bản giữa chế độ dân chủ và chủ nghĩa phát-xít: để thoát chết, rốt cuộc, người ta có thể tán thành ngay đến cả Phơ-răng-cô. Nhưng Pê-tơ-ra-sếch cũng biết rõ rằng tất cả cái đó, mặc dù đáng xấu hổ một cách đau sót, không chút gì dính líu đên nhân dân Tây-ban-nha; rác bẩn dần dần nổi lên mặt; ròng rã hai năm, bọn phát-xít nhận được vũ khí và quân đội qua biên giới Bồ-đào-nha, lúc nào cũng mở sẵn trong lúc biên giới Pháp đóng chặt chỉ cho lọt sang phía cộng hòa những lời hứa hẹn giá dối về việc không can thiệp.

Chưa bao giờ anh yêu mến đất nước Tây-ban-nha như trong những ngày rút lui kinh khủng này, khi sát cánh với những chiến sĩ của Mô-đét-stô và Lit-stơ, trong những đơn vị bảo vệ, anh chiến đấu với lũ phát-xít càng ngày càng tiến sát. Anh đã nhìn gần nhiều lần, chính Mỏ-đét-stô, trong đơn vị cuối cùng.

Lòng dũng cảm của Mô-đét-stô không phải là của một kẻ muốn người ta thấy mình chết; Mô-đét-stô chỉ đơn giản là một người Tây-ban-nha ngạc nhiên thấy mình vẫn còn sống và là người cuối cùng rời bỏ mảnh đất xứ sở vì anh không thể làm khác được — Bộ đội của anh, bản thân họ cũng thế, họ không tự hỏi xem mình có vượt được biên giới Pháp không. Họ bảo vệ những người lánh nạn tản cư, và việc đó không thể tiến hành mà không phải chịu đựng những tổn thất nặng nề.

Một hôm, đã đi khỏi Phi-gơ-rát, cách biên giới độ mười lăm cây số, Pê-tơ-ra-sếch và sáu người nữa bào vệ một khẩu đội pháo loại nhẹ do ngựa kéo. Một trung úy Tây-ban-nha chỉ huy khẩu đội vẫn ngồi trên lưng con ngựa trống không chịu xuống mặc dù đạn địch bắn. Khẩu đội ngăn được bọn phát-xít trong ba tiếng đồng hồ — Khi bắn xong viên đạn cuối cùng, trung úy ra lệnh tháo quy-lát các khẩu đại bác cho bộ đội rút lui, xuống ngựa, giết ngựa rồi tự sát — Đúng ra thì anh ta không nên hành động như thế, nhưng Pê-tơ-ra- sếch, chắc chắn sẽ ngăn anh ta nếu kịp, không có can đảm chê trách anh ta.

Những người của các Binh đoàn quốc tế tập hợp gần cầu Péc-tuýt.

Khung cảnh họ vừa đi qua làm Pê-tơ-ra-sếch nhớ đến miền Bắc Tiệp-khắc, trên con đường đi từ Pa-ra-ha về phía Xuy-đét, anh quen thuộc từ thuở nhỏ: một con đường dốc khúc khuỷu, những quả đồi xanh um, những bụi rậm, những mảnh rừng tùng nhỏ mọc xen lẫn với sồi. Trước mặt họ, một khe sâu và một chiếc cầu, sau đó, bắt đầu nước Pháp.

Một trong những cán bộ lãnh đạo của ban tham mưu những Binh đoàn quốc tế, một người đã đứng tuổi, mặt nghiêm nghị và mệt mỏi, mặc thường phục đứng trên một điểm cao phía trước dốc đi xuống cầu. Bị thương trong những trận chiến đấu vừa rồi, một cánh tay anh gập trong một chiếc băng treo rộng màu đen. Dăm người đứng bên cạnh anh, mang quân kỳ của những đơn vị Binh đoàn quốc tế mười một, mười hai, mười ba, mười bốn, mười lăm, để ở Ban tham mưu sau khi những đơn vị đó giải tán.

Ba trăm người thuộc các binh đoàn quốc tế, hàng ngũ tề chỉnh, tiến về phía họ — Những người mang quân kỳ đi hàng đầu. Trong số người đứng đợi trên điểm cao, không phải ai cũng biết rằng những chiến sĩ cuối cùng của các Binh đoàn quốc tế, những người cuối cùng rời bỏ mảnh đất Tây-ban-nha, mặc dù tất cả những khó khăn của cuộc rút lui, vẫn còn giữ trong tay bốn lá cờ tiểu đoàn. Tiến đến nơi, những người mang quân kỳ rời khỏi hàng và trao cờ lại cho những đồng chí chỉ huy cũ của mình. Họ trở về hàng và đoàn quân tiếp tục đi đều bước, hàng bốn vừa đi vừa hô giọng nghiêm nghị và trang trọng.

— Vi-va la Rê-pu-bli-ca Ét-spa-nô-la!⁽¹⁾

Rồi đến mười hai thước cầu, đến đầu cầu phải nộp khí giới cho cảnh sát Pháp.

Pê-tơ-ra-sếch nhiều lần chua chát nhớ lại lúc vượt biên giới Pháp, trên cát lạnh của trại Ác-giơ-lét, ở đó mọi người, đêm phải vùi mình xuống cát sợ chết cóng, khẩu phần hàng tuần — gồm cá thối và rau ôi — chỉ lóp lép đủ cho ba ngày. Những điều kiện sinh hoạt này hoàn toàn không phải do chính phủ Pháp không dự đoán trước hay bị bất ngờ: trại Ác-giơ-lét chính được họ quan niệm như một địa điểm để bước sang thế giới bên kia.

Người ta sợ giết những kẻ bị giam trong trại Ác-giơ-lét vì có những đảng viên cộng sản ở nước Pháp và vì công nhân, nông dân và giai cấp tiểu tư sản sẽ không hiểu được sao người ta lại tàn sát trên đất của nước cộng hòa Pháp những con người đã trốn chạy chủ nghĩa phát-xít. Nhưng chính phủ Pháp, vừa ghét vừa sợ những đảng viên cộng sản, lại sợ Hít-le gấp bao nhiêu lần hơn là ghét hắn. Đại sứ Pháp ở Bá-linh từ lâu, trong những bản báo cáo, đã nói rằng Hít-le sẽ không bằng lòng nếu những người Cộng hòa Tây-ban-nha được những điều kiện sống dễ dàng trên đất Pháp. Chính vì thế mà người ta chiêu đãi họ bằng một chế độ dây thép gai — Hơn nữa, chế độ này cũng có lợi cho chính phủ Pháp.

Người ta không giết ai ở Ác-giơ-lét, nhưng người ta đánh đập cho đến chết tất cả những ai đến sát gần dây thép gai. Người ta không làm cho họ chết trong những phòng hơi độc, lúc đó còn chưa phát minh ra, nhưng người ta làm cho họ chết đói. Người ta không tiêm vi trùng dịch hạch, nhưng người ta không phát ký-nin.

⁽¹⁾ Nước Cộng hòa Tây-ban-nha muôn năm.

Những người cộng sản bị giam trong trại, không nghĩ rằng những người chết vì đau khổ đều được đưa thẳng đến thiên đường, họ đã làm tất cả những gì có thể làm được để việc đó xảy ra càng ít càng hay. Người ta tổ chức một Ủy ban cứu tế có thể cung cấp một chiếc áo khoác cho một người đàn bà gần chết rét, hay một nửa hộp sữa cho một đứa trẻ gần chết đói, nhưng nhất là đã tìm cách liên lạc được với những người cộng sản Pháp và đã đòi được chuyển đến trại từ phía bên kia hàng rào dây thép gai ít nhất là một phần của tất cả những gì nhân dân Pháp quyên góp cho những người Tây-ban-nha lánh nạn — Chính phủ Pháp sở dĩ phải đồng ý vì sợ nhưng lời chất vấn ở nghị viện không khỏi sẽ làm cho nhân dân phẫn nộ.

Một tháng sau, rõ ràng những con người ấy đã làm cho những sự tính toán của những kẻ lập nên khu tập trung ở bãi cát hoang vắng nay, thất bại, họ vẫn còn là người, ngay cả sau hàng rào dây thép gai: họ tương trợ và sát cánh đấu tranh với kẻ thù chung.

Nằm dài trên cát. Mồ hôi lạnh vã ra như tắm, trong tỉnh trạng bất lực sau những cơn sốt. nhưng Pê-tơ-ra-sếch biết rằng mờ sáng hôm sau người đồng chí ấy mà anh chỉ mới biết mặt sẽ đền gần anh thăm hỏi bệnh tình. Anh cũng biết rằng nếu bệnh trầm trọng thêm, người ta sẽ kiếm ký-nin cho anh. Đối với trại Ác-giơ-lét, đó cũng là một điều đáng kể.

Nhưng anh còn biết hơn nữa — Anh biết rằng, ngày hôm sau ở trại sẽ có một cuộc họp nhân dịp ngày Lễ quốc tế mồng Một tháng Năm — Những người cộng sản không đủ sức đem niềm vui chan hòa vào trong nơi đáng nguyền rủa này, nhưng rõ ràng là họ có khả năng đấu tranh chống với tuyệt vọng và nhắc nhở những người lánh nạn rằng ngoài những hạt cát nhỏ của bãi biển Ác-giơ-lét, trên đời còn có quảng trường Đỏ ở Mạc-tư-khoa mà Hồng quân sẽ diễu qua ngày mai.

Pê-tơ-ra-sếch tự hỏi không biết sớm ngày hôm sau anh có dậy được không. Anh những muốn làm được như thế với bất cứ giá nào và anh cảm thấy hằn thù đối với cơ thể sốt rét, nhớp nháp mồ hôi và yếu đuối của mình.

Anh đã đổi chiếc áo sơ-mi, dây lưng, bút máy, hộp đựng thuốc lá lấy đồ ăn, nhưng vẫn còn giữ lại chiếc đồng hồ. Kim chỉ bốn giờ sáng; lúc này là 6 giờ ở Mạc-tư-khoa.

Anh nghĩ đến Mạc-tư-khoa lúc này đã thức giấc chuẩn bị diễu hành và biểu tình. Hai mươi sáu năm của đời anh, anh sống mười ba năm ở Pa-ra-ha, mười năm ở Mạc-tư-khoa và hai năm rưỡi ở Tây-ban-nha. Anh nói tiếng Nga vẫn còn pha giọng, nhưng Mạc-tư-khoa đối với anh không phải chỉ là thành phố của tuổi thanh niên, mà là thành phố ở đó anh đã trở nên con người như hôm nay và không phải ai khác, Pa-ra-ba, mà kỷ niệm cháy lửa trong lòng anh thời kỳ anh lên đường đi Tây-ban-nha, có một ý nghĩa lớn lao đối với anh, nhưng đêm nay, đêm trước ngày mồng Một tháng Năm trong trại Ác-giơ-lét, anh nghĩ đến Mạc-tư-khoa.

Đã từ ba năm nay, anh tình nguyện đi theo con đường hiện nay chưa biết sẽ ra sao. Đến Tây-ban-nha như một công dân của Nhà nước Tiệp-khắc cũ, anh hiểu rằng, qua mười năm ở Mạc-tư-khoa, anh không có quyền nhờ cậy lãnh sự quán Liên-xô. Anh biết rằng anh sẽ không làm thế để thoát chết. Nhưng, nghĩ đến tương lai, anh nghĩ đến Quảng trường Đỏ, nơi đúng bốn giờ nữa, nhịp với tiếng đồng hồ trên tháp S-pát-scai-a, cuộc duyệt binh bắt đầu. Nếu đời sống của anh và của những người như anh có một tương lai, tương lai chỉ có thể đến được từ đó.

Tim Pê-tơ-ra-sếch trào lên cay đắng vì anh đã phải nộp khẩu tiểu liên không đạn cho một tên cảnh sát Pháp, vì anh phải ở trong trại này, vì những trận chiến đấu đầu tiên chống chủ nghĩa phát-xít chấm dứt dưới mắt anh bằng sự chiến thắng của chủ nghĩa phát-xít, và sự thất bại của nước Cộng hòa Tây-ban-nha.

Thật ra phải cố gắng lắm mới có thể tin vào tương lai sau thảm họa Ca-ta-lô-nhơ.

Anh nghĩ rằng với anh. lòng tin tưởng đó cũng còn dễ dàng hơn nhiều anh em khác trong số những người lánh nạn của trại. Mặc dù tất cả những thử thách, họ vẫn còn giữ lòng tin ở Liên-xô xa xôi ấy mà họ chưa từng thấy bao giờ. Anh, anh đã nhiều lần bước trên đường phố Quảng trường Đỏ, anh đã tự chính tay mình nắm chặt lấy cán cờ, và đã chính mắt mình nhìn thấy, không phải những chân dung Xta-lin, mà ngay chính Xta-lin đứng ở phía trên mộ Lê-nin. Hàng nghìn lần trong đời anh, anh đã xiết chặt tay những công dân Xô-viết, thường dân và quân đội, những người sắp sửa đương đầu với chủ nghĩa phát-xít và sẽ chiến thắng nó.

Đối với anh, hình như không ai cảm thấy rõ ràng hơn anh cái tương lai không thể tránh được đó, trên mặt cát ẩm của trại Ác-giơ-lét, cách biên giới Tây-ban-nha hai mươi cây số.

CHƯƠNG V

Lúc đầu, Ác-tê-mi-ép chỉ ao ước sao cho ngày đi đến địa điểm nhận công tác mới sẽ chậm lại, dù chỉ một tuần, cho đến buổi lễ long trọng mãn khóa.

Nhưng cái ngày hằng chờ đợi đó đã qua đi, tiếp theo năm ngày nữa; người ta đã có thời giờ tổ chức lễ cưới của Xa-nai-ép; và Ma-sa quyết định ở lại đến ngày anh mình lên đường, đã hai lần phải hoãn ngày đi nghi của chị; Xa-nai-ép, Bôn-đác-súc và Ác-tê-mi-ép vẫn chưa nhận được giấy triệu tập của Bộ quốc phòng.

Cảnh ăn không ngồi rồi chờ đợi bắt đầu đè nặng, khi cuối cùng, ngày 17 tháng năm, họ được gọi đến Bộ, và người ta bắt đầu chuẩn bị giấy tờ cho họ gấp rút, việc này báo trước là ngày lên đường liền ngay đó.

Bảy giờ tối, sau khi đã nhận được công lệnh cho mình và các bạn, anh đến nơi bán vé dành riêng cho quân đội ở nhà ga phía Bắc, giữ chỗ trong chuyến tàu ban ngày, hôm sau sẽ khởi hành đi Vla-đi-vốt-stốc.

Anh phụ trách tất cả nhưng công việc đó, vì là người độc nhất chưa có vợ và do đó trong số anh em đi anh là người ít bận hơn cả.

Anh gọi dây nói từ nhà ga cho Bôn-đác-súc báo cho bạn biết anh đã lấy được vé cho tất cả, rồi anh đi theo phố nhỏ Oóc-li-cốp đến đại lộ Xa-đô-vay-a về nhà. Anh biết rằng mẹ anh, như thường lộ, sẽ ở xưởng về muộn, và Ma-sa dự định từ buổi sớm đi xem hát, chắc là còn về muộn hơn.

Vừa tự nhủ lúc này không còn là giờ để đến từ biệt mọi người ở trường đại học, và để sớm hôm sau thì tốt hơn, Ác-tê-mi-ép thủng thỉnh đi theo những đại lộ đã bắt đầu cảm thấy sự mát lạnh của buổi chiều.

Anh biết rằng anh chẳng có lý do gì để vội vàng và chẳng có nơi nào để mà đến, trừ một ngôi nhà nào đó nhưng lại chẳng có lý do gì để mà đến, sau khi đã suy nghĩ nhiều lần về việc đó và kết luận rằng quyết định của mình là đúng, mãi nửa giờ sau anh vẫn thấy mình ở phố Srê-ten-ca, gần nhà Na-đi-a.

Anh còn đứng do dự mấy giây ở ngoài cửa, nhưng cuối cùng anh tự nhủ thật ra có lẽ nên gặp Na-đi-a nói rằng anh đi, và dứt khoát vĩnh biệt chị, không để cho mình hay cho Na- đi-a một khả năng dù bé nhỏ nhất trở lại quá khứ là hơn.

Lên đến gác ba và sắp sửa bấm chuông, anh vẫn còn tự hỏi anh sẽ xử sự thế nào nếu Na-đi-a, được tin anh đi, đột nhiên tuyên bố, mặc dù thế nào chị cũng sẵn sàng bỏ tất cả để đi với anh, như thỉnh thoảng trong một lúc trìu mến bồng bột và cả gan không suy nghĩ, chị đã có thái độ như vậy, dù rằng chưa bao giờ thấy xảy ra đối với những vấn đề quan trọng như những vấn đề này.

«Không thể có được!» Anh vừa tự nhủ, vừa bấm nút chuông, trong bụng vẫn không biết rằng nếu sự không thể có được lại xảy ra, thì anh sẽ đối phó như thế nào.

Na-đi-a có nhà. Chính chị ra mở cửa. Hiểu rõ tính nết Na-đi-a, nên Ác-tê-mi-ép biết trước rằng sau câu chuyện những bức thư, chị sẽ không lộ vẻ khó chịu khi tiếp anh, mà ngược lại còn cố tỏ ra rất bình tĩnh, rất âu yếm, để làm nổi thật rõ là anh đã tàn nhẫn với chị đến mức nào.

Chị không thích cãi cọ, hay đúng hơn không muốn là người khởi đầu và khi chị muốn gây chuyện, chị kiên nhẫn tìm cách để anh nói một lời không phải, rồi lu loa phóng to nó lên để rốt cuộc bao giờ anh cũng là kẻ có lỗi và chị là một nạn nhân sẵn sàng tha thứ.

Ác-tê-mi-ép biết rằng trong trường hợp này chị sẽ không xử sự khác, dù không có mục đích rõ rệt, không có ý định làm lành, mà chỉ hoàn toàn là để thỏa mãn cá nhân, để tán dương bản thân chị.

Ngay phút đầu, Ác-tê-mi-ép hiểu rằng việc mình đến thăm không những bất ngờ mà còn không đúng lúc. Na-đi-a không kịp giữ được vẻ mặt bình thường. Trong giây phút đó anh thấy chị có vẻ lạ lùng vừa bực tức vừa sợ hãi, như chị muốn đóng cửa lại không tiếp anh. Một thoáng sau, chị lại cười được và nói với anh bằng giọng chị vẫn thường dùng ở nhà rất phù hợp với lúc này chị đang đeo chiếc tạp-dề nhó và xắn tay áo.

— Chào, anh bé Pôn của tôi Rất hài lòng được gặp anh. Đã lâu chẳng có tin tức gì về anh. Đến đây cho em hôn vào má nào — Anh tự đóng cửa lấy thôi, em đã bôi bẩn hết cả bơ vào cả khóa rồi, em đang bận làm bánh — Mẹ không có nhà mà em lại đang có khách. Anh cứ đi thẳng vào buồng ăn các anh sẽ làm quen với nhau.

Chị quay ngoắt lại rất nhanh và biến vào trong bếp. Ác-tê-mi-ép liếc nhìn tóc mình trong gương và đi về phía buồng ăn. Anh chờ đợi nghe tiếng nói chuyện và ngừng lại một giây, nghĩ bụng có lẽ nên vào bếp, từ biệt Na-đi-a thì hơn. Nhưng không nghe thấy gì ở phía sau cánh cửa. Anh mở cửa bước vào.

Trong buồng ăn quá quen thuộc với anh này, có chiếc buýp-phê cũ bằng gỗ đào hoa tâm, rất đẹp nhưng cũng quá cồng kềnh đối với căn buồng và một chiếc bàn tròn, không có ai mà nhiều khách. Chỉ có mỗi một người, một quân nhân. Anh ta ngoảnh vội đầu lại khi nghe tiếng cửa mở và nhìn chằm chằm Ác-tê-mi-ép vẻ tò mò không dấu kín được.

Ác-tê-mi-ép hiểu rằng Na-đi-a đã nói ở hành lang khá to để cho người này nghe rõ từng lời của chị, và người quân nhân nóng lỏng chờ đợi cái chàng «bé Pôn» nào đó mà người ta không được tin tức gì và người ta đã hôn vào má.

Bàn ăn dọn cho hai người: những cốc dùng vào ngày chủ nhật những khăn ăn hồ bột, gấp như kiểu phong cầm và để vào những chiếc giá đựng bằng bạc — Tóm lại, Na-đi-a đã cố gắng như trong những ngày đại lễ.

Ác-tê-mi-ép bỗng đột ngột cảm thấy giận dữ với tất cả: với những chiếc khăn ăn hồ bột, những chiếc cốc đẹp, với người được mời, với Na-đi-a và nhất là đối với chính mình. Anh thèm làm ngay một cái gì không suy nghĩ: uổng và ăn tất cả những gì Na-đi-a đã sửa soạn, ở lại muộn hơn người được mời, làm cho Na-đi-a nổi khùng, tóm lại làm hoàn toàn trái ngược với điều mà Na-đi-a và anh chàng kia mong ước, trái ngược với cảm giác mà căn phòng này với những chiếc khăn ăn hồ bột và những chiếc cốc bằng thủy tinh gợi lên.

«Được lắm, anh nghĩ bụng, tức giận, khi nhớ lại cái hôn ẩn ý của Na-đi-a trên má, cô sẽ giới thiệu tôi như một người khách quen gia đình, như một người bọn thuở nhỏ, người bạn tâm sự mà người ta kể lể những chuyện thầm kín nhất của trái tim từ thời ngồi trên ghế nhà trường. Muốn thế nào cũng được! Nhưng cô đừng hòng thấy trên mặt tôi một dấu vết dù bé nhỏ nào của đau khổ, tôi sẽ không cho cô điều thích thú ấy đâu»

Và Ác-tê-mi-ép, vui thích nghe giọng nói của chính mình, giọng nói bình tĩnh vẻ vui vẻ:

— Chào đồng chí đại tá, tôi vinh dự được phép tự giới thiệu, theo lệnh của bà chủ nhà: Ác-tê-mi-ép.

— Cô-xi-ri-ốp — đến lượt người khách đứng dậy tự giới thiệu.

Ác-tê-mi-ép nhìn gần anh ta: Cô-xi-rô-ốp mang phù hiệu không quân và ba huân chương trên ngực. «À, cái anh bạn thường chu du ở những xứ sở xa xôi mà một hôm cô to đã nói qua với mình đâỵ» Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng, theo thói quen, anh xiết rất chặt tay Cô-xi-ri-ốp, trong lòng vui thích và cảm thấy trong người càng thêm bình tĩnh, thái độ anh vẫn thường để lộ ra khi gặp những lúc gay go trong đời anh.

— Anh có hút thuốc không? — Cô-xi-ri-ốp hỏi để mà nói một cái gì, vừa đưa thuốc lá cho Ác-tê-mi-ép.

— Không, cám ơn, tôi không hút bao giờ cả.

Thoạt nhìn, Cô-xi-ri-ốp cũng không gây cho anh một ấn lượng khó chịu. Anh ta vóc người chắc nịch, không cao lớn lắm, nhưng vai rộng, trạc ba mươi tuổi, tóc sáng, nhiều và quăn, mắt nhỏ và nhanh, mũi hếch, khá dễ thương. Cảm thấy không thoải mái lắm, anh ta nhăn trán và nhíu lông mày hút thuốc, nhưng khi Na-đi-a bước ra trên ngưỡng cửa, tất cả nét mặt anh hướng về chị vì quên hết trong hạnh phúc.

«Anh chàng này yêu Na-đi-a» Ác-tê-mi-ép tự nhủ và lần đầu tiên anh để ý nhận xét Na-đi-a với một con mắt bình tĩnh từ đằng xa, chị bắt đầu mập ra nhưng vẫn còn giữ được dáng dấp cũ, khuôn mật có cặp mắt xám to hơi lồi và cái miệng tỏ rõ tính khi thất thường, vẫn còn giữ được vẻ đẹp.

— Các anh đã làm quen với nhau chưa? — Na-đi-a hỏi, giữa lúc chị ngồi xổm bên chiếc tủ buýp-phê để lấy thêm bát đĩa cho Ác-tê-mi-ép.

— Lẽ dĩ nhiên là đã! — Ác-tê-mi-ép nói.

Na-đi-a ngoảnh vội đầu về phía anh. Giọng nói của anh làm chị ngạc nhiên, chị vẫn còn chưa hiểu lý do tại sao.

— Lẽ dĩ nhiên — đến lượt, Cô-xi-ri-ốp nói, vẫn với nụ cười tươi sáng.

Na-đi-a đã đến đằng sau Ác-tê-mi-ép và cúi người đưa qua vai anh đặt bát đĩa xuống bàn.

— Xê ra một chút nào, đồ gấu, anh không thấy là tôi không thể đăt được bát đĩa hay sao — chị nói bằng một giọng đã dùng, để nói với anh ở phòng ngoài — Còn cốc, thì anh lấy lấy mà dùng, ở trên kia kìa, trong tủ ấy. Đồ đạc trong nhà này để đâu anh biết rõ quá rồi còn gì?

«Đúng chưa», Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng, vừa cười thầm và vô tình, như là anh dự tính đếm kết quả những lời tiên đoán của mình trên ngón tay, anh gập ngón út ở bàn tay trái.

«Những chiếc cốc này, anh vừa nghĩ bụng, vừa đi ra phía tủ và như vậy là quay lưng lại với Na-đi-a và Cô-xi-ri-ốp, cô ta bảo mình đi tìm là để có thể, trong lúc ấy, nhún vai và với một nụ cười bất lực ý muốn nói «Dù sao em cũng không thể không cho anh ta vào».

Anh trở về chỗ, tay cầm mấy chiếc cốc.

— Anh rót đi, cốc của chúng tôi đầy rồi — Na-đi-a nói — Anh thật may đấy; Cô-xi-ri-ốp ở đây đã từ lâu, anh ấy đói cuồng lên rồi nhưng em bảo anh ấy đợi và không được bắt đầu ăn khi mà em chưa rán xong những chiếc bánh nhân thịt ăn với cháo, để sau này em khỏi phải đứng lên lần nữa.

— Chúc anh sức khỏe — Ác-tê-mi-ép nói vừa chạm cốc với Cô-xi-ri-ốp. Hơi quay sang Na-đi-a và chạm cốc với chị.

— Anh biết đấy, em không uống một giọt nào từ ngày ở nhà anh, không phải lần vừa rồi, mà ngay từ tháng ba kia — Na-đi-a nói vừa uống cạn nửa cốc vốt-ca.

«Thật là cô ấy vội phun ra tất cả, Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng, cô ấy sợ mình nói mất».

— Bọn em là bạn thân lắm, Pôn và em — Na-đi-a nói với Cô-xi-ri-ốp — Từ năm thứ nhất ở trường học. Thời gian đi mau quá! Mười chín năm rồi!

Ác-tê-mi-ép, lần này lẩm nhẩm, gập một ngón tay nữa.

— Anh cười gì thế? — Na-đi-a hỏi, giọng hơi có vẻ lo ngại.

Thi ra vô tình, Ác-tê-mi-ép đã cười trong khi theo luồng tư tưởng của anh.

— Cười về những kỷ niệm hồi nhỏ.

— Phải, anh là một nhân chứng sống về việc nhìn nay em đã hai mươi bảy, Na-đi-a nói. Bao giờ em cũng nói thật thôi, không bớt xén một năm nào.

Đoạn sau. chị nói với Cô-xi-ri-ốp.

— Chị chẳng cần phải nói bớt tuổi chút nào — Cô-xi-ri-ốp nói, mắt ngắm Na-đi-a say đắm.

— Dù có cần, em cũng chẳng làm thế. Em cũng chẳng thích dùng son bôi môi nữa, em không hiểu được những người đàn bà đánh phấn — Em, nói chung là em không tán thành cái giả tạo trong đời sống, em chỉ yêu cái gì chân thật; một tình yêu chân thật, một tình bạn chân thật.

«Cô ta định lấy anh chàng này đây» Ác-tê-mi-ép vừa nghĩ bụng vừa chạm cốc với Cô-xi-ri-ốp và cảm thấy Na-đi-a liếc nhìn anh rất nhanh, muốn tìm xem nét mặt anh có lộ vẻ đau khổ thầm kín không.

Hai người uống mấy cốc vốt-ca, thưởng thức và hoan nghênh tất cả các món ăn phụ đầu bữa có trên bàn. Na-đi-a gần như không uống: chỉ có nửa cốc vốt-ca lúc bắt đầu. Về sau chị chỉ dúng môi vào cốc rượu vang còn đầy nguyên. Đó là một chuyện lạ.

«Đúng rồi, cô ta sắp lấy chồng» Ác-tê-mi-ép tự nói với mình một lần nữa.

— Ơ sao chị không uống, Na-đi-ét-da A-lếch-xây-ép-na — Cô-xi-ri-ốp nói — chị không bao giờ uống rượu à?

Liếc vội về phía Ác-tê-mi-ép, Na-đi-a lại một lần thứ hai đối phó với nguy hiểm.

— Ồ, Pi-ốt-tơ Xéc-gây-ê-vít, nói thật ra thi ngượng lắm, nhưng có Pôn biết rõ đấy, khổ quá. Đôi lúc em có thể uống hai cốc, cả ba nữa cùng một lần. Nhất là khi em cám thấy rất sung sướng hay ngược lại rất buồn. Em cũng như ba. Ông cụ to lớn, và thỉnh thoảng ông cụ thích uống dăm cốc. Em mới ngoan ngoãn như thế từ một tháng nay thôi. Ý nghĩ này nảy ra cũng không phải đơn giản đâu...

Những chữ «từ một tháng nay» được Na-đi-a nhấn rõ mạnh trong giọng nói; chuyện Cô-xi-ri-ốp chắc xảy ra được một tháng rồi.

Ác-tê-mi-ép nhìn anh ta. Cô-xi-rì-ốp thành thật sung sướng, tin cậy và bình tâm. Gặp mắt Ác-tê-mi-ép nhìn mình, anh cười, nụ cười rộng. Anh vui vẻ, tất cả đều tốt đẹp — Ác-tê-mi-ép là một bạn học, thế thôi.

— Bé Pôn của em ơi, đi với em vào bếp, lấy bánh và cháo đi. một mình em không thể mang được Na-đi-a nói.

Chị cũng nhìn thấy nét mặt Cô-xi-ri-ốp và biết rằng bây giờ chị có thể hoàn toàn yên tri cầm tay Ác-tê-mi-ép kéo vào bếp để nói chuyện riêng với anh một lát. Quả thật là chị muốn lấy Cô-xi-ri-ốp và kiên quyết định làm việc đó. Tự chủ được mình lúc Ác-tê-mi-ép đến, nhưng chị vẫn không chế ngự nổi nỗi lo, chị cảm thấy mình hoàn toàn bị lệ thuộc vào cái mà Ác-tê-mi-ép muốn nói hay làm từng lúc. Bây giờ chị chỉ có một ao ước: thấy bữa cơm chấm hết càng sớm càng hay và sau đó hai người cùng đi ngay tức khắc. Chính để bắt buộc Ác-tê-mi-ép phải xử sự như thế mà chị yêu cầu anh đi vào bếp. Chị đã chuẩn bị trước điều sắp nói: chị chỉ yêu cầu anh, lúc này, đi về ngay với Cô-xi-ri-ốp, hôm sau chị sẽ đến gặp anh và có lẽ là lần cuối cùng trong đời hai người có dịp nói với nhau về dĩ vãng và tương lai.

Dù Ác-tê-mi-ép không tin chị, do tự ái, chị nghĩ, anh cũng không thể bàn cãi với chị trong bếp trên tay còn cầm liễn cháo. Ý nghĩ đề hai người ra về cùng với nhau không phải không làm cho chị lo lắng, dù hiểu rõ Ác-tê-mi-ép, chị gần như chắc chắn rằng lòng tự kiêu của anh sẽ cắt đứt mọi câu chuyện mà Cô-xi-ri-ốp định hỏi về vấn đề anh, nhưng ai mà biết được họ sẽ nói với nhau những gì? Nhưng đối với chị để Ác-tê-mi-ép đi và Cô-xi-ri-ốp ở lại còn nguy hiểm hơn, chị sợ Ác-tê-mi-ép trong một lúc tức giận bột phát nào đó có thể thản nhiên nói những lời rõ ràng nhất và tàn nhẫn nhất.

— Nào, giúp em một tay — Na-đi-a nhắc lại vừa chìa tay cho Ác-tê-mi-ép. Anh không nhúc nhích.

— Không, chính cô là chủ nhà — anh nói với một nụ cười mà Na-đi-a thấy như một thách thức — Đàn ông không vào bếp.

Thật là hết sức kỳ quái và nó phá vỡ tất cả kế hoạch đẹp đẽ của Na-đi-a đến độ, chị đứng sững giữa phòng, như bị tê liệt, cặp mắt kinh ngạc nhìn Ác-tê-mi-ép chằm chằm. Ác-tê- mi-ép cũng chằm chằm nhìn chị, vì anh đã gần đoán được điều chị muốn, và hoàn toàn không có ý chấp nhận cuộc nói chuyện tay đôi ấy.

Cô-xi-ri-ốp vội nhổm dậy và do đó cứu Na-đi-a khỏi bối rối. Việc Ác-tê-mi-ép từ chối làm anh sung sướng quá. Anh nói:

— Tôi cũng là đàn ông, nhưng tôi rất vui thích được đi cùng với chị vào bếp, nếu chị cho phép.

— Nhất định là em cho phép anh rồi — Na-đi-a lại trấn tĩnh được.

Còn lại một mình, Ác-tê-mi-ép thích thú nhận thấy anh không muốn một chút nào từ biệt Na-đi-a và nói cho chị nghe tất cả những gì mà cách đây một giờ, anh còn cho rằng dù sao anh cũng cằn phải nói với chị trước khi đi.

«Cần phải bế mạc bữa ăn, đứng dậy và ra đi với anh chàng Cô-xi-ri-ốp này, anh ta sẽ nguyền rủa mình đứng dậy quá sớm, vì Na-đi-a, lẽ dĩ nhiên, là sẽ bắt anh ta phải đi với mình, dù cô ấy dự định lấy anh ta, hay đúng hơn chính vì cô ấy dự định lấy anh ta».

Một phút sau Na-đi-a và Cô-xi-ri-ốp trở lại. Na-đi-a bưng đĩa bánh và Cô-xi-ri-ốp, liễn cháo. Rồi chị dọn thịt ra. Họ ăn và uống trà.

Lo ngại trước thái độ khó hiểu của Ác-tê-mi-ép, Na-đi-a trong nửa phần thứ hai của bữa ăn, cố nói huyên thuyên, không để cho Cô-xi-ri-ốp và nhất là Ác-tê-mi-ép chen vào một lời nào. Chị nói về tất cả mọi việc, tất cả mọi người, thoạt đầu, chị nói dài dòng về bà mẹ chị với cái nghề kinh khủng, khi bà tiếp bệnh nhân trong phòng, nhất là phụ nữ, người ta không thể nào yên ổn ngồi trong phòng ăn, người ta luôn luôn nghe thấy từ phía sau bức tường những tiếng kêu hay tiếng động của chiếc máy quỷ quái ấy.

Và Na-đi-a bắt chước rất giống và khôi hài tiếng sè sè của chiếc máy khoan.

Rồi chị nói về công việc của mình. Cả một sự chán. Chị không có con, nhưng rõ ràng là quấn tã cho trẻ còn đỡ hơn đi sắp xếp các thứ hồ sơ này: việc tã lót ít nhất còn thú vị hơn,

Sau khi học xong, chị muốn trở thành kỹ sư, nhưng không trở thành được... Quá nhiều lý do ngăn cản chị.

— Lý do gì thế? — Cuối cùng Ác-tê-mi-ép thốt ra hỏi, anh hoàn toàn biết rõ rằng chẳng có việc gì, chẳng người nào ngăn cản chị trở thành kỹ sư. Một lần nữa Na-đi-a lại can đảm đương đầu với khó khăn.

— Rất nhiều thứ trong bản thân em — chị nói—Anh Pi-ốt-trơ Xéc-gây-vít này, em chẳng quen viện lý do bào chữa đâu. Trong mọi trường hợp và về tất cả mọi thứ bao giờ em cũng nghĩ chính em là kẻ có lỗi.

Đây là một cách nhìn mới về sự vật vì từ khi Ác-tê-mi-ép quen Na-đi-a đến nay, anh biết rõ rằng từ trước bao giờ chị cũng phủi tay chút tất cả những sai lầm của mình lên đầu người khác.

Sau cùng Na-đi-a nói về người chồng trước.

— Anh có nhớ không, anh Pi-ốt-trơ, hình như em có nói với anh là em đã lấy chồng, hồi em còn đi học. Chuyện này làm hỏng cả đời em, chỉ một mình em thôi. Nhưng em nhận rằng khuyết điểm hoàn toàn là do em. Em lấy anh chàng đó không suy nghĩ và rồi đáng lẽ phải sống trọn cuộc đời khổ ải bên anh ta ở cái xứ Xích-típ-ca ấy thì em lại ly dị.

Ác-tê-mi-ép thấy một bóng đen thoáng qua trên nét mặt hớn hở của Cô-xi-ri-ốp. Có lẽ anh ta nghĩ rằng một ngày kia mình cũng có thể chuyển công tác xa Mạc-tư-khoa, và bắt buộc phái đi trong hai mươi bốn tiếng đồng hồ, mà không được ở ngay cả một tỉnh như Xích-típ-ca, còn tít tắp xa hơn, trung một đồn biên thùy không tìm thấy trên bản đồ.

Ác-tê-mi-ép không phải là người độc nhất nhìn thấy nét mặt Cô-xi-ri-ốp sầm lại, cả Na-đi-a cũng nhận thấy.

— Em không đi với anh ta không phải là vì xa quá, mà vì em không yêu anh ta. Anh có hiểu em không, anh Pi-ôt-trơ, hay là anh trách em?

Na-đi-a nhìn vào mắt Cô-xi-ri-ốp, vẻ phiền muộn sâu xa, như là chị sẵn sàng ngay hôm sau đi Xích-típ-ca, nếu Cô-xi-ri-ốp chê trách chị.

— Lẽ dĩ nhiên, nếu chị không yêu... — Cô-xi-ri-ốp nói chung chung sau một lúc im lặng, giọng bối rối vì câu hỏi của Na-đi-a.

Ác-tê-mi-ép uống cạn chén trà, gấp chiếc khăn ăn cẩn thận như Na-đi-a thường nhiều lần bảo anh làm, gài một chiếc giá khăn bằng bạc.

— Thôi — Ác-tê-mi-ép vừa nói vừa đứng dậy, chậm rải vuốt lại nếp áo — Xin từ biệt, Na-đi-ét-da tôi phải đi đây.

Na-đi-a liếc vội về phía sau. Chưa bao giờ anh gọi chị là Na-đi-ét-da và một cái gì trong giọng nói của anh có vẻ là lạ đối với chị — Chị sung sướng thấy bữa ăn đã đến lúc chấm dứt nhưng cái cách Ác-tê-mi-ép đứng dậy và quyết định đột ngột ra đi làm chị sợ.

Ác-tê-mi-ép nhìn Cô-xi-ri-ốp và qua bộ mặt rầu rĩ của anh ta, anh hiểu rằng Na-đi-a đã có thời giờ rỉ tai rằng anh ta không nên ở lâu hơn và phải đi về cùng với Ác-tê-mi-ép.

— Hãy ở lại thêm nửa giờ nữa — Na-đi-a nói khi nhìn thấy nét mặt Cô-xi-rỉ-ốp — ta nói chuyện thêm một chút.

— Cô với tôi hai đứa chúng ta là những bạn cố tri đến nỗi — Ác-tê-mi-ép nói vừa đứng dậy hẳn — cô khó có thể nói với tôi một điều gì mới, tôi cũng vậy — anh nói thêm và nhìn chằm chằm vào mặt Na-đi-a, mỉm cười.

Na-đi-a nhận lấy cái nhìn của Ác-tê-mi-ép trong cặp mắt tê dại vì sợ hãi của mình. Chị không còn hiểu ra sao. Chị không hiểu cái điều mà chính bản thân Ác-tê-mi-ép cũng chỉ vừa mới hiểu hoàn toàn khi anh nghe Na-đi-a nói giọng lanh lảnh trong gian nhà này, trong buồng ăn «Chào anh bé Pôn của tôi, đến đây để em hôn vào má nào» và nhìn thấy người mà câu nói đó muốn vọng đến tai. Anh đã thôi không yêu Na-đi-a nữa.

Lẽ dĩ nhiên, vẫn còn lại trong tim sự nuối tiếc, niềm cay đắng, những kỷ niệm, nhưng không còn tình yêu nữa, vì nếu anh nhận thấy cái cảm giác bình tĩnh nó nâng đỡ anh những lúc gay go của cuộc đời, nó khiến anh chịu đựng được bữa ăn này, chính vì cái tình yêu hấp hối từ lâu nay đã chết hẳn.

Không thể chịu đựng được lâu hơn nữa cái nhìn của Ác-tê-mi-ép, Na-đi-a quay mặt đi.

Cô-xi-ri-ốp không để ý đến lớp kịch câm này, anh đang quá phiền muộn vì chuyện phải đi về sớm.

— Cả anh nữa, anh cũng về đây, Na-đi-ét-da A-lếch-xây-ép-na — anh nói vừa đứng dậy, vẫn còn hy vọng là dù thế nào Na-đi-a cũng giữ anh lại.

Nhưng Na-đi-a chỉ buồn rầu giang hai bàn tay ra, trong một điệu bộ bất lực, không nói năng gì. Cả ba cùng đi ra phòng ngoài, Cô-xi-ri-ốp bối rối, Ác-tê-mi-ép lê bốt mới quèn quẹt và Na-đi-a im lặng. Đầu óc chị thấy bối rối lạ lủng. Giờ đây chị thấy sợ Ác-tê-mi-ép, chị mong anh đỉ ngay lập tức, nhưng vừa nhận ra là lần này anh đi hẳn, chị bỗng nảy ra một ý muốn điên rồ giữ anh lại, nói và cắt nghĩa cho anh hiểu, tuy cùng chẳng biết mình có thể hay cần phải nói những gì.

Bình tĩnh và yên lặng lạ lùng, chị tiễn hai người ra đến cửa.

Cô-xi-ri-ốp nắm tay chị hồi lâu và nhìn chị trìu mến. Anh cho rằng Na-đi-a bối rối là do việc anh ra về.

Ác-tê-mi-ép im lặng đưa tay cho chị, không khỏi chua chát nhớ lại cách đây hai giờ, đứng trước cánh cửa này, trong thâm tâm anh vẫn còn cho rằng Na-đi-a sẽ đi với anh. Anh chờ đợi một lát: liệu Na-đi-a còn dám hôn anh vào má nữa không?

Chị không có đú can đảm. Chẳng nói chẳng rằng, chị đặt vội bàn tay vào tay Ác-tê-mi-ép, rồi rút về cũng vội vàng như thế và mở cửa. Lúc xuống đến tầng dưới hai người mới nghe tiếng Na-đi-a chào vọng xuống:

— Xin từ biệt. Đừng quên nhau nhé!

Na-đi-a đóng sầm cửa, ngồi phịch xuống mọi chiếc ghế đẩu gần mắc áo và khóc nức nở. Chị khóc vì chị thấy mỏi mệt sau cơn căng thẳng thần kinh vừa rồi, vì Ác-tê-mi-ép làm chị sợ và việc anh ra đi chấm dứt hai năm trong cuộc đời của chị, hai năm hoàn toàn gắn bó với anh.

Trong tâm hồn ích kỷ của chị, những người khác, tất cả những người khác chiếm ít chỗ đối với bản thân chị đến nỗi trong khoảng nhỏ tí xíu dành cho người khác, Ác-tê-mi-ép đã chiếm một khoảng quan trọng. Như tất cả mọi người yêu mình hơn là yêu người khác, Na-đi-a dễ dàng đánh giá cao những tình cảm cỏn con mà dù sao chị cũng cảm thấy đối một số người nào, và chị không tự dối mình khi chị tự nhủ rằng tình yêu của chị đối với Ác-tê-mi-ép đã là một trong những tình cảm sâu xa nhất của đời chị. Anh ta đã đi. Thật ra, nếu chị lạnh lùng suy nghĩ đến tương lai, sự mất mát này hiện giờ cũng chẳng đau đớn gì hơn một vết kim châm. Buồn thay, mũi kim vừa châm không phải vào ai khác mà vào chính chị, vào bản thân chị mà chị quý yêu một cách trìu mến trung thành và lập tức nốt kim châm gần đau như một vết thương. Na-đi-a khóc mãi, khóc nức nở, vẫn ngồi trên chiếc ghế đẩu ở phòng ngoài. Nước mắt dòng dòng trên mặt. Chị thổn thức, chị rên rỉ hai nắm tay bôi nước mắt đầy má, than thở và nhất là chua xót nghĩ rằng có lẽ nước mắt phải làm cho chị xấu lắm, trong khi thật ra chị đẹp và có lẽ «người» hơn lúc thường nhiều.

Ác-tê-mi-ép và Cô-xi-ri-ốp đi ra phố theo vỉa hè đến góc một khu nhà, nơi Cô-xi-ri-ốp đỗ xe, một chiếc «Em-ka» anh tự lái lấy.

— Anh ở đâu?

— Phố Út-xa-si-ốp-ca.

— Tốt lắm — Cô-xi-ri-ốp nói và, ra khỏi ngõ, anh lái vào trung tâm thành phố.

— Đi lối này thú vị hơn — Cô-xi-ri-ốp nói.

Ác-tê-mi-ép không phản đối. Đi lối nào cũng được, anh hoàn toàn dửng dưng với điều đó.

— Anh sẽ xem tôi lái xe như thế nào. Na-đi-a sợ. Lần đầu tiên, đang đi, cô ta nắm cả lấy tay tôi. Lẽ dĩ nhiên đây ở thành phố, phải khác. Vả lại thời gian vừa rồi, tôi giữ lời hứa, tôi thận trọng hơn — anh quay đầu lại nói với Ác-tê-mi-ép trong khỉ xe dừng trước hiệu đèn đỏ — Các cậu ấy bắt tôi phải hứa.

— Các cậu nào?

— Các cậu nào à? Những phi công của tôi chứ còn ai nữa. Hai người vượt quảng trường Đéc-gin-xki và đi xuống phía Ô-khốt-ni Ri-at, nhưng đáng lẽ đi thẳng, Cô-xi-ri-ốp sau khi liếc nhanh nhìn một anh công an giao thông quay lưng lại phía mình lượn ngay ở giữa phố và đến đỗ trước khách sạn Mạc-tư-khoa.

— Đến nơi rồi — anh nói và rút chiếc khóa công-tắc ra.

Ác-tê-mi-ép xuống xe.

Anh cũng chẳng thiết tiếp tục con đường về nhà bằng xe, nhưng lẽ ra Cô-xi-ri-ốp có thể báo trước cho anh một cách lịch sự hơn rằng anh ta không thể đưa anh về tận nhà được.

— Chào anh — Ác-tê-mi-ép nói vừa đưa tay lên vành chiếc mũ cát-két, chuẩn bị đi.

Cô-xi-ri-ốp, trong lúc đó đã đi một vòng quanh xe soát lại xem rác cửa đã đóng cẩn thận chưa và đang cúi nghiêng trên chiếc cửa cuối cùng để khóa nó lại — Anh ngẩng nhìn Ác-tê-mi-ép và bật cười.

— Không — anh nói — cậu cho mình là người thế nào? Tôi đã nói với cậu là tôi đưa cậu về, thế nghĩa là tôi đưa cậu về đến nhà.

Anh đóng cửa, và nhét chiếc khóa vào túi quần.

— Đây, chỉ là ngừng lại một chút thôi. Phố Út-xa-si-ốp-ca còn xa, ta hãy vào phòng ăn khách sạn Mạc-tư-khoa độ một tiếng đã. Cậu đã vội giận rồi sao? Chắc cậu nghĩ bụng: «Cái thằng rõ bất lịch sự, đã hứa với người ta là đưa về tận nhà đến giữa chừng lại bỏ rơi ở vỉa hè», Không, ông bạn ơi, bọn không quân chúng mình không bao giờ làm những việc như thế đâu.

Anh ta cậu cậu, mình mình với Ác-tê-mi-ép, đề nghị anh đi vào quán ăn cũng tự nhiên như cách đây năm phút anh thôi không gọi Na-đi-a là Na-đi-ét-da A-lếch-xây-ép-na nữa.

Ác-tê-mi-ép không hề muốn vào quán ăn với Cô-xi-ri-ốp một chút nào, nhưng anh cũng không thích về nhà lắm. Thật ra, anh chẳng muốn gì cả.

— Mình cần phải về, có người đợi ở nhà — anh nói lửng lơ.

— Rồi cậu sẽ về đến nhà! Tôi đưa cậu về cơ mà!

Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng nếu mình cưỡng lại, Cô-xi-ri-ốp, một người cứ trông cũng rõ, thuộc loại đã thích làm gì là làm cho bằng được, sẽ lại càng khăng khăng hơn và như vậy hai người có thể đứng lâu thảo luận trên lề đường, trước khách sạn Mạc-tư-khoa dưới mắt những người qua lại đã bắt đầu chú ý đến những huân chương của Cô-xi-ri-ốp. Vả lại, ngoài sự không thích thú lắm ra, Ác-tê-mi-ép cũng chẳng có lý do gì để không vào quán ăn với Cô-xi-ri-ốp.

«Chẳng có mảy may lý do gì», anh nghĩ bụng, vẫn với vẻ bình tĩnh đã từ hai giờ nay làm anh hết sức vui sướng, anh đi theo Cô-xi-ri-ốp.

Quán ăn chật ních, nhưng một người trong số nhân viên phục vụ, to béo và đầu hói, trông thấy các anh vào, xếp cho một bàn trong một góc vừa kéo mảnh bìa có ghi chữ «Dành riêng» đi.

— Cô-nhắc chứ? — anh ta hỏi Cô-xi-ri-ốp giọng thân tình khi hai người đã ngồi vào bàn.

— Cô-nhắc và cái gì ăn — Cô-xi-ri-ốp nói, và còn sẽ xem sau.

— Sao lại ăn? — Ác-tê-mi-ép nói. Chúng mình vừa ăn xong rồi.

— Cũng không sao, bày biện cho nó đẹp bàn — Cô-xi-ri-ốp nói. Và quay lại phía người phục vụ, anh thêm — thôi lấy đi.

— Có lấy nước chanh nữa không? — người phục vụ hỏi với cùng một giọng, để chứng tỏ rằng không những anh ta hiểu rõ Cô-xi-ri-ốp, mà còn nhớ cả những sở thích của anh.

Cô-xi-ri-ốp nói:

— Đúng lắm, và làm mau lên. Anh bạn tôi bận — và hất đầu chỉ Ác-tê-mi-ép.

Anh nhân viên phục vụ cười vẻ tản thưởng câu nói đùa; người ta vẫn cứ có thể vội khi người ta ngồi cùng bàn ăn với Cô-xi-ri-ốp khi anh ta không vội!

Vẫn tươi cười, anh xếp cốc lên bàn và đi, chiếc khăn ăn vắt trên cánh tay.

Ác-tê-mi-ép, im lặng, đưa mắt nhìn phòng ăn nơi anh chỉ mới đến hai lần trong đời anh, hai lần mà anh không muốn nhớ đến nữa.

«Vả lại, anh nghĩ thầm, thật ra, sao lại không nhỉ? Hai lần vì cả hai lần đều đến với Na-đi-a. Hai lần ở góc phía đằng kia. Và sao nữa?»

Rồi anh nghĩ rằng quán ăn này, nói chung. không làm anh thích thú. To quá, sang quá, những cột bằng đá hoa kia nặng nề quá. Người ta có thể đến đây chơi, ngắm nghía, nhưng người ta không thích ăn ở đây.

Cô-xi-ri-ốp ngược lại, thích quán ăn này. Khi người ta mang cô-nhắc đến, Cô-xi-ri-ốp, không đợi những món sau, rót đầy cốc của mình và của Ác-tê-mi-ép, vừa cạn cốc vừa nói «Chúc cậu sức khỏe», và lại rót đầy luôn một lần thứ hai nữa. Ác-tê-mi-ép nghĩ anh chàng này có vẻ đã bắt đầu uống thì không ngừng lại dễ dàng và ngại rằng tất cả sẽ chấm hết bằng một cuộc cãi cọ lố bịch của kẻ say rượu.

— Đây, ở chúng mình người ta làm thế đấy, Cô-xi-ri-ốp nói khi uống cạn cốc thứ hai và tiếp theo một cốc nước chanh nữa. Xem bộ binh làm gì nào.

Ác-tê-mi-ép không thích không ăn gì lúc uống rượu nhưng anh cũng cạn cốc thứ hai.

— Lần này thì chúc cậu — anh nói, khó khăn mới phát ra được tiếng «cậu». Việc cậu cậu mình mình với Cô-xi-ri-ốp mà anh gần như không quen biết vả lại ở một cấp bậc trên anh làm anh khó chịu, nhưng Cô-xi-ri-ốp cứ buộc anh phải làm thế.

— Ừ, khá lắm — Cô-xi-ri-ốp gật gù — Làm cốc nữa. Trong lúc đỏ: người phục vụ đã dọn món «da-cút-ski»⁽¹⁾ và Cô-xi-ri-ốp trước khi uống cốc thứ ba, uể oải đưa chiếc phuốc-sét về phía một đĩa xà-lách. Viên đại úy trước mặt anh có vẻ dễ thương; anh yêu thái độ vững vàng của anh ta đối với Na-đi-a, vì bản thân anh thấy luống cuống trước mặt chị. Nhưng nhất là, sau khi rời Na-đi-a, anh không muốn ngồi một mình chút nào.

Đã nâng cốc thứ ba lên, anh tự hỏi không biết sẽ uống chúc sức khỏe ai. Anh nghĩ đến Na-đi-a, nhưng lại nghĩ bụng là anh bạn này có thể sẽ kể chuyện lại cho chị biết anh uống chúc sức khỏe chị như thế trước bất cứ ai, trong một tiệm ăn.

«Chúc em bé Na-đi-a của anh» anh nói thầm, và lặng lẽ uống cạn cốc thứ ba.

— Cậu hãy kể cho mình nghe... — anh nói, ý muốn hỏi Ác- tê-mi-ép xem học xong bây giờ được bố trí đi công tác ở đâu, nhưng Ác-tê-mi-ép lại nghĩ rằng anh ta muốn nói chuyện về Na-đi-a với mình nên cắt ngang.

— Cậu hãy kể đi đã. Cậu đã nhìn thấy nhiều cái mà mình còn phải lâu lắm mới mơ đến được.

— Với bọn phi công chúng mình, trước hết chúng mình chẳng biết bao giờ nó xảy ra — Cô-xi-ri-ốp nói — và rồi người ta đặt giấy tờ ở dưới mũi anh và cẩn thận, đừng có mà rối trí. Nếu cậu rối trí... Anh không nói hết câu nhưng anh trình bày bằng một cái huơ tay chớp nhoáng, điều sẽ xảy đến cho một phi công khi anh ta rối trí. Nhưng những người ở đó tuyệt vời — Một dân tộc thật tuyệt! anh nhấn mạnh, giọng cảm động. Tuyệt! Một người nào đó, chắc sẽ tả lại tất cả những cái đó trong hồi ký của anh ta. Không phải mình, lẽ dĩ nhiên. Mình nếu mình viết… Anh đặt ngay bàn tay vào cổ, làm điệu bộ một con dao. Nhưng sẽ có người kể lại tất cả. Ngoài mình ra, cũng còn nhiều người khác đến đó.

⁽¹⁾ Món vặt dùng đầu bữa.

Tay anh đụng vào những tấm huân chương.

— Những huân chương này cũng vậy một cái thật sự là tặng cho cá nhân mình, còn hai cái khác, là cho những cuộc chiến đấu tập thể cùng với các cậu trong phi đội của mình. Bọn phát-xít hạ mất ba cậu, cậu thứ tư bị tai nạn, ngay trước lúc cất cánh.

Nói đến đây, Cô-xi-ri-ốp, nhớ lại kỷ niệm đó, tức giận đầy ruột, đấm mạnh tay xuống bàn và ngồi mơ mộng một lúc. Anh nghĩ đến một nơi xa, xa lắm khỏi quán ăn, và chiếc bản này, xa người đại úy có bộ tóc hung đang ngồi trước mặt anh, mà anh biết rất ít này, và xa, xa cả Na-đi-a, xa lắm. Anh nhớ lại cái im lặng của một nghĩa trang trong một thành phố nhỏ ven biển, nhớ những người phi công ấy đứng chung quanh anh, trên nền một rặng cây cỏ xanh um. Dưới chân họ, một mảnh bia bằng đá hoa trắng, mà chắc từ làu bọn phát-xít đã cạy lên và đập tan ra từng mảnh.

Ác-tê-mi-ép nhìn bộ mặt sa sầm của Cô-xi-ri-ốp, nhìn những huân chương nhắc lại máu đã đổ mà anh ta vừa nói đến rất thành thật và khiêm tốn tự nhủ «Thật ra không biết có cách gì để nói cho anh ta biết trước?».

Nhưng Ác-tê-mi-ép biết nói gì, và nói thế nào với anh ta? Nói với anh ta rằng: Na-đi-a đã xử sự không tốt với anh; đối với Ác-tê-mi-ép, chị không yêu anh với một tình yêu chân thành và để anh ta hiểu rằng chị không có thể yêu ai được? Rõ ràng chị chẳng có thể thành thật yêu cái người trước mặt anh kia. Anh không tin. Nhưng sao người kia lại bắt buộc phải tin anh? Hai năm trước đây, anh cũng không tin nếu người ta nói với anh rằng Na-đi-a không thể yêu ai được. Làm gì bây giờ? Hoàn toàn chẳng làm gì được cả. Vì bây giờ dù thế nào anh cũng không thể kể lại việc người đàn bà ấy; người mà anh đã yêu và đã đáp lại tình yêu của anh, như chị đã có thể làm được, một người nông nổi, dửng dưng với tất cả những gì không thuộc bản thân mình, mặc dù có những giây phút đôn hậu. Không thể nào can ngăn được anh chàng này không yêu Na-đi-a, một khi bây giờ anh ta đã yêu cô ta. Không kẻ nào trên đời lại nói điều đó và nhất là, không có kẻ nào thèm nghe, mặc dù điều đó hoàn toàn là sự thật, nói ra không vì có ý xấu, không phải vì tự ái bị thương tổn, mà đơn giản như người ta kéo vội cánh tay một người đi trên đường ray, không trông thấy một chuyến tầu điện đang tiến về phía mình.

Ác-tê-mi-ép tự nhận thấy anh không thể nào nói được, anh ngắm Cô-xi-ri-ốp và cuối cùng phải tự thú nhận rằng tất cả cái đó chỉ là một ý nghĩ ngớ ngẩn đột nhiên nảy ra do cảm tình đối với con người ngồi trước mặt anh.

— Tôi thèm được như anh, con người đã từng được chiến đấu chống bọn phát-xít — Ác-tê-mi-ép nói.

— Cậu nói cũng có lý — Cô-xi-ri-ốp trả lời, bỏ giữ cơn mơ mộng, nhưng vẫn chống cằm vào tay — Chỉ là chiến sĩ những ai đã từng ra mặt trận tham chiến. Còn những người khác chưa phải. Người ta còn chưa biết họ sẽ ra thế nào.

Cặp mắt của Cô-xi-ri-ốp bị rượu kích thích nhìn Ác-tê-mi-ép chằm chằm. Anh cứ nhìn Ác-tê-mi-ép như thế một lúc lâu và sau cùng, như sực nhớ ra một điều gì, anh nói:

— Mình bậy quá, mình làm cậu phật lòng, mình làm phật lòng một người bạn. Ta phải uống một cốc để chấm hết câu chuyện này.

Ác-tê-mi-ép phải cạn chén. Anh không sợ gì cho mình, nhưng Cô-xi-ri-ốp đã bắt đầu ngà ngà.

— Cậu đừng sợ, — Cô-xi-ri-ốp vừa nói vừa rót đầy hai cốc — Uống đi! Mình không bỏ rơi cậu đâu, vì mình đã hứa đưa cậu về nhà.

Nhưng Ác-tê-mi-ép không uống thêm một ngụm nào nữa, anh không muốn nhìn thấy Cô-xi-ri-ốp say, vì bản thân anh ta, vì cấp bậc đại tá và những huân chương của anh ta. Anh kiên quyết ngăn cản Cô-xi-ri-ốp. Trong một lúc Cô-xi-ri-ốp đãng trí, anh ra hiệu gọi người phục vụ và trả tiền.

— Chúng ta ở đây được một tiếng rưỡi rồi — anh nói — Cậu hứa là sau một tiếng sẽ đưa mình về. Mình có người đợi.

Cô-xi-ri-ốp nổi cáu.

— Cậu xem giờ? Cậu có muốn xem đồng hồ của mình không? Đây giờ trên hai đồng hồ đây! Cậu không thể ở lại thêm nửa giờ với Cô-xi-ri-ốp hay sao?

Nhưng Ác-tê-mi-ép không nhượng bộ: anh có người đang đợi và Cô-xi-ri-ốp đã hứa đưa anh về.

Quen được đồng đội yêu mến và nể nang thường cảm phục tất cả mọi việc anh làm, do cảm phục anh trên cương vị phi công, Cô-xi-ri-ốp giờ bị Ác-tê-mi-ép cưỡng lại, đỏ mặt và trở nên ương ngạnh ích kỷ, một nét thường xuyên của cá tính không có chừng mực của anh, nhưng hay bộc lộ nhất lúc anh uống rượu.

— Được, một cốc cuối cùng, nếu cậu không muốn mất lòng tôn trọng của mình đối với cậu — Cô-xi-ri-ốp nói, mắt nhìn Ác-tê-mi-ép, giận dữ.

Bây giờ đối với anh không còn là chuyện bản thân mình uống mà là làm cách nào cho Ác-tê-mi-ép uống.

— Mặc kệ sự tôn trọng của cậu — Ác-tê-mi-ép nói — Cậu đã hứa là cậu đưa mình về nhà.

— Hứa! Hứa! — Cô-xi-ri-ốp càu nhàu — Những kẻ như cậu hứa với họ một tí gì cũng đều nguy hiểm.

Ác-tê-mi-ép làm như không nghe thấy.

— Thế nào, cậu uống hay không?

Cô-xi-ri-ốp nâng cốc, nhưng Ác-tê-mi-ép không đụng đậy

Không muốn uống một mình, anh đặt cốc rượu xuống bàn và bảo tính tiền.

— Đã trả rồi — người phục vụ nói, đưa mắt chỉ Ác-tê-mi-ép.

— Sao lại thế? — Cô-xi-ri-ốp nói mặt lại càng đỏ hơn, tay rút một tập giấy bạc ở trong túi ra.

Ác-tê-mi-ép, ngại một cuộc cãi lộn ngớ ngẩn, ngắt lời. nói:

— Mình đồng ý trả một nửa.

— Mình mời cậu cơ mà.

— Mình không phải là một cô gái — Ác-tê-mi-ép vừa nói vừa cười — Khi mình có tiền, mình đi chơi với bạn, khi mình không có, mình không uống bằng tiền của người khác.

— Mặc kệ, bảo cho mình biết bao nhiêu.— Cô-xi-ri-ốp nói, đột nhiên giọng dịu lại.

Ác-tê-mi-ép làm cho Cô-xi-ri-ốp cáu, nhưng trong cơn say, anh vẫn thấy Ác-tê-mi-ép mỗi lúc một dễ thương hơn.

Khi Ác-tê-mi-ép lấy trong tập giấy bạc một tờ ba mươi rúp, Cô-xi-ri-ốp ngoảnh lại phía người phục vụ và đưa cho anh ta một tờ khác:

— Đây thuộc về phần tôi.

Rồi tay anh vơ tất cả tiền, nhét vào túi và đứng dậy.

Ác-tê-mi-ép ngại nhìn thấy Cô-xi-ri-ốp lảo đảo, chực sẵn sàng đỡ anh ta, nhưng anh hết sức ngạc nhiên thấy Cô-xi-ri-ốp trấn tĩnh lại và đi về phía cửa, bước chân tuy gượng gạo nhưng vững chắc. Do cố gắng, lớp da trên những đốt xương hai bàn tay nắm chặt lại xanh tái đi.

Hai người xuống cầu thang. Không quay lại phía Ác-tê-mi-ốp, Cô-xi-ri-ốp chân gượng gạo đi qua phòng ngoài rộng mênh mông và ra phố.

«Không biết anh ta sẽ lái xe thế nào?» Ác-tê-mi-ép nghĩ nhưng cũng không do dự ngồi xuống ghế trước bên cạnh Cô-xi-ri-ốp.

Nhưng lo ngại của Ác-tê-mi-ép lại một lầu nữa tỏ ra không đúng. Cô-xi-ri-ốp nắm tay lái, mắt dán vào đường và chiếc xe chạy như bản thân nó là sự tiếp tục của cái thân hình co lại, bé nhỏ nhưng mạnh mẽ kia — Anh không nói một lời suốt dọc đường, trừ lúc đến góc phố Pi-a-rô-gốp-xcai-a, đối diện với trường đại học, anh mới hỏi Ác-tê-mi-ép:

— Đi lối nào bây giờ?

— Cứ đi thẳng — Ác-tê-mi-ép trả lời.

— Và bây giờ? — Anh lại hỏi, lúc đến ngã tư.

— Rẽ bên trái.

— Cậu nhớ báo mình trước.

Một đường vòng nữa và hai người đến trước cửa nhà Ác-tê-mi-ép.

— Cảm ơn cậu — Ác-tê-mi-ép nói, vừa bước xuống xe.

Cô-xi-ri-ốp đưa tay cho anh bắt, và lúc đóng cửa, nói thêm:

— Dù sao thì cậu cũng xấu chơi lắm, đại úy ạ.

Xe bỗng mở máy, mũi xe sáng lấp lánh ở một góc đường ngoặt và biến mất.

Như Ác-tê-mi-ép đã đoán trước, Ma-sa vẫn chưa về, nhưng bà cụ đã về. Khi anh vào, bà đương giặt quần áo ở trong bếp. Những ngày gần đây, khi ở xưởng về, tối nào bà cũng lo chuẩn bị dần hành lý cho con và tối nào cũng đón anh bằng một cái nhìn như muốn nói «Thế nào, mai đã đi à?»

— Ngày mai. mẹ ạ—Ác-tê-mi-ép trả lời mẹ từ ngưỡng cửa. Bà Ta-ti-a-na Stê-pa-nốp-na buông mạnh chỗ quần áo bà đang cầm trên tay xuống, thở dài, chùi tay và lặng lẽ đi về phía phòng mình.

— Thế nào, mẹ không nói với con một lời nào hay sao? — Ác-tê-mi-ép vừa hỏi vừa đi theo mẹ vào phòng.

— Con muốn mẹ nói gì với con bây giờ — bà trả lời — Phải chuẩn bị hành lý cho con chứ.

Bà đến gần chiếc bàn làm việc của con, và sau khi đeo kính, lấy một mẩu bút chì và một tờ báo bà bắt đầu ghi ở ngoài lề bản kê những đồ dùng, quần áo của con. Bà chăm chú làm, vẻ mặt cau có như bà có những lý do sâu xa để giận con. Nhưng Ác-tê-mi-ép biết rằng sự im lặng và cái vẻ bận rộn và cáu kỉnh ấy chỉ là để che giấu nỗi buồn phiền.

— Mẹ nói gì với con đi, anh nhắc lại vì nghĩ rằng bà sẽ khuây khỏa nếu gợi được cho bà nói chuyện. Người ta có thể nói rằng mẹ chẳng buồn một chút nào về việc con đi cả.

— Việc đó chẳng làm mẹ buồn — bà Ta-ti-a-na Stê-pa-nốp-na chằm chằm nhìn con qua cặp kính, vẻ phẫn nộ và nghiêm nghị, như trước đây thỉnh thoảng chồng bà vẫn thế. Sau ba mươi năm chung sống, hai người có chung một số thói quen và cả một số cử chỉ nữa.

Ngồi trước mặt con, cũng cao lớn khỏe mạnh như chồng, người đàn bà đã đứng tuổi này vừa chịu cảnh góa bụa, nhưng không hề khuất phục trước cuộc đời, có ý thức về nghị lực của mình, không những bà biết rằng sự chia ly nay đau đớn biết bao đối với bà mà cả đối với con ba nữa. Nhìn con, do bản năng, bà hiểu chắc chắn, có điều gì đang diễn biến trong đầu nó: nó buồn khổ và tức giận, nhưng không phải là do việc đi, vì nó vẫn ước ao và chờ đợi ngày đó.

— Có việc gì xảy ra thế con? — Bà nói sau một hồi lâu im lặng.

— Chán lắm mẹ ạ — Ác-tê-mi-ép nói vắn tắt, anh hoàn toàn không hề muốn tránh phải giải thích mà chỉ vì anh hiểu rằng chỉ cần nói thế cũng có thể làm cho mẹ anh hiểu tất cả — Tốt lắm thì đúng hơn. Vĩnh viễn chấm dứt tất cả rồi mẹ ạ.

Anh nói mấy lời đó với một nụ cười gượng gạo. Bà Ta-ti-a-na không trả lời. Bà chờ đợi sự kết thúc này và cũng chẳng mong gì khác. Con bà đi xa lắm, có thể đằng đẵng nhiều năm; anh sắp bắt đầu một cuộc đời mới và, mặc dù buồn khổ trong thâm tâm, bà hài lòng nhìn thấy anh ra đi, vào cuộc đời mới này hoàn toàn tự do.

— Người ta vẫn chưa nói sẽ điều động con đi đơn vị nào à? — Ta-ti-a-na hỏi như muốn nhấn mạnh rằng mọi sự cuối cùng rồi cũng sẽ tự thu xếp ổn thỏa và lúc này chỉ cần nghĩ đến điểm chính, đến công tác.

— Không, người ta chưa nói gì cả. Đến Si-ta người ta mới cho biết.

— Đến Si-ta, con viết thư về cho mẹ chứ?

— Lẽ dĩ nhiên. Con sẽ viết cho mẹ ngay sau khi con biết sẽ công tác ở đâu. Điều chắc chắn nhất là người ta điều động con đến một địa điểm nào đó ở biên giới.

Và anh nói với mẹ những ước đoán của mình về địa điểm anh có thể được điều đến.

Bà Ta-ti-a-na Stê-pa-nốp-na nghe con nói, nhưng trong khi con bà nói về tương lai, óc bà trở ngược lại đi vòng, trở về nỗi đau khổ mà hiện nay bà vẫn còn cảm thấy và những dấu hiệu bên ngoài của nó chỉ mới bắt đầu phai đi trên nét mặt khắc khổ của bà.

— Cuộc đời không phải bao giờ cũng toàn mầu hồng — Ta-ti-a-na đột nhiên nói và bà mỉm cười một mình khi nghe chính mình nói lên những tiếng cũ kỹ ấy trong ngôn ngữ nghìn đời của người đàn bà, những tiếng nó không ăn khớp với cá tính của bà, với con bà và với tất cả cuộc đời của gia đình bà, rộng rãi trong hạnh phúc và ngấm ngầm trong đau khổ.

CHƯƠNG VI

Anh phi công dời khỏi buồng máy và nói với hành khách giọng lanh lảnh:

— Hãy chú ỷ quan sát vòm trời!

Và anh lại biến mất trong buồng máy. Ác-tê-mi-ép suốt đêm không nhắm mắt và có cảm giác vừa mới thiếp đi xong; anh ngạc nhiên nhìn đồng hồ và tì mặt vào cửa kính. Anh ngủ đã được hơn một tiếng. Vòng tròn đỏ của mặt trời đã gần như chạm đường chân trời và bóng đen chiếc máy bay tiến trên mặt đất, phía bên trái — Bóng nó đồ sộ, vì máy bay là là mặt đất; đã đến khu vực máy bay khu trục Nhật có thể tới hoạt động.

Thảo nguyên, một màu nâu xanh um, phủ cỏ màu ngọc bích, với những chấm vàng lớn, những đồng cỏ của năm trước. Thỉnh thoảng một bầy vịt hay ngỗng trời hoảng sợ bay nhanh dưới cánh máy bay. Một đàn dê rừng co chân chạy trốn trong thảo nguyên.

Ác-tê-mi-ép ngáp và mặc dù phi công đã dặn trước, máy bay khu trục Nhật tuy ít hiện ra lúc hoàng hôn nhưng nguy cơ đó có thật, anh vẫn thấy buồn ngủ không cưỡng lại được.

Tất cả những cái đó đợi lâu mới đến rồi sau lại qua đi mới mau làm sao! Đêm qua, nghĩa là thật ra vừa cùng ngày hôm nay, lúc một giờ sáng anh còn cùng với Xa-nai-ép ở Si-ta trong chiêu đãi sở dành cho các sĩ quan đi công tác ghé qua; ngồi trên những chiếc giường giát bị thủng và có những quả kền kếch sù, hai người nói về Bôn-đác-súc và thèm được như anh vì họ vừa đi tiễn anh ra tàu đi Vla-đi-vốt-xtốc. Anh được điều động đến một trung đoàn ở khu vực Pốt-xi-ét, trong khi họ vẫn nằm dài chờ đợi ở Si-ta.

Nhưng họ cùng chẳng phải than phiền về số phận lâu la gì, chuông điện thoại réo lên ngoài hành lang và họ bị gọi hỏa tốc lên ban tham mưu. Một giờ sau, vừa đủ thì giờ khóa lại va-li, họ đã cầm giấy điều động trèo lên chiếc xe nhỏ của ban tham mưu. Cả hai đều phải đến đơn vị số 213, nghĩa là những lực lượng Xô-viết đóng ở Mông-cổ.

Người lái xe phóng hết tốc độ để khỏi nhỡ máy bay, nhưng khi đã đến sân bay, còn phải đợi nửa ngày nữa! Chiếc máy bay phải rời Mông-cổ lúc đêm chưa đến. Người ta đốt mãi lửa trên sân bay cho đến sáng, nhưng vô ích. Sĩ quan trực nhật ở trường bay, vẻ kín đáo và lo lắng, tìm cách lẩn những câu hỏi, nhưng cuối cùng cũng phải nói với một vẻ buồn phiền rằng tự họ cũng phải hiểu lấy rằng anh ta không có lý do gì để giữ họ lại vì chính họ đã có lệnh đi máy bay ở trong tay.

— Khi nào có máy bay đến, lấy đủ xăng xong người ta có bản tin khí tượng, các anh sẽ đi ngay.

Cuối cùng vào ba giờ chiều, một máy bay đến. Đó là một chiếc hai động cơ mới, một chiếc máy bay lớn để chở hành khách. Ác-tê-mi-ép cũng đã trông thấy những máy bay kiểu này, nhưng chưa đi bao giờ.

Chiếc máy bay vừa hạ cánh và đang lăn nhẹ trên đường sân bay, thì một chiếc xe hồng thập tự đã từ những căn nhà của sân bay phóng tới. Người ta dùng cáng chuyển hai người bị thương từ trên máy hay xuống. Ác-tê-mi-ép nhìn thấy, một chiếc mũ phi công, buộc vào bên tay cầm của một chiếc cáng. Người ta đặt cấp tốc những người bị thương vào trong xe và mở máy đi ngay. Phi công và người phụ từ trên máy bay xuống đi về phía đài chỉ huy vừa đi vừa nói chuyện với sĩ quan trực nhật. Khi họ đi gần anh, Ác-tê-mi-ép nghe thấy lõm bõm:

— Chính cái đó hôm qua làm bọn mình đến chậm — anh phi công nói — Người ta vẫn liên lạc được với thành phố chứ? Phải cho biết việc đó.

— Liên lạc chưa bị gián đoạn — sĩ quan trực nhật nói — Còn bay thế nào?

— Tất cả bình thường. Nhưng phải lấy xăng ngay không để chậm trễ được, nếu không, không thể đến Tam-xắc trước lúc trời tối. Chỉ có những người đi Tam-xắc thôi hay lại có cả người đi Un-đuốc-han nữa?

— Cả đi Un-đuốc-han nữa.

— Thế thì lại càng phải làm mau mới kịp.

Hai phi công đi với sĩ quan trực nhật ra xa, và những người thợ máy chuyển xe chở xăng đến gần máy bay.

Trong năm ngày ở Si-ta, Ác-tê-mi-ép và Xa-nai-ép được biết tin có xung đột giữa các lực lượng lục quân ngày 14 tháng năm ở biên giới Mông-cổ và Mãn-châu, trong khu vực sông Khan-khin-Gôn và những trận không chiến gần như ngày nào cùng diễn ra từ ngày 11 tháng năm ở biên giới và vùng tiếp cận. Nhận giấy điều động, Ác-tê-mi-ép và Xa-nai-ép đưa mắt nhìn nhau, hai người đều vui mừng được cùng đi và nhất là vì triển vọng được tham dự những sự kiện quyết định nếu có diễn ra ở Mông-cổ. Nhưng chỉ đến sân bay Ác-tê-mi-ép và Xa-nai-ép, mặc dù một người đã mười và một người mười hai năm tại ngũ, lần đầu tiên trong đời nhìn thấy những người bị thương, họ mới cảm thấy chiến tranh đang đến gần.

Máy bay chẳng mấy chốc đã cất cánh, đầy hành khách; hai giờ sau có một nửa xuống Uu-đuốc-han. Máy bay không tắt máy, phi công vội đi và Ác-tê-mi-ép, những muốn xuống xem Un-đuốc-han ra sao, cùng không có ngay cả thời giờ để từ biệt Xa-nai-ép

Lệnh điều động vẫn thảo bằng cùng một công thức «Thuộc quyền của...» và cùng một con số đơn vị quân sự được điền thêm bằng những con số khác phù hợp với địa điểm công tác rõ rệt: Un-đuốc-nan với Xa-nai-ép và Tam-xắc — Bu-lắc với Ác-tê-mi-ép.

Lúc nhận lệnh điều động và ngay cả lúc thấy Xa-nai-ép xuống máy bay ở Un-đuốc-han, Ác-tê-mi-ép vẫn nghĩ hai người sẽ cùng ở với nhau. Nhưng bây giờ máy bay, bỏ Un-đuốc-han lại đằng sau bay đã hai giờ về phía Đông, và Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng rằng trong những miền này anh hình như không còn có cơ hội nào gặp lại Xa-nai-ép cũng như Cli-mô-vít và ngay cả Bon-đác-súc vừa đi Pốt-xiết nữa.

Thảo nguyên vẫn lùi nhanh đằng sau cửa kính. Ác-tê-mi-ép xem đồng hồ, nhận thấy còn độ hai mươi phút nữa thì tối và sau đó liếc nhìn người bên cạnh, từ Un-đuốc-han ngồi vào chỗ Xa-nai-ép.

Người hành khách này, người duy nhất mặc thường phục trong số hành khách, là một người mảnh khảnh đội một chiếc cát-két và khoác một chiếc áo ngoài để hở ve áo một chiếc vét màu sáng và một chiếc ca-vát bằng len Tô-cách-lan thắt một cách cẩu thả. Một chiếc mũi to trên một khuôn mặt xấu và dài còn mảnh hơn cả thân hình của anh. Người ta không nhìn thấy mắt anh ta nấp đằng sau cặp kính dầy cộp. Tay anh ta cầm một cuốn sách, thỉnh thoảng lại đặt nó trên đùi, xoa những ngón tay vào nhau như rét lắm và lại tiếp tục đọc.

«Không biết anh chàng này đến Tam-xắc — Bu-lắc để làm trò gì, và nhất là anh ta giúp ích được gì?» Ác-tê-mi-ép nói vừa nhún vai thầm trong bụng.

— Anh không quan sát vòm trời à? — Ác-tê-mi-ép hỏi, quay nửa người về phía ông bạn láng giềng.

Người khách đi đường để cuốn sách xuống, xoa xoa những ngón tay cóng buốt và cũng chậm rãi quay đầu về phía Ác-tê-mi-ép. Ác-tê-mi-ép ngạc nhiên phát hiện ra đằng sau cặp kính, hai con mắt nhìn quả quyết và chế riễu. Cặp mắt đó nhìn anh như muốn nhắc rằng chính bản thân anh cũng vừa ngủ trong suốt một giờ đồng hồ. Sau cùng anh ta lấy một ngón tay chỉ vào kính và nói.

— Anh hiểu cho, mắt như tôi...

— Nhưng anh vẫn đọc sách — Ác-tê-mi-ép nói, cốt để nói một cái gì.

— Tôi đọc vì thường thường tôi chịu đựng máy bay rất tồi và việc đọc sách giúp tôi khuây đi.

— Anh làm nghề gì? Xin lỗi anh vì câu hỏi tò mò của tôi — Ác-tê-mi-ép hỏi, vẻ chú ý.

Người hành khách lại xoa tay và im lặng mấy giây như không biết trả lời thế nào.

— Hiện giờ anh thấy không, tôi ở quân nhu, và cán bộ cấp hai vạch nữa — anh nói vừa nhìn vào chiếc «vạch» độc nhất trên cổ áo Ác-tê-mi-ép, như phiền lòng vì phải thú nhận rằng mình ở cấp bậc trên người bạn láng giềng — Vả lại tôi cũng mới, vẫn chưa có quân phục. Còn anh, chắc là bộ đội chiến đấu? — Anh nói thêm vừa ngắm Ác-tê-mi-ép một cách ung dung từ chân cho đến đầu như là để trừng phạt Ác-tê-mi-ép về tính tò mò của anh ta.

— Phải — Ác-tê-mi-ép nói. Để tránh những câu hỏi khác, anh ngoảnh đầu về phía cửa và nói thêm rằng — thảo nguyên hoang vắng nhưng rất đẹp, và nhìn từ trên máy bay, trông nó nhẵn lỳ như một chiếc bàn.

— Đúng, người láng giềng nói, không những trông nhẵn lỳ, mà nhẵn lỳ thật. Ngày trước, tôi đã đi xe ở đây không phải là ít đường đất!

«Tay này có lẽ là thú y thú yếc gì đây, Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng. Không, nếu thế, hắn ta sẽ không phải là cán bộ quân nhu, mà là quân y sĩ. Hay có lẽ là một thương gia hay một anh lái buôn len, điều này thì chắc chắn hơn» anh kết luận sau khi quan sát anh bạn láng giềng một lần nữa.

Anh «lái buôn len», không mảy may để ý đến Ác-tê-mi-ép. lại liếp tục đọc sách. Gù gù, vai hẹp và nhọn, anh ta vừa đọc vừa mấp máy môi nhè nhẹ, như là đánh vần to tiếng.

Nhìn qua vai anh, Ác-tê-mi-ép thấy anh đọc thơ.

— Chú ý! — anh phi công vừa nói vừa ra khỏi buồng máy — Năm phút nữa chúng ta sẽ hạ cánh xuống Tam-xác — Bu-lắc.

Khi máy bay lượn, nghiêng về một bên, Ác-tê-mi-ép nhìn qua cửa thấy mặt đất ngay gần kề với những chiếc mái tròn của những ngôi nhà Mông-cổ, và ở phía đối diện một nền trời gần như đen kịt.

Mặt trời đã lặn, họ đến Tam-xắc — Bu-lắc mấy phút trước khi tối hẳn.

Trên máy bay bước xuống, Ác-tê-mi-ép còn có thời giờ đảo mắt nhìn chung quanh — Không có sân bay theo nghĩa quen thuộc của danh từ đó; máy bay đỗ trên một đồng cỏ rộng, ở đó người ta thấy rất gần, bên một chiếc lều, một chiếc máy bay liên lạc «U 2». Cánh đồng nhăn này thăm thẳm đến tận chân trời. Một dãy cột điện thoại đi về phía đồng. Phía tây sân bay là nơi mà ở Si-ta người ta gọi là thành phố Tam-xắc Bu-lắc. Theo cái mà Ác-tê-mi-ép có thể nhìn thấy, đó là một làng nhỏ với hai hay ba căn nhà thấp bằng đất nện, mấy chục tá «y-uốc-ta» và lều.

Cảnh im lặng chỉ bị phá rối bởi tiếng o o cao vút của một đám mây muỗi lơ lửng trên đầu những người mới đến — Ngoài ra người ta còn nghe rõ, từ phía Tam-xắc — Bu-lắc một tiếng máy xa xa.

Tất cả hành khách, trừ anh «lái buôn len» và Ác-tê-mi-ép đều là những phi công, thiếu úy và trung úy. Họ xuống cấp tốc vây quanh một người mang phù hiệu không quân từ trên ca-bin một chiếc ca-mi-ông nhỏ bước đến gặp họ.

— Thế nào. cuối cùng các anh đến cả rồi phải không? — Anh la nói vừa ngắm nghía họ vẻ thỏa mãn.

— Cũng có thể nói như thế được, đồng chí kỹ sư ạ — một người trong bọn họ trả lời — Người thì đâu vào đấy rồi. Thế còn dụng cụ?

— Thì có dụng cụ chứ sao — kỹ sư trả lời.

— Có, hay sẽ có? — Phi công hỏi.

— Người ta đã có cho một số còn một số khác sẽ có. Đang đến. Nào, các cậu, hãy giúp một tay tháo máy ra rồi chúng ta lên đường.

Những phi công tháo cấp tốc hai cánh quạt và khênh một động cơ máy bay trực tiếp từ máy bay xuống sàn gỗ chiếc xe vận tải nhỏ đã ghé đến gần.

— Nào, ngồi vào chỗ đi, kỹ sư nói — Đóng cửa đằng sau lại, để mình khỏi rơi vãi các cậu dọc đường. Thôi chúng ta đi đây, ông nói thêm, ngoảnh về phía chuẩn úy, đã ra đến máy bay, rồi chiếc xe vùn vụt đi trong thảo nguyên về phía chân trời đen kịt.

— Còn các anh, các anh đi đâu? — Chuẩn úy không quân hỏi Ác-tê-mi-ép và người «lái buôn len».

— Tôi đến ban chính trị — người «lái buôn len» nói.

— Tôi, tôi phải gặp sĩ quan trực nhật — Ác-tê-mi-ép nói.

— Thế thì cả hai anh đều phải đi vào ngôi nhà đằng kia, các anh nhìn thấy không? — chuẩn úy nói — Ngôi nhà thứ nhất về phía này.

Đêm đã xuống và Ác-tê-mi-ép không nhìn thấy ngôi nhà đâu cả, nhưng anh nhớ đại khái phương hướng vì cách đây năm phút anh nhìn đúng về phía ấy.

— Tôi thấy rồi — Ác-tê-mi-ép nói.

— Đến chỗ sĩ quan trực nhật thì đi về phía này — chuẩn úy nói — còn đến ban chính trị thì phải đi vòng ngôi nhà.

— Đi thôi — anh «lái buôn len» nói — tôi có đèn túi đây.

— Đừng bật sáng quá đấy — chuẩn úy kêu lên từ đằng xa — Lúc này thì chúng không bay đêm, nhưng cứ cẩn thận là tốt hơn hết.

Nhưng họ vẫn phải dùng đèn, vì bóng tối trở nên dầy đặc không nhìn thấy gì — Cuối cùng họ đến một căn nhà nhỏ một tầng, rèm cửa kéo xuống.

— Tôi nghĩ là anh đã đến nơi, anh «lái buôn len» nói, còn tôi, tôi phải đi vòng quanh ngôi nhà này. Và vẫn bấm đèn túi soi đường, anh tiếp tục đi.

Ác-tê-mi-ép đẩy trong tối, cánh cửa bằng gỗ chưa bào nhẵn và bước vào một gian phòng trần thấp lè tè và tường trát vôi.

— Đóng cửa lại! — Một người lên tiếng — Muỗi đấy! Trong buồng có một chiếc phản, ba chiếc bàn và nhiều ghế mà chỉ mỗi một chiếc là có một trung úy ngồi. Trung úy đứng dậy đi đến gặp Ác-tê-mi-ép. Trên bàn, một bóng đèn nhỏ mắc vào một chiếc đinh, tỏa ánh sáng yếu ớt vàng vọt.

— Đồng chí nói đi, đồng chí đại úy.

— Anh có phải là sĩ quan trực nhật không? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Đúng, đề nghị đồng chí cho xem giấy tờ.

Ác-tê-mi-ép đưa ra lệnh điều động và lý lịch sĩ quan. Vẫn đứng, sĩ quan trực nhật chăm chú xem những giấy tờ đó một hồi lâu.

— Đồng chí ngồi xuống, đồng chí ngồi xuống — sĩ quan trực nhật nói như để xin lỗi, nhưng anh ta vẫn tiếp tục xem lệnh điều động. Cuối cùng anh ta ngồi xuống, ghi mấy chữ vào công lệnh và vào sổ công tác để mở bên máy điện thoại, rồi trả lại giấy tờ cho Ác-tê-mi-ép.

— Như thế có nghĩa là đồng chí được điều động đến 213/4… Ác-tê-mi-ép gật đầu.

— Nghĩa là... — sĩ quan trực nhật nói dài giọng và như có gì lúng túng.

— Tôi phải đi đâu bây giờ? — Ác-tê-mi-ép sốt ruột hỏi.

— Đi xa đấy — sĩ quan trực nhật nói — anh không thể đi bộ đến được đâu.

Anh ta ngừng lại, nghĩ một lát và sau cùng nói:

— Có lẽ anh nên nghỉ đêm ở đây.

— Sao, ban tham mưu 213/4 không ở đây à? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Phải, ở đây — sĩ quan trực nhật giọng ngập ngừng — Và tôi thường trực — anh nói thêm tay chỉ chiếc máy điện thoại — Nhưng ban tham mưu lúc này... lưu động. Nó đang tiến... Còn ban tác chiến, thì đã ở Kha-mác-đáp. Đồng chí trưởng ban tham mưu ở đây buổi chiều, nhưng cũng đi Kha-mác-đáp rồi.

— Kha-mác-đáp ở đâu. Có xa không? — Ác-tê-mi-ép hỏi tò mò vì giọng nói của sĩ quan trực nhật hình như giấu một điều gì.

— Khoảng trăm cây số, sĩ quan trực nhật nói. Đêm nay đồng chí nên nghỉ lại đây. Sớm mai có xe đi đến đó, tôi sẽ tin đồng chí biết. Nhưng, không biết xếp chỗ cho đồng chí ở đâu bây giờ?

— Tôi có thể ở đây — Ác-tê-mi-ép nói.

Nhưng sĩ quan trực nhật hình như không có vẻ muốn nhường chiếc giường của mình và anh do dự không muốn để người đại úy mới đến phải ngủ đất.

— Không được, phải tìm cho đồng chí một chỗ — anh ta nói vẻ suy nghĩ. Anh để tay vào chỗ tay quay máy nói, nhưng bỗng đột nhiên nảy ra một ý kiến — tôi tìm thấy rồi, đồng chí sẽ đến ngủ ở chiếc y-uốc-ta của bệnh viện.

— Theo tôi biết thì tôi không có bệnh.

— Không phải, đây là chiếc y-uốc-ta của nhân viên có lẽ hôm nay hầu như không có ai ở lại thì phải — Muốn đi đến đấy...

Anh đứng lên với ý định mở cửa và chỉ đường cho Ác-tê-mi-ép nhưng chợt nghĩ đến muỗi lại ngừng lại.

— Dù sao đi nữa thì cũng chẳng nhìn thấy gì — Để tôi nói rõ cho đồng chí: ở đây ra đồng chí đi thẳng về phía trước mặt — tìm chiếc y-uốc-ta thứ ba ở bên trái. Đồng chí có thể để va-li ở đây được, nếu đồng chí muốn.

— Không, vì thật ra cũng chẳng có ích gì hơn! Ác-tê-mi-ép xách va-li — nhưng lại đặt xuống, cuối cùng quyết định hỏi một câu về vấn đề anh quan tâm nhất:

— Nói chung tình hình thế nào?

— Hôm nay có thể nói là đã bắt đầu — sĩ quan trực nhật nói, giọng dè dặt.

— Nói thật ra, đã bắt đầu từ ngày mười bốn — Ác-tê-mi-ép nói, vội vã muốn tỏ ra mình am hiểu tình hình.

— Hiện lúc này tôi không biết gì về những chi tiết của tình hình cả — trung úy nói như con sên ấn vào trong vỏ — Ngày mai, đến Kha-mác-đáp, chắc đồng chí sẽ biết hơn tôi nhiều.

Ác-tê-mi-ép từ biệt, xách va-li và nghĩ đến muỗi, anh khép vội cửa lại.

Sau khi đi lần đường dọc hai chiếc y-uốc-ta trong đó lách cách tiếng máy chữ, đến chiếc thứ ba, Ác-tê-mi-ép vấp chân vào một chiếc cọc khổng lồ, đau điếng người, bật ra một lời rủa và nghe thấy một tiếng nói:

— Đồng chí quên đèn túi à, đồng chí bác sĩ?

— Tôi không phải bác sĩ — Ác-tê-mi-ép nói vừa lần vào theo hướng người vô hình đó — Người ta bảo tôi đến ngủ ở chiếc y-uốc-ta của bệnh viện, có phải đây không?

— Chỗ đồng chí A-púc-tin phải không? — có tiếng người hỏi.

— Tôi không biết chỗ đồng chí nào — Ác-tê-mi-ép nói, vừa tức mình vì thấy đầu gối đau quá — Người ta chỉ nói với tôi là đến y-uốc-ta của bệnh viện thôi.

— Vào đây — vẫn giọng nói đó — nhưng đồng chí A-púc-tin chưa về, vậy anh phải đợi.

Người đó nhấc một góc vải bạt dùng làm cửa và để Ác-tê-mi-ép đi qua trước mặt mình. Ác-tê-mi-ép khom lưng chui vào lều, đặt va-li xuống đất, và nặng nề ngồi phịch lên trên. Chiếc bàn kê ở giữa lều, chung quanh có năm chiếc cáng, trong số đó chỉ có mỗi một chiếc là có giải chăn đệm đầy đủ. Một mẩu nến cháy trên một hộp sữa bò.

Người đứng tuổi nói chuyện với Ác-tê-mi-ép là một chuẩn úy: anh ta đeo trên ve áo xanh sẫm của bộ quần áo quân y bốn tam giác.

Chuẩn úy cũng nhìn ve cổ áo Ác-tê-mi-ép.

— Thế anh không phải bác sĩ à — chuẩn úy nói như tiếc đã để Ác-tê-mi-ép vào lều — tưởng anh là bác sĩ.

— Không tôi không phải bác sĩ — Ác-tê-mi-ép trả lời vừa xoa xoa đầu gối đau nhức một cách giận dữ — nhưng tôi vẫn cứ ở lại lều của anh.

— Đó không phải là việc của tôi, đại úy ạ. Đồng chí A-púc-tin sẽ quyết định. Anh có muốn uống nước không?

— Thế nào!

— Tôi đi kiếm nước cho đồng chí A-púc-tin — chuẩn úy nói — tôi sẽ lấy nhiều thêm để anh cũng có thể uống được.

Anh ta xách một chiếc ấm men, cặp tay một chiếc phích, nhét vào túi quần một gói trà nhỏ để trên bàn và trước khi đi còn liếc về phía Ác-tê-mi-ép một cái nhìn ngập ngừng như phân vân giữa sự cần thiết phải đi kiếm trà và việc để anh chàng đại úy không quen biết này ở đây mà chưa được đồng chí A-púc-tin cho phép.

Ác-tê-mi-ép chuyển từ chiếc va-li qua ngồi trên một chiếc cáng. Chỉ cho đến lúc ấy anh mới cảm thấy mặt mình nóng ran như lửa đốt. Đi trong tối đêm của Tam-xắc — Bu-lắc với chiếc va-li, anh không chú ý đến muỗi đốt. Anh mở va-li, lấy ra một lọ nước hoa Cô-lô-nhơ, đổ đầy gan bàn tay xoa lên mặt và cổ.

— Không nên làm thế với nước Cô-lô-nhơ — có tiếng nói ở phía sau anh.

Ác-tê-mi-ép quay đầu lại. Một bác sĩ quân y, thân hình cao lớn với ba «vạch» ở ve áo, đứng ở cửa lều, một tay vẫn còn để trên mảnh bạt anh vừa bỏ xuống đằng sau. Thân hình cao lớn của anh mặc một chiếc áo dài gấp nếp cẩn thận, thít chặt trong một chiếc thắt lưng kèm chiếc bao súng nhỏ. Mặt anh trẻ, nét kiên quyết. Tóc mầu sáng, rẽ đường ngôi chải kỹ. Anh phe phẩy quạt bằng chiếc mũ kê-pi cầm trên tay.

— Anh thấy đấy, ở trong này cũng vẫn có muỗi, anh nói, tai vừa lắng nghe tiếng muỗi vo ve. Anh đặt chiếc kê-pi xuống bàn và đưa tay cho Ác-tê-mi-ép.

— A-púc-tin.

Ác-tê-mi-ép đứng dậy và tự giới thiệu.

— Anh cứ ngồi — bác sĩ quân y nói — Anh vừa mới đến phải không?

— Vâng.

— Người ta bảo anh đến đây ngủ phải không?

— Vâng.

— Người ta biết rằng chúng tôi đã rút khỏi cả rồi, chứ gì.

— Rút khỏi?

— Nghĩa là rút lên tiền tuyến — A-púc-tin cười — Bệnh viện đã chuyển lên gần phía đó, anh nói thêm với một cử chỉ lửng lơ về phía vách lều. Gửi đi hết cả rồi. Tôi chẳng biết lấy gì cho anh đắp, đêm ở đây lạnh.

— Không sao, tôi sẽ lấy ca-pốt đắp — Ác-tê-mi-ép nói — Miễn là có một chiếc giường.

— Cũng chẳng thể làm khác được, bác sĩ nói. Hôm nay ở đây chỉ còn có bốn người bị thương nặng. Thật ra chính vì họ mà tôi ở lại. Tôi đã gửi họ đi hồi gần sáng đến Si-ta cùng một chuyến máy bay đã mang anh đến đây, và tôi cũng sắp chuyển đến địa điểm mới. Nhân viên chúng tôi chưa đủ, tôi vừa là trưởng ban quân y vừa là bác sĩ giải phẫu phụ trách. Thế nào xoa nước Cô-lô-nhơ không kết quả phải không?

— Không — Ác-tê-mi-ép nói — lúc đầu thì cũng đỡ nhưng bây giờ tôi lại thấy rát như cũ.

— Thật ra không gì làm bớt được, — A-púc-tin nói — Phương thuốc duy nhất là sự kiên nhẫn lúc ban ngày và cẩn thận khép tất cả các cửa lại lúc ban đêm.

— Hôm nay lúc ở Si-ta, tôi thấy hai chiến sĩ bị thương nặng — Ác-tê-mi-ép nói — chắc là họ ở đây đến,

— Đúng — A-púc-tin gật đầu — Tôi không tin rằng một trong hai người có thể qua khỏi, mặc dù tôi đã hết sức cố gắng. Một phi công. Nhưng từ sớm hôm nay, bộ binh đã vào cuộc.

— Có đánh nhau à?

A-púc-tin nhìn anh, ngạc nhiên, nhưng sực nhớ ra rằng Ác-tê-mi-ép vừa mới đến, A-púc-tin nói vắn tắt cho anh biết hồi sớm quân Nhật mở một đợt tấn công và vào lúc ba giờ chiều, đã có đến chín mươi người bị thương khênh vào bệnh viện.

— Đúng vào ngày di chuyển — anh nói thêm, chua chát — Ba bác sĩ giải phẫu đã đi rồi, chỉ còn tôi ở đây. Tôi nhìn thấy tôi, như người ta vẫn nói trong tiểu thuyết, máu ngập đến khuỷu tay. Cuối cùng, nói tóm lại, đến tối thì mệt lử. Lúc đến đây, anh không thấy ai hay sao?

— Một chuẩn úy — Anh ta đang đi kiếm trà.

— May quá! tôi đã tự hỏi không biết Vát-xi-li Áp-dê-ít của tôi đi đâu rồi.

— Đây có phải là lần đầu tiên không? — Ác-tê-mi-ép hỏi. Anh muốn hỏi bác sĩ xem có phải đối với anh ta đây là lần chiến đấu đầu tiên không, nhưng không hiểu sao cuối cùng anh lại hỏi một câu ngớ ngẩn:

— Có phải lần đầu tiên anh mổ không?

Nhưng A-púc-tin hiểu nội dung thật của câu hỏi.

— Không, không phải là lần đầu tiên, tôi đã tham dự ở hồ Hát-xan. Vả lại, nghề nghiệp của chúng tôi luôn luôn tiếp xúc với máu nên chiến tranh đối với chúng tôi không phải là một việc gì mới lạ và kỳ quái như đối với những người khác. Với anh, thì là lần đầu phải không?

— Lần đầu.

— Anh ở lại Tam-xắc đây, hay đi Kha-mác-đáp?

— Tôi đi sáng sớm mai. Anh có đi đến đó không?

A-púc-tin suy nghĩ một lát.

— Anh có thể đi với tôi đến tận bệnh viện. Cũng không hẳn là con đường ngắn nhất đâu, nhưng ngược lại một xe hồng thập tự có thể chở anh từ đó thẳng đến tiền tuyến.

— Tôi rất cảm ơn anh — Ác-tê-mi-ép thật ra như thế rất tiện cho Ác-tê-mi-ép, anh không muốn hôm sau lại phải tìm kiếm hay chờ đợi một người nào đấy.

— Có gì mà ơn với huệ, A-púc-tin cười, Tôi có đem anh đi nghỉ mát đâu. Dầu sao, tuy tôi rất thích có thời giờ để làm quen với anh thêm, tôi cũng rất mong anh ngày mai đến thăm bệnh viện của tôi lần đầu tiên và lần cuối cùng.

Anh lấy một chiếc gối trên chiếc giường duy nhất có chuẩn bị chăn đệm và ném sang chiếc cáng Ác-tê-mi-ép đang ngồi

— Anh hãy nằm nghỉ trong lúc đợi trà. Nếu anh ngủ, tôi sẽ đánh thức.

Ác-tê-mi-ép để chiếc gối dưới đầu và chùm ca-pốt lên đến cằm. Anh nhắm mắt và bắt đầu nghĩ đến ngày hôm sau, nhưng kỷ niệm như thác lũ đến cắt đứt giòng ý nghĩ của anh, như có một sức mạnh kỳ dị nào hối hả muốn nhắc lại anh những sự kiện chính trong đời.

Anh nhớ lại đầy đủ mọi chi tiết, cái ngày mồng tám tháng năm vừa qua. Ngày ấy, hình như đối với anh đã quá xa; gian phòng lớn của điện Krem-lanh trong ngày 12 trọng thể bế mạc lớp học, khi đồng chí giám đốc trường Phơ-run-dê, đứng cách Xta-lin ba bước chân, nhân danh tất cả các viên trình bày bản báo cáo.

«Hai nghìn một trăm bốn mươi ba học sinh mãn khóa trong những trường đại học của Hồng quân công nông, trọng số đó bốn trăm ba mươi nhăm người được điểm ưu».

Nghe đọc những câu đó, Ác-tê-mi-ép nghĩ rằng trong số bốn trăm ba mươi nhăm người đó có đại úy Ác-tê-mi-ép và anh ngước mắt nhìn Xta-lin.

Anh thấy hình như Xta-lin cũng nhìn hai nghìn con người họp ở trong phòng với một con mắt ân cần. Người nhìn họ chăm chú, mặt đăm chiêu.

Người nghĩ gì? Hàng năm, trong mỗi một trung đoàn trong mỗi một tiểu đoàn, trong mỗi một đại đội, những hạ sĩ quan ở lại sau khi hết hạn tại ngũ. Mỗi năm, hàng nghìn thiếu úy, chuẩn úy tốt nghiệp các trường quân sự — Mỗi năm, hơn hai nghìn đại úy, thiếu tá, trung tá, chính trị viên, cán bộ quân pháp, kỹ sư, cán bộ quân nhu tốt nghiệp ở các trường đại học, đến trong phòng này dưới cặp mắt Xta-lin.

Người nghĩ gì khi Người nhìn khóa học 1939 này? Cách đây bốn năm, năm 1935, cũng vào dịp này Người đã đọc bài diễn văn nổi tiếng: «Cán bộ quyết định hết thảy» — Ác-tê-mi-ép gần như thuộc lòng bài diễn văn này. Đoạn cuối, Xta-lin nói rằng trường đại học chỉ là một bước thử thách đầu tiên, bước thử thách chính là ở ngoài những bức tường của nhà trường, trong sự vật lộn với những khó khăn.

«Những khó khăn gì?» Ác-tê-mi-ép tự hỏi vừa nghe đoạn tiếp của báo cáo — Đối với quân nhân thì có những khó khăn gì? Đúng ra, những khó khăn lớn, và thật sự đối với họ chỉ hiện ra trong chiến tranh.

Chắc chắn đây là điều Xta-lin nghĩ khi người nhìn chăm chú như thế những sĩ quan tập họp ở trong phòng: «Họ sẽ làm gì trước những khó khăn?»

Nhớ lại buổi lễ và cảm giác của mình hôm đó, Ác-tê-mi-ép nhận thấy mình vẫn còn một cảm giác tương tự, như Xta-lin bây giờ vẫn nhìn anh giữa đám sĩ quan và đặt với anh câu hỏi thầm lặng «Đồng chí liệu có biết chiến thắng những khó khăn không?» Câu hỏi ngày đó anh phỏng đoán trong gian phòng lớn của điện Krem-lanh, giờ đây anh lại cảm thấy một lần nữa, trong chiếc lều Mông-cổ này, và anh biết rằng cũng cảm giác ấy sẽ theo anh ngày mai trên hỏa tuyến mà từ đó bệnh viện của A-púc-tin đã nhận được thương binh gửi về, ở đó người ta đã đang chiến đấu hôm nay và ở đó ngày mai bản thân anh sẽ đến chiến đấu để chiến thắng vô số những khó khăn to lớn mà toàn bộ hợp thành cái gọi là chiến tranh.

— Dậy thôi, đại úy!

Ác-tê-mi-ép cho chân xuống đất nhổm dậy trên chiếc cáng và mở mắt. Còn ngái ngủ, anh cảm thấy quái lạ việc mẩu nến trên hộp đồ hộp, không những không lụi đi mà còn cao lên. Anh lấy hai tay dụi mắt đứng lên và chỉ lúc đó anh mới nhìn thấy A-púc-tin bên cạnh mình, Áo ca-pốt và kê-pi đâu vào đấy cả rồi.

— Phải đi thôi — A-púc-tin nói — ba giờ sáng rồi.

— Đã phải đi rồi cơ à? — Ác-tê-mi-ép vừa hỏi vừa liếc nhìn đồng hồ và khoác vội chiếc ca-pốt vào người.

— Ở Mạc-tư-khoa thì chưa đến nửa đêm — A-púc-tin nói — nhưng chúng ta hiện đang ở Mông-cổ. Hãy uống chút nước trà đi, anh nói thêm, tay chỉ vào chiếc phích trên bàn.

— Không, ta đi thôi, tôi không muốn làm anh phải chậm trễ vì tôi.

— Thì hãy uống đi nào, quái chửa!

A-púc-tin ấn chiếc phích vào tay anh. Ác-tê-mi-ép vặn chiếc nắp kền, rót đầy nước trà, uống từng ngụm nhỏ, hai tay cầm lấy chiếc nắp và thú vị thấy tay mình được sưởi ấm. Sau khi uống cạn, anh vặn nắp vào phích, và tự nhiên đưa mắt nhìn chỗ để.

— Anh cầm nó theo — A-púc-tin nói:

Anh nhấc bạt cửa và đi ra trước. Ác-tê-mi-ép theo sau, một tay cắp chiếc phích, một tay xách va-li.

Bình minh trên thảo nguyên. Nền trời một màu xanh thẳm, phía xa chuyển thành màu lục và cách với mặt đất ở đường chân mây bằng một giải ánh sáng màu vàng.

Một chiếc Em-ka sơn đen đợi trước cửa lều. A-púc-tin đã lên ngồi ghế phía trước, cạnh người lái xe. Ác-tê-me-ép cũng tự thu xếp chỗ cho mình ở phía sau trong khoảng trống va-li, túi, súng và mũ còn chừa lại. Anh cũng tìm được một chỗ để va-li và phích.

— Ổn chưa? — A-púc-tin hỏi.

— Ổn lắm rồi.

Thảo nguyên bắt đầu ngay sau căn lều. Những vệt bánh xe cày ngang dọc khắp các ngả. Một số trong những vệt đó, thuộc loại ít nhất, làm ta nghĩ đến một sự vận chuyển đều đặn; ở những chỗ khác, cỏ mới rạp xuống, như chỉ có mỗi một chiếc xe qua. Sự thật đúng là như thế, vì những người lái xe có thể đi theo bất cứ hướng nào trên mặt phẳng của thảo nguyên, lượn tất cả các thứ đường vòng có thể tưởng tượng được Và ngay cả kéo dài thêm đường đất mặc dù ý định là rút ngắn lại, như các vết loằng ngoằng nhiều vô tận la liệt trên mặt đất đã chứng tỏ rõ — Người lái xe của A-púc-tin cũng muốn đi theo con đường riêng của anh. Nhưng những vết bánh cuối cùng rồi cũng gần nhau lại và hòa vào một, con đường tạo nên bởi hai vệt bánh hằn sâu mà do xe cộ đi lại nhiều nên có chỗ gần như bóng nhẫy, tiến xa mãi về phía chân trời như hai đường ray, cách nhau không phải bằng những chiếc tà-vẹt, mà bằng một giải đất nhờ nhờ đỏ, khô khốc và rạn nứt vì trời nóng mặc dù vừa mới vào hè.

Dọc theo con đường này, một hàng cột giây thép mà Ác-tê-mi-ép đã nhìn thấy tối hôm trước, thăm thăm đi về phía đông. «Thật ra, anh nghĩ thầm, không phải cột theo đường đi, mà đường đi theo cột — Con đường dây thép thẳng tắp cuối cùng đã ghép vào kỷ luật, nhích gần và hòa lẫn tất cả những vệt bánh xe trên thảo nguyên. Gỗ đối với vùng này rất quý, nhác trông cũng thấy.

— Thảo nguyên, kể cũng ngộ thật! — A-púc-tin nói, vừa quay một nửa người về phía Ác-tê-mi-ép sau khi đã im lặng ngồi trên xe đi một chục cây số không gặp một chiếc xe nào từ phía trước đi lại hoặc đi cùng chiều — Tôi ở đây thế là được gần hai năm rồi. Thoạt đầu, tôi thấy nó hình như nhạt nhẽo và buồn tẻ đến độ, nếu tôi không phải đang tại ngũ thì ngay hôm sau tôi sẽ cuốn gói đi thẳng. Không một bóng cây! Không cả một chiếc lá để người ta có thể vò nhàu! Những ngày đầu đúng là một thứ ám ảnh. Và rồi, một ngày kia, tôi dậy sớm hơn thường lệ và tôi thấy mặt trời mọc. Bình minh và hoàng hôn ở đây đẹp kỳ lạ. Đây là một mảnh đất vĩ đại mà khắc khổ. Cũng như phong cảnh và khí hậu. Cũng như đường trường. Kể cả đối với nhân dân ở đây nữa, họ cũng được nuôi nấng trong tinh thần đó. Tôi đã có dịp mổ cho hơn hai mươi người Mông-cổ không người nào lộ ra một mảy may yếu đuối, không người nào nhỏ một giọt nước mắt. Không một người nào. Nó làm cho tôi cảm thấy hiện nay như một chân lý do bản thân mình tìm ra, điều Mô-lô-tốp nói: «Chúng ta bảo vệ biên giới của họ như chính biên giới của chúng ta». Tôi thích được phục vụ những con người thầm lặng làm chủ được tình cảm của mình này. Có lẽ vì thế mà tôi yêu xứ sở của họ, những đất đai đẹp đẽ một cách im lặng. Vả lại, họ kia kìa — anh nói thêm.

Phía trước mặt, nhưng không phải trên đường đi, một toán người Mông-cổ tiến về phía xe. Gạt cho túi và mũ bịt mất cửa kính xe bên trái, Ác-tê-mi-ép nhìn ra nhận ngay thấy đó là một đoàn người nhỏ — nhiều kỵ sĩ ngồi trên lưng những con ngựa thấp bé, và ba con lạc đà, hai ở phía trước, một ở phía sau, đóng vào một cỗ xe một chiếc ác-ba— dài và cao. Trong số kỵ sĩ, hai là thiếu niên và người thứ ba là một ông già râu thưa và dài, tóc hoa râm, đầu đội mũ lông. Một người đàn bà ẵm một đứa nhỏ ngồi trong ác-ba và một người nữa đi bên, tay đặt trên thành xe. Xa xa, cách đường cái, người ta nhìn thấy trong thảo nguyên một kỵ sĩ đơn độc với một đàn cừu.

— Họ bỏ vùng này đi về phía tây — A-púc-tin nói.

Đó là lệnh của chính phủ Mông-cổ để tránh cho họ những tai nạn. Thảo nguyên rộng mênh mông, không có cách gì bảo vệ tất cả mọi người chống máy bay khu trục của địch — Phi công Nhật đã lợi dụng điểm đó để tiến hành những hoạt động kẻ cướp. Trong hai tuần qua, nhiều gia đình như gia đình này đã bị chúng xả súng bắn.

— Hãm lại một chút — A-púc-tin vừa nói vừa đặt tay mình lên cánh tay người lái xe.

Người lái xe hãm máy; chiếc xe, theo đà, tiếp tục lăn đi không tiếng động — A-púc-tin mở cửa và thò người ra ngoài. Trong im lặng, Ác-tê-mi-ép nghe rõ tiếng vù vù của máy bay.

— Của ta đấy — A-púc-tin nói — bay về Khan-khin-Gon. Đến lượt Ác-tê-mi-ép nhìn, sau khi mở cửa phía bên anh — Cao tít tắp trên vòm trời sáu chiếc phóng pháo và một phi đội khu trục.

— Lên đường — A-púc-tin nói.

— Hôm qua anh nhận được tất cả bao nhiêu thương binh? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Một trăm bốn mươi bảy người trong hai mươi bốn giờ cả người mình lẫn người Mông-cổ. Chắc là ban đêm còn về nữa.

— Trời! — Ác-tê-mi-ép nói.

— Tôi không rõ rệt chi tiết, A-púc-tin nói, nhưng ngày hôm qua hình như có vẻ gay go lắm thì phải. Chúng chọn đúng chỗ, bọn chó ấy — anh nói thêm, giận dữ — Chỗ xa lắc xa lơ này! Để chuyển đến đây tất cả những thứ cần thiết, chỉ nói riêng về dụng cụ y tế không thôi, cũng là cả một vấn đề!

Lần này không ra lệnh cho người lái xe ngừng máy, anh mở cửa một lần nữa và mắt theo dõi một phi đội ba chiếc khu trục khác đang bay xa xa về phía Khan-khin Gon.

— Anh không buồn ngủ à? — A-púc-tin hỏi, sau mấy phút im lặng.

— Không, hôm nay thì hết buồn ngủ rồi.

— Thế à, còn tôi, tôi lại buồn ngủ, tôi thức gần trọn đêm hôm qua. Nếu không phiền lắm, anh đưa giúp tôi cái chăn.

Ác-tê-mi-ép đưa chăn cho anh, để ở ghế đằng sau, gập tư. A-púc-tin gập nó lại một lần nữa, làm như cái gối, bỏ mũ để trên đùi, đặt chiếc chăn giữa cửa sổ xe và chỗ tựa ghế trước và thoáng một cái đã ngủ ngay, mặc dù đường ổ gà.

Người lái xe bỗng cho xe đi từ từ: chiếc xe lúc này rất chậm và mỗi lúc một lắc dữ hơn.

— Phải đi giữa một cây số đất muối — người lái xe không quay đầu, nói khẽ.

Xe xóc hơn, nhưng A-púc-tin vẫn ngủ. Ra khỏi khoảng đất muối, đường đi trở lại bình thường.

— Anh có nhìn thấy những điểm trắng đằng kia không — người lái xe nói nhỏ, vẫn không quay đầu lại—Những hồ nước mặn đấy. Nước ở đó không uống được, nặng mùi lắm. Một lần tôi đã đi săn vịt trên một hồ như thế. Tôi bắn rơi ba con mà không tìm cách nào lấy được. Khi tôi lội nước đến đầu gối, tôi sợ không dám đi xa nữa. Không sâu lắm, nhưng mà lầy và muối ăn da. Những giếng nước tốt ở đây hiếm lắm — anh nói tiếp — Người ta đào. Người ta thấy nước, nhưng nước mặn. Anh cho phép tôi hút thuốc chứ?

— Sao lại không? — Ác-tê-mi-ép nói.

Người lái xe châm một điếu thuốc và lái một giờ đằng đẵng, không nói. Khoảng bốn mươi phút sau, không phải phía trên đường cái mà phía xa bên cạnh, lần này thấp nhiều hơn lần họ gặp những máy bay trở về vị trí. Không phải hai nhóm như trước mà một nhóm, và chỉ có năm phóng pháo và năm khu trục, thiếu mất hai chiếc.

Ác-tê-mi-ép nhìn đăm đăm lên trời hồi lâu, chờ hai chiếc máy bay còn lại xuất hiện.

«Có lẽ nó bay đường khác», anh tự nhủ, cố tin như vậy, nhưng trong thâm tâm vẫn nghĩ rằng hai chiếc máy bay chưa trở về đó sẽ không trở về nữa. «Số này trở về, anh tự nhủ số khác thiếu mất và sẽ không bao giờ trở về nữa. Đó là chiến tranh, đơn giản thế thôi».

— Sắp đến nơi rồi — người lái xe đột nhiên nói lớn. Anh ta không chăm sóc giấc ngủ của A-púc-tin nữa. Trái lại, tay phải bỏ tay lái, anh còn đẩy nhẹ vào vai A-púc-tin.

— Đến nơi rồi, đồng chí bác sĩ.

A-púc-tin vắt chăn trên ghế sau và đội mũ. Lố nhố nhiều chiếc y-uốc-ta và hai chiếc lều lớn in rõ nét trước mắt họ. Mấy phút sau họ đi vào làng — bệnh viện. Không phải chỉ có hai chiếc lều lớn, như Ác-tê-mi-ép tưởng, mà ba chiếc, và người ta đã đóng cọc chiếc thứ tư, mảnh bạt xanh rộng còn nằm bẹp trên mặt đất. Người ta thấy bên cạnh hàng đống nỉ và khung gỗ cho những chiếc lều Mông-cổ còn phải dựng thêm nữa. Giữa tất cả những chiếc lều đó, có nhiều xe vận tải va một xe Hồng thập tự phủ bạt xanh.

Khi chiếc Em-ka của A-púc-tin ngừng lại, người lái xe Hồng thập tự đã chuẩn bị lùi xe giữa những đám len để ra đi. A-púc-tin, nhảy ra ngoài, giơ tay lên mồm làm loa gọi:

— Này! Xô-lô-vi-ốp, ngừng xe lại!

Chiếc xe Hồng thập tự ngừng lại. Ác-tê-mi-ép từ trên chiếc Em-ka bước xuống.

— Đồng chí bác sĩ, đột nhiên có một người thầy thuốc nhà binh lùn và béo, với hai «vạch» trên ve cổ vừa nói, vừa đưa ngay báo cáo.

— Nghỉ đã, nghỉ đã, Bo-rít Gri-gô-ri-ê-vít — A-púc-tin ngắt lời — lát nữa ta sẽ nói chuyện.

Và anh chuẩn bị cho Ác-tê-mi-ép đi ngay.

— Chúc anh may mắn nhé, A-púc-tin vừa nói vừa nắm chặt tay Ác-tê-mi-ép. Anh trèo lên xe và đi thôi.

Rồi ngay sau đó, A-púc-tin quay về phía người thầy thuốc béo tròn như hạt mít và cầm lấy tay anh.

— Bây giờ, đồng chí hãy kể chi tiết cho tôi...

Ác-tê-mi-ép chỉ nghe thấy mẩu đầu câu nói đó. Tay xách va-li, anh đi về phía xe Hồng thập tự định mở cửa sau trèo vào trong.

— Không, không, đồng chí đại úy — anh lái xe nói — đừng trèo lên đấy, chưa được cọ rửa sạch dầu. Trèo lên ca-bin này, tôi chỉ có một mình, y tá ở ngoài ấy; Ngoài ấy...

Người lái xe lấy tay làm một cử chỉ muốn nói rằng cái ngoài ấy thật khó mà có thể cắt nghĩa được.

Ác-tê-mi-ép trèo lên ca-bin và có thời giờ nhìn thấy một vệt máu tươi ở trên bục bước lên.

— Đấy là một thiếu úy bị thương ở chân — anh lái xe nói, khi bắt gặp cái nhìn của Ác-tê-mi-ép — nói chung, thảo nguyên bằng phẳng nhưng có hai chỗ đất muối, tôi rất khổ tâm nghĩ đến nó mỗi lần đến gần.

Một phút sau, bệnh viện đã khuất khỏi tầm mắt.

— Hôm nay có nhiều thương binh không? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Không đếm xuể nữa! — Anh lái xe nói vừa nhìn vào mắt Ác-tê-mi-ép không muốn dấu sự xót xa của mình — Thấy họ đau như thết tôi muốn khóc quá. Đồng chí đại úy, đồng chí là quân nhân, đồng chí đã quen. Nhưng tôi, tôi làm nghề lái xe... Anh lấy tay chỉ vào chiếc áo nhà binh. Tôi vừa mới mặc nó được hai tuần, tôi tình nguyện đến cơ sở xe hơi của một hợp tác xã. Và hai tuần vừa rồi, tôi còn chờ một chiếc xe có thùng chứa, vận tải nước. Tôi chỉ mới thấy một trận ném bom. Nhưng từ tối hôm qua, tôi ở trên chiếc xe Hồng thập tự này và đây là chuyến thứ tư vừa đi vừa về! Mười sáu giờ liền ở tay lái mi mắt cứ nặng như đeo đá... Và máu! trước tôi không thể chịu được khi nhìn thấy máu — Tôi mà có xây sát chỗ nào đó thì cũng không sao, nhưng chỉ cần ai đứt ngón tay là tôi không tài nào chịu được.

— Nhưng chắc rồi anh cũng quen đi chứ gì? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Không — anh lái xe nói gần như nấc lên — Nhưng dù sao tôi cũng chẳng bỏ xe và thương binh ở lại mà chạy trốn trong thảo nguyên. Và còn cái anh chàng y tá nữa, anh ta cứ bảo tôi «cậu giúp mình một tay». Anh ta chẳng cần phải nói, tôi cũng thấy! Người ta cố gắng hết sức để kéo họ lên xe không làm cho bọ đau quá mà rồi người ta cứ làm cho họ đau. Thật khủng khiếp!

Anh ta lại nhìn Ác-tê-mi-ép, cặp mắt đầy tươi trẻ và nhân hậu, rồi nói thêm như để xin lỗi về tất cả những điều mình vừa nói:

— Lẽ dĩ nhiên, nếu tôi là một quân nhân như đồng chí... Mặc dù thật ra tôi cũng là một quân nhân, anh nói chữa lại, tôi là một người lính — Thật ra, lẽ dĩ nhiên là tôi không nên nói tất cả điều đó...

Với dáng điệu mệt mỏi, anh đưa một tay lên vuốt mặt và rồi cúi gập xuống như nằm trên tay lái.

«Anh ta tưởng mình không phải đến đây lần này là lần đầu mà tưởng mình đã thấy hết cả, biết hết cả, làm quen với hết cả và, mình không sợ một cái gì, Ác-tê-mi-ép nghĩ thầm, chua chát. Và anh ta vừa xin lỗi, không phải vì sự hèn nhát của anh ta, vì nom anh không có vẻ là một thằng hèn mà chỉ vì sự xót xa của anh khi đứng trước máu và những đau đớn của con người, như anh ta biết trước rằng mình, mình sẽ không cảm thấy sự xót xa ấy... Vậy mà mình chưa nhìn thấy gì cả, và cũng chẳng có gì chứng tỏ là mình sẽ can đảm khi ra ngoài ấy, nơi từ đó anh trở về và mình thì chưa đến. Người lái xe này sợ, nhưng anh vẫn làm nhiệm vụ — Còn mình? Mình có sợ không? Có, anh thành thật tự thú nhận — Nhưng mình, mình cũng sẽ làm tất cả những điều cần phải làm, mười năm trong quân đội đã chuẩn bị cho mình, nhưng người ta thường nói rằng có những người, không ai ngờ và bản thân họ cũng không ngờ, bỗng tỏ ra hèn nhát trong chiến đấu — Trong y học, cũng có cả một danh từ riêng cho trạng thái đó, một sự sợ hãi...

Anh không làm sao nhớ được danh từ «thuộc về bệnh lý»

«Nhưng mọi thứ đó đều vô lý, không thể nào đến với mình được», anh nhất quyết như thế, vẫn chưa tìm ra danh từ trên.

— Thế nào, đồng chí đại úy, ta xuống chứ? — anh lái xe bỗng hỏi đột nhiên — đồng chí có thấy cần không?

— Để làm gì?

— Đồng chí có nhìn thấy không? — Anh lái xe nói vừa giơ một tay về phía trên miếng kính chắn, tay kia vẫn tiếp tục cầm lái.

Ác-tê-mi-ép nhìn qua miếng kính chắn và thấy trên trời không xa quá, không cao quá, ba chiếc máy bay hình mỗi lúc một to mãi ra, một cách nhanh chóng.

— Bọn Nhật đấy! anh lái xe nói, không quay đầu lại — Nó bắn dọc đường. Làm gì bây giờ?

— Thế nào, làm gì à? Cứ tiếp tục! — Ác-tê-mi-ép nói tức giận với chính bản thân vì những ý nghĩ của mình hồi nãy hơn là với anh lái xe — Thương binh đang đợi xe hồng thập tự mà chúng ta ngừng lại ư? Cứ đi!

Anh lái xe không ngừng lại. Anh dấn ga và lại càng cúi hơn nữa trên tay lái. Máy bay bay trên đầu họ vào khoảng cao ba bay bốn trăm thước, tiếng vù vù điếc tai. Ác-tê-mi-ép chỉ vừa kịp nhìn thấy, với một cảm giác là lạ, chúng mang trên cánh những dấu tròn của cờ Nhật, và rồi thế là hết, máy bay đã ở đằng sau họ và xe tiếp tục lên đường, vừa lúc ấy hai máy bay nữa hiện ra.

Anh lái xe, lần này không hỏi gì cả, nắm chặt lấy tay lái và lao hết tốc độ. Khi máy bay đến gần, Ác-tê-mi-ép lấy tay trái kéo vành mũ kê-pi của anh ấn tụt xuống đầu như là nó có thể bảo vệ cho anh chống được với đạn đại liên. Cử chỉ này làm anh không thấy những máy bay đó mang sao đỏ.

Anh lái xe cho máy chậm lại và lần lượt lau hai tay vào chiếc áo quân phục.

— Máy bay của ta! — Anh nói vừa quay lại phía Ác-tê-mi-ép với một nụ cười sung sướng và mệt mỏi.

— Của ta à?

— Phải, của ta! Máy bay khu trục. Có hình sao. Chính vì thế mà chúng không bắn chúng ta, những chiếc kia, anh lái xe nói thêm, tay chỉ về đằng sau, máy bay ta đang đuổi theo.

— Có thật của ta không? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Anh không trông thấy à? Đó là những chiếc I — 16. Đồng chí đại úy, đồng chí đừng nghĩ rằng — anh lái xe nói thêm sau một lát im lặng và không phải cùng một giọng nói như anh đã dùng đề kể lại những ấn tượng của anh khi nhìn thấy thương binh, mà giọng bình tĩnh và vững vàng — đồng chí đừng nghĩ rằng tôi làm thể vì lo cho bản thân tôi và tôi quên mất thương binh đâu. Tôi là một người lính, và tôi có nhiệm vụ phải nói với đồng chí rằng, tôi phải chăm sóc đến sinh mạng của các sĩ quan. Ngay cả những phi công họ cũng phòng bị. Tôi đã mang nước đến cho họ trong một trận ném bom, tôi nhìn thấy rõ lắm.

Ác-tê-mi-ép hiểu rằng anh lái xe nói đến các phi công để dùng một bằng chứng có tính chất thuyết phục nhất đồng thời tế nhị nhất.

— Không sao — anh trả lời, trong bụng tiếc là đã không tự chủ được trong mấy phút trước đây — Chúng ta cùng sẽ nằm xuống, nếu cần thiết. Lần này không cần thiết — anh nói thêm với giọng của một người đã từng chứng kiến khá nhiều trường hợp, tương tự, nên không muốn nói nhiều về chuyện này — Chúng ta còn ở cách Kha-mác-đáp bao nhiêu?

— Gần ba mươi cây số nữa. Nhưng tôi không đến Kha-mác-đáp, đồng chí đại úy ạ. Một cây số trước khi đến nơi, tôi phải rẽ bên trái về phía sông.

Ác-tê-mi-ép suýt buột mồm trả lời là xe rất có thể đi nốt cây số thừa ấy, nhưng nghĩ đến thương binh anh lại thôi.

— Được, đến chỗ rẽ tôi sẽ xuống.

Họ tiếp tục đi, im lặng trong mấy phút. Người lái xe bắt đầu gà gà ngủ.

— Anh ngừng xe lại — Ác-tê-mi-ép nói.

Người lái xe nhìn anh ngạc nhiên nhưng cũng ngừng xe lại.

— Thôi để tay lái đấy — Anh xuống ngồi vào chỗ tôi và ngủ đi một lát.

— Thưa đồng chí đại úy, không thể được.

— Tôi biết lái, tôi có giấy phép đấy.

Ác-tê-mi-ép cho tay vào túi áo, anh có giấy phép lái xe thật.

— Để lúc về, khi anh có thương binh trong xe, anh không ngủ gật còn tốt hơn. Anh xuống đi — Ác-tê-mi-ép nhắc lại lần này như một mệnh lệnh.

Anh lái xe đi xuống. Ác-tê-mi-ép ngồi vào chỗ của anh ta và người lái xe, vòng quanh xe rồi, ngồi vào chỗ của Ác-tê-mi-ép và đặt va-li của anh lên đùi. Trong mấy phút anh theo dõi tò mò và không phải không lo ngại xem Ác-tê-mi-ép cầm lái thế nào và sau, yên trí, anh tựa vào thành ca-bin đánh một giấc không còn biết trời đất gì nữa.

Ác-tê-mi-ép lái xe cẩn thận, cố làm quen với xe, sung sướng thấy mình được cầm lái, sung sướng nghĩ thầm rằng máy bay đã đi qua mà không bắt buộc mình phải xuống xe và nhất là nhận thấy những ý nghĩ vừa rồi lúc này đối với mình hoàn toàn vô nghĩa.

Anh không tưởng tượng được quang cảnh của nơi có cái tên reo vang là Kha-mác-đáp, mà hai người đương đến gần, có thể sẽ ra sao. Anh cũng chẳng biết rõ ràng nó là cái gì nữa; một làng, một đống đổ vỡ, một thung lũng hay một vùng đồi núi.

Khi xe đã đi được gần ba mươi cây số (anh cũng không xem công tơ tốc độ một cách chính xác), anh thấy hình như có một con đường rẽ về bên trái. Anh định đánh thức người lái xe dậy, nhưng cuối cùng anh nghĩ bụng những vết xe lờ mờ này trên thảo nguyên không thể dẫn đến đầu cầu được.

Một lát sau, độ hai cây số đường nữa, anh thấy rõ ba chiếc xe bọc sắt nhỏ. Càng ngày càng thấy nhiều vết bánh xe tách khỏi đường, trẽ sang bên trái và bên phải, nhưng không vết nào chứng tỏ là có xe đi lại vận chuyển nhiều. Cuối cùng, anh thấy một đường có vết bánh hằn sâu đi về phía bên trái và từ đó một chiếc xe hồng thập tự đi về phía hai người. Anh hãm máy và đập vào vai người lái xe.

— Anh lại cầm lái đi, đến nơi rồi.

Ác-tê-mi-ép nhẩy một bước xuống đất, đi vòng quanh xe, lấy va-li và để xuống mặt đường.

— Thôi từ biệt nhé. Anh có thể đi được rồi — anh nói vừa sập mạnh cửa buồng máy.

Người lái xe để tay lên mũ ca-lô chào và mở máy. Khi xe đi được độ mấy chục thước và tiếng động cơ đã im bặt. Ác-tê-mi-ép nghe mơ hồ thấy những tiếng súng xa xa.

Con đường leo thoai thoải sườn đồi rồi mất hút đằng sau. Xa hơn, cách độ một cây số, người ta nhìn thấy những mỏm đồi trọc khác.

«Kha-mác-đáp, chắc là ở phía ấy», Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng, và tay xách va-li, anh bắt đầu lên đường.

CHƯƠNG VII

Ngày 14 tháng năm 1939, một đơn vị bộ binh và kỵ binh Nhật từ Mãn Châu, có máy bay yểm hộ, vượt biên giới và tiến công những dồn biên phòng Mông-cổ chung quanh một ngôi chùa cũ bên bờ hồ Bu-in Nua và rải rác trên các cồn cát chung quanh đồi Nô-mun Khan Buốc O-bô, cách phía đông sông Khan-khin Gon khoảng mười cây số.

Những trận đánh mà sau này thông cáo của quân đội Nhật nhiều lần trong mục “Những sự kiện ở Nô-mun-Khan» và Thông tấn xã Liên-xô tường thuật trong những bản tin về «Cuộc xung đột vũ trang trong khu vực hồ Bu-in Nun và sông Khan-khin Gon» bắt đầu trên đất Mông-cổ như vậy.

Nếu người ta vạch trong óc một đường thẳng đứng trên một tấm bản đồ từ phía Bắc đến phía Nam, từ một điểm hơi chếch về phía Đông Si-ta và một đường thẳng khác nằm ngang, từ Tây sang Đông từ một điểm hơi chếch về phía Bắc Cáp-nhĩ-tân, thì chỗ gặp nhau của hai đường gần chỉ đúng vùng sa mạc rộng lớn của miền Đông Mông-cổ, nơi diễn biến những sự kiện năm 1939.

Trong những miền này, dân cư thưa thớt hơn những khác của Mông-cổ, biên giới giữa Mông-cổ và Mãn-châu thoạt đầu theo hướng Tây Đông và đột nhiên xuyên chéo về phía Nam và rồi tạt về phía Tây, tạo thành một bán đảo ba phía bị đất đai Mãn Châu bao vây.

Trên tất cả bán đảo đó, những bản đồ thời kỳ này chỉ ghi một điểm duy nhất có dân ở, làng Tam-xác Bu-lắc. Ngôi làng này và những đồn biên phòng, trên tất cả khoảng đất rộng hơn sáu mươi nghìn cây số vuông chỉ có vài chục bộ lạc Mông-cổ, người A-rát, chuyên chăn nuôi súc vật, và tùy tình hình đồng cỏ họ sẽ ở lâu nhiều hay ít trong những y-uốc-ta bên những giếng nước thảo nguyên, hay đi từ địa điểm có nước này đến địa điểm khác.

Chính giữa những vùng đất đai trong số những vùng hoang vắng nhất thế giới này; đã xảy ra những trận chiến đấu ác liệt làm chết hàng vạn người. Sự kiện thoạt nhìn có vẻ kỳ lạ này cũng có nhiều lý do.

Những nhóm cầm quyền Nhật-bản, cả chính trị lẫn quân sự, sau khi tách rời Mãn Châu khỏi Trung-quốc năm 1932 và lập lên chính quyền bù nhìn Mãn-châu quốc, tự đề ra một nhiệm vụ cấp thiết thứ hai: xâm chiếm và chinh phục nước Trung Hoa bắt đầu từ những tỉnh phía Nam và phía Trung, trù phú nhất, phì nhiêu nhất.

Các lực lượng quân đội Nhật chiếm Bắc-kinh và Thiên-tân, xâm lấn Hoa Trung và Hoa Nam, lấy Thượng Hải, Nam-kinh, Hán Khẩu và tiếp tục tiến về khu vực trung tâm dọc theo sông Dương tử.

Các giới cầm quyền Nhật-bản thống nhất nhận định rằng sự chinh phục hoàn toàn miền Đông Á không thể thực hiện được nếu không có một cuộc chiến tranh với Liên-xô. Nhưng một số cho rằng người ta chỉ có thể gây chiến với nước Nga sau khi đã thiết lập ở hậu phương một nước Trung Hoa hoàn toàn bị chinh phục một cách chắc chắn. Mù quáng tin ở mình như thường bọn phiêu lưu vẫn thế, chúng cho rằng dự định ấy có thể thực hiện được.

Cũng do sự tin tưởng mù quáng này nó là đặc điểm của bọn phiêu lưu thuộc tất cả mọi thời đại, mà một số khác tưởng rằng cứ dốc ngay chủ lực ra tấn công Liên-xô, không những có thể làm cho Liên-xô bại trận, mà còn tước đoạt được tất cả phần địa đầu phía đông của lãnh thổ Xô-viết, ít nhất cho đến hồ Bai-kan. Chúng cho rằng trước hết phải đánh bại kỳ được Liên-xô, đó là điều kiện không có không được để đè bẹp phong trào giải phóng dân tộc ở Trung-quốc và trong nhiều nước khác ở Đông Á và bắt các nước đó phải chịu khuất phục hoàn toàn.

Ngây ngất trước thắng lợi. những tướng lĩnh chỉ huy những đạo quân lúc đầu hành quân cấp tốc tiến vào Hoa Trung và Hoa Nam đòi cho đại bộ phận lớn quân đội Nhật tiếp tục tiến sâu vào nội địa Trung-quốc, không đếm xỉa đến thiệt hại và phí tổn.

Ngược lại, những tướng lĩnh của đạo quân Quan đông đóng ở Mãn Châu đòi phải mở ngay một hành động quân sự đối với nước Nga, hy vọng thu được những thắng lợi như trong thời kỳ Nga — Nhật chiến tranh trước.

Những bọn cầm đầu các tơ-rớt lớn và công nghiệp bông và lụa, những tên trùm các nhà ngân hàng cung cấp vốn cho những tơ-rớt đó, những người có cổ phần trong rất nhiều tổ chức thương mại thèm khát tìm được những thị trưởng mới để tiêu thụ hàng hóa đồng thời với nhân công thuộc địa rẻ mạt, xúc tiến việc thôn tính Hoa Trung và Hoa Nam.

Còn bọn chủ công nghiệp cá và các công ty mỏ và luyện kim đã khai thác Triều-tiên, từ lâu bị chiếm đóng, và Mãn Châu vừa thôn tính xong, chỉ mơ chuyện nuốt chửng Xi-bê-ri.

Suốt năm 1938 và những tháng đầu năm 1939, chính phủ và các giới công nghiệp và tài chính Nhật bị áp lực ngày càng mạnh từ phía Pháp, Anh và nhất là Mỹ. Mỹ đã lộ rõ cho Nhật hiểu rằng nếu cứ tiếp tục hành động xâm lược ở Đông Nam Á trong khu vực quyền lợi và trên những thị trường của Mỹ, cuối cùng Nhật sẽ vấp phải sự chống lại công khai của chính phủ Mỹ. Để đạt mục đích đó, Mỹ sẽ không ngần ngại liên minh với Anh Pháp đang không những mất các vị trí của họ trên đất Trung-quốc mà đã bắt đầu lo ngại cho số phận của Hồng Kông, Xanh-ga-po, Miến-Điện và Đông-dương. Mặt khác, Mỹ cũng đã lộ không kém rõ ràng cho Nhật hiểu rằng thật ra người Mỹ có thái độ thiện cảm đối với mọi cuộc chiến tranh ở Đông-bắc Á và mọi hành động xâm lược mới của Nhật về phía Bắc Mãn Châu; trong trường hợp đó họ sẽ hoàn toàn trung lập và sẵn sàng tăng thêm khối lượng cung cấp về nguyên liệu chiến lược và vũ khí cho Nhật.

Các thủ lĩnh chính trị hiểu biết nhất của Mỹ thời kỳ đó tính trước rằng Nhật không thể thu được một thắng lợi chớp nhoáng trong một cuộc chiến tranh với Liên-xô, do đó càng mong muốn xảy ra cuộc chiến tranh đó. Một cuộc tiến công của quân Nhật vào xứ sở đáng ghét của chủ nghĩa xã hội sẽ trói chân trói tay nước Nhật và làm lung lay kẻ cạnh tranh nguy hiểm nhất trong các nước đế quốc đối với Mỹ ở Viễn Đông.

Do ảnh hường của cùng tất cả những lực lượng bên trong và bên ngoài công khai và bí mật này, tháng ba 1939 chính phủ và bộ tham mưu Nhật đã ra mật lệnh, chuẩn bị ở phía Bắc một cuộc thử sức mới mà vẫn ao ước từ lâu bọn tướng lĩnh đạo quân Quan Đông và người chỉ huy chúng, tướng U-ê-đa, lúc này làm đại sứ của chính phủ Nhật bên cạnh vua Phổ Nghi, nhưng thật ra là tên độc tài của Mãn Châu. Cuộc thử thách này phải diễn ra trên một quy mô quan trọng hơn ở hồ Khát-xan rất nhiều, huy động cả một quân đoàn và mặc nhiên xuất phát từ giả thuyết cho rằng cần phải và có thể lợi dụng một thắng lợi quan trọng đầu tiên để giành thắng lợi cho một cuộc đại chiến đối với nước Nga và chiếm đoạt tất cả miền Đông Bắc Á.

Tháng năm đã được chọn để mở cuộc tiến công. Còn về khu vực, chúng lựa chọn sông Khan-khin Gon, giữa biên giới Mãn Châu và Mông-cổ, quân Nhật có những lý do chính trị, chiếu lược và cả chiến thuật nữa để chọn địa điểm này.

Tháng năm 1936, Xta-lin tuyên bố với người Mỹ Rôi Hô-uốc rằng Liên-xô sẽ giúp đỡ nước Cộng hòa nhân dân Mông-cổ nếu xảy ra một cuộc tấn công của quân Nhật đe dọa nền độc lập của Mông-cổ — Về sau một hiệp ước tương trợ được ký kết giữa chính phủ Liên-xô và Mông-cổ. Như vậy bọn quân phiệt Nhật không thể trông mong Liên-xô để mặc chúng muốn làm gì thì làm nếu chúng xâm lược Mông-cổ. Quả cũng có một số tướng lĩnh đã nuôi trong đầu những ý nghĩ như vậy, chúng nhìn tình hình với thái độ lạc quan từ lúc Hít-le, sau khi chiếm đóng Tiệp-khắc và Mơ-men, công khai đe dọa biên giới phía tây Liên-xô. Dù sao, toàn thể bộ tham mưu Nhật gần như loại trừ hoàn toàn khả năng không can thiệp của quân đội Xô-viết: chúng nghĩ rằng sau khi vượt biên giới Mông-cổ, lực lượng quân Nhật không những phải đương đầu với quân đội Mông-cổ mà còn phải đương đầu với những đơn vị Hồng quân nữa, và sau khi đánh bại những lực lượng Xô-viết này trên lãnh thổ của «bán đảo» Tam-xắc Bu-lắc chúng sẽ, trên một khoảng rộng hàng trăm cây số, ào ào tiến thẳng vào biên giới Xô-viết ở phía Nam Si-ta, đe dọa cắt đứt đường xe lửa xuyên Xi-bê-ri.

Nếu sau tất cả những cái đó, vẫn không mở được một cuộc đại chiến với Liên-xô, nếu Nga và Mông-cổ cuối cùng nhượng bộ. thì việc chiếm đóng khoảng đất này đối với Nhật cũng là một thắng lợi quan trọng về phương diện chính trị và chiến lược. Như thế là đã giáng một đòn chí mạng vào uy tín của Liên-xô trước thế giới và nhất là đối với các dân tộc châu Á. Thứ nữa, vì đấy là đất Mông-cổ, nên vẫn có thể nói rằng chiếm đóng đây là nhân danh chính phủ Mãn Châu và chính phủ Nhật sẽ dùng thủ đoạn ngoại giao và khước từ đàm phán trực tiếp với Liên-xô.

Về phương diện chiến lược, nó gần như có nghĩa là mở được cửa vào Si-ta và có khả năng kéo dài đường xe lửa chiến lược ở Kha-lun Ác-san, đã khởi công song song với đường xe lửa xuyên Xi-bê-ri, cho đến biên giới Nga.

Về phương diện tác chiến thuần túy quân sự, về phương diện tập trung lực lượng và tiếp tế, khu vực Khan-khin Gon đem lại những thuận lợi vô cùng to lớn cho quân Nhật. Hai-i-la trạm quan trọng gần đường xuyên Xi-bê-ri nhất, cách khu vực này khoảng một trăm hai mươi cây số. Trạm cuối cùng trên đường thứ hai, đường Kha-lun Ác-san, gần hơn, chỉ cách có sáu mươi cây số. Ngược lại, trạm gần nhất có thể tiếp tế được cho lực lượng Mông-cổ và Xô-viết, nếu họ có giữ khu vực này, là Boốc-xi-a, cách gần bảy trăm cây số.

Cuối cùng, về phương diện thuần túy chiến thuật, khu vực Khan-khin Gon còn thuận lợi ở chỗ, suốt trong bảy năm vừa qua, nhân dịp hàng chục lần vi phạm biên giới bằng không quân và lục quân, bộ tham mưu Nhật đã làm được những đồ họa chính xác và có trong tay những bản đồ tỷ lệ xích lớn.

Vào cuối tháng tư, bộ chỉ huy đạo quân Quan Đông lúc đó gồm chừng vài chục vạn người duyệt lại các đơn vị, đóng rải rác trên nhiều địa điểm dọc biên giới Xô-viết từ Vla-đi-vốt-stốc đến ga Ot-po. Ngày 14 tháng năm, tiền quân Nhật ùa vào những đồn biên phòng Mông-cổ và vượt biên giới dưới sự yểm hộ của không quân, tiến vào trong khu vực Khan-khin Gon — Hai tuần sau, ngày 28 tháng năm, những trận đánh trong khu vực này trở nên có một quy mô lớn vượt rất xa cục diện thông thường của một sự va chạm ở biên giới.

Đêm 28 tháng năm, một đơn vị hỗn hợp của sư đoàn 23 thuộc quân đội Thiên hoàng, gồm ba nghìn kiếm và lưỡi lê, với những đơn vị súng máy, pháo binh và thiết giáp, được bí mật tập trung trên những cao điểm của Nô-mun-Khan Bua O-bô và Bê-xim-ma-nay-a, mà trinh sát Nhật đã chiếm lĩnh mười lăm ngày trước.

Tảng sáng, hàng chục máy bay Nhật thả bom và xả súng xuống những đơn vị Xô-viết và Mông-cổ, không nhiều lắm, phụ trách bảo vệ bờ phía đông sông Khan-khin Gon, Lực lượng bảo vệ khu vực này gồm một trung đoàn kỵ binh Mông-cổ, mười lăm chiến xa thuộc một sư đoàn thiết giáp Mông-cổ và một tiều đoàn của một trung đoàn bộ binh Xô-viết đương hành quân bằng xe vận tải về phía biên giới, bổ sung cho những lực lượng đó còn có nhiều khẩu đội pháo binh đang lên đường, một đại đội công binh, phụ trách xây dựng công sự ở phía sau không xa lắm, chung quanh Tam-xắc Bu-lắc.

Như thế là ngày 28 tháng năm Bộ chỉ huy Xô—Mông chỉ có trong tay, ở khu vực Khan-khin Gon, vào khoảng hơn một nghìn người. Phòng tác chiến của ban tham mưu đã tiến trước về phía chiến trường. Những lực lượng khác còn ở xa, phía sau, đường hành quân hay chờ lệnh hành quân tùy tình hình diễn biến của trận đánh và những tài liệu về tầm quan trọng của việc tập trung binh lực Nhật-bản ở nhũng vùng biên giới Tây Mãn Châu.

Hai tuần đã trôi qua từ ngày trinh sát Nhật vi phạm biên giới — Chính phủ Liên-xô và chính phủ Mông-cổ, quyết định cuối cùng sẽ dùng vũ lực nếu cần thiết để lập lại nguyên trạng ở biên giới, nhưng vừa không muốn bỏ qua một khả năng dù nhỏ bé nhất để chấm dứt tình trạng đó một cách hòa bình. Do đó không vội vàng tập trung quá sớm những đơn vị lớn ở khu vực này.

Quân Nhật không thể vin vào cớ Liên-xô tập trung lực lượng ở biên giới Mãn Châu để mở rộng xung đột. Người ta để cho chúng thời gian suy nghĩ và rút quân về đất Mãn Châu. Trong trường hợp đó, những lực lượng Xô-viết đang chuyển quân về khu vực Tam-xắc Bu-lắc sẽ ngừng lại dọc đường,

Một nguyên nhân nữa cũng ngăn cản việc tập trung chủ lực Xô—Mông trên sông Khan-khin Gon, miền này, địa hình rất ít hiểm trở, không có những chướng ngại vật tự nhiên lớn. có những điều kiện lý tưởng cho việc hành binh, và người ta có thể ngại quân Nhật, sau khi tập trung sự chủ ý của đối phương vào Khan-khin Gon, sẽ mở mặt trận chính ở một điểm khác hay có thể ở nhiều điểm trên biên giới.

Xét những khả năng đó, lực lượng Xô-viết và Mông-cổ ở miền Đông Mông-cổ, để bảo đảm chủ động, đã tập trung xa biên giới, và sẵn sàng ứng phó với nhiều cuộc tấn công cùng một lúc theo nhiều hướng.

Tất cả nhưng cái đó thử thách gay go sức bền bỉ và lòng can đảm của một nhóm các chiến sĩ Mông-cổ và Xô-viết trực tiếp bảo vệ khu vực biên giới này.

Đóng đối diện với quân Nhật, họ biết trước rằng, nếu các trận đánh xảy ra ở khu vực này, quân thù sẽ có điều kiện thuận lợi trong việc chọn giờ và địa điểm cho cuộc tấn công đầu tiên. Họ hiểu rằng số lượng tạm thời ít ỏi của họ lúc đầu sẽ thử thách họ tàn nhẫn nhất, nhưng họ sẵn lòng, cho đến khi có tiếp viện, đấu tranh thắng lợi trong một trận đánh không cân sức.

Chính trong những điều kiện ấy, các đơn vị Xô-viết, tay cầm vũ khí, mắt nhìn ánh bình minh, ngày 28 tháng năm sáng dần trên sông Khan-khin Gon.

Sáng ngày 29 tháng năm khi Ác-tê-mi-ép đến những cao điểm của Kha-mác-đáp và đưa giấy tờ cho người lính gác trước lều tham mưu trưởng khu vực tác chiến, thì một trận đánh ác liệt đã diễn ra liên tục từ đêm hôm qua trên bờ phía đông sông Khan-khin Gon.

Quân Nhật đang chấp hành lệnh của ban tham mưu dạo quân Quan đông và của tướng Ca-mát-xu-ba-ra, chỉ huy sư đoàn 23. Theo những lệnh đó, sư đoàn «phải tiêu diệt những lực lượng Xô — Mông trong khu vực Nô-mun Khan và, sau khi vượt sông Khan-khin Gon, chiếm một đầu cầu trên bở sông phía Tây, một vị trí quân sự quan trọng cho những cuộc hành binh sau này của quân đội Thiên hoàng». Để đạt mục tiêu đó, một đơn vị hỗn hợp, có kèm những đơn vị trợ lực, sẽ được chuyển bằng xe vận tải hết sức bí mật, đến khu vực Nô-mun Khan.

Sau đợt chuẩn bị bằng pháo binh độ một tiếng đồng hồ, quân Nhật bắt đầu tấn công lực lượng Mông-Xô, rất ít người; những lực lượng này đóng rải rác trên một trận tuyến dài mười cây số, sau lưng là sông Khon-khin Gon, một con sông sâu nước xiết rộng gần một trăm thước, chỉ có một chỗ qua lại được.

Kế hoạch của quân Nhật nói chung, tóm tắt là nhằm tiến công suốt dọc trận tuyến, đồng thời chuyển chủ lực đến sườn phải của chúng ở phía Bắc, và như thế vòng qua các lực lượng Mông — Xô về phía Bắc, đổ ra Khan-khin Gon, theo dọc sông tiến về phía Nam, cắt điểm qua lại trên sông và hoàn thành việc bao vây. Trong ngày đầu, chúng đã buộc các lực lượng Mông — Xô phải lùi trên gần khắp mọi nơi và trên sườn phía Bắc, chúng đã vòng qua được họ; sau khi chọc thủng được trận tuyến về phía Sông Khan-khin Gon, chúng chỉ còn cách chỗ lội qua sông một cây số.

Kế hoạch của quân Nhật như thế là gần hoàn thành.

Trong ngày đầu, tổn thất của hai bên xấp xỉ nhau, điều đó lại càng cho quân Nhật một thuận lợi rõ rệt: lực lượng so sánh lúc đầu ba chọi một chuyển sang bốn chọi một. Bệnh viện của A-púc-tin chập tối hôm trước đã nhận một trăm năm mươi thương binh; hôm sau, các lực lượng Mông — Xô vừa bị chết vừa bị thương hơn bốn trăm người, và con số vẫn tăng không ngừng.

Chỉ đến đây, đứng trước căn lều này, Ác-tê-mi-ép mới hiểu rõ. trong tiếng súng nổ và vẻ xúc động của người lính trẻ kiểm soát giấy của anh, ý nghĩa chính xác của thái độ trầm lặng trên nét mặt sĩ quan trực nhật đêm qua.

— Mời đồng chí vào — người lính gác vừa nói vừa trả giấy cho Ác-tê-mi-ép.

Ác-tê-mi-ép bước vào lều, để va-li ở ngoài. Lỗ thông hơi ở trên cao để ngỏ, và qua chiếc lỗ, tròn như một chiếc đĩa, người ta nhìn thấy một mầu trời xanh; trong lều có hai người. Đứng gần cửa là một thiếu úy to lớn đeo một chiếc mô-de trong bao gỗ, đội một chiếc mũ bằng vải xanh mà Ác-tê-mi-ép chưa gặp lần nào — Chiếc cặp bản đồ để mở; anh ta đang nghiên cứu một bản đồ đặt dưới một tờ xe-lô-phan. Một đại tá đẫy đà và khá nhiều tuổi ngồi ở phía cuối lều. Khuỷu tay tì lên trên một chiếc hòm gỗ lớn dùng làm bàn, đại tá đang giận dữ nói điện thoại.

— Tôi nghe tin công binh sắp đến ngã tư từ một tiếng nay rồi. Mà vẫn chưa thấy mặt mũi đâu cả! Mà cũng chẳng thấy họ đến gần nữa. Tôi phái không phải một «lính mới», mà một sĩ quan đi gặp họ. Hãy làm ơn nói thật cho tôi biết bao giờ thì họ đến. Không phải giờ các anh muốn họ đến, mà giờ họ đến thật. Kiểm tra lại một lần nữa và gọi điện cho tôi biết. Các thứ ước chừng của các anh làm tốn không phải ít máu đâu! Lúc bỏ ra, ông gần như ném chiếc ống nghe xuống và lơ đãng nhìn Ác-tê-mi-ép vẫn đứng ở cửa lều, ông quay dây nói và lại cầm lấy ống nghe:

— Số 4.

Ống nói vẫn áp vào tai, ông quan sát vội Ác-tê-mi-ép một lần nữa và sắp sửa nói điều gì thì có tiếng trả lời qua điện thoại.

— Đồng chí Bát-ma — đại tá nói — số 1 đã ra lệnh cho sư đoàn thiết giáp chuẩn bị để chuyển từ sườn bên phải dưới quyền chỉ huy của Păng-sen-kô, đến khu vực đường qua sông. Ông ta muốn biết, là theo ý kiến đồng chí, không có thiết giáp trung đoàn kỵ binh có thể giữ vững trận địa được không... Được lắm. Tôi chờ nhé.

Đại tá bỏ ống nghe xuống và lần này quay hẳn về phía Ác-tê-mi-ép, nhanh nhẹn đưa tay đón những giấy tờ mà anh còn chưa kịp xuất trình. Cử chỉ đó có nghĩa rõ ràng là thời gian gấp rút. Đại tá vừa liếc nhanh qua các giấy tờ vừa nhìn Ác-tê-mi-ép như ông còn chưa biết dứt khoát là mình có thể sử dụng người đại úy này từ trên trời đột nhiên rơi xuống dưới quyền ông vào việc gì.

Vầng trán nhăn nhúm và đôi lông mày chổi sể cau lại một cách nghiêm khắc, đại tá trông không có vẻ niềm nở lắm, nhưng mặc dù tình hình xảy ra chung quanh nghiêm trọng rõ rệt, giọng ông vẫn vui vẻ:

— Thế nào, bây giờ anh thuộc quyền sử dụng của chúng tôi, ở ban tham mưu phải không? — Ông nói, giọng hơi châm biếm nhằm sự tương phản lạ lùng giữa công thức bình thường của lệnh điều động và tình thế bất thường nó vừa làm ông bận trí vừa kích thích ông, hơn là nhằm cá nhân Ác-tê-mi-ép. Ông làm một điệu tay gọn lỏn và lại một lần nữa có vẻ hơi châm biếm như muốn nói rằng căn lều hiện ông đương ở lúc này là tất cả cái ban tham mưu mà trong đó người ta bố trí công tác cho Ác-tê-mi-ép.

— Phải báo tin anh đến cho chỉ huy binh đoàn biết — ông nói — nhưng ông ta từ hôm qua đã sang phía bên kia sông rồi — ông nói thêm vừa huơ tay lên mau lẹ — Vả lại tôi nghĩ là tất cả mọi người đều ở bên đó, trừ tôi. Gọi Tam-xắc, ông nói quay về phía thiếu úy. Nhưng gì thế này? Thảo nguyên quái quỷ ở đâu ấy! — ông nói thêm gần như gào lên với sự sôi nổi và bực tức của một người có nghị lực bất thình lình đứng trước những trường hợp khó khăn bất thường nhưng đồng thời vẫn tin chắc là mình cuối cùng sẽ giải quyết được — Thật là mênh mông, vô tận! Người ta mất sức một trăm lần, và người ta làm mất sức tất cả mọi người trước khi chuyển được một thứ gì qua cái sa mạc này. Bảy trăm cây số đường sắt, nói thì nghe dễ lắm! Cái bọn Xa-mua-rai⁽¹⁾ chết tiệt này. Chúng chọn khu vực tiến công khá lắm! Phải không? — ông đột nhiên cắt ngang giận dữ, như chờ đợi một câu trả lời của Ác-tê-mi-ép.

— Đúng thế — Ác-tê-mi-ép trả lời, ngập ngừng. Đại tá không đặt câu hỏi, ông ta chỉ thấy lòng trĩu nặng, thế thôi.

Cũng không sao, ông nói, tiếp tục cuộc đối thoại với bản thân mình; miễn là mai chúng ta còn sống vì mai chúng ta sẽ gần có đủ tất cả những gì cần thiết. Nhưng mà Tam-xắc ở mãi đâu thế? ông nói thêm và quay về phía thiếu úy.

Thiếu úy nhún vai và lại quay ma-ni-ven điện thoại. Đại tá nhìn Ác-tê-mi-ép và Ác-tê-mi-ép nghĩ số phận của anh sắp quyết định, nhưng giữa lúc ấy bạt cửa nhấc lên và một người Mông Cổ bước vào lều. Từ trước Ác-tê-mi-ép chưa bao giờ nhìn thấy những phù hiệu vàng ấy trên những ve áo xanh và đỏ.

Khuôn mặt người Mông-Cổ rất bình tĩnh, hai má hằn sâu những vết rỗ.

— Tôi đi đến trung đoàn kỵ binh đây — anh ta nói giọng cũng bình tĩnh như vẻ mặt — Tôi sẽ tự mình phụ trách việc chuyển vận sư đoàn thiết giáp.

Anh ta nói tiếng Nga khó khăn, ngừng lại sau từng lời để người nghe có thể hiểu được dễ dàng.

— Đồng chí có bao nhiêu chiến xa? — Đại tá hỏi.

— Năm — anh Mông-Cổ trả lời vắn tắt, vừa tủm tỉm cười.

Đại tá cau mày, cách đây chưa lâu lắm sư đoàn thiết giáp còn bảy chiếc.

— Tôi dẫn những thiết giáp đến chỗ đường qua sông và tôi sẽ ra lệnh cho đồng chí Đa-vát-giáp, chỉ huy sư đoàn thiết giáp, đền chịu quyền điều động của đồng chí Păng-sen-cô — người Mông-Cổ nói chậm chạp vì đối với anh nói một câu tiếng Nga dài như thế là một điều đặc biệt khó khăn.

— Tốt lắm, đồng chí Bát-ma — Đại tá trả lời.
Ai thay đồng chí ở đây?

— Lúp-xan ở lại đây; anh quay đằng sau và bước ra khỏi lều.

— Như thế có nghĩa là... — đại tá bắt đầu nói với Ác-tê-mi-ép, sau khi đưa mắt tiễn người chỉ huy Mông-Cổ. Nhưng, chuông điện thoại lại réo.

— Tôi nghe đây, đồng chí chỉ huy binh đoàn — Vâng chính tôi cũng đợi. Nhưng tôi...

Một tay vẫn cầm ống nghe, ông chậm chạp giơ tay kia lên và đấm một đấm giận dữ trên đầu gối. Chắc người ta đang nói với ông những điều không thú vị lắm qua điện thoại.

— Đúng thế, thưa đồng chí chỉ huy binh đoàn. Tôi sẽ không để mất một phút. Đúng thế. Xin tuân lệnh đồng chí. Tôi hiểu cả rồi. Về pháo binh, tôi cũng hiểu. Tôi cũng xong rồi. Ông đặt ống nghe xuống, và lại tức khắc quay vừa nói lầm bầm, thực khó mà biết được là ông nói với Ác-tê-mi-ép, với thiếu úy hay với bản thân ông

— Tất cả cùng một một lúc! Cả một chuyện khó cho công binh! Vả lại còn cần sư đoàn pháo nữa!

Ông chưa kịp quay xong thì chuông điện thoại lại réo lên.

— Số 2 đâu, nghe nhé. Nhưng các anh đang làm gì đấy mới được chứ? — đại tá thét lên — Được, đó lại là chuyện khác. Lẽ dĩ nhiên — ông nói thêm giọng khác hẳn, có vẻ hài lòng. Nhưng ngay sau đó ông lại thở dài một tiếng to, và lấy lại hơi, ông tiếp tục gào lên — Còn sư đoàn, sư đoàn ở đâu? Ừ thôi, cứ đợi đấy! Cứ đợi đấy, tôi đã bảo mà! Đừng cắt, tôi chưa nói xong.

Ông đặt ống nói xuống bàn và đứng dậy.

— Anh đi đến gặp đại đội công binh — ông nói, ngón tay chỉ vào Ác-tê-mi-ép — Chỉ một lát nữa là họ sẽ đến chỗ rẽ về phía đường qua sông. Anh có biết ở đâu không? Tuy anh vừa mới đến nhưng... — ông nói với một điệu bộ chán nản.

— Tôi biết chỗ rẽ rồi — Ác-tê-mi-ép trả lời — Tôi đã ở chỗ ấy.

— Và rồi sao nữa?

— Tôi sẽ tìm được — Ác-tê-mi-ép nói giọng quả quyết. Đại tá nhìn anh, và với cùng một thái độ quả quyết như khi Ác-tê-mi-ép nói «Tôi sẽ tìm được», ông gọi thiếu úy.

— Đưa bản đồ cho anh ta, thôi đừng lục trong cặp bản đồ của anh nữa, đưa tất cả cho anh ta.

⁽¹⁾ Tên một tầng lớp võ sĩ Nhật.

Thiếu úy vòng chiếc giây đeo ra khỏi đầu và đưa cặp bản đồ cho Ác-tê-mi-ép, vẻ không bằng lòng. Lúc đưa qua, đại lá cầm lấy và đặt nó trên chiếc hòm gỗ trước mặt ông:

— Chúng ta ở đây, anh có nhìn thấy không? Đường rẽ ở chỗ này, không có ghi trên bản đồ. Còn đây là lối qua sông. Anh đi đón gặp đại đội công bính và anh chuyển mệnh lệnh này đến đồng chí chỉ huy.

Ông gập đôi một mảnh giấy viết bút chỉ, đã chuẩn bị trước và đưa cho Ác-tê-mi-ép,

— Anh cho họ qua sông, và rồi anh đi theo hướng này — ông lấy ngón tay chỉ một chỗ trên bản đồ — Đây là chỉ huy sở của trung tá Păng-sen-cô. Đại đội ở lại thuộc quyền sử dụng của ông ta. Cả anh nữa. Ông ta vừa nói cho tôi biết ông ta bị mất nhiều sĩ quan — đại tá nói thêm, hất đầu về phía máy điện thoại — Anh chưa dự trận đánh nào phải không?

— Chưa — Ác-tê-mi-ép nói sau một giây do dự, sợ câu trả lời đó sẽ thay đổi lại tất cả. Nhưng không có gì thay đổi.

— Thế à, thế thì trong một tiếng đồng hồ nữa anh sẽ được tham gia — ông nói đơn giản, không một tí chút trang trọng nào — Anh có thể đi được!

— Đồng chí đại tá, đồng chí cho phép... — thiếu úy nói giọng phật ý, vừa chạm mạnh gót chân vào nhau.

Trong suốt lúc hai người nói chuyện, anh không thốt ra một lời.

— Anh đừng có mà trông đợi gì! — Đại tá ngắt lời — Đi đến trạm quan sát, cung cấp những chỉ dẫn cần thiết cho đại úy. Và rồi trở về. Làm mau lên! — Ông nhắc lại một lần nữa, vừa quay đầu về phía Ác-tê-mi-ép — Tình hình đương nghiêm trọng.

Và ông lại cầm ống nói.

— Thế nào, sư đoàn pháo binh giờ ở đâu rồi? Và nhỡ chậm quá đến tận mười sáu giờ, thì sao?

Ác-tê-mi-ép nghe thấy những lời đó lúc anh đã bước ra khỏi lều. Dăm phút sau anh đã cùng thiếu úy đứng trên đỉnh cao ngọn Kha-mác-đáp, trước mắt mở ra toàn cảnh một khoảng rộng mông mênh.

Sườn phía Đông Kha-mác-đáp dốc dựng đứng về phía Mãn Châu. Ác-tê-mi-ép, đứng trên đỉnh cao, trông thấy những khúc sông Khan-khin Gon uốn lượn màu đen sẫm, thung lũng sông rải rác bãi lầy, những cồn cát vàng và những quả đồi nhỏ xanh tươi bắt đầu ngay sau sông Khan-khin Gon. Người ta còn thấy rõ cả đằng xa, sau biên giới Mãn-Châu, mảng xanh lơ của dãy hoành sơn triền núi Đại Khin-gan.

Những chớp nổ từng lúc lại sáng lên trên những cồn cát và những quả đồi gần sông nhất. Thường xuyên nhất là ở khu vực Bắc, ngay trên bờ Khan-khin Gon, cách chỗ Ác-tê- mi-ép và thiếu úy đứng chừng bảy cây số.

— Đây chính là địa điểm anh cần phải đến — thiếu úy nói sau khi theo dõi mắt Ác-tê-mi-ép nhìn, và chỉ đúng vào nơi có những tiếng nổ thường xuyên nhất. Anh có nhìn thấy lối qua sông không? Nó ở kia kìa!

Hơi chếch về phía bên phải, Ác-tê-mi-ép nhìn thấy con đường: tới gần sông con đường leo qua chiếc cầu bắc qua sông, trông xa, hình như rất hẹp.

— Qua cầu, anh sẽ đi theo đường một cây số nữa — thiếu úy tiếp tục nói — rồi rẽ sang bên trái về phía đồi. Chỉ huy sở ở đấy.

Ác-tê-mi-ép mở chiếc cặp bản đồ kiểm tra lại những điều vừa được chỉ dẫn, nhìn lại một lần khung cảnh trước mắt, và một lần nữa trên bản đồ, rồi gấp nó lại và quay đằng sau. Chỉ lúc bấy giờ anh mới nhận rõ, về bên phải, tít tắp trên đỉnh cao, trạm quan sát thiết lập trong một chiếc hầm nhỏ — Những đường dây điện thoại đi từ đó về phía thung lũng và ở phía căn lều hai người vừa đi ra. Mắt theo dõi đường dây anh trông thấy căn lều, nhưng không phải thoạt nhìn đã thấy ngay, vì người ta phủ lên trên một tấm lưới ngụy trang và ở trên lưới lại còn giải một lượt dày cỏ úa nữa.

— Xe đỗ bên dưới lều một chút — thiếu úy nói — tôi sẽ dẫn anh đến.

Chân để nghiêng và ghìm bước lại như lúc xuống bằng xe trượt tuyết, Ác-tê-mi-ép và thiếu úy từ trên đồi tụt xuống. Đi lướt qua, Ác-tê-mi-ép còn nhìn thấy một chiếc y-uốc-ta, trước anh không thấy, vì nó cũng được ngụy trang. Một người lính gác mặc quân phục Mông-Cổ đứng bên cạnh.

— Những đại diện của ban chỉ huy Mông-Cổ — thiếu úy nói khi hai người đi qua trước lều.

Một phút sau, hai người đến gần một chiếc Em-ka phủ một tấm lưới ngụy trang. Anh lái xe, ngồi trên bục lên xuống, đang buồn bực chăm chú theo dõi những tiếng nổ.

— Xi-pha-kốp! Anh đánh xe đưa đồng chí đại úy đi — thiếu úy chỉ nói có thế với anh lái xe, anh này vội nhổm dậy — Lệnh của đại tá. Khi nào công binh đến, đồng chí đại úy — anh nói thêm quay về phía Ác-tê-mi-ép — họ có xe vận tải, đồng chí đổi xe và cho xe này quay về ngay cho chúng tôi, tất cả xe của chúng tôi bị trưng dụng hết rồi!

Ác-tê-mi-ép vội vã lên xe, và anh lái xe mở phóng hết tốc độ, chạy chếch qua các cánh đồng.

CHƯƠNG VIII

Vừa chợt đến chỗ đường rẽ, nơi một giờ trước, va-li cầm tay, anh từ biệt chiếc xe hồng thập tự, Ác-tê-mi-ép thấy đằng xa, trên đường Tam-xắc Bu-lắc, bụi mù lên như mây. Anh cho xe đỗ chắn ngang đường rồi xuống xe, và một lát sau, giơ tay ra hiệu ngừng xe thứ nhất trong số mười xe vận tải đang chạy đến.

Một thượng úy đeo phù hiệu công binh, nhưng mặc quân phục xám của binh chủng xe tăng, từ ca-bin bước xuống. Khuôn mặt anh tròn đỏ, đôi lông mày cong lên vì ngạc nhiên, má lúm đồng tiền.

— Anh có thể về được — từ xa Ác-tê-mi-ép nói với người lái chiếc Em-ka. Anh đưa cho thượng úy mệnh lệnh của đại tá. Mảnh giấy vỏn vẹn có ba dòng «Chỉ huy đại đội công binh phải đến thuộc quyền điều động của trung tá Păng-sen-cô chỉ huy trung đoàn bộ binh 84»

— Tôi được lệnh đi với các anh đến tận địa điểm — Ác-tê-mi-ép nói khi anh công binh ngẩng nhìn anh, đôi mắt bỡ ngỡ.

— Anh lên chiếc xe thứ hai — thượng úy nói.

— Không, tôi ở đây với anh — Ác-tê-mi-ép nói.

— Thế thì anh lên ngồi ca-bin — thượng úy đề nghị — để tôi xuống ngồi phía sau.

— Anh ngồi xuống đi, thời gian cấp bách lắm — Ác-tê-mi-ép nói, trèo lên mau!

Thượng úy leo lên ca-bin. Ác-tê-mi-ép đẩy nhẹ anh xê vào phía trong và anh ngồi trên mép ghế, một chân đè trên sàn ca-bin, một chân trên bục lên xuống, tay vừa giữ lấy chiếc cửa để mở.

— Lên đường thôi!

— Về phía nào?

— Bên trái.

Chiếc xe đầu tiên chở Ác-tê-mi-ép và thượng úy mở máy; những xe khác theo sau.

— Chúng ta đi đâu bây giờ? anh công binh hỏi. Tai lắng nghe những tiếng nổ với một chút lo ngại nào đó, nhưng nhất là với vẻ mặt rất chăm chú. Đi sửa một chiếc cầu cũ hay là làm một chiếc cầu mới?

«Chắc là không phải cả hai» Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng nhớ lại những lời của đại tá, nhưng anh trả lời là đơn vị phải đi quá cầu một cây số, phía bên kia sông.

— Kỳ cục nhỉ! — Anh công binh nói — Vừa rồi máy bay Nhật trực tiếp xả súng bắn chúng tôi trên đường, cách đây hai giờ. Nó bay chẳng có gì là cao lắm. Nhưng tuyệt đối không việc gì cả! — Anh nói thêm vui vẻ, gần như có điểm tự hào.

«Có lẽ là những chiếc máy bay mình trông thấy» Ác-êè-mi-ép nghĩ bụng.

— Tuyệt đối không việc gì cả — anh công binh nhắc lại — Nhưng tình hình ở đây thế nào, anh có rõ không?

Anh nói với Ác-tê-mi-ép câu hỏi đó như với một người đã từng ở đây lâu và lẽ dĩ nhiên là phải biết tất cả.

Không phải không cảm thấy thích thú muốn tỏ ra ta đây là một tay thông thạo tình hình, trước mắt người sĩ quan công binh nhưng Ác-tê-mi-ép cũng thắng được sự thích thú đó và chỉ trả lời khô khan rằng anh đến đây chưa được lâu và anh không biết gì nhiều lắm. Anh chỉ biết một điều là trên hỏa tuyến, bên kia sông Khan-khin Gon, chiến đấu diễn ra ác liệt từ hôm qua.

— Anh đã đến đấy chưa? — Anh công binh hỏi.

— Chưa — Ác-tê-mi-ép trả lời.

— Chúng ta có đi nhầm đường không? — anh công binh hỏi ngay.

— Không — Ác-tê-mi-ép nói giọng quả quyết.

Anh có một năng khiếu tốt về nhận thức phương hướng; anh đã kiểm tra vị trí của những mục tiêu trên bản đồ, và tin chắc là mình không nhầm đường.

Con đường lượn vòng Kha-mác-đáp, và dần dần tiến sát về phía sông.

— Này — thượng úy đột nhiên nói — hay có lẽ người ta phái bọn mình đi chiến đấu như bộ binh thường? Anh nghĩ thế nào?

Ác-tê-mi-ép cũng nghĩ đúng như thế, nhưng anh chỉ nhún vai để trả lời. Càng đến gần hỏa tuyến, anh càng im lặng.

— Vậy — thượng úy lại tiếp tục, vẫn vui vẻ, và mỗi lúc một trở nên hay nói, hình như chỗ này người ta ném bom cũng kha khá đây và tủm tỉm cười, anh giơ tay chỉ những hố đạn nhan nhản ở quanh đầu cầu.

Ác-tê-mi-ép thấy nụ cười đó là vô ý thức, nhưng một lát sau, anh nghĩ bụng, mỗi người chắc đều có một lối xúc động riêng của mình.

Khỉ họ đến trước cầu, một hạ sĩ quan tay đeo băng đỏ, chỉ huy lối qua sông, nhảy từ một chiếc hầm nhỏ lên.

— Cho xe quay trở lại — anh kêu lên — mau!

— Nhưng chúng tôi đi sang bên kia — Ác-tê-mi-ép nói vừa ở trên xe bước xuống.

— Tôi được lệnh chỉ để cho xe hồng thập tự và xe chở đạn sang sông — hạ sĩ quan trả lời — Các anh giỡ các thứ trên xe và lái về đằng sau, trong khe kia. Có chỗ trú xe ở đấy.

Thượng úy công binh, cũng ở trên xe bước ra cùng một lúc với Ác-tê-mi-ép, hạ lệnh cho xuống xe và hỏi hạ sĩ quan xem chỗ khe đỗ ca-mi-ông cách bao xa.

— Tám trăm thước. Mau lên, chúng sắp trở lại đây, đã một tiếng rồi chưa thấy chúng đến ném bom.

Anh công binh nhanh nhẹn ra mệnh lệnh.

— Chúng ta phải đem theo những gì? — chính trị viên đại đội đến gần hỏi. Anh này người không to lớn lắm, vai rộng và không trẻ lắm — Theo Ác-tê-mi-ép, lúc đó trong ba người, anh ta hình như là người bình tĩnh nhất.

— Chỉ đem theo những gì cần thiết thôi — thượng úy nói chỗ còn lại lúc này ta cứ để tạm trên xe.

— Chúng ta mang súng máy đi chứ? — chính trị viên hỏi.

Ngay từ hồi nãy, lúc còn ở trên đường, Ác-tê-mi-ép đã nhìn thấy những khẩu súng máy «Đi-ốt-ti-a-ri-ốp» trên ca bin các xe.

— Ta để lại hai khẩu để bảo vệ xe, còn mang theo ba khẩu.

Mấy phút sau, những chiếc xe lượn vòng và bò đi rất nhanh, trong khi các chiến sĩ thuộc đại đội chia thành từng nhóm đi sát nhau nhưng hàng ngũ không tề chỉnh lắm, bắt đầu qua chiếc cầu bắc tạm chật hẹp sang bên kia sông Khan-khin Gon, ở đó cách một cây số rưỡi về bên trái súng nổ không ngớt. Những mảnh ván cầu, trĩu xuống dưới sức nặng của người, làm ộp oạp mặt nước. Dòng sông xiết và chảy dữ, nước sẫm trong vắt chảy qua có vẻ đe dọa dưới cầu.

Ác-tê-mi-ép nhiều lần nhìn thấy những điểm trắng ẩn hiện chớp nhoáng trên mặt nước. Anh nghĩ bụng.

«Chắc là cá».

Gần như ngay sau khi qua cầu, cách độ hai trăm thước, trong một chiếc khe nhỏ, Ác-tê-mi-ép nhìn thấy một chiếc lều trong bụi rậm. Thấy dăm bóng người quanh lều, thoạt đầu anh tưởng đấy là chỉ huy sở, nhưng anh nhận thấy những người này tuy mặc quân phục nhưng có một cái gì là lạ và anh hiểu rằng điều khiến anh lạ, chính là những mảng băng trắng trên người họ. Thì ra đấy là những thương binh và căn lều này là một trạm cấp cứu tiền phương.

Khi đi qua lều, hầu hết các chiến sĩ công binh đều ngoái cổ lại. Họ nhìn thấy thương binh lần này là lần đầu tiên trong đời và quang cảnh đó giữa những tiếng nổ và tiếng những tràng súng máy, không thể không làm họ xúc động.

Cả Ác-tê-mi-ép cũng không tự chủ được và sau khi đi qua trạm cấp cứu, anh còn ngoảnh lại một lần cuối cùng, vì anh nhìn thấy trên một mô đất, cạnh đường, mấy người lính nằm trên đất, lúc trước anh không thấy — Anh thấy hình như người họ dài ra một cách kỳ quặc.

«Có lẽ những chiếc ca-pốt làm cho họ có vẻ dài ra như thế?» anh nghĩ bụng. Đầu và mình họ đều phủ kín «Chắc là để che nắng» anh nghĩ thầm một lần nữa. nhưng anh hiểu ngay sau lúc đó là họ đã chết.

— Kỳ cục nhỉ — thượng úy nói, những tiếng súng gần phía bên trái hơn là bên phải — Anh có chắc là chúng ta đi đúng đường không?

— Hoàn toàn chắc — Ác-tê-mi-ép trả lời.

— Kỳ cục nhỉ, có lẽ chúng mình trực tiếp đi tác chiến chắc — anh công binh lại nói, như muốn hỏi. Mặc dù anh cũng bị kích thích mạnh như mọi người, cảm giác tò mò vẫn át sự sợ hãi.

— Kỳ cục thật, hôm qua chẳng bao giờ tôi có thể nghĩ đến chuyện này. Mà những tiểu đoàn xe tăng của ta còn ở cách đây năm trăm cây số. Chẳng bao giờ họ lại nghĩ rằng — anh nói thêm quay về phía Ác-tê-mi-ép với một nụ cười rộng — chúng tôi lại là những người đầu tiên, phải chúng tôi những công binh...

Anh chưa nói hết câu. Một nụ cười vẫn còn tủm tỉm trên môi, anh giật mình và cả Ác-tê-mi-ép cùng thế. Một tiếng nổ to rất gần về phía bên trái. Trên đỉnh cao một ngọn đồi, một khẩu đại bác còn bốc khói, pháo binh đang nạp đạn với những cử chỉ mau lẹ. Một tiếng nổ thứ hai và một tiếng nổ thứ ba. Sau quả đồi ba khẩu đang nhả đạn, che lưới ngụy trang. Một khẩu thứ tư hoàn toàn bị lật ngược, nòng súng một nửa vùi trong cát, nằm im lìm bên một hố lớn.

Vừa đi trên hàng đầu đại đội bên cạnh thượng úy, Ác-tê-mi-ép mỗi lúc một cảm thấy xáo động mặc dù vẻ ngoài bình tĩnh, anh cố tự chủ bằng cách đặt với đại đội trưởng công bình nhiều câu hỏi vắn tắt về số quân của đơn vị và về công việc chuẩn bị.

Căn cứ vào những câu trả lời của thượng úy và dáng dấp những chiến sĩ đang hành quân trên đường mà thỉnh thoảng Ác-tê-mi-ép lại liếc mắt nhìn, anh thấy đây là một đơn vị chiến đấu tốt, một đại đội công binh gồm những chiến sĩ khỏe mạnh, được huấn luyện kỹ, ngoài ra còn thêm vẻ tháo vát thường thấy ở công binh vì họ là những người quen sử dụng một cách khéo léo như chơi những chiếc búa của thợ mộc, các thứ xẻng lớn và nhỏ và tất cả những dụng cụ mà nghề nghiệp của họ bắt buộc phải dùng đến.

Đại đội có bẩy đảng viên cộng sản và sáu mươi thanh niên cộng sản. Thượng úy Cu-rốt-ski dẫn đầu đơn vị, lúc nào cũng thản nhiên, hay khôi hài và chính trị viên Rút-xa-cốp, bình tĩnh và hay phòng xa đi từ trung đội này sang trung đội khác, nói chuyện với chiến sĩ, hai người hình như bổ sung cho nhau rất tốt.

Nhìn thẳng phía đường đi, Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng chắc chắn ngay sau quãng dốc nhỏ này, anh sẽ thấy lối rẽ dẫn đến chỉ huy sở trung đoàn.

Giữa lúc đó, một kỵ binh hiện ra trên đường. Đến ngang tầm Ác-tê-mi-ép và thượng úy, anh ta đột nhiên dừng ngựa và vẫn ngồi trên yên, hỏi một giọng khe khẽ gần như không ai nghe rõ được:

— Công binh phải không?

— Phải, công binh đấy! — Thượng úy trả lời với một nụ cười rộng.

— Đi theo đường này — anh kỵ binh nói vừa chỉ hướng.

Giọng khản đặc, anh cố gào to, nhưng thật ra chỉ nghe thấy mấy tiếng lí nhí:

— Tôi được lệnh báo tin các anh đến. Đi thẳng lên trên đồi này.

Anh giơ ngón tay chỉ về phía quả đồi, rồi quay ngựa, ra roi phi thẳng. Một phút sau anh biến mất, và cột khói lớn đen ngòm của một viên đạn nổ bốc tung lên trên quãng đường anh ta vừa chạy qua.

— Phải đi thưa hàng ra — chính trị viên nói, và chua chát nhận thấy không ai chú ý đến điều đó. Thượng úy hạ lệnh và các chiến sĩ công binh miễn cưỡng phân tán cách đường bốn mươi thước. Tất cả đều nhìn thấy đạn nổ và họ hoàn toàn biết rằng, theo như điều lệnh, cần phải phân tán. Nhưng theo bản năng, họ đều cảm thấy, như điều vẫn thường xảy đến cho con người ta trong những phút nguy hiểm đầu tiên, cần thiết phải tập trung lại với nhau, và sợ phải lẻ loi mỗi người mỗi nơi.

Năm phút sau, họ đã vượt quãng đạn vừa nổ, chung quanh hố, đường còn phủ đất mới.

Ngay sau đó, đường xuống dốc rất nhanh. Những vệt bánh lún sâu đi về phía bên trái.

— Chúng ta phải rẽ ở chỗ này đấy — Ác-tê-mi-ép nói với thượng úy.

Đại đội rẽ trái. Hai kỵ hình phi lại phía họ. Một anh là người chiến sĩ họ đã gặp dăm phút trước. Người thứ hai, là một chính trị viên tiểu đoàn, cao lênh khênh, mũi khoằm, nhanh nhẹn nhảy xuống ngựa; làm rung chiếc mũ quá rộng trên đầu. Anh ném cương cho người lính không xuống ngựa, và vừa sốt ruột lấy roi quất khẽ từng cái vào đôi bốt đầy bụi anh vừa đến gần Ác-tê-mi-ép, thượng úy và chính trị viên để chào họ.

Sau khi nghe Ác-tê-mi-ép báo cáo anh được lệnh đi với công binh đến chỉ huy sở và thuộc quyền điều động của trung đoàn trưởng, chính trị viên, tiếng khàn khàn và nặng, giọng Giê-oóc-gi, cho biết anh ta là Gi-ki-a, chính trị viên trung đoàn, rồi anh ném chiếc roi xuống đường như để nói rằng người ta đợi cũng đã khá lâu rồi và đã đến lúc phải bắt đầu hành động.

— Đại đội, theo lệnh tôi! — Anh gần như phải gào lên. Rồi anh ra lệnh phân tán hơn nữa và dẫn công binh theo một đường mòn đi về phía trái.

Từ trước chưa bao giờ Ác-tê-mi-ép thấy một địa hình như anh vừa đi qua. Địa hình này cũng không giống ngay cả thảo nguyên Mông cổ anh vừa qua những giờ đầu buổi sáng. Cát, cỏ và cát, những khe nhỏ, những đồi nhỏ nối tiếp nhau. Những dốc dần dần chuyển thành bãi lún, từ những bài lún dần dần người ta lại leo lên dốc một quá đồi mới trên đó người ta lại nhìn thấy một chỗ trũng bị gió quét, tròn và sâu như một chiếc chạn. Chân thụt sâu trong cát, hoặc vướng vào cỏ đay và bụi rậm.

Chính trị viên trung đoàn, đi bên cạnh Ác-tê-mi-ép, thỉnh thoảng lại hơi rướn cổ như là điếc, lắng nghe những tiếng nổ từ xa và hỏi thượng úy và chính trị viên gần giống những câu Ác-tê-mi-ép hỏi năm phút trước.

Chính trị viên Gi-ki-a không phải điếc, nhưng anh dướn cổ vì, thật ra, tai anh nghe hơi không rõ từ hôm qua, sau khi bị xây xát nhẹ vì một trong những quả bom Nhật đầu tiên. Anh chăm chú lắng nghe như thế vì người ta nhận được cách đây nửa giờ, những tin tức chưa chính xác về sự xuất hiện của những xe tăng Nhật ở khu vực trung tâm.

Ước lượng tầm xa, anh cố tìm hiểu xem những viên đạn nổ là của pháo binh hay của xe tăng địch. Đồng thời anh vừa nghe những chi tiết mà Rút-xa-cốp và Cu-rốt-skin cho biết về đại đội mà anh sẽ phải dẫn xung phong tấn công quân Nhật.

Sớm hôm trước, chính trị viên đã nhiều lần dẫn chiến sĩ đi tiến công hay phản công và đã một lần giáp lá cà với địch. Anh đã đâm lê chết một tên Nhật. Tình thế không cho người ta có thời giờ để tự hỏi xem một chính trị viên trung đoàn có nên hay không nên làm như thế.

Từ đầu trung đoàn trưởng và anh chỉ có trong tay một tiểu đoàn, mà cũng đã mất nửa số quân. Chiến sĩ ít đến mức chính trị viên thấy rằng việc lúc nào anh cùng có mặt dưới mắt họ và đằng trước họ, cùng súng tay như họ và tham gia với họ vào một đợt tiến công hay phản công là một điều dĩ nhiên. Anh chẳng cần luyện cho quen với tình trạng ấy; trong thời kỳ Nội chiến, anh đã từng có mặt như thế ở rất nhiều chiến trường, lúc ấy anh còn là một người lính trẻ trong Hồng quân.

Mặt trời ném những tia nóng rát bỏng. Chính trị viên bỏ mũ và tiếp tục đi, tay cầm quai mũ như xách một chiếc cà-mèn.

Anh chưa đầy bốn mươi, nhưng như những người miền Nam thường vẫn thế, tóc anh đã đốm bạc.

— Nóng quá! Anh nói vừa tủm tỉm cười, và Ác-tê-mi-ép nghĩ rằng người chính trị viên này gây cho anh một niềm tin không bờ bến mà chính anh cũng chẳng biết cắt nghĩa vì đâu. Có thể là do vẻ bên ngoài của anh ta, mái tóc hoa râm, khuôn mặt gầy guộc với chiếc mũi dài, cũng có thể là do giọng nói khàn khàn, trầm trầm, không lúc nào hấp tấp, hay cũng có thể là do nụ cười thật bất ngờ giữa không khí lo ngại chung quanh.

Thật ra, chính trị viên gây một cảm giác tin tưởng không phải chỉ với Ác-tê-mi-ép, mà còn với cả Rút-xa-cốp, Cu-rốt-skin và tất cả những chiến sĩ công binh lúc lúc lại nhìn anh. Nhưng không phải hình dáng và giọng nói của anh tạo nên ấn tượng ấy? Đó là những dấu hiệu gần như khó mà phân tích được về kinh nghiệm quân sự của anh, dấu hiệu nó lộ ra trong cử chỉ, lời nói, trong cách cầm mũ trễ nải, trong cách đặt câu hỏi, cách đi vừa lắng nghe tiếng nổ, không lo ngại, không giống như người khác, với thái độ bình tĩnh nghiêm chỉnh do thói quen. Anh đã ở hỏa tuyến hôm qua và ngày hôm nay, vừa ở mặt trận về, anh đi đến gặp họ. Kinh nghiệm của suốt cả một ngày dưới lửa đạn làm anh nổi bật giữa đám người chưa từng chiến đấu, và họ cảm thấy rất rõ sự khác biệt đó, trong ngày đầu của chiến trận.

Chính trị viên đi gấp rút và mọi người cũng gấp rút theo anh, bước đi hối hả, người này vượt người kia. Mười phút sau, khi đã đi được một cây số, họ đến một địa điểm mà nhiều khe trũng họp thành một thứ ngôi sao ở giữa các quả đồi.

Bốn xe thiết giáp và một chiếc Em-ka phủ lưới ngụy trang đỗ ở đây; trên dốc một quả đồi, gần một chiến hào, có dựng một căn cứ từ đó tỏa ra hai hàng dây điện thoại. Rải rác chung quanh, trong đất cát, có những hầm tránh máy bay nhỏ hình chữ L.

Chính trị viên trung đoàn ra lệnh cho công binh tản ra trong các hầm trú ẩn và đi với Ác-tê-mi-ép, thượng úy và chính trị viên công binh, dọc một đường dây điện thoại đến đài quan sát của trung đoàn trưởng.

Đứng bên những chiếc xe thiết giáp mà họ đi vượt qua, có một toán người mặc áo da và đội mũ lái xe tăng. Đây không phải người Nga: gò má nhô cao với nước da đồng hun và mắt đen sáng long lanh dưới những cặp lông mày xếch ngược.

— Người ta đã hứa năm, sao các anh chỉ đem đến có bốn — chính trị viên nói vừa hất đầu về phía mấy chiếc xe thiết giáp — Tại sao thế?

— Trước có năm — viên chỉ huy Mông-cổ đứng bên chiếc xe tăng cuối cùng trả lời, một nhăn lại như bị nhức răng

— Chúng tôi mất một chiếc dọc đường.

— Một tai nạn à? — Chính trị viên hỏi.

Người Mông-cổ thoáng huơ tay về phía vòm trời và lại nhăn mặt.

Đồng chí chính trị viên đã đi rồi còn ngoái đầu lại nói:

— Sẵn sàng vào đúng chín giờ nhé.

Người Mông cổ gật đầu lặng lẽ trả lời và dập gót chân vào nhau trong tư thế đứng nghiêm.

Ác-tê-mi-ép không tin ở tai mình, nhìn đồng hồ. Thật ra, chưa đến chín giờ. Chưa hết sáu tiếng đồng hồ từ lúc A-púc-tin lay anh dậy ở Tam-xắc Ba-lúc và nói «Dậy đi thôi, đến giờ khởi hành rồi». Chỉ độ một giờ nữa là cùng, anh sẽ tham gia chiến đấu với đội công binh.

Anh sẽ đi chiến đấu cùng với họ, và anh tin chắc như vậy. Từ lúc anh gặp đội công binh trên đường, trèo lên ca-bin và chỉ cho đoàn xe hướng đi, số phận của anh hình như đã gắn liền với số phận của đại đội công binh này.

*
* *

Trung tá Păng-sen-kô chỉ huy trung đoàn 84 nửa ngồi nửa tiếng trên một đống cát gần đài quan sát. Chống khuỷu tay, anh cố nén không càu nhàu, chờ đợi người ta băng bó xong cho anh. Hai mươi phút trước, một mảnh đạn đại bác cắt mất hai ngón chân phải! Ngón chân cái bị văng đi không để lại dấu vết như từ trước vẫn chưa bao giờ có, ngón thứ hai thì dính vào một mảnh da lủng lẳng.

Păng-sen-kô, một người miền Ư-cơ-ren cao lớn và đẹp trai tròn ba mươi tuổi, vóc lực sĩ, đã mất nhiều máu nhưng không cảm thấy yếu lắm, anh chỉ thấy mỗi lúc mỗi đau ở chân. Anh không muốn rời đài quan sát và cho gọi thầy thuốc đến băng bó tại chỗ.

Bác sĩ quân y trung đoàn mệt vì từ hôm qua phải mổ xẻ và băng bó nhiều lần, biết rằng nhấn mạnh vào việc đem Păng-sen-kô đi chỗ khác là vô ích mà anh thì mệt quá không muốn thảo luận nữa. Sau khi lấy cồn rửa vết thương anh cắt mẩu da dính vào ngón chân thứ hai và thản nhiên vất ra một bên đến nỗi Păng-sen-kô mặc dù rất đau, cũng không thể nhịn được cười.

— Như một mẩu thuốc lá — anh nói, nhưng rồi anh gần như kêu thét lên mọi tiếng vì thầy thuốc bắt đầu lấy những mảnh xương dập ở vết thương ra. Đó là giai đoạn đau nhất. Anh cảm thấy nhẹ người khi bác sĩ băng bó xong. Và chỉ thỉnh thoảng thấy đột nhiên đau nhói ở dưới chân. Bên cạnh trung đoàn trưởng, bác sĩ và y tá giúp việc, chỉ huy trưởng sư đoàn thiết giáp Mông Cổ, Đa-vát-giáp, ngồi nhìn việc nạo và băng bó vết thương với thái độ bình tĩnh của một người tin chắc là mình có thể cũng chịu được đau đớn như thể. Đạn nổ làm rơi trên người anh những cục đất khô khốc, anh rũ đất ở chiếc áo da và chiếc mũ lái xe tăng anh cầm một bên tay.

— Một lát nữa thì đại đội công binh đến đây — Păng-sen-kô vừa nói vừa nén một tiếng rên — Chính trị viên trung đoàn đã đi gặp rồi. Nhưng làm thế nào mà chúng lại phá được chiếc xe tăng thứ năm của anh trên đường? Bom à? Chúng ném bom còn xa lắm mới có thể gọi là khá được, vả lại chúng trút xuống từ cao lắm cơ mà.

Người Mông Cổ nhún vai. Một cảm giác ân hận chua cay, theo đuổi anh mãi từ sau khi rời khỏi vị trí của trung đoàn kỵ binh Mông Cổ, anh bị một trận bom và mất một trong số năm chiếc xe của mình. Cả chiếc vỏ thép chỉ còn lại những mảnh nham nhở tung rải rác ở xa. Trước đó anh đã mất mười xe trong thời gian một ngày, nhưng trong số đó bốn chiếc còn có thể trở lại tác chiến và một phần các chiến sĩ trong xe không việc gì. Ngược lại, sự tổn thất vừa rồi quá đột ngột và không thể đền bù được khiến anh không tài nào khuây.

— Bu-da síp-sít xa-mua-rai-na! — Anh tức giận nói bằng tiếng Mông Cổ, và rồi anh dịch gọn tất cả ra tiếng Nga — Quân xa-mu-rai chết tiệt!

— À, điều đó thì chẳng phải bàn — Păng-sen-kô gật gù, anh ân hận đến lần thứ một trăm là trong ngày này anh chỉ có trong tay một tiểu đoàn và nghĩ đến hai tiểu đoàn kia đang tiến gần qua thảo nguyên và không thể đến đây trước buổi tối. Nếu anh có trong tay hai tiểu đoàn đó, anh đã chẳng cam chịu ở thế phòng ngự, anh sẽ tiến công ngay lập tức.

— Xong rồi — bác sĩ vừa nói vừa vội vàng xếp tại dụng cụ vào hộp và đứng dậy — Nhưng anh không đi lại được đâu.

— Thế nào, tôi không đi lại được à — Păng-sen-kô nói vừa đứng lên tức khắc trên chiếc chân còn nguyên vẹn và thử chống vào bàn chân bị thương. Trong khi băng bó, anh vẫn hy vọng là có thể đi được bằng gót, nhưng ngay sau khi thử, anh cảm thấy đau buốt, như không phải anh mất hai ngón, mà tất cả bàn chân.

— Ừ nhỉ — anh nói, một tay tựa vào vai y tá — Thế nào? cả một tiểu đoàn mà không có lấy một đôi nạng à?

— Báo cáo đồng chí không có nạng — bác sĩ nói — Để cả ở bệnh viện rồi.

— Trong trường hợp ấy — Păng-sen-kô nói, vừa bỏ vai người y tá và lại ngồi xuống, anh ra lệnh cho lấy một chiếc cáng bóc vải ra, và người ta sẽ dùng gỗ để chế tạo một thứ gì nó na ná như chiếc nạng vậy.

— Rõ! — Bác sĩ nói.

Chẳng kịp từ biệt, anh ta hấp tấp cùng y tá ra đi, lo ngại nghĩ đến con số thương binh mới đến chắc là đang đợi anh ở trạm cấp cứu.

Trên đường về đài quan sát, chính trị viên thấy bác sĩ và y tá vội vã đi qua, anh bỗng cảm thấy hơi lo ngại. Đến chỗ chiếc khe hẹp dẫn đến đỉnh cồn cát, nơi đặt đài quan sát, anh nhìn thấy trung đoàn trường ngồi dưới đất, chân ruỗi dài bàn chân bọc băng kín và anh hiểu rằng những lo ngại của mình là đúng, ít nhất là một phần.

— Thế nào, đồng chí Gi-ki-a, có dẫn được người đến không? — Păng-sen-kô hỏi, bản thân anh thấy hình như là giọng nói có vẻ vững vàng, nhưng kỳ thật đã yếu vì mất máu. Anh trìu mến nhìn chính trị viên mà anh dần dần thấy cảm phục qua hai năm cùng công tác và sau một ngày chiến đấu đã trở thành một người bạn thực sự đối với anh.

— Cậu làm sao thế? — Gi-ki-a không trả lời, hỏi lại.

— Cũng chẳng có gì ghê gớm lắm — Păng-sen-kô nói vừa khôi hài — Trước mình có thể đếm ngón tay ngón chân đến hai mươi, bây giờ mình chỉ có thể đếm được đến mười tám. Mình đang ngồi đây đợi người ta đem nạng đến. Trong lúc này, thì cậu hãy tạm làm nhiệm vụ của nó vậy.

Anh đứng trên một chân, chân kia co vào và vòng tay phải qua vai chính trị viên.

— Chào các đồng chí — anh nói vừa lần lượt chìa tay trái cho Ác-tê-mi-ép, Cu-rốt-skin và Rút-xa-cốp — Sư đoàn trưởng sư đoàn thiết giáp Mông Cổ — anh nói thêm quay đầu về phía Đa-vát-giáp — anh ấy sẽ trợ lực cho các anh.

Ác-tê-mi-ép nhận được ra ngay trung đoàn trưởng. Lúc còn là đại úy, Păng-sen-kô tốt nghiệp ở trường đại học năm Ác-tê-mi-ép thi vào. Nhưng anh thấy lúc này không phải lúc nhắc nhở kỷ niệm.

Khuôn mặt Ác-tê-mi-ép cũng nhắc nhở điều gì đối với Păng-sen-kô.

— Anh có theo học ở trường đại học Phơ-run-dê không?

— Có, tôi vừa ra năm nay — Ác-tê-mi-ép nói, giọng vui sướng — Anh chờ đợi Păng-sen-kô hỏi nữa, nhưng trung đoàn trưởng không thêm gì, anh vịn vào vai chính trị viên đi mấy bước một cách khó khăn đến chiếc hầm đào trên đỉnh dốc, từ đó có thể chỉ đạo trận địa. Những sĩ quan khác theo anh đến hầm.

Một khung cảnh tẻ nhạt cồn cát và cồn cát, nhỏ bé giống nhau, trải ra trước mắt. Trên những cồn cát gần, chiến sĩ ở trong những hầm đào vội. Số quân ở đây không quá một trung đội, những tiếng nổ lúc lúc lại dội lên. Sát gần cầu, trên sông, súng nổ dữ, cắt ngang từng tràng đại liên và tiếng đại bác.

Ác-tê-mi-ép mở chiếc cặp bản đồ của mình và nhận thấy anh đang ở đúng địa điểm anh vừa nghĩ đến lúc này, nghĩa là trên những quả đồi về phía đông bắc chiếc cầu anh ngắm lúc ở đỉnh núi Kha-mác-đáp và ở đó đặc biệt luôn luôn có tiếng nổ. Từ những quả đồi này, bây giờ anh nhìn thấy đỉnh núi Kha-mác-đáp ở tận cuối về phía tây. Quân Nhật đã thọc vào khoảng giữa Kha-mác-đáp và địa điểm anh đang đứng — Sau khi đã chiếm được một cứ điểm nhỏ dọc sông, chúng cố tiến về phía cầu.

Vừa chống giữ với quân Nhật tiến công ở phía Đông, nhưng lực lượng Xô-viết, một nửa bị bao vây, từ mấy giờ nay bắt buộc phải rút lui một bên sườn để đưa một số quân đi về phía sông. Tiếng súng nổ ran phía trái khiến người ta có thể đoán rằng các trận đánh diễn ra rất gần địa điểm mà trước đây hơn nửa giờ, đội công binh đi qua.

Nghiên cứu trận địa, Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng quân Nhật trong khi tiến về phía cầu đã để hở một bên sườn và người ta không những có thể chặn chúng lại mà còn có thể cắt đứt chúng với toàn bộ lực lượng còn lại.

Một phút sau, anh được biết rằng đó cũng chính là quyết định của trung đoàn trưởng. Sau khi giải thích vắn tắt tình hình, trung đoàn trưởng trình bày kế hoạch tác chiến sắp tới.

Một trung đội công binh và một trung đội trực thuộc ban tham mưu trung đoàn phải tiến về phía bên phải, chạm trán với quân Nhật làm chúng chú ý và bảo vệ phía sườn. Một nửa giờ sau. những trung đội khác của công binh, được tăng cường một trung đội súng máy và chiến xa Mông Cổ phải tìm cách không cho địch trông thấy, vượt qua loạt cồn cát ở đó có những chiến hào Xô-viết và tìm một lối tiến về phía sông, và như thế cắt đứt đại bộ phận tiền quân Nhật đang tiến về phía cầu với chủ lực của chúng.

Sự thành công của trận đánh này không những có thể làm đảo lộn tình thế trong khu vực cầu mà còn thay đổi căn bản toàn bộ cục diện.

Vừa giải thích sự bố trí lực lượng ở các vị trí, và vừa nhìn lần lượt Ác-tê-mi-ép và Cu-rốt-kin, Păng-sen-kô vẫn lưỡng lự chưa biết nên lựa chọn thế nào. Khuôn mặt trẻ của sĩ quan công binh ánh lên một vẻ cảm động của thanh niên, trong khi đại úy vẫn giữ nét mặt thản nhiên và còn có vẻ không bằng lòng nữa, như là đã hiểu vấn đề rồi, anh ta sốt ruột muốn nghe thấy những ý nghĩ của mình được xác nhận. Điều đó làm Păng-sen-kô hãi lòng, hơn nữa, cấp bậc của đại úy cao hơn sĩ quan công binh và anh ta lại vừa tốt nghiệp ở trường đại học quân sự

«Có lẽ ta có có thể trao cho anh ta quyền chỉ huy đại đội công binh đánh chủ công». Păng-sen-kô nghĩ bụng, nhưng ngay sau đó anh lại nghĩ rằng các chiến sĩ trong đại đội quen thuộc với người chỉ huy của họ hơn, họ có chính trị viên trung đoàn đi kèm và ngay sau khi đơn vị bắt đầu chuyển, bản thân anh sẽ đưa đài quan sát về phía trước và như thế là chính anh sẽ chỉ huy trận đánh.

«Đại úy và chính trị viên đại đội sẽ phụ trách phía bên sườn. Anh ta có ít người để chỉ huy hơn, nhưng ngược lại phải tự quyết định nhiều hơn, điều đó đối với anh chắc là dễ dàng hơn đối với đại đội trưởng công binh»

Trong khỉ Păng-sen-kô giải thích mục đích của trận đánh, Ác-tê-mi-ép, bất giác mấy lần gật đầu tán thành. Cũng không phải chỉ vì Păng-sen-kô có những quyết định sát với sự đòi hỏi của tình thế, mà còn vì những ý nghĩ của Ác-tê-mi-ép phù hợp với những lệnh của trung đoàn trưởng.

— Xong rồi! Các anh hãy ra chỉ huy chiến sĩ chuẩn bị lên đường — Păng-sen-kô nói.

Tựa vào chính trị viên trung đoàn, Păng-sen-kô nhón bàn chân còn nguyên vẹn để nhìn một lần nữa xem người ta có thể chăng dây điện thoại đến tận cồn cát cuối cùng về bên phải, nơi anh định đặt đài quan sát không.

Nếu một họa sĩ được chứng kiến cảnh tượng này, chắc anh ta sẽ bị hấp dẫn muốn ghi lại những cồn cát vàng, cháy rực ánh mặt trời, ở đó khói đạn bốc lên trời xanh một cách tàn nhẫn, và phác nên bức chân dung Păng-sen-kô trong khung cảnh quá xa lạ với quê hương U-cơ-ren của anh, chiếc áo đầy bụi, dây đai đeo súng đen sì mồ hôi, một chân buộc băng loang đỏ, mũ kê-pi hất về đằng sau, vóc dáng vạm vỡ và khuôn mặt đẹp gân guốc, tái nhợt vì mất máu thở ra chiến tranh.

Ác-tê-mi-ép chỉ nghĩ đơn giản là con người đó cũng gây cho anh một niềm tin như chính trị viên trung đoàn và, chấp hành mệnh lệnh của Păng-sen-kô, anh ra chỉ huy hai trung đội đi tiến công.

Chính trị viên Rút-sa-cốp và thượng úy Cu-rát-skin đi theo anh; hai người đi im lặng, buồn vì ý nghĩ, từ bao nhiêu năm họ đã quen cùng nhau giải quyết mọi công việc, nay sắp sửa phải xa nhau trong trận đánh đầu tiên.

Một phút sau, Gi-ki-a đuổi kịp họ và Ác-tê-mi-ép thấy anh vừa đi vừa hỏi Cu-rốt-skin xem anh ta nghĩ gì về những người chỉ huy các trung đội trong đơn vị.

Ác-tê-mi-ép muốn hỏi chính trị viên đại đội tên của sĩ quan chỉ huy trung đội phải đi tác chiến cùng với mình nhưng lúc đó một quả đại bác nổ gần Ác-tê-mi-ép ngã xuống, nằm dài trong mấy giây và cảm thấy, khi đứng dậy, những mảnh đất chảy trên vai và dọc xương sống.

Hố đạn nổ ngay sát gần anh. Nó không to lắm, và người ta không thể nhìn xem nó có sâu không, vì khói phủ dày đặc như sương mù buổi sớm phủ mặt nước ao hồ. Chỉ những đám khói chung quanh miệng hố tách ra, bay lên trời.

— Nằm xuống! chúng còn bắn nữa.

Tiếng nói của chính trị viên trung đoàn. Vừa ngay, một quả đạn thứ hai rít bên tai. Ác-tê-mi-ép, nằm dài trên mặt đất, quả này cũng như ba quả tiếp sau nổ xa hơn.

— Chúng nhằm đài chỉ huy — chính trị viên nói, lúc ấy đã đứng dậy, đương phủi đất ở đầu gối.

Rồi đến lượt thượng úy, Rút-xa-cốp vẫn nằm im. Anh đã tắt thở. Một mảnh đạn nhỏ hắn vào trán, cát đã ướt và đóng đen lại chung quanh đầu anh.

Xốc thi hài Rút-xa-cốp mang đến một chỗ hõm giữa hai cồn cát. Ác-tê-mi-ép như mê man, mắt không rời được chỗ khói vẫn còn phủ trên hố đạn; nhiều lúc anh quay đầu nhìn về hướng đó. Cái chết là như thế, và anh thấy sợ nó.

Mấy phút trước đây chỉ cần có mặt con người ít nói này cũng đã làm anh yên tâm; việc anh đi tác chiến đúng với người chính trị viên thầm lặng và vững vàng này làm anh tin tưởng.

Một câu hỏi nóng bỏng trên môi anh: làm thế nào bây giờ? Nhưng anh hiểu rằng câu hỏi đó vô ích. Anh chỉ còn cách làm một mình những điều mà hai người sẽ cùng làm nếu quả đạn kia không nổ.

Anh nhìn thượng úy — Trên khuôn mặt tái nhợt, đôi lông mày đen như than biểu lộ sự ngạc nhiên và đau đớn, môi anh ta run run. Như một người máy, anh ta hết đóng lại, lại mở khuy cài bao súng lục.

«Chắc là hai người đã công tác bên nhau nhiều năm rồi, Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng. Họ thân nhau. Vợ họ chắc cũng biết nhau. Chẳng một người nào trong đại đội xa lạ đối với họ. Giữa hai người này vừa cách đây năm phút, còn nói, còn trao đổi cảm giác với nhau, bây giờ không còn gì chung với nhau nữa...

Ác-tê-mi-ép rùng mình khi nghĩ đến điều đó, và anh sung sướng nghe chính trị viên Gi-ki-a nói một giọng rõ ràng và khô khan, chắc là để tự kiềm chế mình:

— Chúng ta không đợi được. Chúng ta có năm phút để trình bày trận đánh cho chiến sĩ, sau đó phải thi hành. Nào đi thôi! — Anh nói thêm, vừa nắm lấy tay người sĩ quan công binh đang tê dại vì xúc động.

Ác-tê-mi-ép vượt qua chỗ hõm đang đứng và đi đến chiến hào nơi các chiến sĩ công binh thuộc trung đội anh chỉ huy đang kẻ ngồi, người nằm tạm nghỉ. Anh chào các chiến sĩ đang lục tục đứng dậy khi trông thấy anh. Và thiếu úy trẻ măng, chắc là vừa từ trường quân sự ra; thiếu úy làm anh nghĩ đến chính anh cách đây bảy năm.

Sau khi trình bày vắn tắt những điểm cần thiết, anh hỏi lại:

— Có ai muốn hỏi gì nữa không?

— Đồng chí đại úy — một chiến sĩ vác trung liên, sau mấy giây ngập ngừng nói — xin đồng chí cho biết chính trị viên của chúng tôi đã hy sinh hay là chỉ bị thương thôi?

«Chỉ bị thương», Ác-tê-mi-ép suýt buột mồm nói thế, nhưng anh có cảm tưởng rằng không nên nói dối các chiến sĩ trước khi đi tác chiến với họ.

— Đã hy sinh — anh trả lời.

Đột nhiên anh cảm thấy đau nhói khi nghĩ đến cái chết của con người ấy, người mà anh gần như không quen biết, nhưng chắc chắn là được cả đại đội yêu mến. Những chữ, rất đơn giản «chính trị viên của chúng tôi» cho anh đoán được tình cảm của họ. Bằng một giọng rắn chắc, nhưng mắt gần trào lệ vì xúc động, anh nói:

— Các đồng chí, chúng ta sẽ trả thù cho chính trị viên của chúng ta.

Anh cảm thấy những lời nói đó, từ nay gắn bó hẳn anh với những con người này mà anh mới trông thấy lần đầu, một giờ trước dây.

— Đồng chí đại úy!

Ác-tê-mi-ép quay đầu lại và thấy trước mắt mình một chuẩn úy cao lớn, cổ bó chặt trong một lớp băng, buộc chéo xuống dưới chiếc áo quân phục hở cúc.

— Trung đội trưởng trung đội trực thuộc trung đoàn bộ, chuẩn úy E-phi-mốp, báo cáo có mặt! — E-phi-mốp vừa nói vừa đưa tay lên mũ dáng kiên quyết, mặt nhăn lại vì đau.

— Kìa, trung đội không còn hạ sĩ quan nào nữa sao? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Không còn ai, bị thương cả rồi.

— Các anh còn bao nhiêu người?

— Mười một chiến sĩ, ba chuẩn úy và thượng sĩ.

Ác-tê-mi-ép khó khăn lắm mới giữ được không reo lên một tiếng ồ kinh ngạc. Anh chỉ có đúng một nửa số người mà anh chờ đợi khi trung đoàn trường nói trao quyền chỉ huy trung đội này cho anh, không kể trung đội công binh.

Nhưng còn làm thế nào khác được nữa. Dăm phút sau, Ác-tê-mi-ép cho hai toán đi ra khỏi thung lũng. Mặt trời lên cao và chiếu nắng tàn nhẫn; lần đầu tiên từ một giờ nay, Ác-tê-mi-ép thôi không nghĩ đến trận đánh đang chờ anh. Anh chỉ thấy thèm đến xót ruột một ngụm nước mát, và nhận thấy chẳng có tí chút hy vọng nào thỏa mãn được thèm muốn đó...

CHƯƠNG IX

Nằm trên đỉnh một cồn cát, Ác-tê-mi-ép đợi phát súng thứ nhất nổ ở phía hậu vệ quân Nhật. Sau khi tiến quân hai mươi phút, quan sát bên địch không cho chúng thấy, anh đã phái một trong hai trung đội đi vòng qua phía sau quân Nhật.

Bọn Nhật không đông lắm, tất cả chưa được một đại đội và rõ ràng là chúng không hề phòng bị gì, người ta có thể tiến công chúng trực diện. Nhưng Ác-tê-mi-ép không muốn chiều theo sự thúc đẩy của ý nghĩ lúc đầu ấy, vấn đề là phải đạt một kết quả quyết định.

Trung đội nhận nhiệm vụ đi vòng qua sau quân Nhật đã biến mất từ nửa giờ sau những quả đồi nhỏ phủ cỏ ở bên phải về phía sông. Ác-tê-mỉ-ép đã quyết định cùng với công binh đợi ở đây, trên cồn cát này là cồn cát cao nhất khu vực. Gió thổi trên đỉnh đồi cát nhỏ vẽ một hình bán nguyệt với sự chính xác của một đường vạch bằng com-pa. Từ bờ vòng tròn đó bắt đầu một dốc đứng, sau một giải đắt hẹp chằng chịt bụi rậm gợi lại những xắc-xa-un miền Trung Á.

Ác-tê-mi-ép, nấp sau một bụi rậm, có thể theo dõi tất cả những gì xảy ra ở phía quân Nhật, mà không bị nhìn thấy. Chúng đã đào hầm dọc theo nhiều cồn cát. Bố trí thành từng khóm nhỏ, những chiếc hầm này hoàn toàn có thể nhìn rõ từ đằng xa, ở những đống cát mới đào màu vàng. Quân Nhật đứng thẳng, đi trong hầm không cúi xuống; nhìn rõ đến nửa người. Chắc đây là một đơn vị có nhiệm vụ khi lâm sự, bảo vệ một bên sườn.

Khó mà có thể nói vì sao chúng lại đào hầm trên những cồn cát nhỏ ấy mà không chiếm lĩnh cồn cát cao nhất nơi Ác-tê-mi-ép và đội công binh đóng, từ đó có thể quan sát chung quanh dễ hơn. Tin chắc ở thắng lợi, có lẽ chúng chẳng nghĩ gì tới một cuộc tấn công của đối phương. Leo đến đỉnh cồn cát này tiếp sau bộ phận trinh sát đã chỉ nó cho anh, Ác- tê-mi-ép thấy lòng mình reo lên khấp khởi.

Bọn Nhật ở cách hai trăm thước, trong tầm đại liên và súng trường, và người ta có thể nắm chắc thắng lợi khi bất thình lình, từ trên đồi cát nhỏ này, xô xuống chúng, dưới sự yểm hộ của một đại liên và một trung liên, đã bố trí sẵn, nòng súng nấp trong bụi rậm.

Nằm cách Ác-tê-mi-ép hai bước chân, chiến sĩ súng máy, người đã hỏi anh về tin tức chính trị viên, lấy tay nhẹ nhàng bới cát cho chân súng đặt được chắc hơn.

Một sự im lặng kỳ dị; chỉ có gió thổi từ phía quân Nhật, lúc lúc lại đưa đến những mẩu chuyện bằng một thứ ngoại ngữ lạ tai.

Ác-tê-mi-ép đã tập hợp các hạ sĩ quan, giải thích cho họ những việc cần làm, và cho họ về các vị trí. Chỉ còn chờ đợi, và anh chờ đợi, tay ve vẩy mẩu dây tết lại của chiếc còi anh mượn của trung đội trường. Khi phát súng đầu tiên nổ ở hậu vệ quân Nhật, anh sẽ dùng chiếc còi này để ra hiệu tiến công.

Theo anh tính, mười bốn chiến sĩ của tốp kia có thể tới hậu vệ quân Nhật trong khoảng mười phút. Giờ đây anh hết lòng ao ước có một điều, họ đừng bị lộ trước khi đến nơi. Đời anh, chưa bao giờ anh cảm thấy một thèm muốn dữ dội như thế, hay một nỗi lo ngại nhói buốt khi nghĩ rằng những sự việc lại cũng có thể xảy ra thế khác.

Chưa bao giờ anh bồn chồn chờ đợi một sự kiện như lần này. Lúc thì anh nhìn bọn Nhật anh phải tiêu diệt, lúc này anh muốn kéo dài sự yên ổn vô tư lự của chúng dù có phải trả giá bằng sinh mệnh của mình, lúc thì anh nhìn xuống dưới, dọc đường dốc, cách anh khoảng hai mươi bước chân, xác một người lính Xô-viết nằm đấy. Có lẽ anh ta bị giết đêm qua. Anh ta nằm nghiêng, co quắp, một tay duỗi ra, ngón tay nắm chặt lấy dây súng, trên áo quân phục, phía trên túi, còn nhìn rõ huy hiệu đoàn viên thanh niên cộng sản. Mái tóc nâu lấm tẩm cát trông như tuyết bị ố vàng — Ác-tê-mi-ép tự nhủ giận dữ vừa nghĩ đến quân Nhật: «Nhưng cuối cùng, chúng muốn gì mới được chứ? còn phải dung thứ những hành động láo xược, phá hoại ở biên giới, những tội ác ở Trung-quốc, những đe dọa chiếm đoạt Xi-bê-ri cho đến U-ran của chúng, bao nhiêu lâu nữa? Có phải lại một lần nữa chỉ tống cổ chúng ra như ở hồ Hát-xan không?

Cố quay mặt đi không nhìn xác người lính Xô-viết, anh lại quan sát phía quân Nhật — Chúng vẫn không nhận thấy gì, và tiếp tục đi lại trong hào.

Ác-tê-mi-ép, không ngừng nghĩ đến bộ phận những chiến sĩ đi vòng qua đối phương, đồng thời lại nghĩ đến tất cả mọi thứ.

Anh nhớ hình ảnh hai chiến sĩ súng máy anh nhìn thấy cách đây nửa giờ, ngồi dưới đáy một chiếc hầm. Họ đứng gác ở ban tham mưu. Một trong hai người thiu thiu ngủ, má áp vào nòng khẩu đại liên, người kia cuốn một điếu thuốc lá — Nhìn thấy Ác-tê-mi-ép và các chiến sĩ, anh ta ngừng cuốn thuốc lá và đứng sững trong chiếc hầm nhỏ, mảnh giấy và thuốc trong tay, mắt nhìn theo những người đang tiến về phía trước. Rồi anh nhớ đến mẹ, trên sân ga Y-a-rốt-láp-xki, ngày anh rời Mạc-tư-khoa, khuôn mặt thản nhiên và tươi cười. Nét mặt như chỉ muốn nói một điều «Con lên đường may mắn», sự lo ngại của chia ly và cô đơn giấu kỹ đến nỗi không ai ngoài anh có thể nhìn thấy được.

Cuối cùng, tủm tỉm cười, anh nghĩ đến luận án của anh về vấn đề chỉ huy một đơn vị bộ binh chọc thủng một khu vực có công sự phòng thủ — Phải, ở trường người ta huấn luyện anh cho những trận đánh trên một quy mô khác hẳn. Lúc này không phải là chuyện đó nữa, mà là biết mình sẽ chiến đấu như thế nào, chấp hành mệnh lệnh đã nhận được của cấp trên dưới lửa đạn ra sao, và đánh lạc hường được bao nhiêu quân Nhật tập trung về phía mình để làm dễ dàng cho cuộc tấn công của công binh và chiến xa, và cuối cùng vấn đề là ở chỗ mình sẽ làm được gì với hai trung đội để bảo toàn chiếc cầu, che chở cho toàn bộ lực lượng bên này sông.

Anh hải lòng nhận thấy mình dần dần lấy lại được bình tĩnh: anh trông thấy quân Nhật và chúng thì không trông thấy anh. Cuộc tiến công sẽ nổ ra trong dăm phút nữa, không thể tránh được.

Các chiến sĩ nằm bên anh trên đỉnh cồn cát cũng cảm thấy như anh, hay gần như anh. Họ cũng thấy một sự lo ngại nào đó biểu lộ ở chỗ đầu óc căng thẳng trong chờ đợi. Họ ao ước bắt đầu ngay, thèm được châm một điếu thuốc, chuyển một cách vô ích thư từ và giấy má từ túi này sang túi khác.

Những tình cảm không thể tránh được đó trước nguy hiểm dù sao cũng bị nén xuống dưới ở những con người thèm được tiến công và đánh đuổi quân Nhật này. Cuộc tiến công đó, họ ao ước, đồng thời họ vừa lo sợ cõi chết, nhưng sự lo ngại đó chưa bao giờ chiếm ưu thế trong họ.

Khi phát súng đầu tiên nổ ở phía hậu vệ quân Nhật, Ác-tê-mi-ép, trong một loáng, có thời gian nhìn thấy một tên lính Nhật đang châm một điếu thuốc trong hầm nghển cổ và lắng tai nghe. Một thoáng sau, miệng ngậm còi và súng cầm tay, Ác-tê-mi-ép đã nhảy bổng qua đỉnh cồn và lao xuống dốc cát.

Anh chạy không nghe tiếng súng nổ cố giữ thăng bằng. Dốc dựng đứng. Chân anh thụt sâu trong cát và anh thấy như mình ngã về phía trước. Nhưng anh vẫn chạy được và chỉ sau khi vượt qua đáy thung lũng và leo độ chục bước trên dốc cồn sát tiếp sau nơi quân Nhật đúng trên đỉnh, anh mới cảm thấy máu đập mạnh ở hai bên thái dương.

Anh nghe thấy những tiếng hô xung phong ở phía sau, một viên đạn ríu ríu ngay bên đầu anh, một giây sau anh đã nhảy lên thành hào và nổ súng sát tận lưng một tên Nhật đang quay đầu chạy trốn.

Tên Nhật ngã xuống, Ác-tê-mi-ép vấp vào thành hào, cũng ngã, mặt rập trên khẩu các-bin mà tên Nhật vừa bỏ rơi, và vùng dậy lau máu trên môi. Xác những tên lính Nhật nằm sóng soài, trong hầm hay xa hơn, trên mặt cát. Những đứa sống sót cắm cổ chạy, bị Hồng quân truy kích, một đứa chạy về phía cồn cát cạnh đấy, bên trái, những tên khác, băng qua một thung lũng trống, về phía một đồi cát nhỏ ở sau vị trí của chúng, nơi những tên Nhật khác, núp dưới hầm, đang tiếp lục bắn.

Ác-tê-mi-ép chỉ nghe thay có tiếng đại liên nổ ở phía sau — Không thấy trung liên bắn. Anh vừa kịp nhận thấy điều đó thì chiến sĩ súng máy đã nhảy xuống hầm ngay cạnh anh.

— Số 2 đâu? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Anh ta đi kiếm đạn, gần hết rồi — chiến sĩ súng máy nói vẻ ân hận, và không đợi lệnh Ác-tê-mi-ép anh bắn một băng ngắn vào bọn Nhật đang chạy trốn.

Mấy chiến sĩ Xô-viết nhảy xuống hầm, theo sau chiến sĩ súng máy.

— Chúng đang cong đuôi chạy! — Một anh la lên đắc thắng, rồi nhỏm dậy, ngắm và nổ súng.

Đài chỉ huy của quân Nhật chắc là ở trên chiếc cồn cát nhỏ nơi chúng đương bắn loạn xạ. Phải đến đó, chạy vượt qua một thung lũng trống, và phải tiến hành ngay, không chậm trễ trước khi chúng có thời gian lấy lại tinh thần.

Vừa chợt hiểu điều đó, Ác-tê-mi-ép đưa tay lên lau cặp môi chảy máu một lần nữa, ra lệnh cho súng máy bắn yểm hộ, thét xung phong và nhảy vọt ra khỏi hầm.

Các chiến sĩ hô theo. Vượt qua thung lũng cát bụi này thật khổ hết chỗ nói, chân ngập cát tới mắt cá.

Ác-tê-mi-ép chờ đợi nghe thấy đằng sau mình tiếng trung liên nhả đạn, nhưng cũng như lần trước, chỉ có mỗi đại liên bắn. Anh quay đầu lại và thấy chiến sĩ trung liên cùng đà với anh em, chạy cạnh anh, súng sát bên ngực.

— Cậu làm gì thế? — Ác-tê-mi-ép thét, nhưng anh chiến sĩ súng máy, đột nhiên bỏ rơi khẩu súng trên cát, đưa tay lên ngực và ngã nhào.

Ác-tê-mỉ-ép nhét súng lục vào khe áo, nhặt trung liên, cặp sát vào ngực như chiến sĩ trung liên một tít-tắc trước và chạy theo các chiến sĩ đã vượt trước, đang vòng qua hai bên phía đồi.

Hai tay cặp chặp khẩu trung liên vào người Ác-tê-mi-ép không thấy nặng. Anh nghĩ thầm cứ chạy mãi trên cát thế này anh sẽ đứt hơi ngã mất. Cuối cùng anh cũng leo lên đến đỉnh đồi, nhảy một bước vọt qua xuống một hố đạn sâu và hẹp. Ở phía trước mặt, anh thấy một tên Nhật ngồi, hai chân xoạc rộng, một đầm đìa máu. Ác-tê-mi-ép thấy như tên Nhật này, mặc dù tay run rẩy cầm khẩu súng lục, đang ngắm thẳng vào mắt anh. Ác-tê-mi-ép lao về phía trước nhưng ngã ra một bên và ngất đi.

Hồi tỉnh lại, cảm giác đầu tiên của anh là thấy, chỗ nào cũng có cát trong mồm, trong mũi, trong mắt. Anh thở và cổ họng cũng đầy cát.

Anh nhấc khẽ đầu lên; cát đen thẫm. «Máu» anh tự nhủ. Anh sờ tay trái lên đầu, anh không bị thương — Anh thử chống tay phải nhổm dậy (anh nằm về phía bên phải) nhưng không được! Cánh tay phải cứng đờ và không còn cảm giác.

Anh cố gắng quay về phía bên trái, tựa khuỷu tay ngồi dậy. Tất cả phía bên phải, vai và cánh tay đầy máu.

Nằm ngả trên dốc cát, Ác-tê-mi-ép và tên trung úy Nhật lúc này mặt đối mặt trong chiếc hốc gió đào sẵn trên đỉnh cồn. Ác-tê-mi-ép nhận thấy rất rõ trên quân phục của tên sĩ quan Nhật một cầu vai nhỏ với một vạch, và ba ngôi sao.

Chiếc cầu vai bên kia, cũng như ngực hắn đẫm máu, đầu hắn là một vết đỏ lờ mờ ngật về đằng sau — Hắn chết rồi — Trong một tay, trên cát, hắn vẫn còn cầm khẩu súng lục mà hẳn đã bắn Ác-tê-mi-ép.

«Người ta đã đánh một báng súng vỡ đầu nó» Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng và anh nhìn thấy trên cát, cạnh tên Nhật, những đui đạn súng lục. Anh tự hỏi: «Không biết khẩu trung liên của mình đâu rồi?»

Nó nằm ngay bên cạnh, dưới chân anh. Người ta nghe thấy tiếng súng nổ ở phía trước; một chiến sĩ nào đó, ngay gần đấy hét lên một tiếng. Rồi tiếng lựu đạn và lại những tiếng nổ nghe rất gần.

«Mình ngất đi không biết được bao lâu rồi? trung đội trường có còn sống, có thay mình chỉ huy không?» Ác-tê-mi-ép nghĩ.

Dăm viên đạn riu qua ngay lúc đó, cát từ trên đỉnh cồn phía trên đầu anh chảy xuống, và một người nhảy vượt qua đồi cát, nặng nề ngã xuống bên anh.

Đó là một chiến sĩ vừa chạy đi kiếm đạn.

— Đồng chí bị thương phải không, đồng chí đại úy? — Anh ta hỏi giọng hổn hển vì vừa phải chạy một quãng, và không đợi trả lời, anh rút từ một bên ủng gói bông băng cá nhân.

— Chuẩn bị bắn, Ác-tê-mi-ép nói nghiêm nghị.

Chiến sĩ nhổm dậy, nhấc khẩu trung liên, và những băng đạn lên và chạy vượt qua khoảng hõm của cồn cát.

Trong một cố gắng tột độ giúp anh thắng được đau đớn, Ác-tê-mi-ép tựa vào tay trái thoạt đầu tìm cách lê đầu gối ngồi dậy và rồi đứng hẳn lên được và trong tình trạng nửa tỉnh nửa mê, từng bước chỉ chực ngã, anh đi qua hốc cồn, tiến theo đường dích dắc và ngã lăn trên cát giữa chiến sĩ súng máy và xác tên Nhật.

Chiến sĩ súng máy đã đặt súng và đang lấy ca-lô phủi cát. Ác-tê-mi-ép bò trên tay và nhìn phía bên kia cồn.

Trong những chiến hào của quân Nhật bao quanh cồn cát, công binh đang nổ súng, bộ quân phục mầu xám nổi bật trên cát vàng. Một khẩu đại liên bắn từng đợt ngắn, đâu đây, rất gần, phía bên trái. Súng cũng tiếp tục nổ ở phía xa hơn, bên trái, nơi, theo như Ác-tê-mi-ép tính, những chiến sĩ được phái đi vòng sau quân Nhật, phải đã đến được đấy.

Vào khoảng hai cây số gần sông, đại bác nổ ầm ầm và hai cột khói bốc lên trời cao, đen đến độ chỉ có thể có nghĩa là: xe thiết giáp cháy.

Dưới thấp, trong thung lũng dẫn đến cồn cát, những bóng quân Nhật mặc màu xanh lá cây chạy tiến về phía trước — Chúng đông lắm — và phản công lại.

— Bắn về phía này. Cậu có nhìn thấy chúng không. Ác-tê-mi-ép nói, càng ngày càng kiệt sức.

— Sao lại không thấy! — Chiến sĩ súng máy nói giọng vui sướng phấn khởi vì sự phát hiện không chờ đợi đó. Anh đổi chỗ đặt trung liên và ngắm một hồi lâu trước khi bắn băng thứ nhất.

Từng đợt mới quân Nhật hiện ra ở phía xa. Chúng nằm ép trên cát rồi lại nhỏm dậy tiếp tục chạy.

— Bắn nữa! — Ác-tê-mi-ép thì thào, hết sức thích thú nghĩ đến việc mình đang làm tròn nhiệm vụ trên giao cho.

Quân Nhật càng ngày càng nhiều, quên chiếc cầu qua sông, chỉ lao vào tiến công hai trung đội. Chiến sĩ súng máy lạt quét một tràng đạn nữa mà Ác-tê-mi-ép thấy như quá dài — Quân Nhật lai nằm xuống.

— Còn mấy băng nữa?

— Ba.

Ác-tê-mi-ép lấy tay tìm chiếc dây còi ở bên mình; anh lấy răng cắn chặt lấy chiếc còi định thổi để cho công binh bắn ở những chiến hào phía dưới biết là anh còn sống và lại tiếp tục chỉ huy, nhưng ngay lúc đó anh thấy mình tụt nhanh trên cát xuống tận đáy hố.

Khi tỉnh, Ác-tê-mi-ép mở mắt, nhưng lại phải nhắm lại ngay; anh nằm ngửa, những tia nắng làm anh lóa mắt. Tay trái anh sờ vào một vật tròn tròn, bằng gỗ, và anh hiểu anh đang nằm trên cáng. Ngoảnh đầu về bên phải rồi về bên trái, anh nhận ra chỗ thung lũng phủ đầy bụi rậm, phía gần cầu, anh đã thấy lúc đến và ở đấy, cũng như lúc vừa rồi, thương binh đang nằm đợi xe hồng thập tự.

Thương binh lần này đông hơn. Người nằm trên băng—ca người nằm trên chăn, người nằm ngay trên cỏ.

Ác-tê-mi-ép không cảm thấy chút gì đau đớn; duy chỉ có ở lưng, vai và cánh tay, như kỷ niệm đã phai đi của một nỗi đau đớn, như tất cả cái đó không còn làm đau nữa mà đã làm đau và có thể còn làm đau. Anh cảm thấy rõ nhất là mình bị kiệt sức như chưa bao giờ thế — Anh gượng ngồi dậy, nhưng không được.

Cách anh khoảng độ mười bước, ở cửa lều, một bác sĩ, đang đứng, áo choàng loang lổ máu, tay áo xắn lên đến khuỷu, nhìn trời vẻ lo ngại.

— Đồng chí bác sĩ — Ác-tê-mi-ép gọi.

— Cái gì thế? — Một giọng hơi cáu kỉnh trả lời. Bác sĩ tiến thêm mấy bước về phía Ác-tê-mi-ép, mắt vẫn không ngừng theo dõi vòm trời — Có khá không?

— Có việc gì xảy ra thế?

— Cũng chẳng có gì đáng kể — Anh mất khá nhiều máu, thế thôi.

— Không, tôi muốn nói...

Thầy thuốc hiểu ngay ý anh.

— Tình hình không đến nỗi bi như buổi sáng, nhưng vẫn còn nghiêm trọng — Chúng bị buộc phải rút lui hai cây số, ở khu vực cầu.

«Chúng tôi đấy» Ác-tê-mi-ép nghĩ bụng.

— Và những cồn cát, cách đây độ ba cây số về phía Đông Bắc, vẫn giữ được chứ, anh có biết không?

Anh có thể đổi tất cả để được nghe tin lực lượng của ta vẫn kiểm soát những cồn cát đó, những cồn cát mà anh và công binh đã chiếm được, và không bỏ mất vào tay quân Nhật.

— Anh tưởng tôi biết tất cả những cồn cát quái quỷ đó sao? Nhưng rốt cuộc cũng không đến nỗi bi lắm, bác sĩ nhắc lại, vẻ lo ngại mắt vẫn ngẩng lên nhìn trời. Chúng lại đến rồi! Làm thế nào bây giờ! Mau, mau! Anh la lên, ai còn nhúc nhích được chạy tản ra xa! Y tá đâu, khênh cáng đi! Nhanh, nhanh nữa lên! Một số đông y tá bắt đầu di chuyển cáng.

— Gia-va, đến đây! — Bác sĩ lại la lên.

Nữ y tá chạy lại và hai người khiêng chiếc cáng đặt Ác-tê-mi-ép, vất vả chuyển nó đến cách đấy độ hai mươi bước.

— Lại quân chết tiệt ấy! Anh có nhìn thấy chúng ở bên trái không? — Bác sĩ hỏi Ác-tê-mi-ép.

Nhưng đầu Ác-tê-mi-ép có quay đi quay lại được đâu, anh không nhìn thấy gì, không cảm thấy gì ngoài một sự suy nhược thảm hại.

— Và những của khỉ ấy mỗi giờ chỉ chuyển đi được có một nhúm người. Cái anh chàng A-púc-tin làm đếch gì mới được chứ! Nếu xe hồng thập tự không đủ thì lấy xe vận tải chuyển thương binh có được không?

Ác-tê-mi-ép hiểu rằng chính bác sĩ cũng không tự biết mình nói gì. Anh ta sợ máy bay ném bom đến độ kinh khủng, và sự sợ hãi này cũng chẳng có gì là đáng sỉ nhục; anh lo cho những sinh mệnh không có gì bảo vệ nằm chung quanh đây, những người anh ta vừa mổ hoặc vừa băng bó lại sắp sửa bị một trận bom mới. Sự khiếp hãi gần như điên loạn này vì lo cho những người đó đến mức làm anh ta gần như quên cả sợ hãi cho chính bản thân mình.

— Nó sắp bắt đầu đấy, anh ta đột nhiên hạ thấp giọng nói. Như khi bình tĩnh, như khi người ta thấy nguy hiểm mà mình không làm gì chống lại được.

— Nằm xuống, Y-a-kốp A-bra-mô-vit! — Chị nữ y tá la lên.

Không những lúc này Ác-tê-mi-ép nghe thấy tiếng ầm ì đều đều của động cơ, anh còn nhìn thấy ngay trên mặt mình ba chiếc phóng pháo đang nhào chéo góc từ trên trời xuống.

Những khẩu đại liên bốn nòng của bộ phận phòng không bắn hối hả. Vị trí này đóng rất gần nên những tiếng nổ như nện búa vào tai Ác-tê-mi-ép, cho anh cảm giác bị rơi tõm xuống dưới đáy một chiếc nồi hơi khổng lồ đang tán đinh. — Anh không còn nghe thấy tiếng động cơ máy bay, như là chúng nhào xuống đất không một tiếng động.

Phía sau anh, đất rung chuyển — Như là có người nắm vai anh lắc mạnh nhiều lần — Rồi anh thoáng nghe thấy tiếng rít của động cơ máy bay sau khi nhào xuống, bay ngược lên và lại rầm rầm tiếng đại liên bốn nòng nổ inh tai, hình như không phải bắn nữa mà rung lên một cơn giận đến điên dại.

Chỉ đến lúc ấy, Ác-tê-mi-ép mới nhận thấy là bác sĩ không nằm xuống đất, anh ta vẫn đứng, cách anh hai bước chân, ở chỗ trận bom bất chợt đến với anh ta, tay cho vào dưới chiếc tạp dề bằng vải nhựa, giống như một chị nông dân, một mẩu thuốc lá tắt ngấm dính trên môi, anh hằn học nhìn trời.

Từ hai hôm nay, quân Nhật đến oanh tạc chiếc cầu trên sông. Chiếc cầu này vẫn là mục tiêu chính của chúng. Trong hai ngày nay, chúng thả chung quanh cầu hàng mấy trăm quả bom, nhưng không một lần nào trúng chiếc cầu rộng hai thước. Nếu trận đánh đã kéo dài từ hai tuần, chắc điều đó sẽ chẳng làm cho ai ngạc nhiên cả, nhưng mới sau có hai ngày, sự vụng về này hình như không thể tưởng tượng được — Đồng thời mọi người còn chưa hiểu rằng khu vực nguy hiểm nhất không phải là chỗ cầu, mà là khu vực chung quanh trong một đường bán kính độ năm trăm thước: trạm cấp cứu lại đặt đúng ngay vào khu vực ấy. Sau hai tuần chiến đấu, chắc chẳng ai lại có ý kiến đặt trạm ở đó, nhưng lúc này chưa ai nghĩ đến khả năng dời trạm đi chỗ khác. Trái lại, một cách tự nhiên, người ta muốn thương binh càng đặt ở gần sông càng hay.

Khi Ác-tê-mi-ép thấy máy bay lại xuất hiện anh có một cảm giác hết sức khó chịu; cảm giác tê liệt, bất lực giữa một trận đánh người ta không còn có thể tham gia và nó có thể biến một thương binh thành một xác chết...

Những giây phút như thế ghi lại sâu xa và lâu dài trong những tâm hồn yếu đuối. Nó làm cho họ khiếp hãi đến bệnh tật, đối với cái kiểu chết mà họ phải đương đầu: sợ bom nếu là trận ném bom.

Những tâm hồn khỏe, những lúc tương tự, đôi khi họ cũng khỏe. Cảm thấy sự bất lực của mình, họ giữ lại, đối với kẻ thù đã khiến họ phải trào ra những giọt nước mắt đó, một mối căm thù mà ngay cả sau khi chiến tranh đã kết thúc, những lập luận có giá trị thuyết phục nhất cũng không làm khuây đi được.

Những giọt nước mắt ấy, Ác-tê-mi-ép cố cầm nó lại, và chính sự căm thù ấy trào lên trong anh lúc những máy bay ném bom Nhật nhào một lần thứ hai nữa trên trạm cấp cứu; bác sĩ lần này nằm bên cạnh Ác-tê-mi-ép, ngẩng đầu lên và tì cánh tay ngóc dậy, rùng mình nhìn những khối bom đen tròn trùng trục từ trên máy bay rơi xuống.

Ác-tê-mi-ép tự cảm thấy bị đẩy đi, bị nhấc bổng lên và khi anh hồi tỉnh anh cảm thấy như mình vẫn còn lửng lơ trong không.

Thoạt đầu anh cảm thấy như bị đu đưa, nhưng không có một vật gì dưới mình. Rồi một bàn tay đưa qua, dưới đầu gối. Tất cả thân thể anh làm anh đau ngấm ngầm, nhưng anh thấy đau nhói không thể chịu được ở vai và ở cánh tay phải. Ống thuốc gây tê tại chỗ để gắp hai viên đạn ra không còn tác dụng. Sự đau đớn mỗi lúc càng trở nên không thể chịu được.

— Nhẹ tay chứ!

Nghe thấy câu nói đó, Ác-tê-mi-ép hiểu rằng người ta đang khiêng anh đi.

Và một tiếng nói:

— Đặt đồng chí đại úy vào sát mé trái, và đồng chí bị thương ở đầu vào mé phải, anh ta cũng không thể nào ngồi được đâu.

Lại một tiếng nói khác hỏi:

— Và bao giờ thì khênh đồng chí bác sĩ đi? Phải khênh anh ta đi chứ.

Tiếng nói thứ nhất trả lời.

— Anh ta chết rồi, lát nữa mang đi cũng được. Hãy giải quyết xong những người còn sống đã. Dịch tay xuống một chút, cậu không thấy rằng cậu nắm vào vai anh ta hay sao.

Ác-tê-mi-ép thấy một bàn tay đổi chỗ, sự đau đớn giảm đi — Hé mắt ra anh nhìn thấy ngay bên trên, cặp mắt trẻ đầy vẻ nhân hậu của anh lái xe hồng thập tự đã đưa anh buổi sáng đến hỏa tuyến. Rồi anh thấy đau đớn không thể chịu được trên khắp thân thể khiến anh chỉ có thời giờ để nghĩ rằng mình sắp chết và anh ngất đi.

CHƯƠNG X

Cuộc hội nghị do tướng Xa-rít-sép, chỉ huy trưởng binh đoàn chiến xa thứ 19, sắp bế mạc. Chiều xuống và ánh mặt trời tà chiếu qua gian phòng.

Những sĩ quan ngồi đối diện với cửa sổ chớp chớp mắt hay lấy sổ tay hoặc cặp đựng bản đồ che nắng.

Hội nghị ngoài ban chỉ huy binh đoàn, có các tiểu đoàn trưởng và các đại đội trưởng tham dự; ngày hôm sau họ phải cho chiến xa ra khỏi nơi đóng quân mùa đông làm một cuộc hành trình dài bốn trăm cây số qua thảo nguyên Mông-cổ.

Hội nghị được triệu tập chính là để chuẩn bị cho cuộc hành quân này. Không còn điểm gì quan trọng cần phải nói: hành trình đã được vạch rõ cũng như các địa điểm dừng hay nghỉ chân; người ta đã tính những dự trữ xăng và nước, quy định trật tự hành quân của các tiểu đoàn và đại đội — Các sĩ quan cũng đã nghiên cứu và ghi vào sổ tay tất cả các thứ chi tiết khác người ta không thể không nhìn thấy trước với một sự chính xác toán học trước khi làm một cuộc hành quân qua sa mạc với hàng trăm chiến xa, xe vận tải và hai nghìn người, số quân của một binh đoàn chiến xa.

Tất cả dù được dự kiến trước, từ chuyện máy móc hư hỏng đến chuyện cảm nắng. Xa-rít-sép chỉ còn cần nói vài lời nữa, nhưng chính là những lời quan trọng nhất về những đặc điểm của chuyến đi xa này.

Xa-rít-xép ngừng một hồi lâu và chăm chú nhìn những sĩ quan ngồi trước mặt mình. Ông biết những người của mình từ đã lâu, nhưng ông không thể, ở cương vị chỉ huy binh đoàn nhìn họ với con mắt như hôm qua. Hôm qua, ông còn chuẩn bị họ cho một cuộc chiến tranh có khả năng xảy ra, có thể gần như không tránh được, nhưng dù sao cũng thuộc vào một tương lai chưa rõ rệt. Nhưng lúc này đã nhận được lệnh lên đường, ông nhìn thấy trong các sĩ quan, những người sẽ cùng đi chiến đấu với ông. Những nhận xét ghi trong lý lịch — mà ông thuộc lòng, vì nó tóm tắt trong vài chữ do chính ông đánh giá cán bộ của ông — vài ngày nữa sẽ chịu đựng sự thử thách duy nhất quyết định, thử thách của chiến đấu.

Những cán bộ này ông nhận thấy «có tính chủ động, có nghị lực» nhưng lại «thiếu tư thế» hoặc ông đã ghi «có tính kỷ luật, chấp hành tốt nhưng ít tính chủ động» trong chiến đấu sẽ ra sao?

Ông cũng còn nhớ những nhận xét khác đúng đắn nhưng nghiêm khắc, không phải vì chính bản thân ông nghiêm khắc, mà vì chiến tranh có những đòi hỏi nghiêm khắc.

Cái «thiếu tư thế» này biết đâu chẳng làm mất một mạng người? Trung úy «ít tính chủ động» kia sẽ xoay xở làm sao nếu anh ta phải thay thế đại đội trưởng? Tính chủ động mà cán bộ này hay cán bộ kia tỏ ra không sẵn có trong những cuộc diễn tập chiến thuật, liệu trên chiến trường có nảy ra không? Cái thiếu tư thế mà bao nhiêu lần khiển trách cũng không loại trừ được, liệu rồi đây nguy cơ của cái chết có thể làm mất đi được không? Cũng có thể, Xa-rít-sép biết rất rõ điều đó do kinh nghiệm của chính bản thân ông.

Ông nhìn những sĩ quan dưới quyền mình và nghĩ đến những điều mà số đông trong bọn họ không thể nhớ lại được; chiến tranh, Đại chiến cùng như Nội chiến, trong một chiếc hầm bị phá hủy, dưới lửa đại bác, trong tuyết, tay cầm kéo để cắt dây thép gai, trên một thửa ruộng cày dưới đạn bên xác một con ngựa chết; và lại dưới đạn trên lưng ngựa trong một cuộc tiến công; hay một cuộc họp với bốn sĩ quan khác chỉ huy đại đội, đầu nghiêng trên bản đồ, đêm trước một trận đánh mà sau đó phải để lại chiến trường nửa quân số một trung đoàn và ba người trong năm sĩ quan lúc đó đang họp với nhau. Trận đánh đó là một trong những trận cuối cùng tiến công Vrăn-ghen — Từ đó đến nay ông thôi không còn tham dự vào cuộc chiến tranh nào khác, và có nghĩa là đã mười chín năm rồi.

Điều đó lần đầu tiên làm ông nghĩ không phải đến những sĩ quan của ông mà đến bản thân mình — Thật ra một quãng lớn đời ông trôi qua trong hòa bình, vì năm nay ông suýt soát năm mươi tuổi.

Hồi còn trẻ, trong thời kỳ Nội chiến, ông đã chỉ huy một đại đội kỵ binh, nhưng từ lâu ông đã bỏ ngựa để sang chiến xa và sau đó theo học ở trường đại học Phơ-run-dê.

Lẽ dĩ nhiên là ông không thiếu kinh nghiệm cũng như kiến thức lý luận, nhưng dù sao, không chiến đấu đã mười chín năm nay, chiến tranh cũng sẽ thử thách ông như bất cứ một sĩ quan nào của ông. Vì binh đoàn sắp sửa chiến đấu; và điều đó, ông tin chắc tuyệt đối lừ lúc nhận được lệnh hành quân và những tin tức về tình hình ở Khan-khin Gon từ tay một trung tá đến vào ngay buổi sáng hôm nay bằng máy bay từ ban tham mưu của tập đoàn quân. Binh đoàn, thật ra theo mệnh lệnh nhận được, lúc này phải tập trung vào một địa điểm khá xa khu vực chiến sự, nhưng đối với Xa-rít-sép điều đó cũng không thay đổi gì, cũng như thông cáo của ban tham mưu, nói rằng sau khi bị những tồn thất lớn trong những trận đánh tháng năm, quân Nhật đã rút lui ở biên giới và những ngày vừa rồi chỉ còn có những trận không chiến thôi. Xa-rít-sép chờ đợi một ngày này hay ngày khác quân Nhật sẽ bắt đầu tất cả lại, lần này với những lực lượng khổng lồ. Không những ông chờ đợi, ông gần như ao ước việc đó. Từ đã lâu, ông thường khao khát được tự tay mình cho bọn Nhật một bài học về biết bao nhiêu những hành động khiêu khích của chúng trong những năm vừa qua, chỉ riêng việc đó cũng đủ làm nóng mắt, nhất là đối với một quân nhân công tác tại Viễn Đông. Tình hình chung làm cho thời cơ đó có thể xảy ra và đến gần, và cuộc hành quân của binh đoàn ngày hôm sau củng cố thêm trong ông ý niệm rằng ông không phải là người duy nhất nghĩ đến điều đó.

Nhưng mệnh lệnh lại nói: «Bốn ngày tập hành quân để kiểm tra tình trạng vũ khí và việc chuẩn bị của các chiến sĩ» — Không thể giải thích những chữ đó như một sự giấu diếm. Việc quân muốn tổ chức được tốt đòi hỏi phải giữ bí mật về cái gì chưa phải là một mệnh lệnh để tập trung tất cả sự chú ý vào những mệnh lệnh đã nhận được và cần phải chấp hành.

Tất cả mọi người trong binh đoàn đều biết rằng có chuyện gì xảy ra trong khu vực Khan-khin Gon, một đại đội công binh đã được phái đến đó, một trung tá trong ban tham mưu tập đoàn quân đã đem công văn đến bằng chuyến máy bay đặc biệt. Nhưng Xa-rít-sép nghĩ rằng nếu các sĩ quan hiểu rõ tình hình, họ không nên bộc lộ ra trong những câu chuyện phiếm về những trận đánh sắp tới về số lượng những đơn vị tham gia, mà phải làm sao cho cuộc hành quân này trở thành một cuộc luyện tập gương mẫu, kết quả rực rỡ, không có một tí sơ xuất nào.

Đó là ý chính ông muốn nhấn mạnh trước họ, lúc cuối buổi họp.

— Tôi yêu cầu các đồng chí đừng nên quên rằng cuộc hành quân này diễn ra trong những điều kiện của thời bình, ông nhấn mạnh chữ thời bình — nhưng lại gợi đến rất gần một tình trạng chiến tranh — Một kết luận đề ra là: cần nói càng ít càng hay đến chiến tranh và chuẩn bị càng nhiều càng hay để đối phó với nó. Có ai muốn hỏi gì nữa không?

— Xin đồng chí cho phép...

— Tôi sẵn sàng nghe, Xn-rít-sép nói với thiếu tá Cu-li-bin, vừa đứng dậy.

— Thưa đồng chí chỉ huy trưởng binh đoàn, đồng chí có thể cho chúng tôi biết trên có nhận được tin tức gì về đại đội công binh phái đến khu vực chiến sự không?

Mọi người nhìn nhau và một tiếng rì rầm rào rào chung quanh bàn, vì câu hỏi của Cu-li-bin vừa rồi là một điều mà tất cả đều đang thắc mắc. Biết rằng người ta có thể hỏi mình câu đó, Xa-rít-sép đã chuẩn bị sẵn câu trả lời, nhưng ông cũng vô tình ngừng lại trong một giây.

— Chưa có gì rõ ràng cả. Khi nào có những tin tức đích xác tôi sẽ thông báo cho tất cả binh đoàn biết. Còn ai hỏi gì nữa không?

Xem vẻ mặt các sĩ quan, Xa-rít-sép biết rằng câu trả lời của mình không làm họ hài lòng. Vả lại, ông cũng đã biết trước như thế. Không ai hỏi gì nữa.

— Các đồng chí có thể về được — ông trao đổi một cái nhìn với chính ủy binh đoàn Goóc-đi-ép-xki và nói thêm — Đại úy Cli-mô-vít ở lại có việc — Cli-mô-vít tự hỏi «Thế là thế nào?» Anh dời chỗ, đứng tựa vào tường để lấy lối cho các sĩ quan đang đi ra khỏi phòng — Tất cả trong đại đội mình đều có vẻ trật tự, đơn vị mình cũng không đến nỗi chuẩn bị cho cuộc hành quân kém các đơn vị khác».

Anh cũng có thể nói là đại đội anh còn chuẩn bị khá hơn các đại đội khác, nhưng anh vốn quen đánh giá mọi hành động của mình một cách khiêm tốn.

— Đồng chí ngồi gần vào đây hơn một chút nữa — Xa-rít-sép nói, khi trong buồng chỉ còn có ông, chính ủy và Cli-mô-vít.

Cli-mô-vít kéo một chiếc ghế lại gần và ngồi xuống. Chính ủy ngồi truớc mặt anh, đã bỏ kính và lấy góc mùi-soa lau.

Sau khi ngồi cứng nhắc trên chiếc ghế dựa trong suốt buổi họp, lúc này Xa-rít-sép ngồi thoải mái trong một chiếc ghế bành bằng mây, bên cạnh bàn làm việc — Một khuỷu tay chống vào bàn, ông châm một điếu thuốc — Chắc không phải là một chuyện công tác. Xa-rít-sép bắt đầu:

— Tôi muốn nói với đồng chí ở cương vị một ủy viên trong ban chấp hành đảng bộ hơn là ở cương vị đại đội trưởng.

Chuông điện thoại reo lên. Xa-rít-sép đứng dậy, và không bằng lòng vẻ cứ đứng thế nghe trong mấy giây.

— Đồng ý, nói là tôi sẽ đến.

Ông bỏ ống nói xuống và không ngồi lại, ông nói với Cli-mô-vít lúc này cũng đã đứng dậy với một giọng khác hẳn giọng lúc bắt đầu câu chuyện:

— Trung đội trưởng nào trong đại đội có thể thay anh tốt nhất khi hành quân, nếu anh vắng mặt?

Xa-rít-sép nhìn Cli-mô-vít và hài lòng nhận thấy không một thớ thịt chuyển động trên mặt người đại úy.

«Tư thế tốt, ông nghĩ, mình không lầm về anh ta»

— Thượng úy Lắc-ti-u-cốp — Cli-mô-vít trả lời gần như ngay tức khắc.

— Sớm mai, khi đại đội ra khỏi làng, anh tạm thời trao quyền chỉ huy cho Lắc-ti-u-cốp — Xa-rít-sép nói — và anh trở về nhận nhiệm vụ đặc biệt. Ngay chiều hôm đó, anh sẽ đuổi kịp binh đoàn. Anh sẽ có một chiếc xe và sẽ nhận chỉ thị của đồng chí chính ủy binh đoàn.

Rồi ông quay về phía chính ủy:

— Tôi phải đi, người ta đợi tôi để nói chuyện điện thoại với một trạm cách rất xa.

Ông cầm mũ kê-pi và đội hơi giống kiểu kỵ binh, lệch tí chút sang một bên. Rồi đến gần Cli-mô-vít, ông nói, trở lại giọng nói lúc ban đầu.

— Không phải một nhiệm vụ dễ dàng đâu. Chỉ vì điều kiện công tác nên tôi cũng như đồng chí chính ủy mới không tham gia được và bắt buộc phải trao tất cả trách nhiệm cho đồng chí.

Ông đưa bàn tay rộng và sù sì cho Cli-mô-vít.

Cli-mô-vít nhìn theo một lúc lâu hình dáng lực lưỡng và gân guốc của Xa-rít-sép — Anh mến người chỉ huy binh đoàn này công bình, khe khắt, độ thương trong phạm vi cần thiết của một quân nhân; anh cảm thấy ông có tấm lòng tốt của một đồng chí. Cả khuôn mặt đặc biệt Nga của ông, cũng làm anh có cảm tình — Nếu không mặc quân phục, người ta có thể cho ông là một chủ tịch nông trường, không trẻ lắm nhưng còn tráng kiện. Những nếp hằn sâu chạy trên cổ ông, như là ở nhiều những nông dân khác, cặp mắt trong trẻo hình như bị mặt trời ngoài đồng ruộng làm cho phai mầu, đôi ria mép mầu râu ngô uốn lên theo kiểu Sa-pa-i-ép⁽¹⁾.

Nhìn Cli-mô-vít, chính ủy hiểu rằng anh ta trìu mến người chỉ huy binh đoàn của mình bao nhiêu. Lại một lần nữa anh bụng bảo dạ, đối với anh, vừa chân ướt chân ráo đến binh đoàn, thật là khó khăn để trở thành một chính ủy xứng đáng với người cán bộ chỉ huy này. Anh mời Cli-mô-vít ngồi.

— Đồng chí Cli-mô-vít — Chính ủy nói. khuỷu tay chống trên bàn, vẫn tiếp tục lau kính bằng một góc mùi-soa và vừa chăm chú nhìn Cli-mô-vít. Cặp mắt không kính, hình như bớt nghiêm khắc hơn thường ngày — tôi phải nói với đồng chí rằng đồng chí phải làm một việc hết sức phiền mà chúng ta chưa quen làm — Chính vì thế mà trước hết tôi sẽ nói với đồng chí về tình hình đã xảy ra như thế nào.

Và không giấu diếm, anh kể rõ cho Cli-mô-vít biết vì sao, do sự nghiêm trọng của tình thế, đại đội công binh đã tham chiến như bộ binh, tinh thần anh dũng trong các đợt tiến công và những tổn thất của nó, theo như những số liệu nhận được, đã làm giảm số quân đại đội xuống chỉ còn một phần ba, so với trước. Người ta đã biết tin là trong số bị thương có thượng úy Cu-rốt-skin, chỉ huy đại đội, và trong số bị hy sinh, có chính trị viên Rút-xa-cốp.

Tin này làm Cli-mô-vít hết sức ngạc nhiên. Những lời nói cuối cùng của Xa-rít-sép làm anh nghĩ đến một điều gì khác hẳn. Anh cũng biết rõ là đại đội được phái đến khu vực chiến sự, nhưng anh không biết là nó đã chiến đấu và mất hai phần ba số quân. Nhất là anh không thể biết rằng Rút-xa-cốp, mới cách đây mấy hôm, khi chia tay, còn hối hả nắm chặt lấy tay anh với câu nói quen thuộc «Thôi, từ biệt» đã chết. Chỉ còn lai căn phòng trống rỗng của anh ta, với liếp gỗ ngăn trên đó một trong hai người thường vẫn gõ xem có thể vào được không.

⁽¹⁾ Một danh tướng của Hồng quân thời nội chiến.

Đáng buồn thay, căn phòng lại không trống rỗng, còn có vợ Rút-xa-cốp, On-ga Vla-di-mia-rốp-na với ba đứa trẻ,

Và anh hiểu điều mà người ta yêu cầu anh. Để báo cho On-ga Vla-đi-mia-rốp-na biết tin chồng chị bị hy sinh, nên ngày mai anh phải ở lại và đuổi theo binh đoàn vào buổi tối.

— Chúng tôi chưa có danh sách chính thức về những người bị hy sinh, hay những chi tiết về tình hình thương binh — chính ủy tiếp tục — Chúng tôi chỉ được biết tin về hai sĩ quan đó. Trong những điều kiện như vậy, chúng tôi không thể cho binh đoàn biết rõ về những tổn thất, nhất là trước ngày khởi hành. Nhưng chắc là chúng ta đi một thời gian dài, và vợ Rút-xa-cốp có thể nhận được tin trong khi chúng ta vắng mặt. Đó là điều mà chúng ta nên tránh. Trước hết, chính chúng ta phải báo cho chị biết tin đó và sau nữa phải làm cho chị biết rằng chúng ta sẽ chăm sóc chị, chúng ta nghĩ đến số phận của chị, và nhất là của mấy đứa nhỏ. Trong khi anh đi vắng, tôi hy vọng rằng vợ anh...

Ngồi nghe chính ủy nói Cli-mô-vít bề ngoài có vẻ chú ý, và còn gật đầu như một cái máy nữa, nhưng trong thâm tâm anh nghĩ rằng tất cả điều đó thật ra rất hợp lý; chiến đấu đã bắt đầu, tổn thất là điều không thể tránh được — Vậy mà, sớm mai, trong vài giờ nữa, lại chính là anh và không phải ai khác, sẽ phải mở cửa và nói: «On-ga Vla-đi-mia-rốp-na, một tai họa lớn đã xảy ra, anh ấy đã bị hy sinh».

Chính ủy kết luận:

— Lẽ dĩ nhiên chừng nào ban chỉ huy binh đoàn chưa có tất cả những chi tiết và chưa công bố những tổn thất, không nên nói cho mọi người khác biết.

— Thưa đồng chí chính ủy tôi đã hiểu — Cli-mô-vít vừa nói. vừa đứng dậy — Đồng chí cho phép tôi về chuẩn bị?

Chính ủy cũng thấy không cần thiết phải kéo dài câu chuyện nặng nề này. Anh đứng dậy, bắt tay Cli-mô-vít và để Cli-mô-vít đi.

Khỉ Cli-mô-vít đã ra rồi, chính ủy còn đi đi lại lại dăm phút trong phòng làm việc, bước chân dài và đều. Anh còn nhiều việc phải làm trước khi đi, phải làm, và phải làm ngay — Nhưng trước khi trở lại giữa đám sĩ quan của anh, chính ủy muốn lấy lại bình tĩnh trong tâm hồn, để không ai đoán biết được sử xúc động của anh.

Chính ủy Goóc-đi-ép-xki thuộc loại người nghiêm khắc đối với mình. Nhiều lúc anh có cảm giác là mình không biết giấu sự xúc động, còn tỏ ra luống cuống, trong lúc kỳ thật nét mật anh vẫn giữ vẻ chăm chú bình tĩnh.

Trong suốt ngày hôm ấy, và nhất là từ lúc nói chuyện với Cli-mô-vít, một nỗi lo ám ảnh anh: chiến tranh đến gần kề mà anh thì chưa được chuẩn bị để đối phó với nó. Sự nghiêm khắc quá mức đối với bản thân làm anh tự phóng đại nhiều thứ về điều này, mặc dù những lo ngại của anh không phải hoàn toàn không có cơ sở.

Còn tương đối trẻ — anh vừa mới ba mươi — lần đầu tiên trong đời, từ tám tháng nay, anh được điều động sang làm chính ủy trong quân đội. Từ trước đến nay, trong sáu năm trời, anh vẫn đảm nhiệm việc giảng dạy duy vật lịch sử và duy vật biện chứng trong môi trường quân sự. Quen với việc mang quân phục ở cương vị một giáo sư, anh không bao giờ nghĩ rằng tương lai của mình có thể khác. Nhưng mùa thu vừa rồi, sau những việc xảy ra ở hồ Hát-xan, anh được bộ phận chỉ đạo chính trị trong quân đội triệu tập cùng với những cán bộ khác, và phái sang làm chính ủy một đơn vị đóng bên Viễn Đông. Vì tự ái cũng có, vì ý thức trách nhiệm cũng có, anh đã bắt đầu bằng việc không luyến tiếc cái quá khứ quen thuộc và bình yên ấy, rồi anh hoàn toàn quên nó đi. Những trách nhiệm của một chính ủy làm anh thích thú, mặc dù nó tỏ ra mỗi lúc một khó có thể làm trọn một cách thận trọng. Nhiều lần ngay cả lúc anh biết rằng mình đã có một quyết định đúng đắn anh vẫn thấy hình như mình chưa làm được cho quyết định đó hoàn toàn ăn sâu vào ý thức những người dưới quyền chỉ huy của anh, đi thẳng vào trái tim họ.

Anh còn có một khó khăn nữa là chỉ đến khi sang Viễn Đông anh mới thật sự làm quen với chiến xa. Anh đã biết điều khiển một chiến xa và mặc dù phải đeo kính anh cũng bắn đại bác và đại liên «tương đối khá», nhưng trong thâm tâm anh vẫn nghĩ thầm rằng điểm «tương đối khá» đó chưa đủ đối với một chính ủy.

Những khó khăn của anh không phải chỉ có thế. Goóc-đi-ép-xki biết rằng anh không thể nào ao ước có một thủ trưởng bính đoàn khá hơn Xa-rít-sép; ông ta chỉ huy binh đoàn rất cừ và đã lâu năm. Hơn nữa do kinh nghiệm, rất hiểu rõ giá trị của công tác chính trị trong quân đội, ông không bao giờ làm giảm tầm quan trọng của nó và, ngay từ buổi đầu, ông đã giúp đỡ người chính ủy trẻ tuổi với sự tế nhị pha lẫn nóng nảy, nó là đặc tính của ông. Hết sức quan tâm đến uy tín của Goóc-đi-ép-xki, ông cắt đứt ngay lập tức, một đôi lời châm biếm quá trớn của các chiến sĩ xe tăng về «ông giáo» và tự đặt cho mình nhiệm vụ, phải tỏ rõ cho mọi người biết ông không tự quyết định một vấn đề quan trọng gì mà không có chính ủy. Nói tóm lại, ông giúp đỡ Goóc-đi-ép-xki để trở nên một người ngang hàng với mình. Nhưng chính thái độ ấy lại càng làm tăng thêm khó khăn, phóng nó to thêm ra, vì lòng tự ái và sự nghiêm khắc của Goóc-đi-ép-xki trong việc tự đánh giá những khuyết điểm của mình, bản thân anh cũng có một ý niệm cao về tư cách và đạo đức của một chính ủy. Những người trong binh đoàn cũng chóng nhận thấy sự kiên quyết và nghị lực của Goóc-đi-ép-xki và mặc dù anh thiếu kinh nghiệm, họ cũng dần dần biết tôn trọng anh. Anh cũng biết rằng còn xa lắm họ mới có đối với anh, lòng tận tụy thầm lặng, lòng ngưỡng mộ, sự kính trọng có tính chất cha con như đối với Xa-rít-sép. Danh từ «ba-ti-a» — bố già — như người ta vẫn thân mật gọi Xa-rít-sép trong binh đoàn, biểu lộ điều đó một cách rõ ràng nhất.

Goóc-đi-ép-xki biết rõ rằng người ta sẽ không bao giờ dùng danh từ đó đối với anh: anh còn quá trẻ đối với điều đó và không trải qua những năm Nội chiến, hay không có tính đôn hậu hơi nóng này của Xa-rít-sép, mà chỉ riêng nó cũng đủ để người ta có thể gọi ông ta bằng danh từ ấy rồi. Nhưng dù sao, anh cũng kiên quyết trở nên một người ngang hàng với Xa-rít- sép, một cán bộ mà ngoài lòng tôn trọng ra, anh còn yêu mến một cách thành thật.

Vì anh không có những nét quyến rũ như bản thân Xa-rít-sép, cũng không có những chiến công, hay tài năng quân sự của ông ta, anh phải ngang hàng với ông bằng những đức tính khác: liêm khiết, cương nghị, công minh, thấu hiểu nghiệp vụ quân sự và sau hết, dũng cảm trong chiến đấu.

Lúc về mở cửa, Xa-rít-sép nhìn thấy hình dáng cao lênh khênh của Goóc-đi-ép-xki đứng hơi khom khom; có một mình, anh đã quên không giữ đúng tư thế quân sự mà thường thường anh cố gắng tôn trọng, và cứ đi đi lại lại, vẻ đăm chiêu, tay chắp sau lưng như khi anh còn làm giáo sư. Goóc-đi-ép-xki quay mặt về phía Xa-rít-sép và nhìn vẻ lo âu trên nét mặt gày guộc của anh, ông đoán được Goóc-đi-ép-xki nghĩ gì, nhưng ông nói với anh về chuyện hoàn toàn khác.

— Tôi vừa nói chuyện với U-lan Ba-to — ông nói vừa đi sát về phía cửa sổ, tiếng động cơ chiến xa nổ ầm ì ở đằng sau — Tôi hỏi họ là người ta có tiếp tục tải gạch bằng xe vận tải từ xa như thế đến bao giờ. Họ trả lời: người ta sẽ xây một xưởng gạch nhỏ ở đây vào mùa thu. Nếu được như thế, chúng ta sẽ xây dựng vào mùa đông một vườn trẻ thật đẹp, và nhân tiện một nhà gửi trẻ. Có thể xây dựng cả một nhà hộ sinh nhỏ, ta sẽ có đủ mọi thứ cần thiết — ông nới thêm, giọng kém chắc chắn hơn.

Goóc-đi-ép-xki không nhịn được cười. Xa-rít-sép và vợ, Ma-ri-a J-nha-chi-ép-na, không có con, và lòng mến trẻ của hai người thật không có bờ bến. Là một người lính tốt, Xa-rít-sép tỏ ra độ lượng với những chuyện yêu đương lặt vặt của những sĩ quan trẻ tuổi chưa vợ, hay giả đò như không nhìn thấy một số vụ ly dị nào đó miễn là chưa có con cái với nhau. Nhưng thật là vô phúc cho những sĩ quan có vợ và đã làm bố «lại tự cho phép một tí chút lệch lạc», như Xa-rít-sép thường nói. Những trường hợp ấy ông tỏ ra rất hắc đối với những vụ xích mích trong gia đình, ông thường khiển trách làm người ta sợ ông như sợ lửa. Lũ trẻ cảm thấy ông yêu chúng, lợi dụng các thứ ngày hội thiếu nhi, mà lần nào Xa-rít-sép cũng có mặt, để làm các thứ trò quái quỷ mà theo Goóc-đi-ép-xki hình như quá trớn, vì chỉ còn thiểu chút nữa là chúng «nhẩy cừu» với Xa-rít-sép.

Một nhận xét mặc dù rất tế nhị của Goóc-đi-ép-xki về vấn đề này đã làm nổ ra một câu chuyện duy nhất không được dễ chịu giữa anh và Xa-rít-sép.

— Xin anh đừng lo cho uy tín của tôi — ông trả lời lạnh lùng vừa vuốt cong ria mép lên một cách phẫn nộ — không phải chỗ này là chỗ tôi sẽ mất nó.

Lúc này nghe ông nói về nhà hộ sinh, Goóc-đi-ép-xki mỉm cười nhớ lại câu chuyện không lấy gì làm thú vị lắm đã qua và nhận xét rằng xây riêng một dãy phòng cho nhà hộ sinh thì kể cũng hơi quá.

— Phải, thật ra, tôi cũng có nói quá đi một chút về điểm này. Nhưng mà sao lại không? Ta làm một cái cho chúng ta và cho cả người Mông-cổ nữa. Họ chỉ có mỗi một cái mà lại ở cách đây rất xa. Vậy thì tại sao anh cười?

— Anh dự kiến một hệ số sinh đẻ cao phải không? — Goóc-đi-ép-xki hỏi.

Xa-rít-sép cũng mỉm cười, và lại đi về phía gần cửa sổ, từ phía bên kia cửa vọng lên tiếng ầm ầm của chiến xa dưới phố, và quay về phía Goóc-đi-ép-xki, ông nói, giọng buồn buồn:

— Tội nghiệp cho Rút-xa-cốp!

Ngày hôm sau đến rất mau với Cli-mô-vít. Anh có quá nhiều việc phải làm trước khi đi đến nỗi không có thời giờ về nhà ăn cơm chiều, và suốt đêm không chợp mắt. Anh cho chiến xa đi ra trong thảo nguyên và, khi trở về nhà, để chiếc áo da và mũ ở gian ngoài trước phòng anh và phòng Rút-xa-cốp, anh lấy ở trong một chiếc tủ áo nhỏ một chiếc bàn chải đánh giày, chải bụi trên đôi bốt và rón đầu ngón chân đi vào phòng mình.

Li-u-ba đang ngủ, đầu gục trong đôi bàn tay, trên bàn còn bộ đồ trà — chị ngẩng đầu và mỉm cười, vẻ có lỗi.

— Em ngủ thiếp đi mất. Em đợi anh lâu quá và rồi em ngủ thiếp đi.

— Đáng nhẽ em phải ngủ thật sự mới đúng — Cli-mô-vít nói — Anh đã gửi cho em mấy chữ báo rằng chỉ đến sớm anh mới về cơ mà.

— Nhưng nếu anh chỉ tạt về qua có năm phút? — Li-u-ba nói — Nếu em ngủ, sẽ chẳng có nước trà, chẳng có gì hết.

Chị mở nắp dỏ lấy chiếc ấm bằng men xanh và rót nước. Trước sự mời mọc thầm lặng đó, Cli-mô-vít ngồi vào bàn và khoan khoái uống mấy ngụm nước trà đặc.

— Đêm hơi lạnh, anh mặc áo da mà chỉ vừa vặn ấm.

— Em, khi em nghe thấy xe tăng mở máy, em nghĩ bụng có lẽ anh chẳng kịp cả tạt về từ biệt em.

— Anh tưởng chưa bao giờ giữa chúng ta lại xẩy ra chuyện như thế.

— Đúng, nhưng lúc này chúng ta gần như ở thời kỳ chiến tranh.

— Phải «gần như» thôi, nhưng nếu chiến tranh là chiến tranh, thì gia đình vẫn cứ là gia đình.

— Anh... ở lại à? — Li-u-ba hỏi giọng lo lắng, vì chị biết Cli-mô-vít sẽ rất đau khổ nếu không được đi cùng với binh đoàn. Bản thân chị cũng không muốn anh ở lại.

— Không, tối nay anh sẽ đuổi theo binh đoàn. Anh ở lại chỉ vì có một việc phải làm.

Li-u-ba như thường lệ, không hỏi chồng, chị muốn đợi để tự anh nói ra thì hơn. Nhưng Cli-mô-vít không nói gì, vẫn tiếp tục uống trà.

— Anh đi vắng có lâu không?

— Anh không biết. Cuộc hành quân trên dự định bốn ngày

— Rồi sau thế nào?

— Anh không biết gì cả.

— Có lẽ đến mùa thu chắc?

— Tất cả đều có thể.

Cli-mô-vít với tay lấy chiếc ấm và rót vào cốc mình một lần thứ hai. Anh nghĩ rằng, nếu chiến tranh thật sự nổ ra, tốt hơn hết là phải biết các gia đình tản cư theo hướng nào và cách thức giải quyết ra sao mọi vấn đề, chuyên chở, giấy má, hành lý và vô số những vấn đề khác, đã ngừa trước và bất ngờ — Nhưng nói với vợ về chuyện ấy bây giờ, lúc binh đoàn vừa rời khỏi làng, có nghĩa là càng làm cho chị tin chắc rằng đơn vị đi ra mặt trận.

Anh cố ý nói lảng sang chuyện khác:

— Đến mùa thu ta có thể gửi Mai-a vào nhà gửi trẻ, để em có thể làm việc được. Nhà gửi trẻ ở đây cũng khá.

— Và em còn khá hơn — Li-u-ba mỉm cười.

— Thế nào? — Cli-mô-vít hỏi, không hiểu.

— Khá hơn vườn trẻ. Con còn nhỏ, em muốn đợi một năm nữa mới làm việc. Lẽ dĩ nhiên, chừng nào mà chưa thật sự cần thiết.

— Sự cần thiết chẳng có dính líu gì vào đây cả — Cli-mô-vít trả lời, bực mình — Anh chẳng hề nghĩ rằng người ta sẽ bớt lương anh đi. Anh chỉ nghĩ đơn giản là em có thể chán. Tốt hơn hết là em cũng có một đời sống của em.

— Làm sao còn có thể chán được? Đời sống của em là con — chị nói thêm, mắt đưa chỉ về phía tấm rèm che chiếc giường nhỏ — Có lẽ em nghĩ không đúng — chị lại nói, giọng hơi buồn — nhưng lúc này, em không muốn gì khác, em không nghĩ đến một cuộc sống khác. Nếu em muốn một điều gì khác...

Chị thoảng nở một nụ cười khi nghĩ đến đứa con thứ hai mà cả hai vợ chồng đều ao ước, nhưng lòng e thẹn của chị át đi khiến nụ cười biến mất trên khuôn mặt.

— Anh cũng không thúc giục gì chuyện đó, anh chỉ nghĩ là em hơi buồn một chút — Cli-mô-vít nhắc lại, nhưng Li-u-ba cắt ngay:

— Em biết anh muốn nói gì rồi — chị vừa nói vừa nghiêng đầu về phía chiếc máy chữ, để trên một ngăn gỗ đóng vào tường — Ngày nào em cũng đánh máy một cái gì, không cần phải ra khỏi nhà.

Và đúng như thế thật, chị bao giờ cũng có một việc gì làm cho câu lạc bộ, cho báo tường, và người ta lại vừa mạng từ thư viện đến cho chị bốn trăm thẻ để ghi.

— Em nghĩ rằng rồi cả đến Mai-a chẳng bao lâu nữa cũng biết đánh máy chữ — chị vừa nói vừa cười, nhưng đột nhiên chị nhìn thấy vẻ phiền muộn của chồng:

— Anh làm sao thế?

Cli-mô-vít vừa nghĩ thầm rằng thời gian anh định dành cho gia đình đã trôi qua. Trong phòng bên, anh vừa nghe thấy tiếng trẻ khóc và một giọng phụ nữ; anh cần phải làm tròn nhiệm vụ vì nó mà anh có mặt ở đây. Không trả lời Li-u-ba, anh đứng dậy và bước đến rồi ngừng lại một lát, trước chiếc giường tí xíu của Mai-a ở đầu phòng. Anh nhìn con ngủ với mối xúc động kỳ lạ mà những người lớn đôi lúc cảm thấy khi biết rằng mình có thể không trở về họ nhìn một sinh mệnh nhỏ bé, chưa đủ sức hiểu biết mà nghĩ cho đến cùng lại chính là để bảo vệ nó nên họ phải ra đi.

Rồi anh trở lại gần bàn, ngồi đối diện với Li-u-ba, gạt cốc nước sang một bên và, bình tĩnh khẽ kể cho chị nghe câu chuyện giữa anh và chính ủy mà anh thấy cần phải cho chị biết: đại đội công binh đi chiến đấu, có nhiều người bị thương và Rút-xa-cốp bị hy sinh.

Li-u-ba im lặng một hồi lâu. không nói một câu — Cả hai người cùng nghĩ đến một việc là lắng tai nghe tiếng trẻ thơ và tiếng chân dội lên từ bên kia liếp.

— Em phải giúp anh — cuối cùng Cli-mô-vít nói.

Li-u-ba trả lời, đơn giản:

— Vâng, nhưng làm thế nào?

— Anh ở lại để báo tin cho chị ấy biết, nhưng rồi anh, anh sẽ đi, còn em, em sẽ ở lại cùng với On-ga và em không được rời chị ấy.

— Em hiểu rồi.

— Chừng nào chị ấy chưa nguôi.

— Chẳng bao giờ chị ấy có thể nguôi được. Cuộc đời đối với chị ấy thế là hết. — Li-u-ba nói và chị nghĩ rằng sự thật quả đúng như vậy — On-ga Vla-đi-mia-rốp-na đã hơn bốn mươi, mẹ của ba đứa con nhỏ, và bao giờ chị cũng vẫn chỉ yêu có Rút-xa-cốp, trẻ hơn chị năm tuổi.

Cli-mô-vít không dùng chữ «nguôi» theo nghĩa Li-u-ba hiểu. Anh muốn nói On-ga sẽ khóc nức nở và có thể ngất đi nữa. Anh cũng biết rõ rằng On-ga Vla-đi-mia-rốp-na không thể nguôi và không thể quên Rút-xa-cốp một cách chóng vánh được, nhưng nghe câu Li-u-ba nói: «Cuộc đời đối với chị ấy thế là hết», anh thấy tim se lại. Ngoài cái chết mà anh sẽ báo tin cho chị, anh còn phải mang cái chết đến cho người đàn bà đáng thương ấy nữa.

Anh ngập ngừng nói với vợ:

— Có lẽ báo tin cho chị ta ở đây thì tiện hơn.

Li-u-ba nhún vai — Thật ra, nơi này hay nơi khác để báo một tin như thế thế cũng vậy thôi, có quan trọng gì?

Cli-mô-vít nói:

— Vì lũ trẻ, tốt hơn hết là đừng nói chuyện đó trước mặt chúng.

— Bao giờ thì anh định... làm việc đó — Li-u-ba nói, không nhận thấy nước mắt đang chảy trên mặt.

Chị nói những tiếng sau cùng này như người ta thận trọng mang trong tay vật gì mỏng manh dễ vỡ. Làm việc đó, có nghĩa là đi ra gian ngoài, đến trước của phòng On-ga Vla-đi-mia-rốp-ra, mở cửa ra, mời chị sang chơi một lát, trở về với chị trong căn phòng này để Cli-mô-vít nói cho chị biết tin chồng chị đã chết.

— Ngay bây giờ — Cli-mô-vít nói, giọng hết sức miễn cưỡng, vẻ mặt lạnh lùng và bình tĩnh của những khi súc động mạnh — Em đi sang đi.

Li-u-ba im lặng đi ra và làm đúng tất cả mọi điều chị đã tưởng tượng một lát trước: chị đi qua gian ngoài, mở cửa, nghe thấy tiếng On-ga và đi vào nhà.

Hai đứa lớn không có mặt ở đấy: «Chúng đi học» Li-u-ba nghĩ bụng. Con Ta-ni-a, lên năm vừa mới ngủ nhè xong, đang chơi búp-bê trong góc buồng On-ga đang là quần áo đàn ông, Li-u-ba nhận ra một chiếc trong loại những sơ-mi bằng vải bông mà tất cả mọi sĩ quan đều được phát mùa đông

On-ga quay đầu lại và đặt bàn là lên miếng sắt kê — Chị vận một chiếc áo mặc trong nhà bằng vải bông, khuôn mặt đẹp, tròn trĩnh, già trước tuổi, hơi ửng đỏ vì hơi nóng của bàn là.

— Em Li-u-bu, cái gì thế? — Chị nhìn thấy những ngấn nước mắt Li-u-ba quên chưa lau — Có chuyện không may à?

— Chuyện không may? — Li-u-ba nhắc lại và mấy tiếng đó làm chị rùng mình. Sao chị ta lại có thể biết được? Li-u-ba hiểu ngay rằng On-ga nói về mình, vì chị nhìn thấy những ngấn nước mắt. Li-u-ba lau mặt.

— Không, không, On-ga ạ, em đến mời chị sang bên chúng em chơi một lát.

On-ga để bàn là ở giữa bàn, nói với con gái là mình sẽ trở về ngay, rồi cởi tạp-dề và theo chân Li-u-ba.

Đến trước cửa phòng mình, Li-u-ba ngừng lại để On-ga vào trước — «Chị vào đi, vào đi» và Li-u-ba thấy hình như On-ga cần thiết phải vào trước, như là đáng lẽ vào nhà mình. On-ga đang theo sau linh cữu chồng và không ai có thể đi trước chị.

On-ga bước một vài bước vào trong phòng — Li-u-ba khép cửa lại và đưa mắt nhìn chồng — Anh vẫn giữ nguyên bộ mặt như sững sờ, không một giọt nước mắt, môi không run rẩy nhưng tất cả những nét trên một anh phản ánh quá rõ rệt điều bất hạnh khiến On-ga vội đi về phía anh, nắm tay anh và hỏi, giọng hốt hoảng:

— Cái gì thế, có chuyện gì xẩy ra cho hai người thế? — On-ga Vla-đi-mia-rốp-na — Cli-mô-vít nói, mặt tái nhợt hẳn đi, hai tay bỗng nắm chặt lấy tay chị.

Phải nói cho chị biết chuyện ấy, Li-u-ba nhắm nghiền mắt lại, như người ta làm khi người ta mơ thấy mình rơi tõm trong một vực sâu không đáy và đồng thời người ta thấy sợ đang mơ lại bỗng nhiên ngừng lại. Và cứ mắt nhắm nghiền như thế, chị nghe tiếng chồng nói:

— Chị On-ga Vla-đi-mia-rốp-na, anh Ni-cô-la đã hy sinh vẻ vang ngoài mặt trận.

Li-u-ba mở choàng mắt ra. Vợ Rút-xa-cốp nhìn Cli-mô-vít trên môi chị nở một nụ cười ngớ ngẩn nom rất kỳ dị, nụ cười của một người không hiểu gì hết, và ngất đi không nói một lời. Tin đột ngột quá, và chị sẽ ngã lăn trên sàn nhà nếu Cli-mô-vít không giữ lấy tay chị.

Hai người đặt chị nằm trên một chiếc trường kỷ nhỏ thường vẫn phải kê thêm một chiếc ghế nữa khi có khách ngủ lại. Có một tối Rút-xa-cốp giận vợ cũng đã ngủ trên chiếc kỷ này — Cli-mô-vít kéo một chiếc ghế lại và Li-u-ba nhấc chân On-ga để lên ghế.

Chị nói:

— Anh mang cho em ít nước.

Cli-mô-vít đãng trí, đưa cho Li-u-ba một cốc nước còn ấm rót ở trong bình ra.

— Nước lạnh cơ mà.

Cli-mô-vít ra phòng ngoài, múc trong gầu nước lạnh một bình nhỏ và trở vào. Li-u-ba lấy nước lạnh rấp ướt trán và hai bên thái dương On-ga Vla-đi-mia-rốp-na.

— Có phải gọi thầy thuốc không em? Có lẽ phải dùng am-mô-ni-ác? Làm thế nào bây giờ? — Cli-mô-vít đứng sau hỏi vợ.

Ngồi trên kỷ, bên cạnh On-ga vẫn nằm im không đụng đậy, chị tiếp tục rấp nước lên trán và thái dương On-ga. Cli-mô-vít nghĩ bụng lúc này Li-u-ba còn thạo hơn anh nhiều, chị biết việc gì cần làm và việc gì không cần.

Li-u-ba quay về phía anh nói:

— Anh hãy tạm lánh đi một lát. Chúng em sẽ thu xếp với nhau...

— Được — anh nói giọng ngoan ngoãn — Anh đi ra xem xe cộ thế nào. Anh phải lên đường bây giờ...

— Anh đi đi — Li-u-ba nhắc lại. — Đi xem xe cộ thế nào đi.

Anh đi về phía cửa, nhưng đột nhiên cảm thấy Li-u-ba nhìn mình ở sau lưng — Quay vội đầu lại, anh nhìn thấy cặp mắt chị không có thì giờ giấu anh — Cặp mắt đó cầu khẩn anh đừng chết như Rút-xa-cốp, đừng để chị đơn chiếc như On-ga.

— Em đề nghị anh đi đi — Li-u-ba nói hối hả, biết rằng mình không thể giấu được chồng nét mặt của mình và cũng chẳng tìm cách giấu nữa. Chị chỉ ao ước có một điều, anh đi càng nhanh càng hay, anh đừng nhìn thấy mặt chị nữa.

Cli-mô-vít ra khỏi nhà — Trời vẫn nóng như mọi lần trong phố bụi. Những người Mông Cổ dẫn súc vật vượt qua một ngã tư và một chiếc xe vận tải, chở những hòm đạn, đứng lại đợi, máy nổ không.

«Rồi chúng mình, chẳng bao lâu nữa. chúng mình chắc cũng sẽ tham chiến» Cli-mô-vít nghĩ thầm, óc vẫn không quên được đôi mắt của vợ.

CHƯƠNG XI

Tháng sáu sắp hết. Từ một tháng nay Ác-tê-mi-ép nằm bệnh viện mà từ đó cách đây ít lâu một chiếc xe hồng thập tự đã chở anh ra tiền tuyến. Mọi việc không xảy ra như A-púc-tin mong muốn: vẫn cần phải gặp lại nhau: ngay tối hôm đó, trên bàn mổ, Ác-tê-mi-ép, răng nghiến chặt, nằm để cho A-púc-tin rửa hai vết đạn, một ở tay gần bên vai, một ở sườn, với một lỗ đạn bắn ra ở ngay sát xương bả vai.

— Chuẩn bị người sau đi — A-púc-tin nói với chị y tá và hỏi Ác-tê-mi-ép — anh có đau lắm không?

Ác-tê-mi-ép càu nhàu:

— Cũng khá.

— Thì tôi đã bảo với anh là thu xếp làm sao để khỏi rơi vào tay tôi rồi cơ mà! Nhưng nhìn chung anh còn may mắn đấy: hai vết thương như thế, mà không chạm phải một mảnh xương nào! Nếu không mất nhiều máu như thế, thì chỉ một tuần nữa là anh bình phục thôi. Anh có muốn người ta đem anh đi Si-ta không? Anh thích ở lại đây à?

— Phái — Ác-tê-mi-ép lại càu nhàu sợ mở miệng và sợ đau không chịu được phải kêu lên.

Câu chuyện giữa hai người ngừng lại ở đó.

Những ngày đầu, sáng nào Ác-tê-mi-ép cũng hồi hộp trước tiếng nổ ầm ầm của động cơ một chiếc máy bay. Máy bay hạ xuống trên thảo nguyên, cách bệnh viện khoảng một cây số và chạy đến gần, gần đến nỗi, những thương binh từ trên giường nằm, nhìn thấy rõ cả bánh xe và thân máy bay qua cửa lều. Người ta chuyển thương binh lên máy bay và chạy từ từ giữa những chiếc lều như trong một phố, lăn trên thảo nguyên và cất cánh bay là là mặt đất đến tận Si-ta.

Có thể là do lệnh của A-púc-tin, cũng có thể là giai đoạn đầu người ta chỉ chuyển những người bị thương nặng đến Si-ta, hay vì chiến sự tạm ngừng lúc này khiến một nửa bệnh viện trống không, nên vấn đề di chuyển thương binh không đặt ra nữa; Ác-tê-mi-ép vẫn ở tại chỗ.

Cuộc sống ở bệnh viện không thú vị lắm — Ngày nóng đêm lạnh. Muỗi như từng đám mây bao quanh các lều. Nước không đủ để mỗi ngày rửa ráy kỹ một lượt. Phải đem nước từ xa đến và chiếc xe nước chỉ đi được có hai chuyến một ngày —Nhưng Ác-tê-mi-ép thích cuộc sống này hơn mọi tiện nghi ở bệnh viện Si-ta — Anh đã chiến đấu và rồi cả bị thương nữa trong lúc vẫn chưa được trên bố trí một công tác dứt khoát, ở Si-ta, khi bình phục rồi, có thể là người ta lại không để anh trở lại Mông-cổ nữa.

Hai tuần sau, khi A-púc-tin đến ngồi một lúc trên giường Ác-tê-mi-ép, anh nói mấy lời cảm ơn anh ta.

— Ơn với huệ gì, chính vì tôi mà anh bị thương, dĩ nhiên là tôi phải chăm sóc anh.

— Anh dính líu gì đến chuyện này?

— Sao lại không! Hôm ấy tôi đề nghị anh đi với tôi. Nếu không anh sẽ đi xe khác và đến đấy chậm hai tiếng, như vậy anh sẽ nhận được bất cứ một mệnh lệnh nào khác hay tham gia một trận đánh khác mà rất có thể là anh sẽ bình yên vô sự.

— Hay chết — Ác-tê-mi-ép nói.

— Cũng không phải là không có thể. Tôi không phải là một tín đồ của thuyết định mệnh, trái lại thế, nhưng tôi nghĩ rằng trong chiến tranh có rất nhiều cái ngẫu nhiên, may rủi, và khó có thể cho một chi tiết một giá trị tích cực hay tiêu cực, nhưng người ta vẫn bắt buộc phải kinh ngạc nhận thấy rằng đời sống của con người hoàn toàn lệ thuộc vào chỗ anh ta bước một bước sang bên trái hay sang bên phải, vào vị trí của cơ thể anh ta lúc tiếp xúc với mẩu kim khí mà rồi chúng tôi sẽ phải mổ lấy từ ở trong thịt ra.

— A-lếch-dăng Phi-ô-đô-rô-vít, anh diễn thuyết gì vậy? — một chị nữ y tá cao lớn và đẹp, ngừng lại sau lưng A-púc-tin và nhìn anh, bối rối, vẻ trìu mến, nói với anh.

— Anh thấy không — A-púc-tin vừa nói vừa đứng dậy — ở đây chúng tôi vẫn làm công tác khoa học, chúng tôi trao đổi kinh nghiệm. Thôi tạm biệt.

Anh đưa tay cho Ác-tê-mi-ép — Ác-tê-mi-ép giơ cánh tay trái không bị thương ra, nhưng A-púc-tin rụt tay lại.

— Không, không, thử bàn tay phải xem.

Ác-tê-mi-ép xê dịch bàn tay phải trên mặt chăn một cách khó khăn, anh thấy đau buốt ở vai, nhói nhói trong các ngón tay và yếu ớt nắm lấy tay A-púc-tin.

— Anh thấy không, chỉ vì anh sợ đấy thôi — A-púc-tin nói và bỏ đi, miệng hơi mỉm cười.

Đến cuối tuần thứ ba, Ác-tê-mi-ép bắt đầu đi lại — Người ta mang đến cho anh một đôi giày vải, bít-tất, và một bộ quần áo bệnh viện bằng ka-ki pha len — Ác-tê-mi-ép mặc ra ngoài bộ pi-gia-ma và chỉ xỏ ống tay trái.

Ngày anh đến bệnh viện, người ta đã lấy tông-đơ gọt tóc anh — Nó mọc thành một chiếc bàn chải ngắn và dầy trên đầu. Mặt anh, thường là rám đỏ vì không khí và ánh mặt trời, giờ tái nhợt. Với cảm giác sức khỏe đã khá hơn, đồng thời anh thấy buồn buồn, mặc dù đời sống của anh ở bệnh viện lúc này thèm một giải trí mới, vì anh được đi ăn trong «phòng ăn» của những người mới khỏi bệnh.

Sau căn lều cuối cùng của bệnh viện người ta đặt trong thảo nguyên nhiều chiếc bàn lớn hai bên có ghế trên phủ những tấm gỗ mỏng để che cho thương binh khỏi mưa nắng — Vả lại, trong suốt cả thời gian này không có đến một giọt mưa, và người ta cũng khó tưởng tượng làm thế nào mây lại có thể hình thành được trên thảo nguyên bị mặt trời đốt cháy khô khốc này.

Cách đấy mười bước, trong một chiếc nồi lớn để trên lò, người ta ninh thịt cừu từ sáng đến chiều.

Trong phòng ăn giữa trời này, những bệnh nhân mới khỏi và nhân viên bệnh viện thường là chiếm bốn bàn, bàn thứ năm dành cho tòa soạn tờ báo mặt trận làm việc cách đấy một cây số.

Ban chính trị của những lực lượng Xô-viết đóng tại Mông-cổ xuất bản tờ báo này. Từ bệnh viện, người ta nhìn thấy rất rõ những căn lều và những y-uốc-ta nơi tòa soạn dọn đến cách đây một tuần.

Tất cả nhân viên tòa soạn đến đây ăn cơm, từ chủ bút, một chỉnh ủy trung đoàn, đi xe đến và ăn rất nhanh đến nỗi người ta phải tự hỏi anh ta mất công đi từ xa đến để làm gì, đến thợ sắp chữ và lái xe, những người này nhai chậm chạp, cố kéo dài những giờ phút dãn gân cốt quanh bàn ăn.

Đền giờ ăn sáng, họ đem báo lại và kể những tin tức do đài phát thanh Mạc-tư-khoa phát đi buổi tối mà họ đã nghe được và ghi lại lúc năm giờ sáng — Nhân viên tòa soạn, ngoài những tin tức quân sự địa phương, thường lượm lặt những chi tiết về những trận không chiến mà kết quả trong những ngày vừa qua thường là khá.

Thường thường, một bộ phận nhan viên tòa soạn ngồi với thương binh, hay trái lại, Ác-tê-mi-ép và một số bệnh nhân khác đến ngồi vào bàn ăn của tòa soạn — Họ nói chuyện rất khó khăn vì muỗi bâu đầy mặt, đầy tay và rơi vào những chiếc ca bằng men xanh đầy ắp nước trà đường.

Muỗi nhiều đến nỗi, nhìn từ xa, quanh bàn ăn, đám người ngồi nói chuyện, người nào cũng vung tay xua muỗi, gợi lên hình ảnh một cuộc tranh luận gay go giữa những kẻ vừa câm vừa điếc.

Người ta cũng được dự xem cả mấy trận không chiến nữa. Đã hai lần, máy bay Nhật rơi xuống gần đấy, trong thảo nguyên.

Tiếng vang xa của một trận ném bom đôi lúc cũng vọng tới. Một hôm, vào lúc lặn mặt trời, ba chiếc máy bay phỏng pháo Nhật từ trên cao trút xuống một chục quả bom quanh tòa soạn.

Ngày chiến đấu bên bờ sông, Ác-tê-mi-ép chỉ nhìn thấy những máy bay trên đầu mình và những chấm đen của bom từ máy bay rơi ra, nhưng anh chưa nhìn thấy những «chấm» đó rơi xuống đất. Ở đây, sau những hình thù quen thuộc của những căn lều tòa soạn, anh nhìn thấy những cột đất đen dựng lên trời không tiếng động. Một giây sau, mới nghe thấy tiếng nổ và anh thấy đất rung lên.

Rồi những cột đen như những cây cổ thụ, trên đầu có một vòm đầy cành lá xum xuê, xòe rộng và tan ra với những tiếng rền nổ cuối cùng, thành một khoảng rừng đen như mực — Khoảng rừng đó chỉ lơ lừng vài giây trên không rồi hình thành một đám mây khói trên thảo nguyên.

Những chiếc phóng pháo lượn vòng và biến mất.

Hai mươi phút sau, nhân viên tòa soạn đến ăn — Theo câu chuyện ầm ĩ của họ, thì ra không một quả bom nào rơi cách tòa soạn tới ba trăm thước. Tất cả mọi người đều sống không một ai bị thương. Sau cơn nguy hiểm họ vừa phải đương đầu, tất cả đều nói ầm ĩ, cười phá lên vì chuyện một anh chàng vác hai mũ sắt vào trong hầm và vừa chỉ trích máy bay khu trục Xô-viết vừa tự hỏi không biết bây giờ đuổi còn kịp máy bay Nhật không.

Quang cảnh trận bom khiến Ác-tê-mi-ép lại nảy ra ý muốn trở lại mặt trận và sáng hôm sau, lúc khám bệnh, anh nói điều đó với A-púc-tin. Nhưng A-púc-tin xẵng giọng trả lời anh rằng ở bệnh viện chỉ có một người chỉ huy là anh ta, và đại úy Ác-tê-mi-ép chỉ ra viện khi nào thầy thuốc thấy cần.

Người ta nói rằng ở bệnh viện, A-púc-tin không thích những yêu cầu ra viện trước thời hạn như thế, anh thấy ở đó một «sự huênh hoang vô ích», Ác-tê-mi-ép im lặng chờ đợi một cơ hội thuận lợi hơn.

Lại mấy ngày qua đi. Ác-tê-mi-ép sau bữa ăn ngồi vào một chiếc bàn, uể oải chọn giữa hai khả năng đấu tranh với nỗi buồn: tìm một người nào đánh một ván cờ hay là thử đi ngủ.

Chiếc Em-ka nhỏ của tòa soạn, phủ đầy bụi đỗ gần đấy. Một quân nhân đi ra về phía bàn ăn — Sau khi liếc nhìn về hướng ấy, Ác-tê-mi-ép lại chìm đắm trong việc ngắm cảnh thảo nguyên như là việc đó sẽ gợi ý cho anh biết cách làm gì buổi chiều nay cho hết ngày.

Nóng. Mặt trời đốt cháy đất và ngoài tấm lưới mắt cáo rợp bóng mát, mở ra một thế giới khác vàng khè, một thế giới ở đó nước tiếp xúc với mặt đất sẽ sôi lên như trên một lò lửa rực hồng. Thảo nguyên, xanh xanh khi Ác-tê-mi-ép đến bệnh viện nay đã úa vàng; mầu nâu lúc hoàng hôn, biến thành vàng nhợt dưới ánh mặt trời buổi trưa.

Phía chân trời, sau khoảng vàng mênh mông vô tận này, một ảo cảnh vẽ trong không khí oi bức một mặt hồ lớn và một khu rừng xanh, tất cả dần dần tan ra ở hai đầu trước khi biến mất ở chỗ này để hiện lên ở chỗ khác.

— Những ảo cảnh này nom cũng kỳ nhỉ? — Có tiếng người nói đằng sau Ác-tê-mi-ép.

— Phải — Ác-tê-mi-ép trả lời, vừa quay lại mỉm cười — Tôi đang tự hỏi xem chỗ nước đó có thật không vì ngày nào tôi cũng nhìn thấy nó.

Người mới đến đưa một chân qua chiếc ghế dài và ngồi như cưỡi ngựa bên cạnh Ác-tê-mi-ép. Đó là «chuyên viên ngoại thương» đã đi cùng chuyến máy bay với anh từ Si-ta, đến Tam-xắc Bu-lắc.

— Lô-pa-tin — anh ta tự giới thiệu và đưa tay ra bắt tay Ác-tê-mi-ép.

Bộ quân phục anh mặc cũng chẳng thay đổi gì vẻ người của anh. Anh ít có dáng quân sự đến mức giá cứ mường tượng anh mặc quân phục trước kia khi anh còn mặc thường phục còn dễ dàng hơn là bây giờ khi anh đội kê-pi, đeo thắt lưng da đi bốt và có súng lục.

— Thế nào, anh điều trị ở đây à. Anh bị thương phải không? Lâu chưa? — Lô-pa-tin hỏi.

— Ngay hôm sau cuộc hành trình trên máy bay của chúng ta — Ác-tê-mi-ép trả lời một lần tất cả những câu hỏi. — Còn anh, anh đến đây có công tác gì? — Đến lượt Ác-tê-mi-ép hỏi, mắt nhìn băng mầu xanh thẫm trên mũ Lô-pa-tin và chiếc ve áo cũng đồng mầu — Anh công tác gì? Nếu anh ở quân nhu, như anh nói, thì những chiếc bánh xe trên phù hiệu đâu? Nếu anh là thầy thuốc, anh sẽ có một «con rắn» theo như quy định, vậy thì anh làm gì nếu anh không phải cả quân nhu lẫn thầy thuốc?

— Tôi nghĩ rằng tôi có lẽ ở quân nhu, mặc dù có một hôm người ta đã yêu cầu tôi băng bó và tôi làm cũng không đến nỗi tồi lắm; ngày trước, tôi làm y tá trong quân đội. Nhưng công việc thường ngày của tôi là viết, anh nói thêm, nhìn thẳng vào mắt Ác-tê-mi-ép qua cặp kính, một cái nhìn lạnh lùng và riễu cợt.

— Anh viết gì? — Hỏi xong, Ác-tê-mi-ép thấy đã quá muộn rằng câu hỏi của mình thật ngớ ngẩn và hiện mình đang nói chuyện với một nhà báo công tác trong tòa soạn báo quân đội và đúng là từ đó anh ta đi xe của tòa báo đến đây.

— Hiện giờ, tôi viết tất cả những gì đồng chí tổng biên tập bảo tôi viết — Lô-pa-tin trả lời.

— Thế anh có thời giờ làm y tá vào khoảng nào? — Ác-tê-mi-ép hỏi tiếp, mỗi lúc một thấy có cảm tình hơn với người đang nói chuyện với mình.

— Thời kỳ Nội chiến, trên mặt trận Tuyếc-két-tăng— Lô-pa-tin trả lời vắn tắt và sau một lúc im lặng như ngập ngừng không muốn giải thích thêm. Nhưng rồi anh cũng nói thêm — Tôi bỏ học ra đi, hồi đó tôi học năm thứ ba trường thuốc ở Ta-sken. Sau chiến tranh tôi cũng không trở lại trưởng nữa; tôi làm thơ.

— Nhưng anh bao nhiêu tuổi?

Ác-tê-mi-ép hỏi, ngạc nhiên, không thể tưởng tượng được Lô-pa-tin lại đã tham gia Nội chiến.

— Tôi ấy à? Bốn mươi ba.

— Thế thì đúng là tôi đã đọc sách của anh viết rồi — Ác-tê-mi-ép nói. Cái anh chàng Lô-pa-tin này chắc đúng là tác giả hai cuốn sách nhỏ, một về bọn bát-xmát, một về Áp-ga-nít-xtăng mà anh đã đọc hồi còn ở trường quân sự.

Nhưng Lô-pa-tin không thích một tí nào nói về những sáng tác văn học của anh — Anh nói:

— Đồng chí tổng biên tập của chúng tôi, đến kia kìa — Một chiếc mô-tô lao như tên bắn trên thảo nguyên, từ phía tòa soạn lại. Cách bệnh viện một trăm thước, người lái xe mô-tô lượn nhanh và ngã. Anh vội vã nhìn xem có ai thấy anh ngã không, rồi dựng chiếc mô-tô dậy, anh leo lên, mở máy và lại phóng trên đường trở về tòa soạn.

— Anh ta tập lái — Lô-pa-tin nói — Tôi cứ nghĩ rằng anh ta đã đến tìm tôi. Anh ta muốn làm tất cả mọi việc một lúc: vừa đi khỏi, đã phải trở về ngay, viết bài, chữa bài và in xong, không một phút nào yên cho anh ta cũng cho người khác. Ngay cả để giải trí anh ta cũng phải tìm một cách giết thời giờ sôi nổi nhất, là chiếc mô-tô vừa rồi. Từ bốn hôm nay, người anh ta đầy những vết thâm tím.

Lô-pa-tin nói tất cả những điều trên, giọng càu nhàu, nhưng với một thái độ thiện cảm nào đó đối với người tổng biên tập của anh.

— Tất cả nhân viên tòa soạn đến đây ăn từ một tuần, sao tôi chẳng nhìn thấy anh một lần nào.

— Tuần qua tôi công tác ở sư đoàn kỵ binh thứ sáu Mông-cổ.

— Thế nào, ở đó, sườn bên trái lúc này ra sao? Yên tĩnh chứ?

— Tôi thấy nói là ở gần biên giới, quân Nhật có một hay hai sư đoàn, nhưng tôi, tôi không phải là nhà quân sự nên tôi thấy tất cả hình như đều yên tĩnh — Lô-pa-tin trả lời.

— Chính vì anh không phải là nhà quân sự, vậy anh hãy nói cho biết, liệu chúng ta có chiến tranh thực không? — Ác-tê-mi-ép hỏi — Nó sẽ nổ ra bao giờ và ở đâu, ở đây hay ở chỗ khác?

— Điều đó còn tùy anh hiểu nghĩa danh từ «nổ ra» thế nào —Lô-pa-tin trả lời —Đối với anh cần phải có gì nữa thì mới cho rằng chiến tranh đã nổ ra, bọn Nhật đã chẳng nhét vào cơ thể anh hai mẩu chì đó sao? Những nhà quân sự của chúng ta thật là hòa bình chủ nghĩa kỳ lạ — anh nói thêm, vừa nói vừa cười.

— Không đến nỗi như thế đâu — Ác-tê-mi-ép nói — Tôi chỉ ao ước được đóng góp phần nhỏ bé của tôi để tiêu diệt hai sư đoàn quân Nhật mà anh vừa nói.

— Nhưng đó là hai việc hoàn toàn khác nhau — Lô-pa-tin đáp lại — Lẽ dĩ nhiên, các anh rất muốn cho quân Nhật một bài học, trong khuôn khổ một vụ xung đột ở biên giới. Các anh là bộ đội và các anh không tha thứ dễ dàng. Nhưng nếu người ta bảo các anh «Một phát súng nữa và chiến tranh sẽ nổ ra, mà là một cuộc đại chiến» liệu các anh có dễ nổ phát súng đó không?

— Nhất định có trong những trường hợp nào đấy.

— Trong những trường hợp nào?

Ác-tê-mi-ép nhún vai.

— Chúng ta đã trả lời câu hỏi đó khi chúng ta tuyên bố rằng chúng ta sẽ bảo vệ biên giới Mông-cổ như chính biên giới của chúng ta. Nếu, để giữ lời hứa, cần phải tham gia một cuộc đại chiến, tôi cho rằng chúng ta cũng sẽ tham gia, phải không anh?

— Đó chính là điều tôi lo ngại — Lô-pa-tin nói vừa đội mũ — Nghĩa là tôi hoàn toàn đồng ý không để mặc cho quân Nhật muốn làm gì thì làm, nhưng tôi ngại rằng, chính vì như thế, chúng ta sẽ không thể tránh được chiến tranh. Vả lại, nếu người ta suy nghĩ về điều đó, người ta sẽ nhận thấy rằng trong bản chất của nhân dân ta, dưới chính quyền Xô-viết, đã hình thành một sự pha trộn kỳ lạ của tinh thần thượng võ với lòng yêu hòa bình, của chiến đấu tính cá nhân và chủ nghĩa hòa bình trong ý thức tập thể. Có thể là câu nói của tôi hơi khập khiễng trên quan điểm mác-xít, anh nói thêm sau khi im lặng một lát, như anh chờ đợi một câu trả lời, tôi không phải đảng viên, nhưng không hiểu sao tôi thấy điều tôi vừa nói, nhất định là đúng.

Ác-tê-mi-ép suýt hỏi sao anh ta không phải nhưng anh có thời giờ tránh được câu nói vụng về đó bằng cách hỏi Lô-pa-tin về một huân chương anh đeo hơi lệch trên túi áo.

Anh được tặng thưởng sau khi tham dự vào một chuyến đi nghiên cứu địa cực vừa rồi.

— Người ta bảo ở đấy, sau đường địa cực, gay go lắm — Lô-pa-tin nói — nhưng tôi cho rằng ở đây với nhiệt độ như thế này còn bi đát hơn — Rồi anh hất đầu chỉ về phía chiếc xe của anh đỗ ở xa — trong lúc chúng ta nói chuyện thì anh lái xe của tôi đang bị hầm chín, chừng nào xe chạy khả dĩ còn chịu được, nhưng chỉ cần ngừng lại nửa giờ là mui xe lên đến một nhiệt độ có thể tráng bánh được. Khi người ta bước ra khỏi xe, người ta bị muỗi ăn thịt. Thôi, đến giờ tôi phải đi rồi.

Đúng một phút sau anh đi, và nói là tuần tới anh sẽ trở về ăn bữa trưa ở đây.

Lại mấy ngày nữa trôi qua. Một buổi sớm, vào giờ khám bệnh, A-púc-tin báo Ác-tê-mi-ép cởi áo lót, lấy tay bóp mạnh vào vai và cánh tay anh và sau cùng, vẻ dễ chịu hơn, anh ta báo cho anh biết anh sẽ được ra viện «trong dăm ngày nữa».

Chiều hôm đó, Ác-tê-mi-ép trong lòng rất vui, nằm dài trên giường, không có việc gì làm, anh đọc lại một tờ báo cũng chẳng có tin gì là đặc biệt thú vị.

Vào lúc chín giờ, người láng giềng bên trái giường (bên phải không có người từ lâu rồi), một người lái xe vận tải bị thương trong một trận bom, một anh chàng tháo vát bao giờ cũng là người thứ nhất biết mọi chuyện xẩy ra trong viện — đi ăn trở về, vẻ phởn phơ mà những người đang buồn tưởng có thể chết được cảm thấy khi họ có khả năng kể lại cho một người nào khúc nghe một tin, dù cái tin ấy chẳng có gì là phấn khởi lắm.

— Người ta vừa xe đến một phi công khu trục! Một trung tá! Người ta đang khâu lại! —Anh nói giọng sôi nổi vừa ngồi xuống giường.

— Điều đó làm anh sung sướng đến thế cơ à, Mi-a-ki-sép? Tôi không hiểu làm sao người ta lại có thể thích thú được khi biết tin người ta đang khâu lại một sinh mệnh — Ác-tê-mi-ép nói.

— Sao đồng chí lại có thể nghĩ được là tôi cảm thấy thích thú về việc đó, đồng chí đại úy? — Mi-a-ki-sép hỏi lại, tuy nhiên giọng anh ta vẫn có vẻ hỉ hả lắm. — Tôi chỉ kể cho đồng chí nghe điều tôi biết, thế thôi. Người ta nói rằng anh ta đã hạ được hai chiếc máy bay của địch, trước khi chính anh ta bị rơi xuống. Suýt nữa thì nát như cám. Nhưng A-púc-tin bảo «Hãy đặt anh ta lên bàn, tôi sẽ khâu lại cho!»

Mi-a-ki-sép có một lòng tin không gì lay chuyển nổi vào sự hiểu biết vạn năng của giám đốc bệnh viện! Chính A-púc-tin đã khoan sọ cho anh. Anh chia cho tất cả mọi người xem một mẩu sắt anh để trong túi, nói rằng A-púc-tin đã lấy nó ở trong óc anh ra. Nhưng mẩu sắt hơi to quá một chút và Ác-tê-mi-ép nghi anh lái xe đã chìa ra một mẩu sắt khác lớn hơn, để khoe khoang.

— Trẻ măng nhé! — Mi-a-ki-sép tiếp tục — Mới hơn hai mươi tuổi mà đã trung tá! Huân chương đầy ngực. Một con người đẹp trai, đầu quấn băng. Và chân gẫy nát cả — Nhưng A-púc-tin sẽ chữa được, ồ, anh ta sẽ chữa được lành lặn cho mà xem!

Mi-a-ki-sép chắc còn tiếp tục ca ngợi lần nữa những tài năng kỳ lạ của A-púc-tin, nếu chính trung tá «nát như cám», không tự anh ta đi được đến căn lều của mấy người.

Anh ta đi bốt, mặc chiếc quần quân phục và một chiếc áo nịt lót người — Băng buộc trên trán và che lấp một bên tay. Một chị nữ y tá đi kèm, một tay đỡ anh, một tay mang bộ quần áo bệnh viện và đôi giầy vải. Chị chỉ vào chiếc giường trống bên cạnh Ác-tê-mi-ép:

— Đây, đồng chí Pô-li-nin, giường của đồng chí đây.

Chị đặt bộ quần áo lên đầu giường và để đôi giầy vải trên mặt đất bên cạnh.

— Đề nghị anh nằm nghỉ.

— Này chị, áo quân phục của tôi đâu? — Giọng của người phi công tuy có vẻ càu nhàu, nhưng vẫn thấy rõ là anh đã cố gắng nhã nhặn — Và còn giấy tờ của tôi nữa?

— Tất cả các thứ đó đều ở văn phòng — chị nữ y tá trả lời.

— Ừ, giấy má thì được rồi, nhưng áo tôi để đâu?

— Cũng để ở văn phòng.

— Thế văn phòng của các đồng chí là một cái tủ áo à?

— Anh đừng thắc mắc về việc đó, tốt hơn hết là anh nên nằm nghỉ, đồng chí Pô-li-nin ạ — chị y tá nói với nụ cười kiên nhẫn của nghề nghiệp — Anh cởi quần áo ra và đi nằm đi nếu không anh sẽ làm tôi bị rầy rà với đồng chí giám đốc viện đấy

— À đó thì lại là chuyện khác.

Pô-li-nin lấy bộ quần áo bệnh viện và mặc vào, nhưng vẫn để nguyên cả quần lẫn bốt.

— Tốt hơn hết là anh nên cởi tất cả ra, chị y tá nhắc lại.

— Việc đó, xin lỗi chị, người ta chỉ làm khi nào chị không có mặt ở đây — Pô-li-nin nói nửa bực tức, nửa bối rối, và anh đợi chị ỵ tá đi ra để ngồi trên giường và bắt đầu tháo bốt.

— Người ta nói rằng khi nằm ở đây người ta còn đem cả bô đến cho anh dùng nữa, có phải không

— Cũng có khi — Ác-tê-mi-ép trả lời.

— Tôi thì tôi sẽ không đồng ý điều đó.

Tháo bốt xong, anh đặt chiếc nọ bên chiếc kia gằn giường nằm và cẩn thận giải những poóc-ti-ăng-ki⁽¹⁾ lên trên. Anh cởi quần áo, chui vào chăn và kéo lên đến tận cằm.

— Ở đây bao giờ cũng tối thế này hay sao? — Anh hỏi, khi nhìn thấy trong cả căn lều chỉ có một bóng đèn nhỏ trên trần — Ở chỗ chúng tôi chỉ có nến thôi, không có điện, nhưng còn sáng hơn ở đây.

⁽¹⁾ Những dải vải nhỏ người Nga thưởng cuốn thay bít-tất khi đi bót. (N.D.)

— Ở đây cũng có nến, tôi có thể biếu anh một cây nếu anh muốn — Ác-tê-mi-ép nói.

— Không, cảm ơn, tôi hỏi chỉ là để biết vậy thôi — Pô-li-nin thò tay ở dưới chăn và từ từ duỗi ra một cách thú vị rõ rệt và nói — Tôi buồn ngủ lắm rồi.

— Theo tôi thấy, thì vết thương của anh cũng không nặng lắm — Ác-tê-mi-ép nói vừa liếc nhìn về phía giường Mi-a-ki-sép, nhưng anh lái xe đã biến mất.

— Cũng chưa hẳn là một vết thương! — Pô-li-nin nói—Tôi chỉ mất nhiều máu, như một con vật ở lò sát sinh thôi. Còn ngoài ra không việc gì cả.

— Chính vì anh mất nhiều máu nên anh buồn ngủ như thế; kể ra Ác-tê-mi-ép cũng đã có kinh nghiệm về chuyện này.

— Tôi nghĩ rằng ngay như chẳng mất máu tôi cũng vẫn buồn ngủ — Lúc này cái cục ấy nó lăn tròn trong hai mươi tiếng đồng hồ liền.

— Sao? — Ác-tê-mi-ép không hiểu.

— Chúng tôi gọi mặt trời là «cục tròn» và chừng nào nó còn ở trên vòm trời, là công việc không thiếu. Điều may mắn độc nhất để có thể ngủ đầy đủ là mưa, nhưng mưa ở đây, có lẽ chỉ được trông thấy vào những dịp đại lễ. Còn thì phải đến bệnh viện mới có thể ngủ hết cơn nghiện được.

Và quả nhiên anh ta ngủ luôn mười bốn tiếng đồng hồ liền. Trong khi nóng lòng chờ đợi có dịp nói chuyện với người mới đến, Ác-tê-mi-ép đã có thì giờ ăn sáng, đi dạo quanh, chơi hai ván cờ, thế mà Pô-li-nin vẫn ngủ. Khi anh thức giấc người ta đem anh luôn đến phòng băng bó và chỉ khi Pô-li-nin về, vì lúc ấy đã sắp đến bữa trưa, Ác-tê-mi-ép mới có thể nói chuyện với anh ta trong lều.

Pô-li-nin có vẻ khó chịu; chị nữ y tá vừa nói cho anh biết là A-púc-tin, đến ngày hôm sau, có thể cả ngày hôm sau nữa, mới cho anh ra viện.

Ác-tê-mi-ép, trái lại, tỏ vẻ phấn khởi vì đã sắp được ra và lại có khả năng rút ngắn thời gian ở bệnh viện bằng cách nói chuyện với anh bạn láng giềng mới này.

Trung tá Pô-li-nin là một người trạc ba mươi tuổi, vóc người tầm thước, dong dỏng, gầy thì đúng hơn, rất cân đối; chân anh đi nom dẻo và nhẹ, anh vẫn giữ được một vẻ phong nhã nào đó ngay cả trong bộ quần áo bệnh viện — Mái tóc đã thưa nhưng chải kỹ, rẽ đường ngôi lệch một bên, cặp mắt một màu xanh hiếm có, một nước da đục không bắt nắng, những nét mịn màng đều đặn làm anh gần như trở thành một công tử bột nhạt nhẽo nếu trong khối toàn thể đó không nổi lên điểm lạc điệu của cặp mắt hắc và cương nghị, của giọng nói rắn chắc và kiên quyết của anh.

Anh phát biểu không rào đón, dứt khoát, gọt bỏ tất cả những gì không phải là điểm chủ yếu của câu chuyện và điều đó khiến tất cả những gì anh nói đến có giọng sống sượng, mặc dù gần như lúc nào anh cũng lễ phép.

— Anh đau à? — Ác-tê-mi-ép hỏi khi anh bạn láng giềng ngồi xuống giường, tất cả những thớ thịt trên một nhăn nhúm lại tỏ vẻ bực bội.

— Không, băng cọ vào khó chịu quá. Người ta quấn cho tôi như quấn một đứa bé mới đẻ. Mà tôi có bị một vết thương nào đâu! Tôi chỉ hụt mất một nửa cái tai. Cái thằng Nhật ấy đã cướp nó của tôi bằng một tràng súng máy.

— Thật là phiền — Ác-tê-mi-ép nói, nghĩ rằng điều đó thật là phiền đặc biệt cho Pô-li-nin, vì anh này chắc được các cô gái mến lắm.

— Đáng kể gì cái tai đó! — Pô-li-nin nói đột nhiên, rất thành thật — Thà cho nó làm nát cả hai bên tai nhưng nó đừng thoát khỏi tay tôi. Bây giờ dù tôi có hạ một tên khác, tôi cũng không biết có phải chính là tên đó không, tôi không kịp nhìn số máy bay của nó.

— Thế nào chúng nó đã làm xấu mất chân dung đồng chí rồi phải không, đồng chí trung tá — Mi-a-ki-sép nói xen vào câu chuyện, giọng bông lơn.

Pô-li-nin đua mắt tức tối liếc nhanh về phía Mi-a-ki-sép; anh không thích ai đùa nghịch quá trớn.

— Chúng ta có lẽ đi ăn được rồi đấy? — Anh nói với Ác-tê-mi-ép, sau khi cố ý im lặng trong mấy giây — Có phải hắn là người tối qua đã kể chuyện là người ta đang ghép những mảnh xác nát vụn của tôi lại phải không? — Anh nói thêm khi cùng với Ác-tê-mi-ép đi qua mặt Mi-a-ki-sép, đang nằm lỏn trên giường.

— Phải, chính hắn ta đấy — Ác-tê-mi-ép trả lời vừa miễn cưỡng mỉm cười.

— Cậu ở đâu đến đây? — Pô-li-nin đột nhiên quay mặt về phía người lái xe hỏi.

— Tôi ở Rốt-xtốp — anh kia trả lời, hơi lúng túng, vừa đi chân xuống đất.

— Thật, tôi không thể tưởng tượng người ta có thể cử từ Rốt-xtốp đến Mông-Cổ đây những thứ người như cậu, tôi nghĩ rằng người ta phải giáo dục họ tại chỗ — Pô-li-nin vừa nói vừa bước ra khỏi lều. Mi-a-ki-sép, đỏ mặt, không biết nên coi câu đó như một lời nói đùa hay một câu khiển trách.

— Anh cáu như thế là lầm, hắn cùng không phải là một người xấu, bây giờ hắn sẽ tự dằn vặt khổ sở trong ba ngày — Ác-tê-mi-ép nói, thấy thương hại Mi-a-ki-sép.

— Anh đừng để tâm đến việc đó, nó chẳng làm hại gì cho hắn ta cả, tôi không thích những chuyện đùa nghịch thô tục — Pô-li-nin nói vẫn một giọng tàn nhẫn — Nhất là trong quân đội! Thật là tai hại việc người ta thường không nhìn thấy, trong chúng ta, sự khác biệt giữa tính giản dị và tính đùa cợt thô tục. Có lúc người ta bảo một người ưa giản dị nhưng không chịu cho các bạn cùng công tác đấm trên lưng mình là kiêu ngạo. Người ta lại gọi một người khác là «một anh chàng thật giản dị», khi hắn ta chỉ là một tên vô giáo dục. Tôi không biết điều đó có xẩy ra trong bộ binh các anh không chứ ở trong không quân thì vẫn còn xẩy ra. Với tôi, thì tình bạn là tình bạn, công tác là công tác. không có nhập nhằng.

Ác-tê-mi-ép hiểu rằng câu chuyện chẳng có gì là quan trọng vừa xảy ra với Mi-a-ki-sép đã đánh thức dậy trong Pô-li-nin những kỷ niệm sâu xa và cay đắng.

Xong bữa ăn. hai người ở nán lại lâu trên thảo nguyên, phía sau căn lều cuối cùng của bệnh viện. Thảo nguyên hấp dẫn họ như biển cả. Thật ra đứng trước khoảng rộng đó người ta cảm thấy thèm khát đi đến tận chân trời và đi xa nữa, như là thảo nguyên không thể nào lại cứ lì phẳng và đều đều mãi, như là cần có một cái gì khác đằng sau chân trời kia.

— Ở phía bên kia Khan-khin Gon quang cảnh khác hẳn, đúng là ngược hẳn lại. những đồi là đồi — Ác-tê-mi-ép nói.

— Và mười lăm cây số nữa về phía đông bắt đầu dãy núi ăn ngang ra của rặng Đại Khin-gan, cao ba bốn trăm thước, Pô-li-nin đáp lại.

— Và xa nữa?

— Xa nữa, là Mãn Châu, lệnh của trên là không được bay trên đó.

— Thế đến đấy anh bay quay lại thật à?—Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Nói chung thì thế — Pô-li-nin vừa nói vừa cười — Không nên đánh giá phi công theo những cái anh ta làm dưới đất. Ở trên kia, họ có kỷ luật hơn nhiều.

— Cả anh nữa à?

— Lẽ dĩ nhiên. Tại sao anh lại muốn tôi là một ngoại lệ. Có mỗi một điều là tôi không thể nào chịu được những kẻ bất nhã — Ngoài giờ làm việc ra, người ta rất có thể vui chơi, uống một cốc rượu với mọi người, ôn lại những kỷ niệm chung — Ở đây, chúng tôi hiếm có dịp đó. Với thời tiết đẹp cố định này, người ta đi làm nhiệm vụ sáu bảy lần một ngày. Ngay cả ở Ma-đơ-rit, với một tình thế còn khó khăn hơn, chúng tôi cũng không sống một cuộc đời thế này. Mỗi ngày cũng như ở đây, không ngủ được quá ba bốn tiếng và cũng xuất trận sáu bảy chuyến, nhưng cuối cùng khi người ta đời tàu bay là để đi đến một khách sạn với những buồng tắm có hương sen và một chiếc giường ra giường. Và nhất là, không có muỗi —Ở đây thật kinh khủng, những con muỗi... Chúng tôi gọi chúng là lũ «xa-mua-rai».

— Anh nghĩ về quân Nhật thế nào?

— Bay đường thẳng, tốc độ của chúng có nhanh hơn của chúng ta chút ít, nhưng chúng kém ta khi phải vận dụng trong một trận không chiến. Còn về phi công, chúng cũng đủ các cỡ đấy, nhưng đa số, dù sao, cũng đã có kinh nghiệm, sau những trận đánh ở Trung-quốc. Những ngày đầu, chẳng cần phải giấu, chúng cũng có vặt lông chúng ta chút ít. Nhưng bây giờ, ngược lại, chính chúng ta vặt lông chúng. Ở trong chúng ta đã có những phi công kỳ cựu như tôi, nhưng ngay cả những anh em trẻ nữa sau khi đã từng chiến đấu nhiều lần, cũng bắt đầu biết làm ăn cả. Anh phải ghé qua sân bay chúng tôi chơi một lần mới được. Cách đây có mười một cây số thôi. Khi có gió bắc, ở đây cũng nghe rõ tiếng động cơ.

— Tôi không nghe thấy.

— Anh không cỗ lỗ tai của một phi công.

Pô-li-nin để một tay lên tai và đứng một lúc lâu im lặng, nghe.

— Anh có thể nói là không đúng sự thật, nhưng tôi, tôi nghe thấy. Đến đấy với tôi đi, anh sẽ không ân hận đâu. Những sĩ quan lục quân các anh, nói chung là các anh nên đến thăm những sân bay nhiều hơn, để hiểu rõ hơn điều mà các anh có thể đòi hỏi chúng tôi và vào những lúc nào — Các anh đòi hỏi có lúc quá, có lúc lại chưa đến một nửa những cái chúng tôi có thể làm được.

— Tôi rất thích được đến thăm cho anh, nhưng ngay sau khi ra khỏi viện tôi phải có mặt lập tức ở ban tham mưu tập đoàn, và chừng nào mà tôi còn ở đây, thì A-púc-tin, tôi biết anh ta lắm, không phải là người đồng ý để tôi đi đến đó.

Pô-li-nin nhíu lông mày một lát, nhưng rồi nói sang chuyện khác, không nhấn lại nữa.

Trong bệnh viện, người ta rất chóng chán nhau hay ngược lại cũng rất chóng trở thành những người bạn thật sự.

Pô-li-nin hỏi Ác-tê-mi-ép các thứ về những trận đánh diễn ra trong tháng năm và trước sự dũng cảm của người khác, anh tỏ ra ngạc nhiên, sự ngạc nhiên có tí chút ngây thơ của một con người dũng cảm, thấy sự dũng cảm của chính mình là tự nhiên, đến không nhận thấy nó nữa.

Ác-tê-mi-ép, về phía mình, rất chú ý đến những hoạt động của phi đội khu trục của Pô-li-nin — Nhiều người đã chiến đấu ở Tây-ban-nha, và những mẩu chuyện của Pô-li-nin bao giờ cũng chấm dứt bằng những kỷ niệm về Ma-đơ-rít hay Ca-ta-lô-nhơ.

Để giải thích diễn biến của những trận không chiến, Pô-li-nin sử dụng những ngón tay một cách rất hình ảnh. Anh gọi những bạn anh bằng tên tục của mỗi người. Vát-xi-li, A-lếch-dăng, Vích-to, và những cán bộ chỉ huy thì chỉ bằng cấp bậc của họ: chỉ huy đội, chỉ huy trung đoàn, tổng chỉ huy — Những mẩu chuyện anh kể như thể gợi cho người nghe tức khắc một cảm giác đồng chí và cũng cho thấy những nét chính của bản chất con người anh.

Hai ngày sau, khi Pô-li-nin, sau bữa ăn sáng, định đến hỏi A-púc-tin giấy ra viện, anh kéo Ác-tê-mi-ép đi cùng với mình.

— Tôi chẳng hy vọng một tý nào — Ác-tê-mi-ép nói.

— Không cần, anh cứ đi với tôi — Pô-li-nin nói, vẻ cả quyết đến độ Ác-tê-mi-ép thấy không cần phải bàn cãi vô ích.

Năm phút sau, hai người đi vào lều A-púc-tin. Thấy bọ đến, A-púc-tin lấy tay im lặng ra hiệu yêu cầu họ ngồi trên một chiếc băng ca trong lúc anh ngồi trên một chiếc khác tiếp tục ăn xúp đựng trong một chiếc cà-mèn — Sau cùng, anh gác chiếc cùi-dìa trên cà-mèn, đặt chiếc cà-mèn lèn bàn, chậm rãi châm một điếu thuốc và hỏi một giọng mệt mỏi và không ngọt ngào cho lắm:

— Thế nào?

— Anh không bận tâm đến việc gì à? — Pô-li-nin hỏi.

— Chẳng có việc gì cả — A-púc-tin nói bình tĩnh — Anh bảo tôi có thể bận tâm đến việc gì mới được chứ?

— Rất đơn giản — Pô-li-nin nói — đến việc những chiến sĩ của tôi ngày hôm nay chắc đã bay năm chuyến rồi không có tôi.

— Này, anh hãy bỏ những lối ấy đi đối với tôi — A-púc-tin nói — Có lẽ anh tưởng thế là tinh quái lắm, anh quên rằng anh mới nằm ở bệnh viện đây là lần đầu, tôi đã thấy qua tay tôi hơn năm trăm thương binh, trong số đó cứ ba người thì lại có một muốn ra viện sớm như anh; anh hãy tự nhận rằng, chẳng bao giờ anh lại có thể tinh quái hơn tôi về vấn đề này. Anh hãy thành thật trả lời tôi đừng quanh co! Anh muốn ra viện phải không?

— Đúng thế — Pô-li-nin nói.

— Bao giờ?

— Ngay hôm nay.

— Đêm thứ nhất anh ngủ được bao nhiêu tiếng!

— Mười lăm.

— Anh không nói dối chứ? Đừng giận, đây là một thầy thuốc đang hỏi anh.

— Mười bốn.

— Và đêm thứ hai.

— Mười.

— Nếu thế, tôi đồng ý để anh đi. Với điều kiện là anh phải nhờ người ta băng bó cho và mười ngày nữa trở lại đây để cắt những mối chỉ khâu ở tai. Đồng ý không?

— Đồng ý.

— Còn anh? — A-púc-tin hỏi, quay về phía Ác-tê-mi-ép.

— Tôi muốn đề nghị với bác sĩ — Pô-li-nin nói, đột nhiên với một giọng trêu chọc rõ ràng ít khi thấy ở anh đến độ Ác-tê-mi-ép không thể nhịn được cười — tôi muốn đề nghị với bác sĩ cho phép đại úy được đến thăm đơn vị tôi một ngày.

— Để làm gì? — A-púc-tin hỏi, vẻ nghiêm khắc.

— Chơi với tôi — Pô-li-nin nói, thật ra trong bụng cũng ngạc nhiên vì câu hỏi đó.

— Được, nếu thế, thì anh ta cứ việc đi — A-púc-tin nói đột ngột và bảo Pô-li-nin — Anh có một chiếc xe vận tải loại nhỏ phái không? Cho anh ta lên ngồi ca-bin, để lúc đầu anh ta không bị xóc quá và mai anh lại gửi anh ta trở lại đây. Ngày kia tôi sẽ cấp giấy ra viện cho anh ta. Và đừng có rượu nhé.

— Chúng tôi lấy rượu ở đâu và bằng cách nào được? — Pô-li-nin nói với một giọng ngạc nhiên không thành thật lắm.

— Lấy từ Si-ta đến —A-púc-tin nói — Người ta mang đến cho anh cách đây ba ngày, và để uống thật mát các anh đã cho đóng vào chai, và thòng dây cho xuống giếng ngâm cùng với những chai nước khác, để ngụy trang trường hợp cấp trên bất thình lình đến thăm. Đúng không nào?

Pô-li-nin cụt hứng, buông thõng tay xuống.

— Còn anh lái xe và anh thợ chuyên môn đến định đem anh về trong trường hợp tôi không để cho anh đi, họ đang ăn cơm ở phòng ăn ấy. Chính tôi bảo họ đến đấy, để họ đỡ sốt ruột. Anh cần muốn biết thêm điều gì khác nữa không? — A-púc-tin vừa nói vừa đứng dậy, rất thích thú về ấn tượng gây nên.

CHƯƠNG XII

Ni-cô-la Pô-li-nin, người cùng ngồi với Ác-tê-mi-ép trên chiếc xe vận tải loại nhỏ đang lao vùn vụt đến sân bay, không phải như ta thường gọi là một người không có khuyết điểm, anh được bạn bè mến nhưng chẳng bao giờ được cấp trên ưa thích một cách thỏa đáng. Tính nết thẳng thắn, thẳng đến nỗi làm anh gần như trở nên khó tính, nói năng lễ phép nhưng cứng nhắc, đồng thời vừa nhũn nhặn và cả rụt rè cũng tự nhiên như bản tính vốn thế. Những người không hiểu rõ anh thường hay chỉ chú ý đến mặt thẳng thắn đến khó tính, lễ phép đến cứng nhắc và không hoàn toàn tin ở mặt nhũn nhặn và rụt rè thành thật của anh. Nhưng, tất cả những tính chất khác nhau ấy hoàn toàn hòa nhịp trong Pô-li-nin.

Tự đánh giá thấp những đức tính của mình mà không một chút nào giả tạo, anh chỉ nhìn thấy, khi phải nhận xét đồng đội, toàn những phía tốt của họ nhất là ở những người dưới quyền anh, anh không tha thứ một sự bất công dù nhỏ đối với họ ở bất cứ người nào. Khi viết những nhận xét về công tác của cấp dưới anh khen ngợi có khi đến quá đáng và gửi lên cấp trên những bản báo cáo gần như thô lỗ. Nếu trong số những người dưới quyền anh có ai mắc một lỗi không thể chối cãi được, tự anh khiển trách họ một cách tàn nhẫn, nhưng khi báo cáo với trên, anh gần như trút hết trách nhiệm vào phần mình.

«Chúng ta không phải là ở trong nhà tu kín mà là trong quân đội». Anh đã bị thủ trưởng sư đoàn phê bình kịch liệt như thế về một trong những chuyện tương tự, trong một buổi họp Đảng, ít lâu trước ngày anh dời Mạc-tư-khoa. «Chúng ta không phải là những thầy tu, những ông thánh, mà là những quân nhân, những người cộng sản, và những phương pháp giáo dục tu viện ấy không phải của chúng ta».

Pô-li-nin cùng không tìm cách thanh minh. Anh hiểu rằng thủ trưởng của anh nói đúng, nhưng anh cũng biết rằng, để không tái phạm việc đó một lần nữa, anh còn phải đấu tranh gay go với bản thân mình.

Mặc dù đã mười năm công tác trong không quân, cấp bậc trung tá và nhiều huân chương, Pô-li-nin vẫn chỉ huy có một phi đội, và chỉ ở mặt trận, giữa lúc chiến sự đang diễn ra, anh mới được cử làm chỉ huy phó đại đội khu trục đặc biệt này. Những kiến thức và kinh nghiệm quân sự của anh có thể hoàn toàn cho phép anh chỉ huy một trung đoàn; tính nết sống sượng và không thích giao du của anh ngược lại suýt giữ chân anh ở hàng phi công thường. Cuộc sống gần như lấy điểm trung bình, và Pô-li-nin cũng không kêu ca gì. Lúc này anh được chiến đấu, đó là điểm chính, cấp bậc đối với anh chỉ là điểm phụ. Ngồi trong xe bên người thợ chuyên môn trên một đồng cỏ vừa cắt xong, hai tay cầm mảnh vải quét cao-su không thấm nước che lưng và đầu, anh ngạc nhiên nhìn mưa rơi trên thảo nguyên. Những đám mây tụ lại ở chân trời vài giờ trước đột nhiên tiến về giữa vòm trời với một tốc độ không thể tưởng tượng được, và một cơn giông trút xuống thảo nguyên một trận mưa nặng hạt gió đánh ngả rạp xuống.

«Hôm nay lại không bay được rồi Pô-li-nin nghĩ bụng, bực dọc vì anh hy vọng còn có thể bay được vào buổi chiều trước lúc đêm xuống. Có lẽ cả ngày mai nữa. Không hiểu sao mình lại còn nảy ra ý kéo cái anh chàng Ác-tê-mi-ép này đến đây làm gì. Để chịu mưa chăng!»

Anh thích Ác-tê-mi-ép về thái độ đúng đắn và vẻ biết điều của anh ta. Biết điều, đối với Pô-li-nin, là một danh từ thay thế cho rất nhiều danh từ khác và đồng thời có nghĩa là thông minh, hiểu biết chiến thuật, và nhất là khả năng đánh giá những sự việc xẩy ra một cách đúng đắn. Danh từ này trên môi Pô-li-nín là một nhận xét vừa vắn tắt vừa tán dương nhất về một con người, hay đúng hơn, về một người đàn ông, vì suốt đời Pô-li-nin chưa có dịp gặp một người đàn bà nào, theo anh, xứng đáng với sự đánh giá ấy. Nếu anh gặp, chắc là anh đã lấy người đó rồi. Ba mươi tuổi, anh vẫn chưa vợ,

Nghĩa mà Pô-li-nin gán cho danh từ «thái độ đúng đắn» cũng rộng rãi không kém. Tuổi thơ ấu của anh trôi qua trong những hoàn cảnh đặc biệt khó khăn. Cha anh lúc nào cũng say khướt, hay chìm đắm trong những cơn giận dữ đen tối tiếp theo những bữa rượu. Sau khi đã tàn phá hết sức lực của một người khổng lồ, ông cụ kết thúc đời mình bằng cách rơi từ trên cầu cao xuống bến Xa-ra-tốp, chết đuối, năm 1917, ngay trước ngày cách mạng, giữa lúc mới quá bốn mươi một chút.

Mẹ anh đã hết sức chịu đựng chồng lúc sống, một sức chịu đựng ít có, sau khi chồng chết bà lại lao vào việc nuôi nấng con cái và dạy dỗ cho chúng nên người. Bà thành công với sự giúp đỡ của chính quyền xô-viết. Pô-li-nin yêu và kính trọng mẹ trên tất cả mọi thứ ở đời. Sau khi đã bảo đảm việc giáo dục các con, bà sống như bà vẫn thường quen nói «như bà lớn» một mình, trong một căn nhà nhỏ hai buồng mà trên cấp cho Pô-li-nin trong một khu quân sự ở gần Mạc-tư-khoa.

Từ lúc trẻ thơ, Pô-li-nin đã mang một lòng thù ghét sâu xa đối với mọi biểu hiện dù nhỏ nhất về sự chè chén, về sự tục tĩu, về tất cả những cái đã làm mẹ anh hết sức đau khổ. Và cha anh là tượng trưng cho những cái đó. Anh không chịu được những chữ tục tĩu hay những sự đùa nghịch bất nhã. Tính anh vừa đột ngột vừa dễ mến trong quan hệ với mọi người thường lúc mới tiếp xúc, người ta hay có ấn tượng anh là một người lạnh lùng và quá tin ở mình.

Ấn tượng đầu tiên đó không tồn tại lâu, nhưng có phải lúc nào người ta cũng có dịp gặp nhau một lần thứ hai trong đời để có thể sửa lại những ấn tượng đầu tiên của mình đâu, và Pô-li-nin, cũng như rất nhiều người thành thực khác, thường không được những ai không sống sát hoặc chỉ biết sơ qua về anh ưa anh lắm.

Bè bạn hiểu anh, rất quý anh khi anh ở dưới đất và nhất là khi anh cất cánh, vì anh nhận xét rất đúng sự diễn biến của một trận đánh, và nếu một người nào lâm nạn anh sẽ lao đến cứu không một giây suy nghĩ đắn đo đến sự nguy hiểm cho chính bản thân mình.

Sau khi đi vòng một quãng xa để tránh những đám đất chua mặn, trời mưa, không vượt qua được, chiếc xe băng qua những vùng nước lớn đến sân bay. Sân bay này giống hệt như sân bay ở Tam-xắc Bu-lắc mà Ác-tê-mi-ép đã nhìn thấy: một mầu thảo nguyên, không gì ngăn cách và làm cho khác biệt với cánh đồng phẳng lặng ở chung quanh. Trên đường bay, những chiếc khu trục đậu ngổn ngang không cách xa nhau mấy, trông bé xíu. Một căn lều, mưa làm cho sẫm màu, dựng lên xa xa.

Những giọt mưa xiên chếch đến độ dừng trú dưới cánh máy bay cũng chẳng ăn thua gì. Khi họ đến gần người lính gác ướt sũng, báo cho biết là chiếc xe cuối cùng chở phi công vừa mới khởi bánh và Pô-li-nin suy ra rằng sớm ngày hôm sau thời tiết theo dự đoán vẫn không có gì thay đổi. Anh ra lệnh lái xe đến số 7, chiếc khu trục của anh. Họ đến đó theo đường bay.

Tất cả đều ở trong trật tự hoàn toàn đúng phép.

— Chẳng ai đụng đến số «Bảy» của anh khi anh đi vắng cả — người thợ chuyên môn ngồi trong ca-bin cạnh Pô-li-nin nói, giọng hầu như bực tức — Thế anh không tin ở Ghi-đa-tu-in của anh sao, đồng chí trung tá?

Người thợ chuyên môn phụ trách việc chuyên chở bằng xe hơi, và không trực tiếp đến công việc máy bay, nhưng Ghi-đa-tu-in người thợ máy của Pô-li-nin là bạn anh, nên anh cảm thấy có điều xúc phạm cho Ghi-đa-tu-in.

— Sao anh lại nghĩ là tôi không tin Ghi-đa-tu-in? Tôi rất tin anh ta — Pô-li-nin nói. Nhưng anh vẫn xuống xe và đi quanh chiếc khu trục ba vòng. Anh hoàn toàn tin cậy ở Ghi-đa-tu-in, nên anh ta và coi là người thợ máy khó nhất của đơn vị: lúc này anh chỉ cảm thấy thèm đi chung quanh chiếc máy bay của mình, thế thôi.

Sau khi đã xem xét chiếc khu trục, Pô-li-nin trèo lên ca-bin và ra lệnh cho người lái xe tiếp tục đi. Cách sân bay bốn cây số, trong một kho nhỏ, ngoài mấy chiếc y-uốc-ta, người ta dựng lên hai căn lều nữa và trên bốn chiếc cột trồng xuống trong thảo nguyên một tấm lưới phủ cỏ dùng làm phòng ăn.

Lúc Pô-li-nin và Ác-tê-mi-ép đến, chỗ này đặc biệt trông chẳng có vẻ gì là luyến khách cả. Mưa rơi qua lưới cỏ lốp bốp trên mặt bàn, rơi ầm ĩ trên những thùng xăng và thùng nước, lều và y-uốc-ta trớt sũng đến độ người có thể bảo rằng, không phải mưa mới có một tiếng đồng hồ, mà đã từ một tuần dài dặc rồi.

Pô-li-nin theo sau là Ác-tê-mi-ép, bước vào chiếc y-uốc-ta thứ hai vì mưa nên lỗ cửa trên mái phải đóng lại, ánh sáng hoàng hôn mờ nhạt chỉ lọt vào dưới mảnh bạt vén lên một nửa làm cửa.

— Thế nào, những ngày bệnh viện kết thúc rồi phải không? — Một phi công người lòng khòng nói giọng rất trầm, vừa ở trên một chiếc giường nhỏm dậy và hớn hở lắc tay Pô-li-nin. Anh ta nói tiếng Nga theo giọng U-cơ-ren — Người ta không đợi cậu. Thời tiết như thế này, chúng mình cứ tưởng cậu sẽ ở lại viện.

— Chúng mình đi trước khi mưa, bắt đầu mưa thì đã ở trên đường rồi. Đây là một đồng chí ở trong lục quân. Mình mời đồng chí đại úy ở đây chơi với chúng ta một ngày. Trong bệnh viện, giường chúng mình ở kề nhau.

— Cậu cũng đo giường à? — Người phi công nói giọng riễu cợt — ước gì mình được thấy cảnh lạ ấy!

Ác-tê-mi-ép tự giới thiệu.

— Gơ-rít-xcô — đến lượt anh phi công nói, vừa lắc bàn tay trái của Ác-tê-mi-ép đưa ra bắt tay, mạnh đến nỗi Ác-tê-mi-ép cảm thấy đau nhói ở vết sẹo tay phải.

— Kìa cẩn thận! — Pô-li-nin nói — anh ấy bị thương đấy.

— Xin lỗi nhé — và như để cho ổn thỏa cả, anh xiết nhè nhẹ một lần thứ hai, bàn tay Ác-tê-mi-ép.

— Xô-cô-lốp đâu.

— Mi-sen đang ở chỗ thủ trưởng, Vat-xi-li đi ngủ... đằng kia — Gơ-rít-xcô vừa nói vừa hất đầu chỉ về phía một chiếc giường trên đó một người đang nằm dài.

— Tôi không nhìn thấy — Pô-li-nin nói — Cậu ta có thời giờ ngủ từ bao giờ thế?

— Ngay sau khi về. Cậu ta trầy trật lắm mới vượt được mấy bước chân từ xe đến y-uốc-ta.

— Cậu ta bay đấy à? — Pô-li-nin hỏi khẽ, giọng hơi lạnh lùng

— Phải — Gơ-rít-xcô trả lời, vẻ ngượng nghịu, tay để đằng sau gáy — cậu ta đã bay ba chuyến. Lần đầu, cũng không dễ dàng gì. Nên lúc này lăn ra ngủ thế kia cũng chẳng có gì lạ.

— Tôi đã nói rõ rằng — giọng Pô-li-nin trở nên hoàn toàn lạnh lùng và khó chịu — phải đợi đến lúc tôi về cậu ta mới được bay chuyến đầu tiên với phi đội của tôi cơ mà.

— Cậu ta đến xin phép thủ trưởng và được thủ trưởng đồng ý.

— Được — Pô-li-nin vẫn lạnh lùng, và sau một lát im lặng, anh nói thêm, giọng đã khác hẳn — đề nghị cậu sang chỗ Xi-tin, ở đấy có thừa một chiếc giường, nhờ cậu đem về hộ, còn bọn mình ở nhà sẽ kê những chiếc giường này xích lại với nhau. À, mà khoan đã, còn một việc nữa — anh vừa nói vừa giữ Gơ-rít-xcô lại — thế nào cậu cũng phải tạt qua chỗ phòng ăn, và thu xếp để họ dọn cho chúng mình ăn ở trong y-uốc-ta nhé.

Gơ-rít-xcô đi kiếm giường, trong lúc đó Pô-li-nin cả hai tay, và Ác-tê-mi-ép, một tay trái, bắt đầu kê xích mấy chiếc giường lại gần nhau khắp chung quanh y-uốc-ta. Khi đến lượt chiếc giường trên đó có một phi công đang trùm ca-pốt ngủ, Ác-tê-mi-ép do dự và ngừng lại.

— Không sao — Pô-li-nin nói — hắn không tỉnh dậy đâu. Và nếu có dậy cũng mặc kệ. Chúng tôi mới nhận hắn vào đơn vị có ba ngày, theo một báo cáo của người anh hắn. Tôi đã ra lệnh phải đợi tôi trước khi để hắn xuất trận lần đầu tiên. Người ta đã không làm theo như điều tôi dặn, mà theo ý thích của hắn. Một trận đánh đầu tiên, bao giờ cũng như vậy: khi trở về người ta hỏi phi công xem mọi việc xẩy ra như thế nào, anh ta mù tịt. Anh ta chỉ nhìn phía trước và có nhìn thấy gì ở phía sau đâu; hầu như không có một phi công nào, trong trận đánh đầu tiên lại biết được những chuyện xảy ra đằng phía sau mình. Trừ một vài trường hợp cá biệt ít ỏi lắm, còn thì trong trận đánh, phải đặc biệt chú ý đến những người mới.

— Còn anh, trước kia có ai chú ý đến anh không?

— Không. Cả phi đội chúng tôi cùng tiến hành lễ thử lửa một lần. Chẳng có ai để chú ý theo dõi chúng tôi hết. Và rồi sau thế nào? — Anh nói thêm, mắt ngước nhìn Ác-tê-mi-ép và bực tức — Tôi quay về với mười sáu vết đạn ở buồng máy. Việc đó mới xảy ra một cách khác, thì có phải tốt hơn không?

Gơ-rít-xcô đem chiếc giường về. Chỉ còn vừa đủ một khoảng giữa chiếc giường anh phi công đang ngủ và cửa y-uốc-ta.

— Thưa đồng chí trung tá? — Có tiếng gọi ở ngoài.

— Cứ vào.

— Báo cáo đồng chí trung tá — người chiến sĩ nói vừa bước vào và vừa cho tay lên ca-lô — chỉ huy trưởng muốn gặp đồng chí.

Không nói nửa câu, Pô-li-nin khoác áo mưa lên vai, đội ca-lô vào trên chỗ băng bó và đi ra với người chiến sĩ theo sau.

Gơ-rít-xcô nói:

— Chúng tôi chẳng có gì đặc biệt để thết anh cả. Chắc là ngày nào anh cũng ăn thịt cừu.

— Ngày nào cũng vậy.

— Thế thì chiều nay anh lại dùng thịt cừu, chẳng có gì mới. Nhưng để chào mừng trời mưa và chào mừng anh, ta có thể làm một cốc rượu.

— Và nếu tôi không có mặt?

— Điều đó còn tùy. Nói chung, nếu cả ngày công tác không đến nỗi tồi thì trước bữa tối có làm một cốc rượu, Pô-li-nin thấy cũng chẳng nói gì.

— Còn chính anh ta?

— Anh ta ấy à? — Gơ-rít-xcô hỏi lại vẻ ngạc nhiên — Theo tôi thấy thì anh chưa hiểu Pô-li-nin, anh ta là một người xuềnh xoàng. Chỉ khi nào tác chiến anh ta mới đòi hỏi mọi người làm như mình, nhưng một khi chân bước xuống đất, thì chính anh ta lại như người khác.

— Đồng chí đại úy — Ác-tê-mi-ép hỏi — xin cho biết Gơ-rit-xcô là họ hay là tên của đồng chí?

— Vừa là họ mà cũng vừa là tên, Gơ-rít-xcô mỉm cười trả lời. Có lẽ tôi bị một anh cố đạo hà tiện dùng luôn họ đặt tên cho tôi cũng nên. Bạn thân gọi tôi là Gơ-rít-xcô, những người khác họ gọi đồng chí Gơ-rít-xcô. Nếu anh không sợ dài, anh có thể gọi Gơ-ri-gô-ri Mê-phô-đi-ê-vít.

Vừa nói, Gơ-rít-xcô vừa sửa soạn một chiếc đèn bão, lau bóng và trau lại bấc. Cuối cùng anh châm lửa, đặt nó trên chiếc bàn ở giữa y-uốc-ta, lấy ở dưới gối ra hai tờ báo, giải lên trên bàn, quỳ xuống, bò vào gầm giường lấy ra một chiếc phích, hai hộp cá sốt cà chua. Tháo một chiếc dây buộc dao nhíp đeo ở thắt lưng, anh làm nhiệm vụ mở nắp mấy hộp cá. Chắc anh phụ trách việc nội trợ trong y-uốc-ta này, không sai.

— Anh đựng gì trong phích thế? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Anh thử đoán xem. Chiếc phích này là mẹ tôi làm quà cho khi tôi từ Khéc-xon đi. Đặc biệt dùng vào việc ấy!

— Đặc biệt để đựng rượu à? — Ác-tê-mi-ép mỉm cười.

— Rất đặc biệt để chăm sóc bản thân tôi.

Ngọn lửa bùng lên trong chiếc đèn bão, người ta tức khắc cảm thấy không khí trong y-uốc-ta thoải mái. Những giọt mưa vẫn rơi lốp bốp trên vải lều. Mưa gió chết muỗi, không nghe thấy tiếng muỗi vo ve có vẻ gần như kỳ lạ.

Gơ-rít-xcô tiếp tục kéo ở dưới gầm giường ra đủ các thứ linh tinh: mấy cái cốc, một chiếc ca tráng men, muối và hạt tiêu đựng trong bao diêm. Cuối cùng đến lượt một khúc dồi Mạc-tư-khoa to tướng, lấy trong va-li ra.

Thấy con mắt đầy thiện cảm của Ác-tê-mi-ép chằm chằm nhìn vào khúc dồi Gơ-rít-xcô nói:

— Món này Pô-li-nin thú nhất, với rượu khai vị. Bao giờ anh ta cũng cố dự trữ trong va-li. Tôi còn nhớ là trong bưu kiện nhận được nhân dịp ngày lễ vừa rồi một nữa là xúc-xích, có lẽ cũng là tình cờ, nhưng mà thật đúng lúc... À, người anh của Xô-cô-lốp kia kìa — anh nói tiếp, khi trông thấy một phi công cao lớn, vai rộng, tóc cắt bờm, vẻ mặt trẻ con bướng bỉnh đang đi vào — Hai anh làm quen nhau đi, đây là đồng chí đại úy sẽ ở lại đêm ở đây với chúng ta, đồng chí ấy là khách của trung tá.

Xô-cô-lốp ngồi trên giường. Cứ nhìn nét mặt anh thì biết anh đương có gì muốn nói chuyện với Gơ-rít-xcô nhưng còn do dự không muốn nói trước mặt Ác-tê-mi-ép. Nhưng anh do dự cũng không lâu.

— Thật mình không còn hiểu ra làm sao nữa! Sao chỉ huy trưởng lại có thể tha thứ một việc như thế được?

— Cái gì thế — Gơ-rít-xcô hỏi.

— Cách Ni-cô-la nói với anh ấy khi hắn nổi cáu. Ni-cô-la thưa gửi, và tất cả cái đó bằng một giọng nghi lễ như là hai người từ trước chưa hề gặp nhau bao giờ. Tôi vừa ở chỗ anh ta...

— Anh ta gọi cậu lên làm gì thế? — Gơ-rít-xcô cắt lời.

— À, không anh ấy có gọi mình đâu. Chẳng là anh ấy ốm, đang lên cơn sốt. Và hơn nữa, anh ấy cảm thấy buồn. Mình ngồi chơi, gợi lại những kỷ niệm cũ. Đang lúc ấy thì Ni-cô-la đến cho tay lên mũ: «Báo cáo, có mặt» — Chỉ huy trưởng bảo «Ni-cô-la, cậu lại ngồi đây, và kể cho bọn mình nghe người ta chữa cho cậu ra làm sao». Nhưng Ni-cô-la tiếp tục «Xin phép được hỏi xem đại úy Xô-cô-lốp có báo cho anh biết là tôi đã cấm không cho trung úy Xô-cô-lốp đi làm nhiệm vụ trước khi tôi trở về không». Lẽ dĩ nhiên là mình không nói gì, nhưng chỉ huy trưởng cố dàn xếp «Thôi Ni-cô-la ạ hắn có đi nhưng mọi sự đều trót lọt cả. Chẳng phải trở lại chuyện đó làm gì cho mệt. Ngồi xuống đây». Nhưng Ni-cô-la đáng lẽ ngồi xuống lại cà khịa với mình trước mặt chỉ huy trưởng «Tại sao anh không báo cáo lại đề nghị của tôi? Thế nghĩa là thế nào?» Anh ta nói những cái đó với tôi, nhưng lại nhìn chỉ huy trưởng như là thật ra để nói với anh ấy. Và thế này và thế kia đến nỗi cuối cùng chỉ huy trưởng phải yêu cầu tôi về. Tôi ra khỏi y-uốc-ta vẫn nghe thấy Ni-cô-la chuyển sang một câu hỏi khác, nhưng vẫn tiếp tục cùng một giọng:

— «Anh đã đồng ý với đề nghị của tôi về việc cho bố trí máy bay cách nhau hai trăm thước, đề phòng trường hợp bị ném bom. Tôi đã yêu cầu mọi người thi hành điều đó, theo lệnh của anh, nhưng hôm nay ghé qua sân bay tôi thấy bố trí cách nhau không được đều cả một trăm thước! Phải cắt nghĩa việc đó như thế nào?» — Và cứ như thế, đủ các thứ trên đời! Rồi thế nào anh ta cũng bị lôi thôi cho mà xem, mình bảo đảm với cậu như vậy, thế nào rồi cũng lôi thôi! Mặc dù họ rất thân với nhau và chỉ huy trưởng thật là tốt.

— Anh ấy tốt mất cả phần của Ni-cô-la — Gơ-rít-xcô đột nhiên xẵng giọng nói.

— Sao?

— Rất đơn giản. Từ khi Ni-cô-la làm chỉ huy phó thì bao giờ cũng là Ni-cô-la đòi hỏi và anh ấy tha thứ. Chính vì thế mà Ni-cô-la càu cạu và anh ấy tốt.

— Chỗ này thì cậu đi quá xa rồi đấy — Xô-cô-lốp nóng mặt nói — Lẽ dĩ nhiên là tôi cũng kính trọng Ni-cô-la, nhưng với đại tá tôi biết anh ấy từ ba năm nay rồi.

— Một người cậu kính trọng, và một người cậu quen biết. còn hiểu thế nào được...

— Để mình cắt nghĩa cho cậu nghe — Xô-cô-lốp cắt lời.

— Cho mình ấy à? Chẳng cần. Nếu có nói thì nói với Ni-cô-la ấy.

Ác-tê-mi-ép không được nghe đoạn cuối của cuộc tranh cãi, vì cũng người cần vụ vừa rồi đến tìm Pô-li-nin, lại vào y-uốc-ta và báo với anh rằng chỉ huy trưởng muốn gặp Ác-tê-mi-ép.

Vật thứ nhất đập vào mắt Ác-tê-mi-ép khi anh vừa nhấc tấm bạt cửa để vào trong y-uốc-ta của chỉ huy trưởng là một tấm ảnh ghim vào vách bằng dạ: Na-đi-a.

Giữa căn lều là một chiếc bàn lớn, trên có ghim một tấm bản đồ trải rộng. Pô-li-nin ngồi trên một chiếc ghế bên cạnh bàn, và Cô-xi-ri-ốp nằm trên giường, dưới cả một núi chăn và ca-pốt. Anh bị sốt rét... Từng giọt mồ hôi lớn vã trên trán, mái tóc nhạt màu dính chặt vào thái dương.

— Chào cậu! — Cô-xi-ri-ốp lẩm bẩm vừa khó nhọc chống khuỷu tay ngồi dậy, ngẩng đầu, lúc ấy đang hầm hập cơn sốt. Anh đưa tay cho Ác-tê-mi-ép bắt một bàn tay nóng ran và ốm yếu — Xin lỗi đã cho mời cậu đến dây, nhưng mình tha thiết được nhìn mặt một người bạn cũ như cậu quá. Đáng lẽ mình đến tận nơi đấy, nhưng bị com sốt đóng đinh tại dây. Cậu tha lỗi cho mình nhé.

— Trái lại — Ác-tê-mi-ép trả lời vu vơ, không muốn hoặc cậu cậu mình mình hoặc anh anh tôi tôi với Cô-xi-ri-ốp. Kể ra anh không nói dối hay không nói dối gì lắm. Việc gặp gỡ Cô-xi-ri-ốp thật ra không làm anh sung sướng, nhưng cũng làm anh vui vui. Sự có mặt của anh ta những chỗ này không làm anh ngạc nhiên. Chính những người như Cô-xi-ri-ốp phải có mặt trước những người khác ở Mông-cổ.

— Theo như Pô-li-nin nói, cậu bị thương phải không? — Cô-xi-ri-ốp nói — Có nặng không?

— Cũng chẳng có gì đặc biệt.

— Cậu có nhớ hôm ở tiệm ăn, mình nói với cậu rằng những người như cậu, chưa từng biết chiến tranh, chưa phải là những quân nhân thực sự không? Chẳng phải đợi cũng chẳng phải chuột? Cậu còn nhớ chứ?

— Nhớ lắm.

— Sau đó mình xin lỗi cậu, cậu có nhớ không?

— Đúng thế.

— Cậu thấy không! Thật như thế có nghĩa là mình xin lỗi cậu là đúng, nếu không thì mình thật ngượng với cậu.

— Thế nào, cơn sốt có đỡ không? — Ác-tê-mi-ép hỏi, vẫn chưa quyết định nên gọi Cô-xi-ri-ốp bằng cậu, hay nên anh anh tôi tôi với anh ta.

— Từ mười hôm nay rồi, cứ hai ngày lại dâng một cơn, đúng như đồng hồ. Cứ một hôm mình khỏe mạnh bình thường như tất cả anh em và hôm sau lại rơi vào một tình trạng như thế này đấy!

— Thế còn việc bay?

— Hai hôm mình mới bay một chuyến.

Pô-li-nin vẫn ngồi im lặng cho đến lúc này mới nói:

— Ngày nào cũng bay. Ví dụ như hôm nay.

— À, vì cậu không có nhà.

— Mà anh ta cũng hạ được một tên Nhật — Pô-li-nin tiếp tục như không nghe tiếng — Và người ta phải lấy cáng khênh anh ta từ sân bay về. Buổi sớm, anh đã hạ nhiệt độ ở ống cặp để đánh lừa bác sĩ.

Nghe nói Cô-xi-ri-ốp vui vẻ nháy mắt với Ác-tê-mi-ép, và muốn nói điều gì nhưng Pô-li-nin cắt ngang lời anh vẫn cùng một giọng hằn học bình tĩnh:

— Anh ta hạ tên Nhật đó như thế nào. anh ta cũng chẳng biết. Anh ta đang sốt. Chắc lại một tên lính mới, bay lần đầu tiên tự mình lao vào luồng đạn của anh ta như là anh chàng Vát-xi-li Xô-cô-lốp của chúng ta chẳng hạn.

— Cậu thật khó tính, Ni-cô-la ạ — Cô-xi-ri-ốp thở dài.

Chẳng nói chẳng rằng, Pô-li-nin đứng dậy và đội mũ.

— Cậu đi à.

— Nếu anh cho phép — Pô-li-nin nói.

— Cậu có thể kéo các cậu ấy đến ăn ở đây. Chúng ta sẽ cùng ăn với nhau — Cô-xi-ri-ốp nói, hòa giải.

— Nếu anh cho phép, chúng tôi sẽ tiếp đồng chí Ác-tê-mi-ép ở chỗ chúng tôi. Ở đấy tất cả đã chuẩn bị xong và anh hiện thời, người còn đang nóng thế này cần yên tĩnh và cần ngủ. Tôi sẽ bảo bác sĩ đến. Tôi đã có thể đi được chưa?

Cô-xi-ri-ốp nghiến răng, cố nén vì có Ác-tê-mi-ép ở đấy và chỉ nói một giọng khàn khàn:

— Được.

Vừa đi ra, Pô-li-nin vừa nói với Ác-tê-mi-ép.

— Chúng tôi chờ anh, khi nào anh nói chuyện xong...

— Đó là cậu chỉ huy phó giúp việc mình — Cô-xi-ri-ốp nói khi Pô-li-nin đã đi khỏi — Về phía công tác thì không có gì phải nói nhưng về tính nết thì tệ hết chỗ nói! Ừ, thì mình đã đi, đã hạ một tên, nhưng mình đã trở về. Nhưng nào đã xong, còn phải biện bạch cặn kẽ với hắn.

— Nhưng câu chuyện thật ra như thế nào? — Ác-tê-mi-ép hỏi lại.

— Lẽ dĩ nhiên thật ra, thì cũng chẳng cần thiết, anh em họ cũng có thể tự giải quyết được. Nhưng cậu hãy nghĩ xem! — Cô-xi-ri-ốp lại chống khuỷu tay nhỏm dậy. — Cậu hãy nghĩ xem! Tất cả mọi người đều cất cánh chỉ còn một mình mình nằm đây, như con chó. Nóng quá! Đầu bốc cháy, miệng đắng như ngậm ký ninh, bốn chung quanh muỗi như chấu. Và hơn nữa, mình buồn...

Anh quay đầu và nhìn hồi lâu bức ảnh Na-đi-a treo trên tường, phía đầu giường, vẻ mặt cảm động, rồi quay về phía Ác-tê-mi-ép và đề che giấu sự xúc động, anh nói giọng gần như cầu kinh:

— Vả lại thêm vào đấy mình nhớ cái của nợ Na-đi-a ấy quá! Đấy, lý do tại sao mình đã bay chuyến vừa rồi. Có cần thiết hay không, không cần nói, điều rõ ràng là hiện giờ bớt đi một tên Nhật. Có phải không?

— Đúng như vậy, nhưng cũng có thể xảy ra khác thế.

— Mọi sự đều có thể xảy ra, và người ta vẫn cứ có thể bị hạ, ngay cả với ba mươi sáu độ năm — Cô-xi-ri-ốp nói, với một giọng hết sức thành thật, chứng tỏ một bản chất dũng cảm lớn đến độ khiến Ác-tê-mi-ép nhớ đến mấy phút do dự của mình ngày tham gia trận đánh đầu tiên, với một cảm giác nặng nề.

Cô-xi-ri-ốp thò tay ở dưới chân ra lấy ở trên bàn hai liều ký ninh, để lên lưỡi nuốt với một chút nước, nuốt xong anh nhăn mặt, và nằm ngả phịch trên gối, nom vẻ mệt bã vì mấy cử động đó.

— Mình nhớ Na-đi-a — anh nói, sau một lát im lặng — Chúng mình đã làm lễ cưới, cậu biết không. Anh mở mắt nhìn Ác-tê-mi-ép. Mình cũng có gọi dây nói cho cậu, mình đã hỏi Na-đi-a số dây nói của cậu, định mời cậu đến dự, nhưng bà cụ ở nhà bảo cậu đi rồi.

Ác-tê-mi-ép không trả lời.

Cô-xi-ri-ốp cũng đã nhiều lần tỏ ra thô lỗ và anh biết rằng mọi người chung quanh anh cũng đã quen, và vì những phía tốt của anh họ không chấp và còn tha thứ cho anh nữa. Nhưng lần này anh cũng hiểu là mình đã đi quá, và anh cảm thấy xấu hổ. «Ngày mai mình sẽ mời lão ta đến và việc gì đó và nhân tiện mình sẽ xin lỗi lão ta», anh nghĩ bụng như thế nhưng vẫn ngại nếu bác sĩ còn nói nữa, anh sẽ không thể tránh được không thốt ra một lời nói cục cằn khác. Nhưng bác sĩ không nói gì; anh ta quay đi châm thuốc hút.

Cô-xi-ri-ốp nhắm mắt và cố gắng khắc phục cơn sốt và sắp xếp lại trật tự trong đầu, anh nghĩ đến chuyện vừa xảy ra với Pô-li-nin. Hai người giận nhau, điều đó không còn nghi ngờ gì nữa. Anh đã cố nhịn đi không nói với Pô-li-nin dù chỉ là một trong những lời anh đã cảm thấy thập thò ở đầu lưỡi, anh biết rất rõ Pô-li-nin còn lâu mới có thể tha thứ cho anh về việc đã phớt hai mệnh lệnh của anh ta, nhất là vì anh ta đúng. Cô-xi-ri-ốp cũng biết rõ như thế. Bây giờ Pô-li-nin sẽ cứ khăng khăng nhất định gọi anh là «ông» và dừng đủ các thứ câu nghi thức hành chính, chừng nào mà anh còn chưa nhận những sai lầm của mình, ít nhất giữa hai người với nhau.

Pô-li-nin cũng bận trí về những ý nghĩ tương tự như Cô-xi-ri-ốp, trong suốt bữa ăn, cứ lầm lì không nói một câu, vẻ mặt căng thẳng, trong bụng tin chắc là mình đúng. Lúc ở sân bay khi nhìn thấy những chiếc phi cơ xếp quá gần nhau, nết vui tính của anh đã thấy giảm bớt đi, còn đến lúc này nó hoàn toàn bị dìm chết hẳn, và nếu không có khách anh sẽ đi ngủ không đụng đến bữa ăn.

Ác-tê-mi-ép cũng không phải không có lý do để không muốn nói chuyện. Cô-xi-ri-ốp không gây cho anh một cảm giác hằn học gì, nhưng lúc này dù sao anh cũng tự nói với mình rằng số phận rất có thể miễn cho anh một cuộc đi thăm đúng vào đội không quân này.

Xô-cô-lốp anh vẫn còn tức Pô-li-nin vì đã khiển trách anh ngay trước mặt đồng chí chỉ huy trưởng, nhưng bản chất thẳng thắn và ngay thật của anh không giữ kín điều gì trong bụng, và khi Pô-li-nin trở về, anh nói hết ý nghĩ của mình. Pô-li-nin im lặng nghe và không trả lời vì vừa hay lúc đó Ác-tê-mi-ép bước vào và tất cả ngồi vào bàn ăn. Xô-cô-lốp, vừa nói với Pô-li-nin mấy lời quá tàn nhẫn mà chưa thấy trả lời, nên cũng cảm thấy không được thoải mái và cố lấy lòng Pô-li-nin bằng cách đẩy gần về phía anh chiếc phích, một khúc dồi và đĩa đùi cừu.

Vào lúc giữa chừng bữa ăn, Xô-cô-lốp em, một trung úy rất trẻ, tỉnh dậy và cũng nhập bàn, khuôn mặt trẻ măng xinh đẹp còn ngái ngủ. Pô-li-nin im lặng khiến anh cảm thấy nặng trĩu. Mặc dù tự biết mình có lỗi, anh vẫn hồi hộp chờ đợi một người nào đó nói về sự kiện lớn lao của đời anh, về trận không chiến đầu tiên của anh. Nhiều lần, mặt đỏ bừng, anh đã suýt buột mồm nói, nhưng đến phút cuối cùng, lại không đủ can đảm.

Bữa ăn không hào hứng lắm, mặc dù mỗi người lúc đầu đã uống một cốc rượu, và sau lại uống nửa cốc nữa. Chỉ có một mình Gơ-rít-xcô là nói nhiều, không phải vì anh là người hay nói, nhưng vì anh muốn dàn xếp mọi sự như bất cứ ai có ý thức về tình đồng chí cũng phải làm trong những trường hợp tương tự.

Cuối cùng sau gần một tiếng đồng hồ khi phích rượu đã cạn và xúc-xích lẫn đùi cừu cũng hết, Pô-li-nin nói:

— Nói thật ra chúng mình không tìm được cách gì cho vui, phải không đồng chí đại úy? Thành thật ra anh nghĩ thế nào?

— Nói thật thì cũng không được vui cho lắm — Ác-tê-mi-ép trả lời.

— Chính tôi hôm nay đã làm hỏng cả — Pô-li-nin nói — hay đúng hơn, người ta đã làm khổ tôi trước, và rồi tôi, tôi cũng không đừng được, tôi lại làm khổ người khác. Thế cũng chẳng sao — anh nói như để xin lỗi Ác-tê-mi-ép — về mọi chuyện đó, ngày mai, ở sân bay sẽ khác. Nếu tôi không lầm, thì ngày mai sẽ tốt trời. Anh đi xem đồ biểu xem — Suốt cả buổi tối, đây là những lời đầu tiên Pô-li-nin nói với Xô-cô-lốp em. Sung sướng vì thấy Pô-li-nin đã đổi giận làm lành và cuối cùng đã nói với mình, mặc dù đó là một mệnh lệnh, Xô-cô-lốp em nhỏm phắt dậy và đi ra khỏi y-uốc-ta.

— Còn về phần cậu — Pô-li-nin nói với Xô-cô-lốp anh khi người em đã đi khỏi — cậu cứ khăng khăng làm theo ỷ mình chẳng chịu nghe ai cả, nhưng cận không được quên rằng cậu chỉ có một đứa em, không có hai. Mình cho rằng cần phải quan tâm đến em mình hơn là đến lòng kiêu ngạo của mình, nhất là khi sự kiêu ngạo ấy lại ngu ngốc. Còn những lời thô bỉ của cậu, mình đét cần, mình đã quên rồi. Thôi ta cạn cốc chúc cậu sức khỏe!

Pô-li-nin cạn ngụm rượu còn lại trong cốc. Xô-cô-lốp hớn hở, mặt rạng lên. Anh vừa định nói thì em anh về nói rằng đúng là đồ biểu báo tin tốt trời nhưng ngay như không có đồ biểu cũng có thể báo đảm là sẽ nắng, nền trời vằng vặc không thiếu một vì sao. Pô-li-nin nói:

— Nếu vậy, ta đi ngủ thôi. Chúng ta chỉ còn bốn tiếng đồng hồ.

CHƯƠNG XIII

Chiều xuống, Pô-li-nin sau chuyến bay thứ năm, nằm dài dưới một bên cánh phi cơ, đầu gối trên chiếc dù trong khi người phụ lái lấy xăng.

Ác-tê-mi-ép ngồi xếp bằng rròn xuống bên cạnh. Đất lại khô và nóng đến nỗi nếu chính anh không có ở đấy thì chẳng bao giờ anh lại tin được là hôm qua trời mưa.

Tuy vui thích về tất cả những điều đã học được trong một ngày ở sân bay, Ác-tê-mi-ép cũng cảm thấy khó chịu vì phải ở rỗi, một điều quá ít quen thuộc đối với anh.

Ngày hình như dài vô tận. Thật ra, nó cũng có dài. Dậy trước mặt trời, họ ăn lót dạ dưới ánh sáng mấy ngọn nến và một chiếc đèn bão. Còn ngái ngủ nên ăn không thấy ngon họ ăn chỉ vì cần phải ăn trước khi đi.

Lúc ra đến sân bay, gió mát ban mai cũng không làm họ hết ngái ngủ.

Sau chuyến bay thứ nhất, nhiều phi công đến dưới cánh máy, lấy va-rơ và áo da trùm lên đầu, lăn ra ngủ trong khi thợ máy lấy xăng. Sau chuyến bay thứ nhất, Pô-li-nin ở ca-bin bước xuống cũng nằm dài ra trên đất. Pô-li-nin quên rằng mình đã nói với Ác-tê-mi-ép lúc ở bệnh viện, lúc này lại nói lại với anh về việc anh em phi công rất ít được ngủ. Tính trung bình hàng tháng, mỗi đêm họ không ngủ được quá bốn tiếng. Rồi anh lấy va-rơ trùm lên người và cũng ngủ thiếp đi rất nhanh. Một nửa giờ sau, anh lại lái máy đi, để Ác-tê-mi-ép ở lại với người thợ máy của anh tên là Ghi-da-tu-in, một người Tác-ta miền Ca-dăng, cao lớn, tính nết lầm lì và ít nói đến mức cho mãi trưa Ác-tê-mi-ép mới tìm cách trao đổi được với anh ta có mấy câu.

Nhìn phi đội của Pô-li-nin bay cao, Ác-tê-mi-ép nói:

— Máy bay «Con nhạn» có động cơ tốt nhỉ?

— Vâng — Ghi-da-tu-lin trả lời.

— Và về độ cao có lẽ hơn «1-16» nhiều phải không?

— Không.

Ghi-da-tu-lin ngồi trên đất và đang lấy một mảnh giẻ lau những chiếc lắc-lê và những dụng cụ khác mà anh ta lấy từng chiếc một ở xà-cột ra và sau lại xếp vào.

Sau «câu chuyện» trao đổi với Ghi-da-tu-lin, Ác-tê-mi-ép đi về phía lều chỉ huy sở. Viên sĩ quan trực nhật đang ngồi cạnh máy điện thoại, Cô-xi-ri-ốp nằm ngủ trên giường, hai tay thõng xuống hai bên, mồ hôi lạnh đọng từng giọt trên trán xanh nhợt.

Ác-tê-mi-ép không nghĩ là có thể gặp Cô-xi-ri-ốp ở đây, Pô-li-nin nói là anh ta đã cất cánh.

— Anh ấy quyết định không bay hôm nay vì cảm thấy trong người yếu quá — sĩ quan trực nhật giải thích một hơi như là cần phải giải thích sự có mặt của Cô-xi-ri-ốp ở dưới đất.

Chuông điện thoại réo, sĩ quan trực nhật để Cô-xi-ri-ốp khỏi mất giấc ngủ lúc trả lời quay lưng lại phía anh ta và lấy tay che máy, nhưng cuối cùng cũng lại gần và khẽ đập vào vai Cô-xi-ri-ốp.

— Sao? — Cô-xi-ri-ốp ngồi nhỏm dậy.

— Số mười bốn gọi anh — sĩ quan nói.

Cô-xi-ri-ốp cầm lấy ống nghe.

— Cô-xi-ri-ốp đây. Rõ. Rõ. Rõ — Vừa nói anh vừa như cái máy cài lại cúc áo.

— Rõ. Cảm ơn.

Anh đặt ống nghe xuống và nói với sĩ quân trực nhật:

— Mốt-xcơ-vin này, cậu đi một vòng chỗ thợ máy bảo họ là mặc cho ra hồn người một chút. Và chú ý quan sát thảo nguyên. Nếu thấy hai hay ba chiếc xe đến, mọi người phải sẵn sàng như như thể chúng ta là những thiếu niên tiền phong ấy! — Và đến lúc đó Cô-xi-ri-ốp mới nhìn thấy Ác-tê-mi-ép.

— Mình sợ hôm nay chúng mình bị ăn bom mất.

— Sao lại thế? — Ác-tê-mi-ép hỏi lại, anh không thấy chút liên quan nào giữa khả năng bị ném bom và câu chuyện anh vừa nghe thấy.

— Người ta vừa nói cho mình biết là đồng chí tổng chỉ huy mới từ sáng sớm đã đi thăm các đơn vị không quân.

Ác-tê-mi-ép cũng đã nghe thấy nói với A-púc-tin là người ta đang đợi đồng chí tổng chỉ huy mới đến.

— Nhưng sao lại có thể bị bom? — anh hỏi.

— Vì ông ta chứ còn sao nữa! Mình đã có kinh nghiệm ở Bi-ê-lô-ruýt-xi, cậu cứ tin mình, ông ta chưa kịp đến nơi, chúng đã vo vo trên đầu chúng mình rồi cho mà xem! Thật là không may! — Cô-xi-ri-ốp nói thêm, giọng vừa kính trọng vừa bực tức lẫn lộn. Anh nhìn Ác-tê-mi-ép — Để mình lấy cho cậu một chiếc xe, có lẽ cậu nên trở lại bệnh viện thì tốt hơn, để khỏi nhỡ xảy ra chuyện không may.

— Tại sao, cậu sợ bị lôi thôi vì mình phải không? — Ác-tê-mi-ép nói, lần này không tìm được một cách nói chung chung nữa.

— Mình chẳng sợ cóc gì những chuyện lôi thôi — Cô-xi-ri-ốp nói giọng hơi ngạo mạn — Mình chỉ ngại cho cậu thôi.

— Nếu thế thì xin cậu đừng lo cho mình.

Vì anh có mặt ở sân bay, giữa lúc chiến sự đang diễn ra dồn dập, anh sẽ cứ ở lại. Điều đó sẽ có ích cho anh; là một sĩ quan tham mưu, anh mới chỉ đến tập sự một vài lần ít ỏi trong những đơn vị không quân, lại đều trong thời bình cả.

— Thế cậu không sợ à? — Cô-xi-ri-ốp hỏi.

— Cậu cũng thấy rồi đấy. Mình sẽ tìm cách để trình bày mình ở đâu đến và lý do tại sao mình lại có mặt ở đây.

— Được rồi xem cậu trình bày ra làm sao cho ổn với ông ta, — Cô-xi-ri-ốp nói, nhấn mạnh những lời cuối cùng, giọng đe dọa.

Tiếng ình ình của nhiều phi cơ hạ cánh xuống sân bay chấm hết câu chuyện giữa hai người. Khi xuống đến đất, các phi công đều cố gắng để hết sức gần nhau để có thể tập họp được mà không cần phải đi xa máy bay; họ hút thuốc và trao đổi cảm tưởng. Không người nào cảm thấy buồn ngủ như hồi sớm và mặc dù mỏi người đã bay mấy chuyến, mấy chuyến này không làm cho họ được nghỉ ngơi mà trái lại còn làm cho họ mệt thêm, nhưng so với hồi sớm tất cả đều có vẻ thoải mái và phấn khởi.

Ngày hôm nay, theo ý họ, cũng không có gì là phi thường nhưng cũng không đến nỗi tồi. Ở chuyến bay thứ nhất Cô-xi-ri-ốp đã đuổi theo một máy bay Nhật bay tách ra khỏi hàng ngũ và đã «cho nó lộn nhào» như các phi công thường nói. Đó là chiếc thứ hai trong hai ngày. Họ đã hạ tập thể trên mặt trận Khan-khin Gon, một chiếc máy bay ném bom, và bắn một chiếc khác bốc khói bay về phía lãnh thổ Mãn-châu. Xô-cô-lốp em tính nhầm số xăng dự trữ, phải đỗ trên thảo nguyên gần hỏa tuyến; người ta đã cho xe chở xăng đến.

Đó là những sự kiện trong cả ngày. Sau chuyến thứ năm, người ta được tin Gơ-rít-xcô và Pô-li-nin cùng hợp sức hạ được một chiếc máy bay Nhật nữa.

— Cậu hạ nó thế nào đấy? — Ác-tê-mi-ép hỏi Pô-li-nin đang nằm dài dưới cánh máy bay.

Từ chiều hôm qua, trong bữa ăn, hai người đã bắt đầu cậu cậu mình mình với nhau.

— Hỏi Gơ-rít-xcô ấy, hắn sẽ dùng ngón tay giải thích cho cậu rõ.

— Cậu cũng có thể làm được chứ sao.

— Cậu tưởng! Gơ-rít-xcô làm việc đó như một nhạc sĩ chơi dương cầm ấy chứ, với mười ngón tay hắn sẽ trình bày với cậu tất cả một trận đánh giữa hai phi đội, mỗi phỉ đội thuộc một bên, với tất cả những diễn biến mà không cần phải nói một lời

— Còn cậu, cậu lười nói à?

— Đúng — Pô-li-nin nhận một cách đơn giản — Không hiểu sao hôm nay mình mệt. Mình đợi cái cục lửa kia lặn để đi làm một giấc.

— Đêm vừa rồi cậu không ngủ được mình nghe thấy cậu cứ trở mình luôn.

— Phải, thiếu kỷ luật. Mà có trời biết làm sao! Đôi lúc mình bị như thế, tay chân thì tuân lệnh cả, chỉ có thần kinh là bướng không chịu.

Sau mấy phút im lặng, Ác-tê-mi-ép thấy Pô-li-nin nằm dài mắt vẫn mở nên đề nghị anh chỉ cho xem địa điểm, chính xác của hỏa tuyến trên bản đồ. Không hào hứng lắm, Pô-li-nin với lấy chiếc cặp bản đồ và dùng ngón tay chỉ cho Ác-tê-mi-ép xem.

Bọn Nhật sau những trận đánh tháng năm, buộc phải rút về phía lãnh thổ Mãn-châu, còn những lực lượng Xô-viết và Mông-cổ sau khi bố trí phòng ngự ở biên giới theo như bản đồ, đã chiếm đóng những vị trí ở cách năm hay sáu cây số về phía Đông Khan-khin Gon. Ác-tê-mi-ép hỏi:

— Ở trên cao, cậu có nhìn thấy bọn Nhật không?

Pô-li-nin phì cười.

— Chúng đào tợn lắm, quả đồi nào cũng lỗ chỗ hầm hố nhưng mình nghĩ lực lượng của chúng cũng không nhiều lắm. Nói tóm lại, yên tĩnh.

— Và ở xa hơn?

— Xa hơn, thì mình đã nói với cậu là người ta dặn bọn mình chớ có đi xa, trừ trường hợp đuổi theo một tên «Xa-mua-rai». Mình không quan sát tỉ mỉ, nhưng có thể nói rằng không có gì lạ — Pô-li-nin mỉm cười nói thêm — nói chung, bây giờ chúng ta phải làm nhiều ở trên trời hơn là ở dưới đất. Trong giai đoạn hiện thời, hỏa tuyến ở trên kia, vừa nói anh vừa chỉ ngón tay lên trời.

Một pháo hiệu đỏ vụt bay lên không, báo hiệu giờ khởi hành, Pô-li-nin đứng dậy, không liếc nhìn về phía Ác-tê-mi-ép, leo ngay lên máy bay. Vài giây sau, trong ca-bin chiếc máy bay đang lượn trên thảo nguyên, Ác-tê-mi-ép nhìn thấy lưng Pô-li-nin mặc chiếc áo đã bạc mầu vì nắng và đầu buộc băng trắng, vì thế nên không thể đội mũ được: anh bay đầu trần.

Tiếng ình ình của chín chiếc khu trục cất cánh làm Ác-tê-mi-ép không nghe thấy tiếng hai chiếc xe đến đỗ bên cạnh. Anh giật mình khi thấy một bàn tay vỗ vào vai.

Quay đầu lại, anh thấy liền một lúc chiếc Dit và chiếc Em-ka, đỗ cách anh chưa đến mười bước, cửa xe mở và nhiều người mặc quân phục vừa bước xuống. Người đập vào vai anh chính là thiếu úy hồi tháng năm đã từ trên đỉnh Kha-mác-đáp chỉ cho anh đường qua sông và chỗ có những tiếng nổ ở đằng xa.

— Chào anh! — Ác-tê-mi-ép sung sướng được gặp lại một người quen, nhưng thiếu úy không trả lời nụ cười của anh và dè dặt nói:

— Mời anh đến gặp đồng chí tổng chỉ huy.

Đột nhiên quên cả thiếu úy lẫn kỷ niệm lúc hai người gặp nhau ở Kha-mác-đáp, Ác-tê-mi-ép vội chạy đến chỗ đồng chí tổng chỉ huy đứng cách đấy mươi bước. Gót chân chạm sát vào nhau, anh khó khăn mới đưa được bàn tay phải lên vành mũ, và cảm thấy đau buốt ở chỗ vai bị thương

— Tại sao anh lại có mặt ở đây? Đi công tác à? — Đồng chí tổng chỉ huy hỏi nhanh, giọng nghiêm nghị, sau khi cũng đưa tay lên mũ.

Trong một chớp nhoáng Ác-tê-mi-ép nghĩ thầm Cô-xi-ri-ốp, thật đã đoán đúng: khéo anh đến bị chỉnh mất. Anh trình bày rất vắn tắt lý do sự có mặt của anh ở sân bay.

Đồng chí tổng chỉ huy vẫn nhìn anh nghiêm nghị. Đồng chí người tầm thước, nhưng vóc dáng khỏe mạnh, vai rộng, ngực vạm vỡ. Một nếp sâu hằn trên trán. Tất cả trên khuôn mặt đồng chí nom đến nghiêm nghị, đôi hàng lông mày cau lại, cặp mắt sẫm, chiếc cằm co lại. Nhưng vẻ mặt của đồng chí chẳng có gì là tàn nhẫn và ác cảm, đấy chỉ là vẻ nghiêm khắc tự nhiên của một bản tính cương nghị, khe khắt với mình và với người khác.

Lúc trình bày sự có một của mình ở sân bay, Ác-tê-mi-ép vẫn nhìn thẳng vào mắt đồng chí tổng chỉ huy, anh chỉ lo bị cắt nửa chừng, nhưng đồng chí tổng chỉ huy vẫn lắng nghe anh đến cùng.

Khỉ Ác-tê-mi-ép nói xong, đồng chí chỉ lạnh lùng nói:

— Vậy là đi du lịch đấy.

— Thưa không phải thế. Xin phép trình bày để đồng chí rõ cho rằng tôi đến đây là để bổ sung thêm những kiến thức cần thiết cho một sĩ quan tham mưu.

Đồng chí tổng chỉ huy đã quay đầu đi chỗ khác, lại quay lại ngẩng mặt lên nhìn anh, đôi mắt vẫn không dịu đi chút nào.

— Phạm vi hoạt động của «J-16» bao nhiêu?

— Một trăm năm mươi.

— Của «Con nhạn».

— Một trăm năm mươi, một trăm sáu mươi.

— Số lượng dự trữ cho phép chúng chiến đấu được bao nhiêu phút trên hai đầu cầu, nếu cất cánh đi từ đây?

— Hai mươi nhăm phút. Trên đường phía bắc, hai mươi.

— Kết luận! — Tổng chỉ huy hỏi nhanh.

Ác-tê-mi-ép nói điều mà từ một ngày nay anh vẫn thấy ngứa ngáy ở đầu lưỡi; theo ý anh cần phải chuyển sân bay đến cách tiền tuyến khoảng hai mươi hay ba mươi cây số, hướng đông bắc.

Đồng chí tổng chỉ huy, không nói gì về đề nghị đó, đưa tay lên mũ và nói: «Thôi. Đồng chí có thể rút lui». Rồi cùng với những sĩ quan khác, ông rảo bước, qua sân hay về phía lều từ trong đó, Cô-xi-ri-ốp vội vàng chạy ra đón.

Những người lái xe, sau một phút chờ đợi, đi theo ông ở cách xa một quãng đằng sau.

Còn một mình, Ác-tê-mi-ép thở dài nhẹ nhõm; anh thấy cảm giác của nhiều lần nhảy dù, khi sau vài giây, dù từ từ mở trên đầu — Điều đó làm anh liếc nhìn về phía ngực bên trái. Liệu đồng chí tổng chỉ huy có nhìn thấy phù hiệu nhảy dù của anh với con số 10 không...

Những câu anh trả lời đồng chí tổng chỉ huy, anh thấy cũng không lúng túng hoặc ngớ ngẩn lắm, nhưng rõ ràng là đồng chí ấy không tán thành sự có mặt của anh ở sân bay, nếu không, đồng chí đã chẳng dùng danh từ «du lịch».

Từ xa, Ác-tê-mi-ép trông thấy đồng chí tổng chỉ huy cùng Cô-xi-ri-ốp, bước vào trong lều, rồi lại thấy đi ra và đứng giữa một đám phi công vây chung quanh, nói với họ trong mấy phút.

Một người tách khỏi đám sĩ quan vây quanh đồng chí tổng chỉ huy và chạy về phía Ác-tê-mi-ép.

«Lại có chuyện gì nữa thế này?» Ác-tê-mi-ép nghĩ thầm, trong bụng hơi lo ngại.

— Đồng chí tổng chỉ huy sắp qua thăm bệnh viện — viên thiếu úy vừa thở hổn hển vừa nói — Đồng chí ra lệnh cho tôi đưa anh về, ở xe thứ hai còn một chỗ, nếu anh muốn — Anh ta nói thêm câu này và nhấn mạnh câu nói, chắc là bắt chước giọng của đồng chí tổng chỉ huy.

Ác-tê-mi-ép hiểu — «Nếu anh muốn» nghĩa là không còn phải là vấn đề «du lịch» nữa; mà cũng có nghĩa là đồng chí muốn anh phải trở về bệnh viện, và về ngay tức khắc.

— Tôi đi đây — Ác-tê-mi-ép nói.

Và đội lại chiếc mũ kê-pi cho ngay ngắn, anh cùng thiếu úy chạy qua sân bay đến chỗ những chiếc xe đã lăn đến bên rìa lối đi.

— Anh làm việc với đồng chí ấy lâu chưa?

— Từ hôm qua. Đồng chí ấy đến một mình bằng máy bay và yêu cầu lập tức một người nào đã từng chiến đấu làm sĩ quan tùy tùng.

Khi ra đến xe, lúc đó đã ngừng lại, Ác-tê-mi-ép thấy mấy chiếc máy bay vút lên cao ở phía xa. Anh cảm thấy bối rối, nghĩ bụng làm thế nào để có thể gặp Pô-li-nin và nói cho anh ta biết lý do mình ra về đột ngột như thế. Thế nào rồi anh cũng sẽ gặp lại Pô-li-nin, điều đó không còn nghi ngờ gì nữa. Những ngày cuối cùng ở bên nhau đã cho anh tình cảm rất hiếm và rất quý của một tình bạn đang nảy nở. Thiếu úy nhẩy lên xe thứ nhất, Ác-tê-mi-ép lên xe thứ hai, và hai chiếc xe phóng hết tốc lực trong thảo nguyên. Những anh lái xe cũng đã hiểu rằng đồng chí tổng chỉ huy thích chạy nhanh.

CHƯƠNG XIV

— Báo cáo đồng chí đại úy!

— Việc gì thế? — Cli-mô-vít hỏi, vẫn còn mơ màng, chưa chịu mở mắt.

— Nhưng mời đồng chí tỉnh dậy đã nào!

— Tôi tỉnh rồi mà — Cli-mô-vít nói, mắt vẫn nhắm — Đồng chí muốn gì?

— Thưa đồng chí đại úy, có báo động.

Cli-mô-vít liền ngồi nhỏm dậy và mở choàng mắt.

— Báo động tác chiến — người cần vụ đứng trước anh nói — Chỉ huy trưởng binh đoàn cho gọi đồng chí — Cli-mô-vít quấn vội đôi poóc-ti-an-ki vào chân, đi bốt và đứng dậy khỏi giường; đây là một đống cành lá chặt hôm qua, bên trên phủ tấm áo đi mưa.

Đại úy Xi-nít-xin, trưởng ban tham mưu tiểu đoàn, ngủ trong căn lều nhỏ sát bên Cli-mô-vít đã đi ra ngoài lều, đứng ra lệnh, tiếng the thé oang lên.

Cli-mô-vít đóng vội cúc áo mặc áo da lái xe tăng, bước ra và đi về phía lều đồng chí chỉ huy binh đoàn. Mánh bạt cửa hé mở và từ xa người ta nhìn thấy một vệt sáng mờ mờ trên mặt đất.

Xa-rít-sép đã mặc quần áo xong, đứng ở giữa lều, hai chân giạng ra, đang vội vàng cạo mặt, một chiếc khăn nhét vào trong cổ áo để hở.

Cách đây năm phút, sau khi nhận được lệnh của ban tham mưu tập đoàn quân điều động binh đoàn hành quân cấp tốc về phía khu vực núi Ba-in Xa-gan, và phải có mặt đầy đủ tại đấy lúc mười giờ, Xa-rít-sép đã tức khác triệu tập các tiểu đoàn trưởng đến họp. Sau khi mặc áo và khoác dây đeo, ông mới kịp nhận ra rằng mình chưa cạo mặt nên lúc này ông đang cạo mặt trong khi chờ đợi các sĩ quan đến và vừa cạo vừa hỏi đại úy mang lệnh từ ban tham mưu tập đoàn quân đến về tình hình hôm trước. Xa-rít-sép muốn biết rõ lý do người ta bắt binh đoàn ông phải chuyển quân giữa ban đêm, có phải là để làm một cuộc hành quân chớp nhoáng như lần vừa rồi hay là để lao vào chiến đấu. Những câu trả lời của đại úy làm ông nghiêng nhiều về lý do thứ hai.

Xa-rít-sép cũng thấy rõ là đại úy sốt ruột muốn tiếp tục hành trình của anh, nhưng ông không để cho anh đi vội.

Ác-tê-mi-ép sốt ruột thật sự; người ta không nhìn thấy gì trên thảo nguyên cả; anh đã vòng một quãng dài vô ích; hơn nữa anh đã phải thay lốp ở dọc đường và đến đây bằng chiếc lốp xơ-cua. Khi Xa-rít-sép biết chuyện đó, ông liền gọi người lái xe của mình lên và bảo anh ta đưa cho Ác-tê-mi-ép một chiếc lốp xe khác.

— Nếu không, khi xe nổ lốp, anh lại phải thay săm và mất nửa tiếng. Tốt hơn hết là đợi năm phút nữa như thế bảo đảm hơn.

— Thưa đồng chí binh đoàn trưởng, trung đoàn bộ binh lúc này ở đâu? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Theo lệnh nhận được, trung đoàn này phải ở cách hậu quân chúng tôi mười cây số vào hồi đêm, theo đường thẳng. Ban đêm, cứ cho là mười lăm. Anh đừng sốt ruột nữa, anh sẽ đi ngay bây giờ.

— Tôi không sốt ruột đâu. Một sĩ quan khác đã được phái đến chỗ đó, nhưng chúng tôi nhận được lệnh phải truyền đạt hai lần những chỉ thị của trên cho các đồng chí. Khi anh ta đến đây, thì tôi lại phải đến chỗ ấy.

— Thế nào anh cũng tới nơi, Xa-rít-sép bình tĩnh nói, vừa lấy hai ngón tay căng mảng da cổ dưới hàm để cạo nốt. Anh hãy nói cho tôi biết, ở ban tham mưu người ta nghĩ gì về cuộc tiến công này của xe tăng Nhật, đúng là cuộc tổng tiến công hay chỉ là một trận nghi binh.

— Tôi không rõ. Khi tôi đi, ở đấy vẫn chưa có ý kiến rứt khoát.

— Nhưng mà chúng có bao nhiêu xe tăng cơ chứ? Năm mươi hay một trăm.

— Hiện thời khó mà có một con số chính xác. Trên một mặt trận khá rộng, không biết mấy chục xe tăng đi tiến công nhiều đợt khác nhau. Theo như tài liệu nói chung nhận được, thì có đến một trăm, nhưng cũng có thể người ta đã đếm trùng một số chiến xa nào đó trên những điểm khác nhau. Vậy cứ cho là bảy mươi nhăm.

— Và hai mươi đã bị pháo binh ta bắn cháy? — Xa-rít-sép hỏi lại.

— Cũng phải đến thế — Ác-tê-mi-ép nói giọng chắc chắn.

— Cũng khá đấy — Xa-rít-sép nói, vẻ trầm ngâm suy nghĩ.

Ông không phải chỉ nghĩ đến những chiến xa Nhật đã bị phá hủy, mà nghĩ đến vấn đề chung ngoài những chiếc chiến xa Nhật này, đến vấn đề đọ sức giữa chiến xa và pháo binh, cuộc đọ sức, mà theo như tin tức Ác-tê-mi-ép mang đến, pháo binh Xô-viết đã thắng lợi. Lần này, pháo binh Xô-viết thắng lợi, được lắm, nhưng cũng sẽ đến ngày mà chiến xa Xô-viết phải ăn đạn pháo binh Nhật.

— Được, mặc dù chưa có ý kiến ở ban tham mưu — Xa-rít-sép đột nhiên nói — nhưng ý kiến riêng anh thế nào? Đây là một cuộc tổng tiến công hay chỉ là nghi binh?

— Theo tôi, thì mặc dù số lượng chiến xa nhiều như thế, đây vẫn chưa phải là cuộc tổng tiến công, chúng sẽ mở nó ở một hướng khác.

— Tại sao?

— Vì chúng bắt đầu vào buổi chiều; như thế là chúng không dự định sẽ thu được thắng lợi trước ban đêm và thật ra chúng nhấn mạnh quá để chúng ta phải chú ý tới. Quá nhiều đại bác của thúng bắn hú họa, vì chúng làm quá ầm ĩ. Tóm lại, tất cả những cái đó táo bạo quá, trực tiếp quá.

— Phải, nhận định của anh có lý lắm — Xa-rít-sép nói. Ông dốc một nửa lọ nước cô-lô-nhơ vào khăn và bắt đầu từ từ xoa mặt và cổ, một cách thích thú.

Những ý kiến Ác-tê-mi-ép vừa trình bày, tự anh cũng thấy là hợp lý, nhưng nói thật ra, ý kiến cho rằng quân Nhật không thọc mũi dùi tiến công chủ yếu vào giữa, mà vào một hướng khác, anh chỉ mới bắt đầu có từ lúc đã muộn rồi, vào buổi chiều, khi anh nhìn thấy đồng chí tổng chỉ huy ở đài quan sát. Người ta vừa hồi hộp báo cho đồng chí biết tin có ba mươi chiến xa Nhật nữa mới xuất hiện ở khu vực giữa. Đồng chí thản nhiên nghe người báo cáo tin, còn hơi dửng dưng nữa là khác, và đáng lẽ trả lời đồng chí chỉ ra lệnh cho đồng chí trưởng ban tham mưu cử hai sĩ quan thân chinh đi xem xẻt tình hình ở sườn bên trái và sườn phải.

Ác-tê-mi-ép hy vọng được là một trong hai sĩ quan đó; nhưng anh bị thất vọng; hai sĩ quan khác đi về phía sườn và anh được phái đi tức khắc về hậu phương đem đến cho binh đoàn xe tăng, đã ngừng lại nghỉ buổi tối, lệnh tiếp tục hành quân.

— Thế là đại bác đã lên tiếng rồi — Xa-rít-sép nói, vẻ tư lự — Và sau một tháng tạm ngừng.

— Hơn chứ. Trận đánh gay go cuối cùng xảy ra vào ngày hai mươi chín tháng năm, và hôm nay đã mồng hai, hay đúng hơn, mồng ba tháng bảy.

— Anh đã ở đây suốt thời gian ấy phải không?

— Không, tôi mới đến đó hai ngày.

Ác-tê-mi-ép định thêm «sau khi ở bệnh viện ra», nhưng anh lại thôi.

Xa-rít-sép đã cạo mặt xong, tháo chiếc khăn ra để lộ trên ngực áo một huân chương «Cờ đỏ», nước sơn đã cũ, ông được tặng sau Nội chiến.

— Thưa đồng chí binh đoàn trưởng, mệnh lệnh của đồng chí đã được chấp hành, chiếc bánh sơ-cua đã lắp xong — người lái xe của Xa-rít-sép đứng ở cửa lều nói vào, nét mặt lộ rõ anh đã chấp hành mệnh lệnh đó một cách không vui vẻ lắm — Còn gì nữa không ạ?

— Tôi có thể đi được chứ? — Ác-tê-mi-ép cũng hỏi.

— Được — Xa-rít-sép nói — Chúc anh đi bình yên.

— Đồng chí binh đoàn trưởng, xin chúc đồng chí ra trận may mắn — Ác-tê-mi-ép nói vừa bước ra khỏi lều.

Khi ra đến cửa, anh suýt va phải một nhóm sĩ quan. Bóng dáng của một người trong bọn họ (tối quá anh không nhìn được rõ mặt) anh thấy có vẻ quen quen, nhưng một phút sau, anh đã quên cuộc gặp gỡ đó — Mặt dán vào khung kính cửa, anh cố mày mò tìm phương hướng trong thảo nguyên đang chạy vùn vụt đen ngòm bên cạnh xe.

*
* *

Mặt trời đã lên cao trên vòm trời; chín giờ sáng. Binh đoàn xe tăng do Xa-rít-sép chỉ huy tiến đến gần núi Ba-in Xa-gan; theo những tin tức cuối cùng hồi sáng, thì hồi đêm quân Nhật đã chuyển nhiều lực lượng vào khu vực này, trên bờ phía Tây Khan-khin Gon, Địa điểm mà người ta gọi là núi Ba-in Xa-gan, nhìn từ phín Tây-bắc — nghĩa là phía những chiến xa đến — chẳng có vẻ gì là một quả núi. Thảo nguyên kéo thành một đường dốc thoai thoải dài mấy cây số, và đến hết dốc, người ta hình như không thể tưởng tượng được rằng ngọn núi Ba-in Xa-gan, như bản đồ đã chỉ rõ, lại có thể đột nhiên chạy dốc dựng đứng từ trên mấy trăm thước xuống mặt sông Khan-khin Gon.

Cli-mô-vít, trong chiến xa của mình, đi dẫn đầu tiểu đoàn. Lưng tựa vào nắp máy xe tăng để mở, hai tay chống trên thành tháp. Qua găng da, anh cảm thấy nhiệt độ của khung thép đã lên cao. Chỉ một tiếng đồng hồ nữa phơi nắng là kim loại sẽ trở nên cháy bỏng. Hôm qua, vào khoảng trưa, đang lúc hành quân anh thiu thiu ngủ và đã để chạm má vào khung thép; bị đau quá, anh choàng tỉnh dậy và đến giờ má vẫn còn những vết cháy bỏng đỏ tím.

Sức nóng bức không thể chịu được từ lúc bắt đầu hành quân, cho đến trận mưa hôm qua dịu được một chút, lúc này lại bắt đầu; hậu quả của nó là đặt Cli-mô-vít lên cương vị chỉ huy tiểu đoàn. Hành quân đến hôm thứ hai, Ma-ki-en-kô, tiểu đoàn trưởng, ngột ngạt không chịu được đã bỏ mũ ra và đứng đầu trần một tiếng đồng hồ. Bị cảm nắng, sau khi cấp cứu anh đã được chuyển về hậu phương, lúc đó vẫn còn chưa tỉnh.

Thay Ma-ki-en-kô chỉ huy tiểu đoàn, theo lệnh của Xa-rít-sép, Cli-mô-vít thấy bận tâm gấp đôi khi đến gần Ba-in Xa-gan.

Một là vì trong một trận đánh (và ngày hôm đó thế nào người ta cũng đánh nhau; không những anh phỏng đoán thế, mà anh còn cảm thấy trước rõ rệt) anh thích chỉ huy đại đội của mình hơn là tiểu đoàn. Anh không cảm thấy bối rối hay bị đè bẹp trước những trách nhiệm mới, chỉ vì anh quen tính toán mọi sự việc ở tỷ lệ tương đối hẹp của đại đội anh, có thế thôi, và anh luôn luôn lo ngại đã bỏ sót một điều gì trong cáỉ gia đình lớn mà hiện thời anh quản lý, và nhất là anh thường tự hỏi xem mình có quên không ra một mệnh lệnh cần thiết, quên nói với người nào, hay quên kiểm tra một chi tiết này hay chi tiết khác. Nhưng trong tiểu đoàn tất cả đều hoàn toàn đâu vào đó, tuyệt đối không có một điều gì, một cái gì bị quên hay bỏ sót: cương vị công tác mới làm anh lo ngại.

Cli-mô-vít cũng còn một lý do lo ngại nữa: khi chỉ định anh thay thế Ma-ki-en-kô, Xa-rít-sép đã bỏ qua đại úy Xi-nít-xin, trưởng ban tham mưu tiểu đoàn. Xa-rít-sép có những lý do của ông để xử sự như vậy. Trong thời bình, chắc ông sẽ chẳng quyết định như thế nhưng với triển vọng một trận đánh trước mắt, một số điểm trong lý lịch Xi-nít-xin, một số chi tiết không có ghi, nhưng ông vẫn nhớ rõ: «Có tinh thần kỷ luật, chấp hành tốt, nhưng thiếu tính chủ động» nên ông không cử anh ta thay tiểu đoàn trưởng, và nghiêng về Cli-mô-vít.

Không biết những lý do đó, nên trong thâm tâm Cli-mô-vít vẫn cho rằng việc Xa-rít-sép không chỉ định Xi-nít-xin là không đúng, nhưng với Cli-mô-vít, mệnh lệnh là mệnh lệnh, một cái gì không thể bàn cãi, và nếu Xi-nít-xin, phật ý, có ý định biểu lộ sự bất mãn của anh ta trong đơn vị hay có ý làm giảm uy tín của Cli-mô-vít, anh sẽ chẳng do dự gì mà không cương quyết chỉnh cho anh ta một trận, và có thể tàn nhẫn nữa.

Tuy trong thâm tâm, Xi-nít-xin hết sức bất bình, nhưng anh ta vẫn không để lộ vẻ gì là bất mãn, anh ta còn cố giúp đỡ Cli-mô-vít một cách sốt sắng và ân cần. Hành động như thế, Xi-nít-xin càng làm cho Cli-mô-vít tin chắc thêm vào ý kiến của mình cho Xa-rít-sép đã lầm khi gạt Xi-nít-xin ra. Cli-mô-vít luôn luôn cảm thấy ngượng nghịu trước anh trưởng ban tham mưu của mình.

Xe tăng của Xi-nít-xin theo sau xe của Cli-mô-vít độ ba chục thước. Cũng đứng như Cli-mô-vít trong tháp xe, Xi-nít-xin bỏ mũ ra đang quạt. Cli-mô-vít nhìn rất rõ chiếc áo da, cài cúc đến cổ, chiếc mũ dài và mái tóc húi ngắn của Xi-nít-xin.

— Vát-xi-li Vát-xi-li-ê-vít! — Cli-mô-vít chụm hai tay lên miệng làm loa và kêu to để Xi-nít-xin nghe được rõ hơn, mặc dù tiếng xe tăng chạy rầm rầm — Đội mũ vào, nếu không cậu lại theo Ma-ki-en-kô mất thôi!

Xi-nít-xin không hiểu Cli-mô-vít nói gì, nhưng qua điệu bộ anh hiểu ra và đội ngay mũ lại.

Binh đoàn xe tăng tiến trên thảo nguyên từng chặng một, tiểu đoàn Cli-mô-vít đi giữa. Những khẩu đại bác, ban đêm bỏ vải bọc ra, chưa nhả đạn, nhưng ba ngày hành quân cũng đã làm do mười người trong binh đoàn, bị quỵ vì nóng và nắng. Một trong những xạ thủ ở trên tháp bị ngất đi và chết luôn; người ta đã chôn anh ta trong thảo nguyên vào một trong những chặng nghỉ chân.

Trong những ngày cuối tháng năm, sau khi binh đoàn dời khỏi chỗ trú quân mùa đông, ngày thứ ba được lệnh ngừng lại, vì tình hình tạm yên ngoài mặt trận. Những chiếc lều đóng quân mùa hè đã được căng lên nhanh chóng và cho đến cuối tháng sáu, binh đoàn ở trên thảo nguyên, xa tất cả mọi làng xóm có dân cư, luôn luôn thao diễn chiến thuật và bắn tập.

Rồi binh đoàn được lệnh phải tức khắc lên đường hành quân về phía Đông. Lần đầu tiên trong suốt mùa hè, một trận mưa ngắn, nhưng như trút nước xuống hôm trước, nhưng ngay từ sáng như một chuyện cố tình, trời oi bức ngột ngạt lạ lùng, ngay cả đối với mùa hè ở Mông-cổ. Qua những lỗ châu mai của xe tăng, các chiến sĩ lái xe tăng nhìn thấy nổi tiếp nhau trong ba ngày liền những cánh đồng cỏ rộng mênh mông vô tận, những vùng đất muối và hàng hàng núi cát. Chỗ nào cũng cát; cát vào trong mắt, cát lạo xạo, giữa hai hàm răng, cát vào mũi, cát cùng với sức nóng hun đốt của không khí làm rách cổ họng, thoáng có những người ho sặc sụa hàng tiếng đồng hồ, tưởng như cát vào đến tận phổi và rít lên kin kít theo nhịp thở. Khi gió nổi lên, cát bay vào cổ rồi vào trong áo, chui vào lỗ châu mai vào xe tăng, làm mắt những người lái xe bị thương. Những vành xích nghiến răng ken két, những động cơ nóng rãy, những cột không khí ngùn ngụt bốc lên từ những pháo tháp chiến xa. Những người khốn khổ nhất vì oi bức là những anh thợ máy lái xe và những anh phụ trách xưởng sửa chữa lưu động. Ban đêm, trong những lúc chiến xa ngừng lại, họ phải điều chỉnh máy và sửa chữa những chỗ hư hỏng lúc ban ngày, mặc cho muỗi xô đến làm thịt.

Ban ngày, những chỉ huy chiến xa, thay thế những chiến sĩ lái xe trong một hay hai tiếng để họ có thể chợp mắt chút ít trên ghế chỉ huy, nhưng khí hậu ngột ngạt làm không tài nào ai nhắm mắt được.

Đoạn đường vài trăm cây số vượt bằng xe tăng qua sa mạc, dưới ánh nắng mặt trời trên những đất muối và cồn cát cũng đã là một trong những thử thách đối với tinh thần con người và máy móc, nó cho phép ban chỉ huy chỉnh đốn lại, theo hướng lạc quan, cách nhìn nhận của mình về tác dụng của chiến xa trên một địa hình tương tự.

Trong thời bình, sau ngày cuối của một cuộc hành quân như thế, sẽ có một ngày nghỉ. Nhưng ba ngày hành quân cấp tốc qua sa mạc, về phía núi Ba-in Xa-gan dẫn họ thẳng vào trận đánh. Hầu như không ai còn nghĩ đến cuộc hành quân nữa, những người còn nhớ đến nó đều suy nghĩ nhất là về chuyện không biết máy móc hao mòn sẽ ảnh hưởng đến mức độ nào lúc phải ném chúng vào chiến đấu, vì bao giờ thì chặng thứ hai sẽ tới mang dự trữ xăng, cần thiết cho những trường hợp tác chiến đòi hỏi những cuộc chuyển vận kéo dài.

Buổi sáng hôm đó tất cả đều làm cho người ta linh cảm thấy sắp bước vào chiến đấu. Gió thổi rạp từng đợt sóng cỏ trên thảo nguyên và mặt trời nóng cháy, đỏ ngầu trèo nhanh lên trên vòm trời như muốn được nhìn thấy hết, không sót một chi tiết nào về sự kiện sắp xảy ra.

Từ tinh mơ, những đội khu trục thay phiên nhau bay hộ tống binh đoàn, và chỉ riêng trong nửa tiếng vừa rồi, hai đội, mỗi đội chín máy bay ném bom đã bay rồi về phía mặt trận. Tiếng ình ình của các động cơ át cả tiếng bom nổ, nhưng người ta nhìn rõ mồn một những cột khói ở chân trời. Khi đội thứ hai bay qua những cột khói bốc lên rất gần.

Căn cứ vào những mục tiêu đó, Cli-mô-vít đoán có lẽ chỉ còn cách phòng tuyến quân Nhật độ bốn hay năm cây số là cùng.

Anh nghĩ bụng: «Và chúng ta cứ thế này tiến vào mặt trận không nghỉ chân, không nhận được mệnh lệnh mới? Chỉ còn đi độ mười lăm phút nữa thôi.» Anh cũng biết rõ là không thể có chuyện như thế được, nhưng dù sao anh cũng cứ thấy lo lo.

Vừa hay lúc đó, chiếc xe tăng của Xa-rít-sép với số hiệu 1 viết bằng sơn trắng trên pháo tháp, đi vượt lên đầu rồi quay vòng lại và Xa-rít-sép, đứng trong pháo tháp, phất cờ ra hiệu cho tất cả ngừng lại.

Chiều ngày 2 tháng bảy, đồng chí chỉ huy trưởng tập đoàn quân đã không lầm, khi ông nhận định những cuộc tiến công của chiến xa Nhật vào bờ phía đông sông Khan-khin Gon trong khu vực đường hành lang trung tâm không có tầm quan trọng quyết định mà chỉ tỏ ý lo ngại về tình hình sườn bên trái và sườn phải.

Mặc dù quân Nhật trên một số điểm nào đó đã đẩy lui được những lực lượng Xô-viết, đồng chí tổng chỉ huy vẫn không ra lệnh cho những lực lượng dự bị vượt sang bờ sông phía đông mà chỉ cho chuyển đến gần Khan-khin Gon. Đồng chí vẫn nghĩ rằng quân Nhật sẽ không tung chủ lực của chúng theo hướng đó, và đồng chí đã nghĩ đúng. Những cuộc tiến công dữ dội của quân Nhật ở mặt trước vào hồi tối và đêm ngày mồng 2 rạng ngày mồng 3 tháng bảy, với hai trung đoàn xe tăng có nhiều tiểu đoàn bộ binh và mấy sư đoàn pháo binh trợ lực, không nhằm mục đích nào khác ngoài việc giam chân chủ lực Xô-viết và Mông-cổ ở khu vực trung tâm.

Trung tướng Ca-mát-xu-ba-ra tổng chỉ huy quân đội Nhật, tự đề ra cho mình mục tiêu chính là nhân những cuộc tiến công đó, bất ngờ chuyển chủ lực vào lúc đêm và sáng, sang bờ sông phía tây ở cuối sườn bắc. Quân Nhật định sau đó sẽ tiến nhanh về phía nam theo dọc sông Khan-khin Gon và chiếm lĩnh mặt sau, kể từ bờ sông phía tây, cả hai đầu cầu, và như thế là bao vây chặt tất cả tập đoàn quân Xô-viết và Mông-cổ còn đóng ở trên bờ phía đông.

Để bảo đảm cho cuộc hành binh này thắng lợi, vào hạ tuần tháng sáu, quân Nhật đã bí mật tập trung cách biên giới không xa lắm, chung quanh thành phố nhỏ Gin-gin Xu-mê, một đạo quân gồm hai mươi lăm nghìn người gồm sư đoàn bộ binh thứ 23 hai trung đoàn xe tăng, một trung đoàn công binh, mấy trung đoàn pháo binh và một số đơn vị của chính quyền bù nhìn Mãn Châu quốc.

Ba trăm máy bay đã được tập trung trên những sân bay lân cận. Sự thắng lợi của cuộc hành binh này hình như là không còn nghi ngờ gì nữa đối với quân Nhật, đến mức trong một mệnh lệnh ngày 30 tháng 6, tướng Ca-mát-xu-ba-ra đã chỉ rõ địa điểm đóng ban tham mưu của hắn trên núi Ba-in Xa-gan, một khi chiếm được quả núi này.

Bộ phận tình báo Xô-viết, từ cuối tháng sáu, đã nhận được tin về những cuộc chuẩn bị của quân Nhật, nhưng vẫn không biết rõ hết mọi chi tiết. Sở dĩ có cuộc hành quân cấp tốc của binh đoàn chiến xa và nhiều đơn vị thiết giáp và bộ binh chính là do những tin tức từng phần ấy về sự tập trung lực lượng của quân Nhật.

Sau khi tiến công các lực lượng Xô — Mông ở khu vực trung tâm và qua những trận đánh liên tục diễn ra lúc tối và lúc đêm bị mất một nửa số quân của hai trung đoàn xe tăng, Ca-mát-xu-ba-ra, trong đêm mồng 2 rạng ngày mồng 3 tháng bảy, cho chuyển sang bên kia sông Khan-khin Gon, những lực lượng xung kích của hắn, gồm một sư đoàn bộ binh và bốn trung đoàn pháo binh.

Suốt đêm và sáng sớm hôm sau, dưới sự yểm hộ của máy bay quân Nhật vượt sông Khan-khin Gon bằng cầu nổi, bằng mảng, bằng thuyền và bằng cách bơi tay. Trập tuyến Xô-viết do những lực lượng tương đối ít bảo vệ trong khu vực này, chấm hết ở cách điểm đổ bộ của quân Nhật hai cây số. Ngay cả trong khu vực Ba-in Xa-gan, và chếch hơn nữa về phía Bắc chỉ có mỗi một trung đoàn kỵ binh Mông-cổ phụ trách bảo vệ một bên sườn, sẵn sàng đối phó với mọi tình hình.

Lẽ dĩ nhiên mấy trăm kỵ binh không có thể chặn đứng được ở ngay giữa thảo nguyên một sư đoàn bộ binh đã bắt đầu thiết lập được một đầu cầu.

Sau khi đã nổ súng dữ dội vào quân Nhật, cuối cùng trung đoàn rút lui vào trong thảo nguyên, và tiếp tục dùng đại liên và súng trường quấy rối địch.

Từ lúc mở đầu những trận đánh, tướng Ca-mát-xu-ba-ra đã đặt nhiều hy vọng vào những trung đoàn bộ binh của hắn hơn là vào những trung đoàn chiến xa ở trên gửi xuống. Nhìn thấy những chiến xa hạng nhẹ theo một kiểu đã cổ, ngụy trang màu xanh lá cây, tím, và vàng diễu qua Gin-gin Xu-mê, hắn đã quyết định không vì chúng mà giảm tốc độ vượt sông. Hắn đã phái hai trung đoàn đến khu vực trung tâm để làm nghi binh. Nhưng những tin tức nhận được hồi đầu buổi sớm, lúc hắn cùng với ban tham mưu chuyển sang bờ bên kia Kha-khin Gon, cũng đã làm hắn thất vọng trong một chừng mực nào. Từ hôm qua, pháo binh Nga đã phá hủy hơn bốn mươi chiến xa của hắn. Nếu Hồng quân chỉ phá hủy được độ mười hay hai mươi chiếc thì sau này, trong đám bạn hữu trong ban tham mưu của đạo quân Quan-đông, hắn sẽ có thể phê bình bộ Chiến tranh đã không biết hiện đại hóa những chiến xa và tăng cường vỏ thép của chúng một cách khá nhanh chóng. Nhưng với con số năm mươi chiến xa bị phá hủy trong những giờ đầu của trận đánh, hắn biết hắn sẽ phải trả lời với cấp trên về việc đó và hắn biết muốn tránh khỏi rầy rà cần phải đạt được một số thắng lợi chớp nhoáng và quyết định, tốt nhất là phá được những chiến xa Xô-viết.

Tuy tổn thất có đau đớn nhưng tình hình đối với Ca-mát-xu-ba-ra cũng có một khía tốt: rõ ràng là pháo binh có thể chặn được chiến xa tương đối dễ dàng. Vậy bốn trung đoàn pháo binh chuyển từ bên bờ kia sang cho phép viên tổng chỉ huy các lực lượng Nhật-bản hy vọng rằng sẽ đến lượt chiến xa Xô-viết bị chặn lại nếu các đơn vị này tiến công. Chỉ cần chuẩn bị cho chu đáo. Tinh mơ hôm đó, máy bay thám thính cho biết rằng những đơn vị thiết giáp Nga đã đến gần Ba-in Xa-gan và những lực lượng bộ binh gần nhất, cũng như pháo binh vẫn còn cách mặt trận sáu mươi cây số. Như thế là không lo gì những bộ phận này sẽ đến được trước ban đêm. Một cuộc tấn công của xe tăng không có bộ binh và pháo binh hỗ trợ là điều không thấy nói trong bất cứ một cuốn sách quân sự nào trên thế giới, và bên phía Hồng-quân chắc cũng sẽ không làm chuyện đó. Ca-mát-xu-ba-ra còn có cả một ngày trước mặt.

Một giờ trước, trinh sát Nhật tiến về phía Nam Ba-in Xa-gan đã vấp phải xe tăng Xô-viết. Ca-mát-xu-ba-ra không cho rằng sự việc đó có một tầm quan trọng đặc biệt, nhưng hắn cũng nhắc lại một lần nữa lệnh đã ra hôm trước: pháo binh và bộ binh phải chuẩn bị chống xe tăng, bằng cách bảo vệ đường qua sông trên một vành bán nguyệt lớn.

Rồi hắn ra lệnh chuyển sang nhanh hơn những lực lượng còn ở trên bờ sông phía đông. Vào lúc mười một giờ, những lực lượng này và những bộ phận đã chiếm lĩnh đầu cầu, được hệ thống phòng thủ chống xe tăng bảo vệ ở phía bắc và phía tây phải vượt qua trận tuyến của quân đội Xô — Mông và tiến về phía nam, dọc theo sông Khan-khin Gon, như vậy là lập tức cắt đứt được tất cả mọi liên lạc của địch và kẹp chặt nó trong một gọng kìm.

Trên mỏm núi Ba-in Xa-gan người ta đã đào hầm trú ẩn và dựng cho ban tham mưu hai gian lều lớn bằng lụa kép, màu ka-ki. Ở đó có thể nhìn xa vài chục cây số về phía đông. Dòng nước xanh của sông Khan-khin Gon chảy dài giữa lau sậy, cắt ngang bởi những cầu nổi trên đó quân Nhật vẫn còn tiếp tục vượt sang. Xa hơn, một vài dãy cồn ở giữa đã có vết bánh xe đi lúc đêm vạch thành một con đường. Người ta có thể nói là con đường đang bốc khói: đất khô nắng bốc lên từng đám bụi mù mịt đằng sau những chiếc xe vận tải nối tiếp nhau chạy trên quãng đường này.

Người ta nhìn rõ xa xa khói tỏa trên Gin-gin Xu-mê, nơi hôm qua ban tham mưu còn đóng; bảy giờ, theo như đã dự kiến trước trong mệnh lệnh, ban tham mưu đã đóng trên đỉnh núi Ba-in Xa-gan. Xa hơn nữa là những trái núi ăn ngang ra rìa dãy núi Đại Khin-gan. Đằng sau là Cáp-nhĩ-tân, San-sung và ban tham mưu của đạo quân Quan-đông, nơi tất cả mọi người, lúc này chắc đều cảm thấy thèm được như tướng Ca-mát-xu-ba-ra, trừ tên tổng chỉ huy U-ê-đa; hắn không ưa đi thăm mặt trận, nhưng ngược lại rất thích phỗng tay trên những thành tích của người khác và lúc này chắc cũng đã chuẩn bị sẵn sàng làm việc này rồi.

Tầm mắt nhìn không được xa lắm (độ hai hay ba cây số) trên những dốc núi Ba-in Xa-gan thoai thoải chạy về phía tây và phía bắc tạo thành những mỏm núi nhỏ cỏ mọc kín. Chiến xa Xô-viết lúc này đang tập trung sau những mỏm núi đó. Trinh sát báo tin đã trông thấy hai hay ba xe tăng nhưng về sau những chiếc xe ấy lại biến mất ngay.

Ở bên dưới, trên những cầu nổi và trên đường dốc đổ về phía Khan-khin Gon, tiếng cam nhông chạy ầm ầm, ì ạch bò lên dốc và phải hàng mấy chục bàn tay đẩy đằng sau. Lại một trung đoàn pháo binh nữa sang sông. Binh lính hối hả, thỉnh thoảng lại nhìn lên trời.

Mặc dù từ tinh mơ những khu trục Nhật-bản phủ kín trên bầu trời Ba-in Xa-gan, những phóng pháo Xô-viết đã tiến công vị trí đầu cầu, nhiều lần trút bom xuống những chỗ tập trung quân đông nhất, và đã làm thương vọng hơn hai trăm người.

Sau khi đứng mấy phút bên chiếc lều của mình, tướng Ca-mát-xu-ba-ra lên xe pho, cũng sơn đúng một mầu với mầu vải lều. Chiếc xe còn mới tinh; thời gian gần đây người ta vừa cung cấp loại xe này cho quân đội; bộ phận máy móc là của Mỹ, lắp cũng theo kiểu Mỹ, do xưởng O-da-ka phụ trách, chỉ khác là tay lái lắp bên phải, vì luật lệ giao thông trong những thành phố Nhật-bản quy định xe đi bên trái.

Hơi nhổm người trên đệm ngồi để liếc nhìn một cách khoan khoái trong chiếc gương nhỏ trên xe, khuôn mặt cạo nhẵn, vừa bình tĩnh vừa có vẻ khinh khỉnh của hắn, viên tổng chỉ huy Nhật-bản ra lệnh cho người lái xe lái một vòng quanh vành bán nguyệt phòng thủ chiến xa.

Ngay từ phút đầu, hắn nhận thấy rằng đêm và buổi sớm đã không bị bỏ phí. Người ta đã làm tốt nhất là khoảng những giờ cuối cùng gần đây sau khi hắn nhắc lại mệnh lệnh hôm qua. Trên tất cả trận tuyến, những xẻng đất tung tới tấp lên trời. Một vài khẩu pháo đã được bố trí trong những chiếc hầm sâu hình vành cung, để pháo có thể di động trên một đường vòng đến một trăm tám mươi độ. Trong những hướng người ta dự kiến có nhiều khả năng nhất là xe tăng sẽ tiến công, nhô lên những «túi»; đáy là những đơn vị gồm ba khẩu pháo, khẩu giữa bắn vào chiến xa trong lúc hai khẩu kia, bố trí ở hai bên sườn phía trước, vẫn im lặng và chỉ khi chiến xa đã «lọt túi», mới nhả đạn từ hai bên vào, cùng một lúc.

Ca-mát-xu-ba-ra nghĩ bụng khi nào trung đoàn cuối cùng, lúc này đương sang sông, leo được lên dốc Ba-in Xa-gan và chiếm lĩnh trận địa, số lượng pháo sẽ lên đến hơn một trăm năm mươi khẩu và hắn sẽ không còn ngại một cuộc tiến công nào của xe tăng nữa.

Bên những vị trí pháo, người ta đã đào những hầm sâu cho đại liên cỡ lớn. Việc di chuyển những khẩu đại liên ấy từ bên kia sông sang đã tiến hành chậm; bây giờ mới bắt đầu bố trí.

Giữa những khẩu đội và những khẩu pháo riêng lẻ đã đào xong những hố tròn cho những «thiện xạ» săn chiến xa. Trong những hố cá nhân đã có những người sẵn sàng chai xăng và sào tre dài khoảng năm thước, có gài mìn ở đầu. Những chiếc sào tre đó sẽ nhét mìn vào xích xe tăng. Ngoài ra còn có những hầm đào song song hai chiếc một, cách nhau khoảng hai mươi thước. Những lính ở trong hầm có nhiệm vụ khi tác chiến giữ hai đầu một sợi dây thép ở giữa có buộc mìn. Khi một chiếc xe tăng vào hành lang giữa hai chiếc hầm, chúng chỉ có việc kéo nhanh sợi dây để di chuyển mìn sang phía đường xe tăng đi.

Tất cả những cách thức bố trí này đã được thử thách trong những cuộc diễn tập mùa xuân năm trước ở vùng chung quanh Khai-la, trên một địa hình chọn lựa đặc biệt giống với địa hình vùng Ba-in Xa-gan. Bây giờ chỉ còn đợi thử thách trong thực tiễn.

Ca-mát-xu-ba-ra nhìn thấy mặt nhiều tên lính tái nhợt. Những chuẩn bị tỉ mỉ đã chỉ rõ nguy cơ đang đe dọa chúng lớn đến nhường nào. Nhưng hắn vẫn cố nghĩ «Tại đêm qua trời lạnh và khá nhiều đứa có lẽ là chỉ bị rét cóng, thế thôi».

Đã trên đường về lều chỉ huy, Ca-mát-xu-ba-ra còn dừng lại trước một khẩu đội cao xạ, loại bắn nhanh, kiểu mới, từ Đức gửi sang, coi như một cử chỉ thân thiện sau khi hiệp ước chống Quốc tế cộng sản được ký kết.

Máy bay nhung nhúc trên trời, những khẩu cao xạ này chẳng thiếu gì việc làm, nhưng Ca-mát-xu-ba-ra ra lệnh cho tên chỉ huy chuẩn bị trường hợp phải nổ súng vào chiến xa hay vào bộ binh của đối phương.

Về đến lều, Ca-mát-xu-ba-ra liên lạc ngay bằng điện thoại với trung tướng Y-át-xu-ô-ca ở bên bờ phía đông.

Y-át-xu-ô-ca báo cáo vắn tắt bằng một giọng bực mình là hắn đã chiếm lĩnh trong khu vực trung tâm thêm hai quả đồi nữa, nhưng hắn đã bị những tổn thất quan trọng do pháo binh Xô-viết gây nên khiến hắn không thu được thắng lợi quyết định.

Bỏ ống nói xuồng, Ca-mát-xu-ba-ra mỉm cười vì thấy Y-át-xu-ô-ca bực bội; hắn không thích tên tướng được thăng cấp quá nhanh này. Và không phải tình cờ mà hắn phân công cho Y-át-xu-ô-ca chỉ huy những lực lượng phụ trách nhiệm vụ thứ yếu, làm nghi binh. Hắn không muốn san sẻ chiến thắng với Y-át-xu-ô-ca.

Lúc ấy là mười giờ hai mươi phút. Một phút nữa, thiếu tướng Cô-bay-át-xi, chỉ huy lực lượng xung kích, sẽ phải báo cho hắn biết là y đã sẵn sàng chọc thủng tuyến phía nam. Quả vậy, trên đồng hồ kim chỉ giây chưa đi hết một vòng đã thấy Cô-bay-át-xi đi vào lều và đưa hai ngón tay lên chiếc vành mũ tí xíu của hắn. Nhưng cùng một lúc tiếng ầm ì của những chiến xa mở hết máy rộ lên từng hồi nghe cứ to dần và vang lớn, rõ mồn một.

*
* *

Đúng mười giờ ba mươi phút buổi sớm binh đoàn xe tăng của Xa-rít-sép, có sư đoàn thiết giáp Mông-cổ hỗ trợ, cùng một lúc tấn công theo ba hướng: Tây-bắc, Bắc và Nam — vào tuyến phòng ngự của quân Nhật bố trí theo hình bán nguyệt.

Vào lúc đó không những Ca-mát-xu-ba-ra và Cô-bay-át-xi, mà tất cả sĩ quan và binh lính Nhật đã vượt qua Khan-khin Gon, đều nghe thấy tiếng rú ầm ầm của một trăm năm mươi động cơ xe tăng.

Đứng trên một cao điểm, nhìn những xe tăng đi xa và mất hút ngay sau những mô đất, Xa-rít-sép mỗi lúc một cảm thấy ân hận hơn.

Ông cũng biết rằng tự mình không nên tham gia ngay vào cuộc tấn công, không phải chỉ vì trận đánh mới bắt đầu, vả lại sau khi nhận được những tin tức đầu tiên, đứng trên đồi quan sát này mà truyền những mệnh lệnh mới đi còn dễ dàng hơn là đứng trên pháo tháp một chiếc xe tăng nhiều. Ông cũng hoàn toàn hiểu rằng, nếu tình hình đòi hỏi sự can thiệp của chính bản thân ông và của đại đội xe tăng ông để lại dự bị, đứng trên đài quan sát này mà quyết định phải tiếp viện về phía nào cũng sẽ dễ dàng hơn.

Và sau hết, ông nhớ là đồng chí tổng chỉ huy đã ra lệnh cho ông phải đứng ở trên đài quan sát này và bây giờ không phải là lúc thảo luận, làm trái mệnh lệnh đó được.

Song nhìn theo đoàn xe tăng của mình đang xông vào cuộc tấn công, ông cảm thấy một nỗi đau xé nhói buốt đến độ không thể tự chủ được; đưa tay lên vành mũ, ông nói với đồng chí tổng chỉ huy đứng bên cạnh, giọng khàn khàn:

— Thưa đồng chí tổng chỉ huy, xin đồng chí cho phép tôi được tham gia cuộc tiến công phía sườn bên trái. Chính về phía đó, tình hình có thể trở nên hiểm nghèo.

Những lời như thế, trước và sau ông, các sĩ quan đều đã nói trong những phút tương tự với cấp trên của họ. Nếu chỉ có một mình Xa-rít-sép ở đài quan sát thì kinh nghiệm, lương tri và những yêu cầu của chiến thuật quân sự sẽ ngăn ông không được rời khỏi đây. Nhưng bên cạnh ông lại có đồng chí tổng chỉ huy. Đứng cạnh như vậy, Xa-rít-sép cảm thấy mình không thoải mái lắm, ông ao ước được đi ra xa đồng chí tổng chỉ huy, càng nhanh càng hay, lên tiền tuyến, hay lao vào chiến đấu. Ông đề nghị cho cá nhân mình được tham gia cuộc tiến công, cũng là một cách trút lên vai đồng chí tổng chỉ huy trách nhiệm phải lạnh lùng chú ý đến tất cả mọi chi tiết của tình hình và chỉ dành lại cho mình lòng dũng cảm và sự hăng say.

Quay về phía Xa-rít-sép, đồng chí tổng chỉ huy nhìn ra xa và, không giấu diếm vẻ khó chịu, đồng chí lạnh lùng nói, giọng bình tĩnh nhưng nghiêm khắc:

— Trước hết, tôi sẽ không tăng binh đoàn anh lên làm trung tâm của vũ trụ. Tôi không hề có ý định ở lại đây thay anh. Tình thế có thể đòi hỏi tôi phải có mặt ở nhiều địa điểm khác, Hai là, ở sườn trái anh đã có chính ủy binh đoàn (thực thế, Goóc-đi-ép-xki vừa đi tiến công với tiểu đoàn sườn trải); ba là, bây giờ cuộc tiến công vừa mới bắt đầu, nếu anh tin chắc là ở sườn trái một tiểu đoàn không đủ để bảo đảm thắng lợi, thì anh hãy tiếp viện thêm cho họ. Nếu anh tin chắc như vậy — đồng chí tổng chỉ huy nhắc lại giọng hơi mỉa mai — vì như tôi chẳng hạn, thì tôi lại tin chắc chỉ là chính anh muốn tự mình đi đến đấy.

Nói xong, đồng chí tổng chỉ huy chẳng để ý đến Xa-rít-sép nữa, đồng chí ngồi xuống chiếc ghế xếp bằng vải bao giờ cũng mang theo trong xe, đeo kính vào và trải một chiếc bản đồ lên trên đùi.

Đồng chí đáng lẽ còn trả lời Xa-rít-sép bằng những lời nghiêm khắc lắm, không những chỉ vì bản tính đồng chí là một người sỗ sàng và đôi lúc còn muốn tỏ rõ cho mọi người biết nữa, mà còn vì đồng chí đã tham gia Nội chiến trong cùng một trung đoàn với Xa-rít-sép, đồng chí biết Xa-rít-sép từ lâu, và thấy mình có một tình cảm bè bạn thật sự đối với người chỉ huy binh đoàn xe tăng này. Tính tổng chỉ huy thích biểu lộ tình bè bạn đó bằng một thái độ hết sức nghiêm khắc trong tất cả mọi việc có dính líu đến công tác. Nhưng lần này, ông tự chủ được vì ông hiểu Xa-rít-sép đang vô cùng lo ngại cho binh đoàn của ông ta. Tổng chỉ huy ngoài mặt tuy vẫn tỏ ra hết sức bình tĩnh nhưng bên trong ông còn lo ngại cho binh đoàn này hơn Xa-rít-sép nhiều và điều đó làm ông bực mình.

— Điều đáng buồn là bản đồ của bọn Nhật còn chính xác hơn bản đồ của chúng ta — tổng chỉ huy vừa nói vừa cầm lấy từ tay sĩ quan tùy tòng tấm bản đồ của đối phương lọt vào tay quân đội Xô-viết chiều hôm trước; ông đối chiếu trên hai bản đồ những ghi chú về khu vực Ba-in Xa-gan và nói tiếp — Xem bản đồ này có thể cả quyết là bọn chúng đã lợi dụng những vụ lộn xộn ở biên giới để cho máy bay chụp ảnh. Tôi cho rằng quãng đồng lầy nhỏ này thấy ghi trên bản đồ của chúng mà không thấy ghi trên bản đồ của ta là có thật ở phía sườn bên trái.

Xa-rít-sép vừa nhìn cả hai bản đồ vừa nói:

— Dù sao, phạm vi hoạt động dự kiến cho tiểu đoàn ở sườn trái tiến công cũng ở cách đây nửa cây số.

— Ngoài phạm vi hoạt động dự kiến trước cuộc tiến công, tổng chỉ huy vừa nói vừa đứng dậy, còn có một cái khác mà không ai có thể dự kiến trước được: là khí thế sôi nổi của cuộc chiến đấu, và trong trường hợp chúng ta, của cuộc chiến đấu đầu tiên. Đồng chí phái ngay một xe tăng đuổi theo truyền lệnh, trường hợp nào cũng không được vượt qua chỗ miếu đổ.

Xa-rít-sép đi ra cách đấy mấy bước để ra lệnh, còn tổng chỉ huy đứng một mình. Vài giây sau. đồng chí thấy một chiến xa liên lạc loại nhỏ đến đỗ trước mặt. Ác-tê-mi-ép bụi phủ kín đến tận lông mày, nhảy xuống đưa cho tổng chỉ huy một bọc giấy. Từ bờ phía đông, tham mưu trưởng báo cáo rằng, chấp hành mệnh lệnh của tổng chỉ huy, ông ta đã rút một sư đoàn pháo binh khỏi trận đánh và chuyển đến sườn phía trái. Đến mười giờ bốn mươi nhăm, lúc xe tăng bắt đầu tiến công, pháo binh sẽ từ bờ sông bên kia, nã đạn vào những chiếc cầu nổi của quân Nhật và vào sườn phía đông núi Ba-in Xa-gan. Nhưng tham mưu trưởng cùng viết thêm là bắt buộc phái bắn ở tầm giới hạn và như thế là sẽ không được bảo đảm chính xác lắm.

— Cũng không sao. Miễn là có bắn — tổng chỉ huy nói to như không phải ông đang đọc bản báo cáo mà là đang nói chuyện với tham mưu trưởng bằng điện thoại; ông ngước đôi mắt nghiêm nghị nhìn đại úy đang đứng nghiêm trước mặt, hỏi — Liên lạc đâu? Truyền đi là nếu...

— Xin phép được báo cáo với đồng chí là chính mắt tôi đã nom thấy liên lạc lúc ở cách đây một cây số, họ sẽ đến đây trong vải mươi phút nữa — Ác-tê-mi-ép nói nhanh, anh bối rối vì dù phải cắt lời đồng chí tổng chỉ huy, nhưng vì thấy điều mình nói là quan trọng nên anh nhất định nói.

— Nếu thế thì anh ở lại đây — tổng chỉ huy chỉ trả lời ngắn ngủn có thế rồi quay về phía những xe tăng vừa biến mất, lắng tai đợi nghe những tiếng súng đầu tiên.

Tính khoảng cách và tốc độ của xe tăng thì chỉ mười phút nữa cùng bọn Nhật sẽ phải bắt đầu nổ súng, nếu chúng không giữ được thái độ bình tĩnh cần thiết cứ để xe tăng tiến đến gần sát phòng tuyến của chúng. Tổng chỉ huy hy vọng rằng chúng sẽ không bình tĩnh được như vậy.

Sớm hôm đó, khi nhận được tin báo có nhiều lực lượng quân Nhật vượt sông sang bờ phía tây Khan-khin Gon, ông đã nhìn thấy rõ ngay âm mưu của chúng định trước tiên chiếm lấy núi Ba-in Xa-gan rồi tiến theo dọc bờ sông phía tây để bao vây các lực lượng Xô-viết trên bờ sông. Ông tin chắc là mình đã nhận định đúng, cũng như tin chắc là mình đã có quyết định duy nhất đúng trong trường hợp hiểm nghèo này khi ra lệnh cho các đơn vị xe tăng không ngừng lại nghỉ, cứ thế độc lực xông vào xô quân Nhật xuống sông Khan-khin gon. Nói tóm lại là không chờ bộ binh cũng như pháo binh gì hết. Tổng chỉ huy đã tận dụng mọi khả năng của của mình để trợ lực thêm cho cuộc tiến công này của xe tăng: pháo sẽ từ bờ sông bên kia bắn sang, và tất cả lực lượng không quân ông có trong tay sẽ cất cánh và tập trung trên Ba-in Xa-gan. Tất cả các đơn vị đang hành quân ra mặt trận đều nhận được lệnh phải tranh thủ tiến hết sức gấp.

Ông cũng hoàn toàn thấy rõ trách nhiệm mình phải gánh lúc quyết định như vậy, nhưng mỗi một giờ chậm thêm là một giờ cho phép quân Nhật mở rộng và củng cố trận địa trên bờ phía tây; tổng chỉ huy tự nhủ: tác dụng bất ngờ sẽ bù vào chỗ liều tay; hơn nữa những người, những xe tăng vừa lao vào cuộc tiến công lại là những con người Xô-viết, những xe tăng Xô-viết: đặt trên bàn cân. những nhân tố đã tính đến cùng phải là những nhân tố quyết định.

Về mặt kỹ thuật, ông tôn trọng sức mạnh của quân đội Nhật-bản, ông biết rằng trong các trận đánh vẫn thường có những thay đổi và những lầm lẫn và ngay hôm nay cũng có thể xảy ra. Nhưng ông vẫn cảm thấy không thể nào nghi ngờ, dù chỉ trong một tích tắc, tính chất hơn hẳn cuối cùng người lính Xô-viết so với người lính Nhật, cũng như không thể đột nhiên tin rằng chế độ tư bản lại hơn hẳn chế độ Xô-viết.

Những tin tức do máy bay truyền xuống nhấn mạnh rằng mặc dù quân Nhật đã hối hả đào những hầm trú ẩn ở đầu cầu, hàng ngũ của chúng vẫn còn rất lộn xộn: người và xe cộ tập trung đông đến độ hầu hết những quả bom thả xuống đều trúng địch. Những tin tức đó đóng một vai trò chủ chốt trong quyết định, chuyển ngay sang tấn công.

Tất cả cho phép người ta nghĩ rằng nói chung, quân Nhật rõ ràng là có chuẩn bị chờ đợi một cuộc tiến công, nhưng tuyệt đối không phải một cuộc tiến công ngay tức khắc; chúng cho rằng xe tăng còn phải đợi bộ binh mới dám hành động. Trong những trường hợp dồn dập một lúc như vậy, phải cho xe tăng tiến công ngay, không cần đợi bộ binh nữa.

Đến Mông-cổ bằng máy bay mấy ngày gần dây, vừa mới kịp đi duyệt các đơn vị và làm quen với các địa hình và nắm tình hình, đồng chí tổng chỉ huy, mười chín năm sau Nội chiến ngày hôm qua lại nghe thấy đạn rít trên đầu, lại nhìn thấy những cảnh thương vong, nghe những báo cáo như mười chín năm về trước của những người vừa mới nhìn thẳng vào một cái chết.

Đồng chí rất hiểu rằng người ta ai cũng sợ chết, rằng can đảm không phải là hành động không sợ hãi mà là vượt ra ngoài sợ hãi, rằng dũng cảm là chấp hành mệnh lệnh một cách nghiêm chỉnh, coi thường nguy hiểm, và phẩm chất anh hùng chính là cái bước tiến thêm về phía cái chết, đồng chí cũng biết rõ ràng người chấp hành mệnh lệnh từng chữ, là người hoàn thành nhiệm vụ một cách tự do khi tự quyết quyết định cần hay không cần phải tuân theo tinh thần của những mệnh lệnh ấy.

Từ ngày hôm qua, đã nhiều lần đồng chí nhận thấy ở những sĩ quan và chiến sĩ cái phẩm chất anh hùng, cái tinh thần anh dũng đó. Đồng chí luôn luôn tin chắc sẽ như vậy, nhưng niềm tin vững chắc đó được thực tế chiến đấu xác nhận lại tăng thêm một sức mới. Biết rằng đẩy lùi, như hôm qua, những cuộc tiến công chính diện còn dễ dàng hơn là đè bẹp và hất xuống sông một sư đoàn bộ binh và nhiều trung đoàn pháo Nhật, và lúc này khi các chiến sĩ đã được thử thách trong chiến đấu, đồng chí không những tin rằng có thể thu được một số kết quả nào đó, mà còn có cơ đại thắng nữa.

Tổng chỉ huy tin tưởng như thế vì bản thân ông cũng là một trong số những người đã từng leo dần, từ thấp đến cao, những cấp bậc trong đời sống nghiêm khắc và dân chủ của Hồng quân, và bản thân ông cũng đã từng sống những hoàn cảnh mà hiện nay hầu hết những người dưới quyền ông, các chiến sĩ, các hạ sĩ và sĩ quan, từ chỉ huy trung đội đến chỉ huy trung đoàn đang trải qua.

Kinh nghiệm đó càng làm ông thêm tin ở các cán bộ và chiến sĩ ấy như tin chính bản thân mình.

Nghĩ đến tất cả những cái đó một lần cuối cùng, tổng chỉ huy nhớ lại một tuần trước Xta-lin đã triệu tập đồng chí với nhóm sĩ quan cao cấp mà công tác vừa bị thay đổi vì tình hình căng thẳng ở Viễn-đông. Nhớ lại lúc đó, đồng chí tưởng tượng như lúc này đồng chí đang đứng trước Xta-lin và lần đầu tiên trong đời, đồng chí báo cáo trực tiếp điều quyết định vừa rồi với Xta-lin.

Phải, đồng chí có thể không sợ sệt nhìn thẳng vào mặt Xta-lin, mà báo cáo quyết định vừa rồi.

Đồng chí nói với Xa-rít-sép khi ông ta trở về:

— Địa hình không tốt lắm.

Địa điểm hai người đang đứng cũng như cả một vùng lân cận, không có một địa điểm nào có thể dùng làm đài quan sát tốt được. Xe tăng bị một dãy đồi nhỏ che khuất. chỉ có thể lại nhìn thấy được khi lên tới trên đỉnh núi Ba-in Xa-gan.

— Chính vì thế mà tôi đề nghị… — Xa-rít-sép nói giọng hơi ngập ngừng, ông muốn trở lại vấn đề hồi đầu câu chuyện.

Trước mặt hai người, phía chân trời. hàng loạt tiếng nổ vang lên cùng một lúc, đất rung chuyển liên tiếp nhiều lần và không khí âm vang tiếng nổ rền như tiếng sấm từ xa vọng lại. Ngay lúc đó, xe tăng hiện ra giữa những tiếng nổ, nhìn xa nên chỉ bé xíu. Những đám nổi lại bốc tung lên như một bức thành chung quanh đám xe tăng, mặt đất lại rung động liên tiếp.

Một phút sau, hai người lại nghe thấy một loạt tiếng nổ thứ ba nữa, lần này ở xa hơn chỉ hơi nghe rõ. Nhìn vào đồng hồ, đồng chí tổng chỉ huy không nói gì, đồng chí thấy tham mưu trưởng đã theo đúng thời gian định trước, pháo từ phía đông bắt đầu bắn vào đám quân Nhật đang qua sông.

Chỉ huy trưởng binh đoàn mỗi lúc một cảm thấy nỗi thèm khát cháy bỏng muốn đi về phía trước, không muốn đứng ở đài quan sát này nữa. Mặt ông lộ rõ một niềm đau khổ quá nhức nhối về số phận những chiến sĩ và những chiếc xe tăng của binh đoàn ông, thông cảm đồng chí tổng chỉ huy lặng lẽ đặt bàn tay nặng nề lên vai ông ta và nói:

— Xa-rít-sép, biết tính sao! Chúng ta được đào tạo trong suốt hai mươi năm trời là để cho giờ phút này.

Chính tổng chỉ huy cũng vừa nghĩ rằng quân Nhật có nhiều pháo và binh đoàn, không có bộ binh trợ lực, sẽ bị tổn thất rất nặng. Đồng chí biết và chấp nhận điều đó, hoàn toàn với đầy đủ ý thức. Đồng chí gánh trách nhiệm của toàn bộ sự việc hay đúng hơn trách nhiệm của một sự việc: chiến thắng, chiến thắng sẽ biện bạch cho những tổn thất mà do quyết định của đồng chí, đồng chí đã vì cần thiết bắt binh đoàn Xa-rít-sép phải chịu. Quả vậy, không chiến thắng, những tổn thất đó không thể tha thứ được. Nhưng đồng chí tin ở thắng lợi và tin chắc là mình đã hành động đúng.

Xa-rít-sép cũng tin ở thắng lợi, nhưng ông không có dưới quyền mình cả tập đoàn quân mà tình hình chung lúc này lệ thuộc vào khả năng của binh đoàn, qua những tổn thất có thể xoay chuyển cục diện trận đánh. Ông chỉ có một binh đoàn ấy, binh đoàn mà ông biết nhóm chiến sĩ phụ trách từng chiếc xe tăng mới, và chính những chiến sĩ đó những chiếc xe tăng đó lúc này đang hy sinh dưới làn đạn của pháo binh Nhật. Nhiều cột khói đen đặc sệt đã bốc cao ở phía chân trời, ông không thể lẫn nó với cái gì khác được, đúng là những chiếc xe tăng của binh đoàn ông đang bốc cháy. Ông đã cùng đồng chí tổng chỉ huy chuẩn bị trận đánh, cùng chia xẻ niềm tin ở thắng lợi, và cũng như đồng chí ấy, ông cũng đã cố gắng nhìn thấy trước những tổn thất nhưng, dù sao ông vẫn cảm thấy đau đớn không thể chịu được.

Tin chắc quyết định của mình là đúng, nhưng đồng chí tổng chỉ huy cũng hiểu tâm trạng của Xa-rít-sép. Vẫn đặt tay trên vai Xa-rít-sép, đồng chí nói:

— Tôi đã ra lệnh cho đồng chí tham mưu trưởng phải trực tiếp chịu trách nhiệm chuyển đến cho bộ binh tất cả những phương tiện chuyên chở có trong tay để ít nhất tiểu đoàn tiểu đội có thể có mặt ở đây trong vài giờ nữa. Binh đoàn thiết giáp thứ bảy cũng sắp đến. Tôi hy vọng nó sẽ tới vào lúc ba giờ chiều.

Xa-rít-sép ngước cặp mắt biết ơn nhìn đồng chí tổng chỉ huy. Suốt buổi sáng hôm nay, ông vừa cảm thấy sung sướng vừa bực mình vì có đồng chí bên cạnh. Cuối cùng, giữa hai tình cảm đó ông chọn lấy một: ông thấy sung sướng vì đã có đồng chí tổng chỉ huy ở bên.

— Ra lệnh cho xe tăng của đồng chí lại gần đây, đồng chí tổng chỉ huy vừa nói, mắt vừa đăm đăm nhìn về phía chân trời đen ngòm khói đạn. Đồng chí trèo lên chiến xa, còn tôi sẽ đi xe theo sau. Chúng ta tiến về phía trước.

Đồng chí lấy tay chỉ về phía một ngọn núi ở cách chỗ hai người đang đứng một cây số.

*
* *

Ba tiểu đoàn xe tăng bao vây quân Nhật ở phía Tây-bắc và phía Nam, đã chọc thủng những phòng tuyến địch, dùng đại bác tiêu diệt và nghiến nát đại bác của địch, lăn trên các hầm trú ẩn và các ổ đại liên; nhiều xe tăng đã bị bốc cháy. Tiểu đoàn của Cli-mô-vít, tiến công mười phút sau các tiểu đoàn bạn. mới chỉ đến gần phòng tuyến của quân Nhật thuộc khu vực trung tâm, đang chìm trong một không khí im lặng kinh khủng.

Đứng trong pháo tháp, nắp xe để mở, Cli-mô-vít là người đầu tiên leo lên đỉnh một quả đồi nhỏ, từ đó anh nhìn ngay thấy chằng chịt cả một bàn cờ những ụ đất nhỏ màu xanh lá cây, những khẩu pháo của bọn Nhật ngụy trang dưới lau sậy, và cỏ.

Rút những lá cờ hiệu ở trong bốt ra, anh phất nhanh trong không khí để ra lệnh: «Làm như tôi», rồi đậy nắp thép trên đầu xuống. Qua màu xanh nhạt của kính xe tăng, những khẩu pháo Nhật lại trông như những đợt sóng bình thường của một khoảng đất phủ cỏ. Xe tăng, mỗi lúc một tiến gần, nhưng đại bác vẫn thấy im lặng.

Cli-mô-vít chĩa nòng súng vào một ụ đất gần nhất; toàn bộ cơ thể anh lúc này căng thẳng và bận rộn. Ngồi trong xe tăng đang chạy với tốc độ giới hạn, một chân để trên bàn đạp, anh nhìn mục tiêu qua máy ngắm mà anh luôn luôn điều chỉnh lại, cả hai tay điều khiển những bộ phận giúp cho hệ thống kính nhòm chuyển động theo hướng thẳng đứng hay xoay vòng. Vừa điều khiển những bộ phận đó, anh vừa lẩm nhẩm đếm đến mười.

Anh bỗng nghĩ nhanh chóng kỳ lạ đến những điều tản mạn nhất chẳng có gì làm cho mạch lạc với nhau, nếu không phải cảm giác của sự nguy hiểm chết người, sức mạnh duy nhất có thể làm cho chúng theo nhau tiếp diễn ra như vậy trong óc anh. Anh nghĩ thầm xe tăng của đồng chí trưởng ban tham mưu tiểu đoàn đang đi cạnh xe anh, phía bên phải, và nếu có việc gì xảy ra, Xi-nít-xin sẽ thay anh chỉ huy đơn vị; trung úy Óp-sin-ni-cốp mới chỉ là một tay xạ thủ trung bình và cần phải theo dõi xem lúc chiến đấu tình hình sẽ ra sao; anh nghĩ dù thế nào Li-u-ba cũng sẽ không trở về với mẹ, chị thà ở vậy một mình, anh nghĩ đến tấm ảnh vợ anh để quên trong túi một chiếc áo khác. Anh hình dung thấy lại ngôi nhà gửi trẻ nơi anh đã được nuôi nấng, và bức tranh vẽ những chiến sĩ thủy quân ném lựu đạn vào một chiếc xe tăng «Ri-các-đô của quân đội Anh»; anh nghỉ thầm cần phải rút súng lục ra khỏi bao và nhét nó vào túi áo da; và cuối cùng anh thấy trời nóng quá. Sau hết Cli-mô-vít nhớ ra rằng địa hình làm sai lạc tầm xa lúc ngắm và anh ân hận đã không báo trước cho cả tiểu đoàn biết điểm này trước khi tiến công. Giữa lúc đó anh lẩm nhẩm: anh dậm chân vào bàn đạp. Mô đất xanh nứt tung ra làm hai. Một cột khói bốc lên trời.

Cli-mô-vít thấy trong mình trảo lên niềm hạnh phúc chớp nhoáng, đặc biệt, không gì có thể so sánh được, chỉ ngoài chiến trường người ta mới cảm thấy, nhưng ngay lúc đó ngực anh va vào quy-lát đại bác, lưng và đầu anh va vào vỏ thép của xe tăng. Chiếc xe bị lắc mạnh rồi đứng hẳn lại.

Đột nhiên không còn nhận ra được đồng chí chiến sĩ bắn súng máy trên tháp xe nữa; đầu bê bết máu, mặt dập nát nom kinh khủng, anh ta lăn từ chỗ ngồi, và giáng cả sức nặng mềm nhũn của cơ thể anh xuống đầu Cli-mô-vít.

Sau khi lấy tay áo lau vết máu trên mặt, Cli-mô-vít nhìn xuống chân và thấy đồng chí lái xe đang ngồi, hai tay buông thõng, mặt gục vào tay lái. Lưng anh ta nhũn quá, không chút nhúc nhích, Cli-mô-vít hiểu rằng anh ta cũng bị hy sinh rồi, và anh ngồi tụt xuống đáy xe.

Xác của người xạ thủ vẫn đè nặng trên lưng Cli-mô-vít. Anh quay người trở lại cho chiếc xác lăn xuống. Động cơ không chạy nữa. Im lặng kỳ lạ trong xe.

Xti-ô-pa Xi-mô-li-a-cốp, người lái xe, có một lỗ nhỏ đen sì trên gáy, ngay sát vành mũ. Anh bị chết vì một mảnh đạn ô-buy văng phải. Vừa lầu bầu một lời rủa, Cli-mô-vít vừa lấy sức đẩy xác anh ta vào thành xe để lấy một chỗ ngồi trên ghế. Rồi cúi xuống, anh nhấc chân người chết, cứng đờ trên bàn đạp ra chỗ khác.

Ngồi vào mép ghế rồi, anh tìm được cách cho chân lên bàn đạp. Anh chạm vào xtác-lơ⁽¹⁾, xtác-lơ chuyển động. Anh mở máy và cho rú ga. Chiếc xe tăng lắc lư, xích nghiến ken két.

⁽¹⁾ Bộ phận để mở cho máy chạy.

Mới chỉ có một phút trôi qua từ giây lát hạnh phúc tột độ Cli-mô-vít cảm thấy sau khi anh bắn có một phát mà phá hủy được một khẩu pháo của quân Nhật cho đến lúc anh lấy vai thúc gạt thi hài người lái xe tăng sang một bên để lấy chỗ ngồi, và cho xe chạy, chiếc xe trong đó chỉ có một mình anh với hai xác chết.

Người lái xe, Xti-ô-pa Xmô-li-a-cốp và người bắn súng máy trên tháp xe, Di-bin, giây lát trước đây có cùng với Cli-mô-vít một quá khứ và một tương lai chung, nay đã không còn nữa: họ để anh ở lại một mình. Đạn đã phá một lỗ thủng lớn trên tháp xe, vô tuyến điện không dùng được nữa, đại bác và súng máy không bắn được nữa, Và dù có còn nguyên không suy xuyển. anh cũng không thể nào có một mình mà vừa bắn súng vừa lái xe được.

Khi anh dận ga, chính Cli-mô-vít cũng không biết rồi mình sẽ làm gì. Anh tiến về phía trước do sức mạnh của quán tính chi phối. Nhưng ngay phút sau anh nhìn thấy qua lỗ ngắm phía trước chiếc xe tăng số 4, xe của Xi-nít-xin, đã vượt anh và lúc này đang cháy ở cách anh một trăm thước. Xi-nit-xin đáng lẽ có thể và phải thay anh, đang chết cháy. Nhìn chiếc xe tăng của anh ta bốc lửa, Cli-mô-vít hiểu anh không còn được lựa chọn. Chỉ có mỗi một cách là tiến lên phía trước.

Lúc mở đầu cuộc tấn công anh đã ra hiệu «Làm như tôi». Xe tăng của anh không cháy. Chẳng có người nào ở trên đời này biết rằng anh có một mình với hai xác chết và anh không thể bắn được. Ngược lại. chiến sĩ của anh sẽ phản ứng thế nào khi xe tăng của anh — xe tăng dẫn đầu với số 3 sơn trắng trên tháp lại quay lại và rút lui? Vượt các xe tăng khác, đang đi chậm lại để bắn. Cli-mô-vít, súng máy và pháo vẫn câm lặng, cho xe chạy bốn mươi cây số một giờ lao vào tuyến đầu của những vị trí pháo Nhật, xô vào một khẩu bên cạnh của một trong những «túi» hình tam giác. Cli-mô-vít cho xe lăn trên bệ súng, và chỉ vừa kịp nhìn thấy một tên Nhật từ dưới hầm nhảy lên ngã lăn dưới xích xe; với cùng một tốc độ, anh phỏng được một trăm thước nữa thì vỏ thép bị một phát đạn; xe lại lăn trên một khẩu pháo khác, ngoặt sang bên để tránh một chiếc sào tre đầu buộc mìn từ dưới hầm đưa lên và leo một quả đồi nhỏ trên có đặt một khẩu đội cao xạ. Bọn pháo binh Nhật cuống cuồng điều chỉnh máy để có thể bắn nằm ngang, nhưng không kịp, Cli-mô-vít đã lao tới; trông thấy xe tăng đến gần, chúng vắt chân lên cổ chạy thẳng.

Cli-mô-vít lái xe cho lăn lên trên một khẩu pháo lật đổ nó cùng với tất cả bệ súng — Quay đằng sau, anh nghe thấy đuôi xe tăng vừa lật đổ một cái gì nữa, và anh hiểu đây là khẩu thứ hai. Anh lái vòng và đi về phía khẩu thứ ba; không nhìn thấy một khẩu thứ tư ở bên cạnh, anh đi về phía một cái khe bên trong anh nhìn thấy có nhiều xe vận tải và một chiếc xe con, che lấp sau một đường dốc và có lưới ngụy trang, xích xe nghiến ken két trên bệ súng vùi trong cát.

Cứ cho xe chạy giật lùi, anh lần lượt nghiến nát cả ba chiếc xe vận tải. Dưới sức đẩy của cả khối thép xe tăng, chiếc xe con lăn kềnh trước Cli-mô-vít. Hai bánh thụt xuống một đường hầm, Cli-mô-vít cảm thấy rõ ràng chiếc xe tăng của mình rướn lên và san phẳng chiếc xe dưới dây xích.

Ngay gần đấy, trên sườn núi, lúc này thấy nhô lên một cái lều vải lớn màu xanh lá cây. Anh lao thẳng xe tăng về phía đó, nhưng hai tên Nhật, tay cầm chai xăng từ một chiếc hầm nhảy lên. Một tên ném vội, chai xăng rơi cách xa xe tăng. Tên thứ hai, lăm lăm cầm chai xăng trong tay, bò lên để ném về phía sau xe.

Cli-mô-vít lái ngoặt thật nhanh một lần nữa nhưng không đổi hướng được. Anh lái về phía lều, nhưng xe không lao vào lều mà móc vào những chiếc cọc đóng xuống đất, dây xích kéo rê tấm vải lều theo đằng sau.

Chỉ một giờ sau anh mới ra khỏi trận; anh cảm thấy mình sắp sửa ngất đi. Sờ tay lên đầu, anh hiểu rằng anh bí thương ngay từ lúc bắt đầu và máu đông lại trên một anh không phải chỉ là máu của Di-bin, mà chính là máu anh nữa.

Anh đến một địa điểm, ở đó một xe vận tải đang hối hả tiếp tế đạn dược cho bốn chiếc tăng khác.

Cố lấy hết nghị lực một lần cuối cùng, anh mở nắp tháp lúc này hình như nặng một cách không thể tưởng được, ra khỏi xe và ngồi xuống bãi cỏ.

Trận đánh vẫn rền vang xa xa. Trên trời, máy bay trút hết loạt bom này đến loạt bom khác xuống các vị trí của quân Nhật. Người ta nghe thấy những tiếng nổ và những phát đại bác mau và gọn của xe tăng.

Một kỹ sư phụ trách ban kỹ thuật của tiểu đoàn, đầu trần, người ướt sũng mồ hôi, áo bê bết dầu mỡ chạy đến, theo sau là Tê-ren-chi-ép, chỉ huy đại đội hai, đang ở đấy đợi tiếp tế. Tê-ren-chi-ép mặt đen ngòm bồ hóng và tay trái buộc băng rất bẩn; người ta đã cắt tay áo da và tay áo quân phục của anh.

— Trông cậu như một tên ăn mày — Cli-mô-vít nói, chính anh cũng ngạc nhiên vì câu nói đùa của mình. Rồi anh quay lai nói với kỹ sư — Anh hãy xem giúp khẩu đại bác và khẩu đại liên và kéo hộ mấy người ra khỏi xe. Hai chiến sĩ của tôi bị hy sinh cả rồi.

Kỹ sư rùng mình, nhưng không nói gì và đi về phía xe tăng.

— Thế mà mình cứ tự hỏi mãi sao cậu lại không bắn — Tê-ren-chi-ép nói vừa ngồi xuống đất bên cạnh Cli-mô-vít. Cli-mô-vít không trả lời. Vẫn ngồi, hai tay chống xuống đất trong khi người y tá ngồi xổm bên cạnh, thoạt tiên cắt tóc anh rồi băng lại vết thương, buộc quanh đầu và vòng qua cằm một lượt băng chặt khít. Anh nghĩ thầm, trận đấu vẫn còn tiếp tục, anh cần phải trở lại ngay. Anh nhìn kỹ sư và hai chiến sĩ xe tăng nữa vừa chạy đến giúp sức kéo xác Xti-ô-pa và Di-bin ra khỏi xe.

Sau đò kỹ sư trèo lên tháp xe, đứng đấy dăm phút cho tháp xe quay đi quay lại, chĩa đại bác lên trời và giật cò bắn thử.

— Đại liên tắc không bắn được nữa, nhưng đại bác vẫn còn nguyên không việc gì, anh nói vừa leo ra đứng trên vỏ xe.

Cli-mô-vít hỏi Tê-ren-chi-ép.

— Trong số các chiến sĩ xe tăng lúc này có ai rỗi không?

— Trong ba mươi cậu lái xe chỉ có mỗi một cậu là rỗi. Xe tăng của cậu ta bị cháy, cậu ta nhảy ra thoát — Tê-ren-chi-ép nói.

— Và xạ thủ súng máy trên tháp xe?

— Không có ai cả.

— Cũng chẳng sao, mình sẽ lại cho xe đi không xạ thủ súng máy. Cậu cho người lái xe đến đây — Cli-mô-vít vừa nói vừa khó khăn lắm mới đứng dậy được; anh cảm thấy đất hẫng dưới chân. Đột nhiên anh hỏi:

— Các anh ở đây có nước không?

Kỹ sư đưa cho anh bình nước còn ấm. Cli-mô-vít uống ừng ực.

— Cậu muốn trở lại trận đánh đấy à? — Tê-ren-chi-ép hỏi, giọng ngập ngừng.

— Cho mình một người lái xe, mình đã nói với cậu rồi cơ mà! — Cli-mô-vít trả lời. Nhìn mặt băng bó và tái nhợt của Cli-mô-vít, Tê-ren-chi-ép thấy lạ lùng và ghê sợ quá khiến anh cùng chẳng nghĩ đến chuyện cưỡng lại nữa, anh gọi người lái xe đang ngồi trên cỏ cũng không cách xa đấy bao nhiêu. Cli-mô-vít biết người lái xe này, cũng như mọi chiến sĩ trong tiểu đoàn, nhưng thoạt đầu anh không nhận ra vì người anh ta bê bết đầy bồ hóng, đen ngòm đến nỗi không ai nhận ra được.

— Chỉ huy của cậu đâu? — Cli-mô-vít hỏi.

— Chết rồi.

— Thế xạ thủ súng máy?

— Cũng chết.

— Y như của tôi — Cli-mô-vít nói và vừa trau mày vừa đi về phía xe tăng của anh.

Anh không bằng lòng với mình. Lẽ dĩ nhiên việc lao lên đến cùng trong đợt tiến công đầu tiên của anh là đúng, nhưng rồi đáng lẽ anh phái rút ra khỏi trận đánh sớm hơn nữa. Tất cả những đại bác, những xe vận tải của Nhật bị xe tăng anh phá hủy và nghiến nát cũng không thể bù lại việc, còn có một mình, trong lúc quá mải mê chiến đấu, anh đã bỏ không lãnh đạo tiểu đoàn của anh. Anh rất trách mình về việc đó và vội vã vớt lại thời gian đã bị anh bỏ phí, theo ý anh.

Đã ngồi vào trong xe anh còn hỏi Tê-ren-chi-ép xem tất cả các xe đã dự trữ đạn dược đầy đủ chưa: sau khi thấy Tê-ren-chi-ép gật đầu, anh ra lệnh cho bốn chiếc xe kia theo mình. Lúc trèo lên tháp xe, anh thấy tay mình vấy máu và anh lại đau xót nghĩ đến Xmô-li-a-cốp và Di-bin. Một phút sau, năm chiếc xe tăng tiến về phía trận đánh.

Vào khoảng năm giờ chiều, Pô-li-nin đi hộ tống những máy bay ném bom trên mỏm núi Ba-in Xa-gan và sông Khan-khin Gon, mau lẹ nhào thẳng xuống, trước khi rời khu vực này bay về, đây là lần xuất trận thứ bảy trong ngày.

Sau bảy chuyến bay, đầu Pô-li-nin bã ra, nhức buốt, máu đập mạnh hai bên thái dương, nhưng vẫn còn đạn dự trữ và anh muốn trút hết số đạn đại liên này lên đầu quân Nhật.

Lúc máy bay nhào xuống, anh được nhìn sát gần bãi chiến trường mà suốt ngày hôm ấy anh bay lượn ở trên. Khắp trên mặt vùng cao nguyên, chiến hào cắt nát và ngổn ngang xác chết. Đâu đâu cũng thấy những khẩu đại bác nằm chỏng gọng, những hòm đạn đại bác tung tóe. những xe vận tải, xe tiếp tế bị phá hủy, những xe tăng dù bị cháy hay còn đang bốc lửa, những súng ống vung vãi.

Nhưng trên mảnh đất chết chóc này chưa phải là đã hết mọi cuộc sống. Vẫn còn những chiếc xe tăng lồng lộn nhả đạn đại bác và súng máy, pháo vẫn bắn, lựu đạn vẫn nổ, vẫn còn những người từ dưới hầm nhảy lên vã lao vào xe tăng vào chân ngựa, cuống cuồng, chạy hốt hoảng, lẻ loi hay từng nhóm một.

Xuống cách trận địa một trăm thước, Pô-li-nin bắn một tràng dài xuống một chiến hào của quân Nhật và lúc bay trở lại lên cao, anh lo ngại nghĩ thầm lúc đêm xuống xe tăng sẽ phải bỏ trận địa hoặc ở lại đây giữa hàng nghìn tên lính Nhật đã kịp chạy núp xuống đáy chiến hảo.

Anh bay về phía sân bay và lúc bay trên con đường nối liền Kha-mác-đáp và Tam-xắc Bu-lắc anh nhìn thấy một đoàn xe dài chở bộ binh, đang tiến về phía Ba-in Xa-gan.

CHƯƠNG XV

Đi từ phía nam đến khu vực Ba-in Xa-gan vào giữa ban đêm, tiểu đoàn 117 thuộc trung đoàn bộ binh mò mẫm chiếm lĩnh, những tuyến dài ở đối diện với quân Nhật trên gần năm cây số, sườn bên phải chay tới tận bờ Khan-khin Gon.

Đã gần nửa đêm. Ở phía trước, trên Ba-in Xa-gan từng tràng súng máy tặc tặc, lúc lúc lại nghe thấy những phát súng nổ lẻ loi. Thỉnh thoảng, ánh chớp của một viên đạn nổ đi trước một tiếng gầm cộc lốc. Những lúc khác, người ta chỉ nhìn thấy chớp lóe, những tiếng nổ bị át bởi tiếng ầm ì của những chiếc xe tăng cuối cùng đang ra khỏi trận địa chiếm lĩnh vị trí để hôm sau từ đó lại xông ra tiếp tục tiến công.

Tiểu đoàn chưa tham gia một trận đánh nào. Họ còn cách xa quân Nhật, và những đợt giẫy giụa cuối cùng của trận đánh trên Ba-in Xa-gan, nhưng khoảng cách đó, không những không làm cho các chiến sĩ bình tĩnh, mà càng khiến họ thêm nôn nóng.

Đêm đen ngòm. Xe tăng đã rời khỏi trận địa quân Nhật, không những có thể mà còn chắc chắn là sẽ mở một đợt phản công mới để chọc thủng về phía nam. Trong tình hình nhìn thấy trước như vậy, tiểu đoàn nhận được lệnh đào công sự.

Trên các vị trí người ta nghe thấy tiếng động khe khẽ của những xẻng đất và tiếng ho khẽ của những người làm việc vội vàng trong im lặng, thỉnh thoảng mới trao đổi với nhau những câu ngắn.

Chỉ ở trung đội cuối cùng sườn bên trái của đại đội ba, đang đào công sự sát ngay gần mặt nước, trên bờ Khan-khin Gon, là vẫn còn nhộn nhịp và nghe thấy tiếng nói chuyện bô bô.

Một giờ trước, trung đội trưởng Côn-xốp, đã đề nghị với đại đội trưởng cho mình đi trinh sát. Anh biến mất một lúc lâu, rồi người ta nghe thấy mấy tiếng nổ rất gần và Côn-xốp trở về vác trên vai một trong những chiễn sĩ ở tổ ba người của anh, Su-li-cốp. Chiến sĩ thứ hai, Ga-ra-nin, vẻ mặt cau có, đang thúc một tên Nhật đi lên trước. Đại đội trưởng sau khi nhìn cầu vai của hắn bảo đây là một thiếu úy.

Liên lạc đem báo cáo lên tiểu đoàn trưởng trở về, vừa thở hổn hển vừa nói anh đã gặp tiểu đoàn trưởng và chính trị viên trung đoàn ở giữa đường, đang đi kiểm tra các vị trí, cả hai hiện đang ở đại đội hai và sắp đến đây xem tù binh thế nào. Các chiến sĩ tiếp tục đào công sự, vừa bàn tán về việc này, ngay trước mặt đại đội trưởng. Trong những trường hợp khác, chắc đại đội trưởng sẽ không khỏi la lên «Chuyện vừa vừa chứ!» nhưng tất cả những việc vừa rồi lần đầu tiên đến với đại đội: mấy phát súng đầu tiên, tên Nhật đầu tiên bị giết, giấy tờ của nó Côn-xốp mang về được, tên tù binh đầu tiên và hơn nữa lại là một sĩ quan, và người thương binh đầu tiên, Su-ti-cốp. Vì tất cả những lý do ấy, đại đội trưởng cứ để anh em nói mà không có ý kiến gì. Ngồi trên cát bên Côn-xốp, anh hỏi tỉ mỉ Côn-xốp để biết đầu đuôi sự việc vừa xảy ra làm sao.

Su-ti-cốp, bị thương, nằm ở gần đấy, trên hai chiếc áo ca-pốt, một chiếc của anh và một của Côn-xốp, lúc nghiến răng ken két, lúc rên khe khẽ, nhưng vẫn bằn bặt chưa tỉnh.

Bây giờ mới rõ là hôm qua, khi đại đội, giữa lúc đang hành quân leo lên xe vận tải người ta đã bỏ quên cáng tải thương. Đồng chí y tá muốn cứ để Su-ti-cốp nằm trên áo ca-pốt và khiêng đến trạm cấp cứu của tiểu đoàn nhưng Côn-xốp bảo là nên đi tìm cáng tải thương trước đã và xem trạm cấp cứu ở chỗ nào hơn là kéo một thương binh nặng trên ca-pốt ban đêm qua thảo nguyên. Y tá định cãi thì đại đội trưởng bảo làm theo ý kiến Côn-xốp, anh đi ngay. Quan điểm của Côn-xốp mà anh không đồng ý, đã trở thành một mệnh lệnh.

Trong thảo nguyên ban đêm, vừa đi, y tá vừa tự trách mình đã không được cẩn thận trong vấn đề cáng tải thương và anh oán Côn-xốp như mọi lần, đã dí mũi vào những chuyện không dính líu gì đến mình.

«Bao giờ cũng thế, bao giờ hắn cũng biết làm tất cả, giải quyết tất cả, hơn tất cả mọi người trên đời!» Anh nghĩ thầm, bực mình đối với Côn-xốp, ái ngại cho số phận của Su-ti-cốp và tự an ủi với ý nghĩ vết thương của Su-ti-cốp có lẽ không đến nỗi nặng quá không chữa được, mặc dù anh ta đã ngất đi.

Vát-xi-li Côn-xốp, hạ sĩ quan trẻ tuổi, tóc hung hung màu lanh, đầu chim, mặt đầy tàn hương, vóc người gầy và còn như mới lớn sốc lên, lúc đó. đang ngồi bên đại đội trưởng và kể cho anh ta nghe một lần thứ hai không phải toàn bộ những điều vừa xảy ra mà những sự việc anh cho là đáng để một đại đội trưởng chú ý. Côn-xốp là một anh chàng lanh lợi, một thanh niên Mạc-tư-khoa ở phố Út-xa-si-ốp-ca: anh làm thợ tiện trong một xưởng máy ở đó và là một phần tử tích cực trong công tác phòng thủ thụ động. Là xạ thủ «Vô-rô-si-lốp», được gọi nhập ngũ hai mùa thu trước, anh đã vào bộ đội, không sử dụng khả năng có thể tiếp tục ở lại làm việc trong xưởng là xưởng được xếp vào loại xí nghiệp quốc phỏng. Anh biết làm tất cả hay hầu hết tất cả mọi thứ, điều đó cả đại đội đều công nhận. Anh đã băng bó cho Su-ti-cốp nhanh, khéo và vác anh ta lên vai, lại vẫn chính anh là người, trước lúc đó, đã chạy đuổi kịp tên Nhật đã bắn Su-ti-cốp và bắt hắn làm tù binh. Chiến sĩ thứ hai, Ga-ra-nin chỉ phụ vào việc đó trong khi Côn-xốp đã vật ngã và đang vặn tréo cánh tay nó.

— Báo cáo đồng chí thượng úy, có lẽ đã có thể cởi trói cho nó rồi chứ? — Côn-xốp vừa hỏi vừa hất đầu vì phía tên Nhật ngồi cách đấy một chút.

— Không sao, lúc này hãy cứ để nó như thế đã — thương úy nói.

Ngồi bên đại đội trưởng, Côn-xốp đưa tay vuốt mạnh trên áo. Chiếc dây da đã dùng để buộc hai tay tên sĩ quan Nhật, và anh thấy khó chịu không còn có thể nhét ngón tay vào đó, như thói quen của anh.

— Trước khi đến cao điểm này, thưa đồng chí thượng úy, chúng nó súng bắn vào chúng tôi — Côn-xốp khi nói, cố tìm những danh từ đúng quy tắc cho câu chuyện của mình — Su-ti-cốp bị thương. Đến lượt Ga-ra-nin và tôi nổ súng. Bọn Nhật có ba người. Chúng tôi bắn chết một tên, hai tên kia tháo lui. Sau hết, nói tóm lại, chúng bỏ chạy — anh nói thêm và cười một mình trong đêm tối về việc mình đã cố gắng thuật lại tất cả với một ngôn ngữ hết sức là đúng quy tắc — Và rồi tôi chạy nhanh hơn hắn — anh hất đầu về phía tên Nhật — Tên thứ ba lủi mất. Theo tôi, chúng cũng đi trinh sát như bọn tôi.

Thượng úy gật đầu. Anh còn trẻ tuổi, cũng gần trẻ măng như Côn-xốp, tính rất khắt khe, một phần vì bản tính, một phần cũng chính vì tuổi trẻ của anh. Anh được đề bạt làm thượng úy mới có một tuần và được chỉ huy ngay đại đội. Anh chỉ nghĩ đến chiến đấu, sợ trận đánh không xảy ra, thèm được như Côn-xốp vừa bắt một sĩ quan Nhật về làm tù binh và tự trách mình sao lại không thân hành đi trinh sát.

— Kia các ông ấy đã đến! — Một giọng nói la lên. Thượng úy đứng nhỏm dậy, chạy trong tối đến gặp mấy đồng chí cấp trên đang đi tới. Côn-xốp ở lại một mình, bên cạnh Su-ti-cốp vẫn không ngớt rên.

Côn-xốp biết. Thật ra cũng đã đến lúc đứng dậy và đi ra cùng đào công sự với anh em trong đại đội lắm rồi. Nhưng sau thành tích đạt được trong chuyến đi trinh sát vừa qua, anh tự cảm thấy được quyền ngồi nghỉ thêm dăm phút nữa và làm đối tượng cho mọi người chú ý; nhất là anh muốn sử dụng quyền ấy để ở lại bên Su-ti-cốp cho đến khi người ta khênh anh ta đến trạm cấp cứu.

Anh đã cố gắng trình bày rất ngắn với đại đội trưởng, nhưng không phải vì thế mà óc anh không bận rộn vì những chuyện vừa qua. Anh nhớ rõ rệt lúc đầu anh đã rùng mình khi bọn Nhật nổ súng và Su-ti-cốp ngã xuống với một tiếng kêu tắc ngay trong cổ họng; anh cũng nổ súng rồi chạy đuổi theo tên Nhật. Tên này cao lớn và rất lực lưỡng, Côn-xốp khôn khéo nhưng lại không khỏe lắm, anh đã phải vất vả dữ mới hạ được nó. Trước khi anh có thì giờ làm tê liệt hai tay nó ở sau lưng tên Nhật đã dùng tận lực đánh cùi tay vào cổ anh như muốn chặt đứt cuống họng anh. Đưa tay lên cổ, Côn-xốp vẫn còn thấy chỗ da nóng bỏng và thịt hơi sưng phồng lên. Anh nghĩ thầm:

«Chắc hẳn là món nhu thuật của chúng đây».

— Đau quá! — Su-ti-cốp cuối cùng vừa hồi tỉnh lại nói giọng khò khè.

— Nói khẽ chứ, không có đau bây giờ — Côn-xốp nói, giọng ân cần, anh đến nằm dài bên Su-ti-cốp để nghe rõ hơn.

— Mình đã chiến đấu như thế đấy — Su-ti-cốp nói giọng thều thào chua chát — một phát súng chưa được bắn. Đau ở chỗ ngang thắt lưng quá — anh nói thêm vừa nói vừa rên — không phải ở trong, mà ở sau lưng. Có lẽ xương sống bị trúng đạn.

Anh im lặng một lúc.

— Chúng có đạn đum đum phải không?

— Làm gì có, đạn của chúng có nổ xé ra đâu, vả lại cậu chỉ bị thương nhẹ thôi — rồi Côn-xốp diễn thuyết cả một bản đại luận về những tiến bộ của ngành y học hiện nay có thể chữa những vết thương ở bụng dễ như bỡn.

— Người ta cắt khúc ruột bị đạn, rồi khâu lại, thế là xong.

Tuy nhiên, anh vẫn lo cho Su-ti-cốp vì vừa nói, anh vừa cố nhớ xem anh đã đọc trong cuốn sách nào, hồi đang học nghề, có câu chuyện về chiến tranh ở Cô-ca-dơ trong đó có một anh lính chết vì một vết thương ở bụng.

Bóng người mang băng-ca lấp ló trong tối. Đó là đồng chí y tá tiểu đoàn đi kèm theo một y tá nữa.

Côn-xốp đứng dậy nói:

— Tôi sẽ giúp các anh một tay.

Người ta đặt băng-ca xuống bên cạnh Su-li-cốp; cả ba người thận trọng nhấc Su-ti-cốp lên và đặt anh nằm trên băng-ca.

Được tin Su-ti-cốp đã tỉnh và được đưa đến trạm cấp cứu, nhiều chiến sĩ trong số người đang đào công sự, đến gần để từ biệt. Một anh nói giọng vui vẻ nhưng đột nhiên nghẹn ngào:

— Su-ti-cốp không sao đâu, đừng lo, rồi cậu xem, chẳng bao lâu cậu sẽ lại trở về với anh em.

— Đến thăm mình luôn nhé — Su-ti-cốp vừa nói vừa yếu ớt nắm lấy tay Côn-xốp.

— Cậu cứ yên trí, chúng mình sẽ trả thù cho cậu — Côn-xốp nói giận dữ, nhưng giọng bình tĩnh.

— À còn chiếc áo ca-pốt của cậu — Su-ti-cốp đột nhiên nói thều thào hai tay sờ lên thành cáng.

Người ta đã đặt anh lên cáng cùng với chiếc ca-pốt của anh và của Côn-xốp.

— Đợi đấy, mình sẽ nhỏm người lên một chút — Hai tay anh chống xuống thành cáng và thấy như tự anh nhỏm người lên, nhưng kỳ thật là Côn-xốp nhấc anh lên. Một tay Côn-xốp giữ Su-ti-cốp, một tay anh khẽ kéo chiếc áo ca-pốt ra.

Chiếc áo ca-pốt rơi xuống đất. Bàn tay to kếch sù của Côn- xốp — một bàn tay quá khổ đối với người anh — nắm lấy bàn tay yếu ớt của Su-ti-cốp, hai đồng chí y tá khênh băng-ca đi trong tối. Gần ngay cùng lúc ấy có tiếng chân ở phía bên kia vang lại cùng với tiếng của thượng úy nói.

— Thưa đồng chí chính trị viên ở đây!

*
* *

Ác-tê-mi-ép, ngày hôm đó cùng với một nhóm nhỏ sĩ quan, do đồng chí tổng chỉ huy triệu tập đến, ba giờ trước, được phái tới tiểu đoàn đang đào công sự ở phía nam Ba-in Xa-gan, Với mệnh lệnh đi một vòng các vị trí kiểm tra tại chỗ sự tập trung của hệ thống hỏa lực và xem trong tuyến phòng ngự có điều nào yếu do đó quân Nhật có thể thọc vào được không.

Khi đồng chí tổng chỉ huy gọi Ác-tê-mi-ép đến, đồng chí đã nhận được những tin tức đầu tiên về việc tiểu đoàn đã đến bờ sông và đã chiếm lĩnh các vị trí phòng ngự. Nhưng nhìn vẻ mặt đồng chí, Ác-tê-mi-ép có thể đoán được là hình như đồng chí không hoàn toàn tin ở những điều đó lắm.

— Theo bản báo cáo này, họ đã có được một ý niệm chung về tình hình — đồng chí tổng chỉ huy nói, đôi lông mày to và rậm cau lại một cách giận dữ — Lẽ dĩ nhiên, nói chung, ý niệm của họ là đúng, nhưng họ nhầm ở những điểm chi tiết. Vì chiếm lĩnh trận địa lúc đêm tối nên họ không hiểu địa hình. Khu vực bờ sông không phải lúc nào cũng chạy sát ngay bờ sông. Mà đến tảng sáng, quân Nhật lại có thể tìm cách tấn công theo đúng dọc bờ sông —Anh truyền đạt mệnh lệnh tập trung tất cả chú ý vào phía bờ sông; thân hành đi kiểm tra từng bước đến tận mặt nước. Chưa được báo cáo chừng nào bản thân anh chưa sờ tay vào nước, đồng chí nói thêm hết sức bực tức và lúc nói những tiếng cuối cùng, vừa nói vừa đấm nhanh trong không khí, vung mạnh những ngón tay về phía trước. Tay đồng chí vung để hở một màu áo nịt màu be ra ngoài cổ tay áo quân phục. Chợt nhìn thấy đồng chí tổng chỉ huy ấn nó vào, giơ tay lên vành mũ, và bảo Ác-tê-mi-ép đi.

Ác-tê-mi-ép đi ra với một niềm khao khát mà đồng chí tổng chỉ huy đã khéo biết khơi lên trong những người dưới quyền ông: nghĩ vỡ đầu, nhưng tỏ ra có đủ khả năng làm được công việc mà người ta đòi hỏi nếu không là hơn thế. Đồng thời, khi từ biệt tổng chỉ huy, Ác-tê-mi-ép nghĩ thầm đồng chí tổng chỉ huy có vẻ bực mình, chắc là bực mình vì tình hình ngày hôm ấy.

Anh đã lầm. Trái lại, đồng chí tổng chỉ huy hài lòng với những kết quả đạt được cho đến lúc ấy, mặc dù có những tổn thất nặng nề không những của binh đoàn xe tăng Xa-rít-sép, mà còn của một binh đoàn thiết giáp khác tuy mãi đến trưa mới lâm trận mà cũng bị thiệt hại nặng. Đồng chí cho rằng thắng lợi đạt được, đã biện bạch cho những tổn thất, đồng chí không đau xót vì những tổn thất ấy mà chỉ luôn luôn nhớ tới nó và trong óc tính toán những lực lượng chuẩn bị cho ngày hôm sau.

Đến tảng sáng, phải để lại một tiểu đoàn phòng khi quân Nhật tìm cách phá vòng vây ở phía Nam, còn sử dụng tất cả mọi lực lượng của xe tăng và bộ binh khác để tiêu diệt hoàn toàn quân Nhật trên Ba-in Xa-gan.

Cuộc tiến công sẽ bắt đầu vào lúc bốn giờ sáng, chỉ còn ít thời gian mà đồng chí tổng chỉ huy còn không phải là ít lo lắng. Đồng chí muốn biết tiểu đoàn mà đồng chí vừa phái Ác-tê-mi-ép đến đã đào công sự xong cho toàn bộ đơn vị chưa. Ông đã ra lệnh cho chủ lực của trung đoàn bộ binh phải hành quân cấp tốc để có thể có mặt trong trục tập trung, ít nhất là hai tiếng đồng hồ trước giờ tiến công, vì ông muốn chiến sĩ có thì giờ nghỉ ngơi và ăn một chút gì nóng sốt. Đến sáng sớm, đầu cầu sẽ là mục tiêu cho một cuộc oanh tạc dữ dội của không quân và hỏa lực tập trang của ba sư đoàn pháo, mà hai đã bố trí xong trận địa, còn sư đoàn ba mặc dù đến đã rất gần nhưng vẫn còn trên đường đi. Từ giờ đến tảng sáng còn năm tiếng đồng hồ nữa, đồng chí tổng chỉ huy lo ngại nghĩ tới việc quân Nhật có thể mưu rút qua bên kia sông, ban đêm, bằng cầu nổi. Lúc này vẫn chưa có triệu chứng gì về việc đó. Thật ra đồng chí tổng chỉ huy còn nghĩ trái lại thế, quân Nhật ngạc nhiên và bực tức về ngày vừa qua, cho đến sáng mai cũng chưa quyết định rút lui, chúng sẽ ở lại tại chỗ; ông còn hy vọng rằng chúng sẽ lợi dụng đêm tối để tập trung lực lượng và ngày hôm sau sẽ phản công lại. Dù sao, khả năng một cuộc rúi lui của chúng trong đêm vẫn tiếp tục lẩn quẩn trong đầu ông. Ông có thói quen không hay chỉ dựa vào khả năng phán đoán quân sự của mình.

Tóm lại, ông phấn khởi nhận thấy trận đánh đã bắt đầu một cách thuận lợi và ông dự đoán phần chiến thắng ngày hôm sau. Nhưng ông biểu lộ sự hài lòng và linh cảm đó bằng một loạt biện pháp nhằm bảo đảm thắng lợi một cách hoàn toàn, gồm nhiều mặt cùng một lúc và một sự kiểm tra tỉ mỉ để duyệt lại xem những mệnh lệnh đã đưa ra trước, có được chấp hành đến nơi đến chốn không.

Do một sự cố gắng kiên trì và liên tục, trường học nghệ thuật quân sự kiểu Xta-lin đã đào tạo đồng chí, cũng như đã đào tạo trong mấy chục năm vừa qua những sĩ quan khác không kể cấp bậc, đức tính, đôi khi không kể cả đến những khuyết điểm cá nhân của họ, đã rèn luyện giúp họ tránh khỏi nguy cơ đánh giá quá cao một thành công.

Nét mật đồng chí tổng chỉ huy vẫn giữ vẻ nghiêm nghị vì bận rộn lo lắng mà Ác-tê-mi-ép đã nhện xét thấy không phải vì đồng chí không hài lòng với ngày hôm đó mà chính vì những lý do trên.

*
* *

Ác-tê-mi-ép đi năm cây số trên một chiến xa liên lạc loại nhỏ, đến chỗ cồn cát, suýt bị sa lầy và, không muốn mất thì giờ, anh bước ra khỏi xe. Anh đi quanh xe nhiều vòng để giữa đêm tối vẫn nhớ địa điểm đỗ xe, rồi tiếp tục đi bộ, mười lăm phút sau, anh đến ban tham mưu tiểu đoàn.

Không một người nào trong ban chỉ huy có mặt ở nhà. Đến trận địa cùng với tiểu đoàn, trung đoàn trưởng sau khi gửi cho tổng chỉ huy bản báo cáo thứ nhất, quay trở về gặp chủ lực của trung đoàn để thúc trung đoàn hành quân nhanh hơn; chính trị viên trung đoàn và tiểu đoàn trưởng đi xuống các đại đội lo kiểm tra việc bố trí phòng ngự, cũng giống như Ác-tê-mi-ép.

Ác-tê-mi-ép không thấy họ ở đại đội thứ nhất. Anh cùng đại đội trưởng đi thăm các vị trí, và thấy ở hầu hết mọi chỗ, chiến sĩ đã đào xong những công sự sâu.

Đến đại đội thứ hai, Ác-tê-mi-ép gặp đại úy Crát-xi-úc, tiểu đoàn trưởng và chính trị viên trung đoàn Xay-en-cô.

Sau khi biết nhiệm vụ của Ác-tê-mi-ép, Xay-en-cô im lặng một lát, bắt tay anh và không nói gì: anh suy nghĩ một cách ung dung (chẳng bao giờ anh ta tỏ ra vội vã), tự hỏi xem tất cả mọi việc cần thiết ở tiểu đoàn đã làm xong chưa. Rồi anh muốn biết ý kiến của Ác-tê-mi-ép về đại đội thứ nhất.

Ác-tê-mi-ép trả lời là anh thấy mọi thứ đều có vẻ đâu vào đấy.

— Phải, về điểm ấy thì các đơn vị đều đạt được cả — Xay-en-cô nói khe khẽ — nhưng cũng phải nói rằng người ta đã rải chúng tôi dọc mặt trận một cách kỳ quặc quá. Tôi muốn giữ lại một đại đội để làm lực lượng dự bị, mà chỉ có thể lấy ra được có hai trung đội.

— Nhưng trước khi các anh đến, ở đây chỉ có hai trung đội canh gác thì sao? — Ác-tê-mi-ép nói.

— Bây giờ không cần phải lo chuyện canh gác nữa, chúng tôi sắp chiến đấu rồi! — Đại úy Crát-xi-úc, chỉ huy tiểu đoàn nói, giọng sôi nổi.

Anh muốn tiểu đoàn anh chiến đấu, anh muốn quân Nhật tiến công vào đúng tiểu đoàn này, nhưng anh lại ao ước đối phó với sự tiến công của chúng theo đúng quy tắc: những vị trí phòng ngự của tiểu đoàn chỉ ở trong một trận tuyến dài từ một cây số rưỡi đến hai cây số, chứ không phải bốn cây số hay hơn nữa như trường hợp hiện nay. Những cây số thừa ra đó làm anh hết sức lo ngại. Một điểm nữa cũng làm anh băn khoăn: quân Nhật cũng có thể chỉ tiến công chỗ khác, và trường hợp đó, tiểu đoàn của anh, tiểu đoàn đầu tiên đến hỏa tuyến, sẽ thất nghiệp, tất cả gánh nặng của trận đánh rơi trên vai các tiểu đoàn khác, hoạt động phối hợp với xe tăng. Hai ý nghĩ đó ám ảnh anh, và cuối cùng, anh không còn biết ý nghĩ nào dày vò anh nhiều nhất.

— Chúng ta đi chỗ khác đi — anh nói, giọng sốt ruột và khẽ kéo tay áo Xay-en-cô.

Anh quê ở Pôn-ta-va, cùng quê với chính trị viên; hai người đẻ ở hai làng giáp nhau, đã mấy chục năm nay họ không gặp lại nhau, nhưng họ biết nhau từ hồi còn nhỏ.

— Được, chúng ta đi thôi — Xay-en-cô nói.

Và ba người, kể cả Ác-tê-mi-ép, lại tiếp tục đi kiểm tra.

Đôi lúc, ở một vài chỗ, công việc đã làm xong Xay-en-cô nhảy xuống hầm kiểm tra trắc diện. Công sự đào tốt lắm. Chỉ có ở mỗi một chỗ, anh la lên không bằng lòng và, phê bình Crát-xi-úc: anh thấy công sự này có vẻ không sâu lắm.

Thấy từ đáy công sự nhô lên đôi vai rộng, tiếp theo là cả thân hình cao và hơi gù gù của Xay-en-cô, Crát-xi-úc suýt buột mồm nói đùa là người ta không thể đo công sự theo chiều cao của một chính trị viên, nhưng anh ngừng lại kịp thời. Đôi khi, lúc anh muốn, Xay-en-cô rất nghiêm khắc, còn nghiêm khắc hơn cả đại tá Ba-ta-lốp, chỉ huy trung đoàn.

Ba người vừa kiểm tra xong những vị trí của đại đội thứ hai thì một chiến sĩ ở đại đội ba chạy đến báo cáo ở đấy bắt được một tù binh. Hai mươi phút trước, cả ba người đều có nghe thấy tiếng súng nổ ở sườn phải nhưng Crát-xi-úc không muốn nêu lên sự việc đó đầu tiên, trước Xay-en-cô. Xay-en-cô lắng tai nghe nhưng không nói gì; Ác-tê-mi-ép cho rằng không nên vì một chút việc nhỏ như thế mà can thiệp vào việc của người khác.

Nghe tin bắt được tù binh. Xay-en-cô vội rảo bước. Ba người liếp tục kiểm tra các vị trí vẫn thận trọng, mặc dù có hơi nhanh hơn trước chút ít, trong một công sự, họ gặp đại đội trưởng đại đội ba đi đến tìm ba người.

Sau khi nghe báo cáo. Xay-en-cô hỏi:

— Anh đã cho mang thương binh đi chưa?

— Thưa đã.

— Có nặng không?

— Hình như nặng.

— Ai đấy?

— Su-ti-cốp. Thưa đồng chí chính trị viên, chắc đồng chí biết anh ta, một tay rất tích cực trong công tác văn hóa.

Thật ra, Xay-en-cô nhớ Su-ti-cốp, không phải vì Su-ti-cốp tham gia các hoạt động văn nghệ, mà vì anh cho mình phải có bổn phận biết, nếu không được tất cả các chiến sĩ của trung đoàn, thi ít nhất cũng phải biết một phần lớn. Anh cũng không dùng một phương pháp gì đặc biệt để nhớ họ, anh luôn luôn đến cùng làm việc rất hăng với họ, đến mức sau một năm đầu công tác ở trung đoàn, anh đã có rất nhiều lý do khác nhau để nhớ từng người một. Anh nói:

— Phải, Su-ti-cốp. Tổn thất đầu tiên của chúng ta.

Rồi anh hỏi tình hình tên tù binh. Tên tù binh, vừa ngồi dưới đất, cạnh Côn-xốp, hắn khiếp sợ, vì suốt ngày hôm đó cái gì cũng đều khủng khiếp, xe tăng của Hồng quân mãi đến tối đêm còn cày nát cả khoảng rộng Ba-in Xa-gan. Hàng mấy chục xe tăng đó đã bị cháy nhưng ngay cả khi đã bị bắn cháy những xác xe tăng nằm ì ra và đen sì trên thảo nguyên, trông mỗi lúc một thêm ghê rợn hơn, nhắc nhở chúng đến những tổn thất khủng khiếp vừa qua.

Tên thiếu úy bị bắt làm tù binh, suốt đời chưa bao giờ thấy một cái gì có thể so sánh được với ngày hôm đó. Hắn đi trinh sát, óc rối lên vì khiếp sợ, lại thêm hai tên cùng đi biến mất trong đêm tối, hắn lại càng khiếp. Mặc dù sợ, hắn cũng nhìn thấy mấy chiến sĩ Hồng quân, và hắn đã lao về phía họ trước, lúc này hắn ngồi đây, tay bị trói chặt bởi chiếc dây đeo của người lính Nga, chiếc dây da cứa vào cổ tay hắn đau buốt.

Ngồi dưới đất trước mặt Côn-xốp, hắn thấy khiếp anh. Hắn cho là cũng người lính Nga này đã bắt được hắn làm tù binh, lát nữa sẽ đem hắn đi bắn.

Hắn lại càng khiếp anh hơn nữa vì những trận đánh hồi tháng năm, chính hắn đã đề nghị tiểu đoàn trưởng của hắn cho phép hắn thủ tiêu hai tù binh, một người Nga và một người Mông-cổ bằng khẩu mô-đe của hắn. Những người Nga không thể biết chuyện đó, nhưng hắn, hắn biết. Hắn biết và hắn sợ.

Côn-xốp ngồi dưới đất trước mắt hắn, không những không trù tính gì đến chuyện giết hắn, mà còn không nghĩ cả đến hắn nữa. Côn-xốp là người ưa hoạt động; từ thuở nhỏ, trong những cuộc va chạm đầu tiên với những trẻ con khác, và lúc lớn lên, bao giờ anh cũng tỏ ra can đảm và mau lẹ, trong quyết định. Anh đã bỏ nhà sau lần bị cha mẹ đánh mắng để đi đến núi «Ma-nhít-ka» vì anh cho mỏm núi đó là nơi đẹp nhất trên quả đất này; năm 1933 anh đã lên phát biểu phản đối giám đốc xí nghiệp trong một thời kỳ thanh đảng; cũng vẫn can đảm và mau lẹ anh đã tổ chức đội Xta-kha-nô-vít đầu tiên trong xưởng, anh đã gia nhập quân đội, khước từ khả năng có thể ở lại trong xí nghiệp quốc phòng anh đang làm và hoãn ngày cưới của anh lại. Thật ra, chưa bao giờ anh ngừng lại lâu la để suy nghĩ về một việc gì đã làm rồi.

Như thế không có nghĩa là anh không suy nghĩ gì hết. Là một người hoạt động, anh nghĩ nhiều nhất đến việc anh cần phải làm. Anh chỉ quyết định sau khi đã xét kỹ mọi thứ ý kiến trái ngược lại, nhưng hầu như bao giờ anh cũng tìm được một cách thi hành mau lẹ và khéo léo công việc anh vừa dự định làm.

Thường thường anh cũng cảm thấy sự ham muốn, không những ham muốn thực hiện tốt những dự định của mình, mà còn làm thế nào cho thiên hạ phải phục về việc anh có năng khiếu đạt được tất cả những việc gì anh định làm. Và bạn bè chắc thế nào cũng đã trách anh, nếu họ thấy anh dù chỉ là một mảy may lạnh nhạt khi có một người khác cũng thành công rực rỡ và dễ dàng như mình.

Nhìn về phía tên tù binh, anh nghĩ thầm lúc này nên xin phép ngay đại đội trưởng lại cho anh đi trinh sát một lần nữa, vì chắc thế nào bọn Nhật cũng đi tìm tên thiếu úy của chúng, và đây là một dịp tốt để làm cỏ vài tên nữa.

«Mình đề nghị đại đội trưởng cho ai đi với mình được nhỉ?»

Ý nghĩ đó làm anh nhớ đến Su-ti-cốp một cách đau đớn, nhưng bản tính của anh ngay lúc đó hướng anh không phải vào việc phóng đại tình trạng trầm trọng của Su-ti-cốp mà vào việc tìm cách đến thăm anh ta ở bệnh viện, sau khi trận đánh kết thúc.

Khi Xay-en-cô và những người cùng đi đến gần tên tù binh, Côn-xốp ốp tay vào hai bên quần, và đấy là lần đầu tiên anh quên bẵng là mình không đeo dây da. Crát-xi-úc chúi đầu về phía trước, nhìn anh, sợ trong tối mình trông nhầm, nhưng anh chẳng nhầm một tí nào, đúng là Côn-xốp không đeo dây da. Anh im lặng, nhưng vẫn không tin được là trong tiểu đoàn của anh lại có thể xảy ra việc một chiến sĩ tháo bỏ dây đeo mà không có một lý do chính dáng, anh chưa biết, nhưng là một lý do hết sức nghiêm trọng.

— Đứng lên! — Ác-tê-mi-ép nói bằng tiếng Nhật.

Tên Nhật ngồi xếp bằng tròn, khẽ nghiêng mình về đằng trước, nhỏm dậy không cần chống tay xuống đất và dập gót chân vào nhau. Ác-tê-mi-ép bước một bước về phía hắn và giơ một tay ra. Tên Nhật đứng im không động đậy, nhưng nét mặt co lại như chờ đợi một quả đấm. Ác-tê-mi-ép chỉ sờ vào vai hắn và cứ nắn nắn mò mẫm nhận ra được tên tù binh là một thiếu úy: hắn đeo một ngôi sao nhỏ bằng kim loại và một cầu vai bằng len.

Anh buông tay xuống và hỏi:

— Tên mày là gì? ở trung đoàn nào?

Tên thiếu úy Nhật không trả lời — Khiếp sợ quá, hắn tưởng rằng dù trả lời hay không thế nào hắn cũng sẽ bị bắn. Nếu lúc đó có ai cho hắn lựa chọn tức khắc giữa cái sống và cái chết, có lẽ hãn sẽ nói.

Nhưng cả Ác-tê-mi-ép, Crát-xi-úc và Xay-en-cô đều không có, không thể có ý nghĩ dọa thủ tiêu hắn, và tên Nhật không nói.

— Thế nào rồi nó cũng sẽ phải nói—Ác-tê-mi-ép nói với Xay-en-cô — nhưng đồng chí tổng chỉ huy đợi tôi về báo cáo, tôi có thể đem theo nó về đằng ấy với tôi được không?

Anh hiểu rõ việc anh muốn mang tên tù binh đi theo là đúng, nhưng anh muốn dùng hình thức câu hỏi đối với những người vừa bắt được tên tù binh đầu tiên và lẽ dĩ nhiên họ muốn được chứng kiến việc hỏi khẩu cung tên tù binh.

— Anh cứ mang nó đi — Xay-en-cô nói — Anh cần bao nhiêu người để áp giải nó?

— Vì tôi cũng đi vậy chỉ cần một người là đủ! — Ác-tê-mi-ép nói — vả lại thêm nữa thì xe tăng của tôi không đủ chỗ.

— Đồng chí Côn-xốp, chuẩn bị đi! — Crát-xi-úc hạ lệnh vắn tắt cho Côn-xốp và anh nói thêm với đại đội trưởng — anh ta bắt được nó, thì để anh ta áp giải nó đi.

Côn-xốp cởi khuy áo ca-pốt, nhưng ngừng lại, lúng túng trước khi quàng súng lên vai.

— Thế nào, trong cả đại đội này không có một mẩu dây hay sao — Crát-xi-úc nói, anh đã hiểu ra lý do tại sao Côn-xốp lúng túng — Anh lấy lại dây đeo mà dùng!

Tay vẫn cầm súng, Côn-xốp đến gần phía sau tên tù binh, cúi xuống lấy răng tháo chiếc dây đeo, vút đánh tách một cái trong không khí, như một chiếc roi, rồi khoác ra ngoài áo ca-pốt, và đeo súng lên. Người ta tìm mãi mới được một mẩu dây và một chiến sĩ lại trói cẩn thận hai tay tên sĩ quan Nhật vào.

Trong lúc đó. Ác-tê-mi-ép đã đi được vài chục bước về bên phải, theo hướng ra sông. Anh cũng nhận thấy rằng công sự đã đào đến tận vệ sông, nhưng anh vẫn muốn thực hiện đứng từng chữ lời mà đồng chí tổng chỉ huy dặn anh theo nghĩa bóng: phải tự tay sờ thấy nước. Lúc anh bắt đầu bước xuống nước, mặt trăng lặn sau mây và tất cả rơi vào tối mù mịt.

Anh đi một bước nữa. Chân anh đặt trên một thứ gì trơn trơn và một tích tắc sau anh bước tõm xuống sông, nước ngập đến thắt lưng. Xay-en-cô nghe tiếng bì bõm, hỏi:

— Cái gì thế?

— Không sao, tôi vừa tắm một cái — Ác-tê-mi-ép trả lời.

Xấu hổ vì trò con nít đó, vì nước ì ọp trong bốt, anh bò lên bờ và đến gần Xay-en-cô.

— Nước ở sát ngay bờ mà cũng sâu nhỉ — anh nói giọng không được vững lắm, do tính chất hài hước của tình thế.

— Sao anh không hỏi để chúng tôi nói cho anh biết — Xay-en-kô nói, vừa mỉm cười, không chút ác ý — Anh ướt hết phải không.

— Phải, ướt hết.

— Thế xe tăng của anh đỗ ở đâu?

Ác-tê-mi-ép trả lời anh đề xe tăng khoảng tám trăm thước phía sau chỉ huy sở tiểu đoàn.

Crát-xỉ-úc ở lại đại đội. Xay-en-cô còn phải đi với Ác-tê-mi-ép một đoạn đường. Đêm tối mỗi lúc một dày đặc. Không để mất thì giờ, Xay-en-cô quả quyết đi, Ác-tê-mi-ép và Côn-xốp cùng tên tù binh theo sau.

Khi đến lều của mình, Xay-en-cô từ biệt hai người. Ác-tê-mỉ-ép, Côn-xốp và tên tù binh tiếp tục rảo bước trong đêm tối, chân luôn luôn vấp phải những đống đất, theo hướng mà Ác-tê-mi-ép nghĩ là đến chỗ để xe tăng hồi nãy.

Đến một lúc nào đó, cần phải rẽ sang trái một chút. Thấy dưới chân mình con đường bắt đầu dốc, anh cho rằng đã ở đúng là chỗ phải rẽ. Lúc vừa rồi khi xuống xe quả đồi nhỏ này ở bên trái, lúc nay người ta thấy nó ở bên phải, vậy phải đi xiên tréo một dốc.

Mắt Ác-tê-mi-ép rất tinh, anh đã luyện mắt đề phòng những trường hợp cần đến, nhưng trong đêm như bưng thế này anh cũng chịu. Tên tù binh trượt chân ở phía sau anh, hắn chúi người về đằng trước lấy lại đà cho khỏi ngã, đập trán vào lưng anh. Ác-tê-mi-ép giật mình và nhận thấy — kể cũng ngớ ngẩn — rằng bóng tối dày đặc này làm anh bực mình

— Đồng chí Côn-xốp, đồng chí làm thế nào mà bắt được nó? — Anh hỏi một giọng nói to và ngân vang.

Côn-xốp bất đắc dĩ kể lại như mỗi lần anh phải nói đến một cái gì đã qua rồi. Phấn khởi được chỉ định đi áp giải tù binh, nhưng anh vẫn tiếc đã lỡ dịp đi trinh sát lần nữa. Khi đại úy Crát-xi-úc ra lệnh cho anh đi áp giải tù binh, anh không dám từ chối. Đại úy mà anh đang đi theo, không thuộc tiểu đoàn của anh, đến cùng một trung đoàn cũng không. Nhưng Côn-xốp cũng không do dự gì không nói thắng với Ác-tê-mi-ép về dự định của anh lại muốn đi trinh sát một chuyến nữa, quân Nhật thế nào cũng đi tìm tên thiếu úy này, và chắc chắn thế nào anh cũng thành công.

— Đúng đấy — Ác-tê-mi-ép nói, anh vừa nghe, vừa cố tránh khỏi lầm đường, như anh đã cảm thấy. Ý kiến rất hay. Nếu tôi biết, tôi đã đề nghị một người khác đi áp giải.

— Báo cáo đồng chí đại úy, tôi thích những nhiệm vụ trinh sát lắm! — Côn-xốp nói.

Anh nói câu đó với sự tin tưởng vững chắc của một trinh sát viên giàu kinh nghiệm, không pha một mảy may khoe khoang thành tích đầu tiên của mình. Anh đang sống với tất cả tâm hồn, không phải câu chuyện đã qua, mà tương lai và trong trí tưởng tượng của anh lúc này đang hiện ra những hành động táo bạo nhất, kỳ quặc nhất.

— Báo cáo đồng chí đại úy, đồng chí nghĩ thế nào về việc tôi làm đơn xin chuyển sang làm công tác tình báo ở trung đoàn? Có lẽ là không nên phải không đồng chí?

— Tại sao lại không? — Ác-tê-mi-ép nói, vẻ lơ đãng, anh còn mải nghĩ đến việc tìm đường, một khe nhỏ phải bắt đầu ở đâu đây — Có phải anh xin một chân cấp dưỡng đâu mà không nên. À, mà quê anh ở đâu?

— Ở Mạc-tư-khoa.

— Trước khi vào quân đội anh làm gì?

— Thợ tiện.

Và Côn-xốp nói tên xưởng máy của anh, xưởng này ở cạnh nhà máy nơi ông cụ thân sinh ra Ác-tê-mi-ép đã suốt đời làm việc.

— Thế à! Thì ra có thể nói là anh với tôi, chúng ta là láng giềng với nhau.

Ác-tê-mi-ép dừng lại. Vẫn không thấy cái khe. Đúng là nhầm đường rồi. Bực mình, anh lấy đèn túi ra và bấm nhiều lần nhưng vô hiệu. Pin bị ướt khi anh trượt chân xuống nước, và anh đã ngốc không xin Xay-en-cô một chiếc pin khác, lúc ấy anh nghĩ có thể không cần dùng đến. Và lúc này, trong khi mỗi phút đều quý giá, hai người lại lạc đường.

Chưa có thì giờ nhét đèn vào túi anh đã bước hụt loạng choạng, đánh rơi đèn và ngã giang cả hai tay ra.

Đương nhổm dậy, anh thấy gần ánh lóe chớp của một phát súng và tiếng đạn nổ réo trên đầu. Trong khi rút súng lục ở bao ra, anh lại nghe thấy một tiếng nổ nữa. Một viên đạn thứ hai réo trên đầu anh; anh quỳ một chân xuống đất, bóp cò, liên tiếp bắn về phía thấy lóe chớp, anh bắn thấp xuống một chút, phòng kẻ vừa bắn nằm xuống, sau tiếp thêm hai phát sang bên phải và bên trái.

Rồi anh nằm soài xuống đất và bò dăm thước nữa sang bên cạnh, ở phía sau, đã xa xa, anh nghe thấy tiếng chân nện thình thình của mấy người chạy và có tiếng Côn-xốp giận dữ quát: «Đứng lại! Tao đã bảo mày đứng lại cơ mà!»

Lợi dụng những phát súng bất ngờ đó, chắc là tên tù binh tìm cách bỏ chạy, và Côn-xốp đuổi theo. «Thế nào rồi hắn cũng tóm được» Ác-tê-mi-ép nghĩ chắc chắn như thế, tự mình cũng chẳng hiểu tại sao.

Côn-xốp quát lên một lần nữa: «Đứng lại». Một phút sáng nổ và tất cả trở lại im lặng. Chung quanh Ác-tê-mi-ép, tất cả cũng im lặng, im lặng đến mức người ta có thể tưởng những phát súng nổ, những lóe chớp xé rách đêm tối, con người, sống hay chết, nằm trên mặt đất cách anh hai mươi bước chân, tất cả những cái đó chỉ là những ảo giác.

«Sống hay chết, có lẽ không phải tên địch này chỉ đi một mình, Ác-tê-mi-ép nghĩ thầm. Nhưng, nếu đi đông người, chắc là chúng đã bắn cùng một loạt. Dù sao, mình cùng không thể cứ ở mãi tại đây».

Anh chỉ còn một viên đạn trong sác-giơ. Kéo sác-giơ đạn dự trữ từ trong bao ra, anh lắp vào súng, không một tiếng động. Rồi anh bò lên, đi vòng một đường bán nguyệt trên cỏ, trù tính như thế sẽ đến phía sau chỗ anh vừa bắn. Anh cũng muốn gọi Côn-xốp nhưng không thể được, vì tên địch anh đang truy kích có thể, nếu hắn còn sống, tìm cách bắn về phía có tiếng nói.

«Mình có bắn chết được nó hay không?» anh vừa nghĩ vừa tiến lại gần chỗ anh vừa bắn. Anh tin chắc là lúc bắn anh đã bình tĩnh và đã ngắm rất kỹ, nhưng đêm tối mù, cũng có thể anh đã bắn trượt.

«Tên Nhật này ở đâu đến» anh tự hỏi và anh nhớ đã nghe thấy sĩ quan tùy tòng của đồng chí tổng chỉ huy nói chuyện ở trước mặt anh là cần phải tăng gấp đôi số người canh gác ban đêm, vì cuộc tiến công của xe tăng đã làm một số đông quân Nhật chạy tản mác trong thảo nguyên chung quanh Ban-in Xa-gan.

Cùng một lúc nhớ lại chuyện đó, Ác-tê-mi-ép, cảm thấy, hơn là nhìn thấy, có một hình người trong đêm tối cách anh hai bước. Và lần đầu tiên anh rùng mình tự hỏi «Và nếu không phải là một tên Nhật, mà là một chiến sĩ của ta thì sao? Nhưng không, không thể được, anh nghĩ bụng, gạt bỏ ỷ nghĩ trên một cách khoan khoái, hui đứa mình lúc ấy đang nói chuyện bô bô với nhau bằng tiếng Nga cơ mà».

Rụt bàn tay cầm súng về phía sau, anh cố hết sức giơ bàn tay kia ra xa, và đụng phải một vai người. Chiếc vai không động đậy, trên có đeo một cầu vai. Xa hơn nữa, Ác-tê-mi-ép sờ thấy một cổ áo, một cái đầu tóc rễ tre, húi rất ngắn. Bên một thái dương, tóc bê bết máu đã đông lại. Tên Nhật, sau khi bắn, chắc là nằm xuống và phát súng thứ ba của Ác-tê-mi-ép đã giết chết nó. Sờ người vẫn còn nóng, nhưng vết thương không còn có thể nghi ngờ gì, hắn đã chết.

— Đồng chí đại úy! — Ác-tê-mi-ép nghe tiếng gọi thì thầm sau lưng mình.

— Lại đây — anh trả lời, cũng khe khẽ.

Mấy tích tắc sau, Côn-xốp ở bên cạnh.

— Thế còn tên tù binh đâu? — Ác-tê-mi-ép hỏi.

— Tôi không đuổi kịp được hắn, tôi đã phải nổ súng, Côn-xốp nói, giọng nhận lỗi.

— Nó ở đâu rồi?

— Nó ở đằng kia. Nó ngất đi. Nhưng tôi đã buộc cả chân lại rồi.

— Anh bắn nó vào đâu?

— Tôi bắn vào chân, nhưng vừa đúng lúc ấy nó ngã... — Côn-xốp nói lúng túng, bằng một giọng càng tỏ ra mình có lỗi hơn. Ác-tê-mi-ép nghĩ thầm việc đó thật ra có vẻ không ổn lắm.

— Anh cởi áo ca-pốt ra, xem tên tôi vừa bắn chết là ai. Anh lấy áo chùm cả cho hai người chúng mình, để tôi bật một que diêm lên xem.

Áo ca-pốt chùm trên đầu trong không khí bị bưng lại Ác-tê-mi-ép nhận thấy ngay, mùi máu.

Anh cho tay vào túi lấy diêm nhưng sực nhớ đến việc bất đắc dĩ phải tắm lúc nãy của mình, anh hỏi xem Côn-xốp có không.

Côn-xốp, không trả lời, luồn tay xuống dưới áo ca-pốt đưa diêm cho Ác-tê-mi-ép. Ác-tê-mi-ép quẹt một que. Xác chết là một chuẩn úy pháo binh. Sau khi lục hết các túi bộ quân phục bằng bông của hắn, Ác-tê-mi-ép lấy chiếc ví cùng với giấy tờ và hất chiếc ca-pốt ra đằng sau.

«Hắn có thể cứ tiếp tục đi và không bị chết. Nghĩ đến tên Nhật, anh nói thầm trong bụng: dù sao chúng cũng đã nhồi sọ cho bọn này lòng hận thù sâu sắc đối với chúng ta, Và căn cứ vào tên chuẩn úy này mà xét, không phải là chúng không đạt kết quả».

Hai người đi trở về phía tên tù binh. Lưng nó đẫm máu. Lúc này tên Nhật bất tỉnh nhân sự nhưng vẫn còn thở và nằm trên bờ khe mà Ác-tê-mi-ép tìm hồi nãy. Giờ đây rõ ràng là chiếc xe tăng của Ác-tê-mi-ép đỗ ở cách đây dăm trăm thước, về bên trái.

— Thôi, đành phải khênh hắn thôi — Ác-tê-mi-ép nói, bực tức.

Hai người khênh tên tù binh lên — Ác-tê-mi-ép xốc nách, Côn-xốp cầm chân — và hai người đi về phía xe tăng.

Côn-xốp cứ loạng choạng luôn, Ác-tê-mi-ép cuối cùng phải hỏi anh.

— Nhưng làm sao mà anh đi chậm thế? Thời gian gấp lắm rồi!

— Thưa đồng chí đại úy, lúc đuổi theo hắn, tôi bị trẹo chân, chính vì thế mà tôi đã phải nổ súng.

Mãi đến lúc này, để trả lời Ác-tê-mi-ép anh mới chịu nói. Việc anh ngã trẹo chân khi đuổi theo tên Nhật đối với anh không phải là một lý do bào chữa, mà trái lại, thêm một khuyết điểm nữa vào phần anh.

Hai người đến chỗ chiếc xe tăng đỗ, mau hơn Ác-tê-mi-ép dự kiến. Đi chưa đầy một trăm bước đã thấy tiếng người lái xe thét «Đứng lại» và tiếng súng lên đạn. Anh lính gác lúc nãy nghe thấy tiếng súng nổ nên cũng đang lo ngại.

— Tôi đây, đại úy Ác-tê-mi-ép.

— Thưa đồng chí đại úy, tôi đã bắt đầu lo, tôi tự hỏi không biết nhưng phát súng ấy là những phát súng gì.

— Lúc đi đường tôi sẽ thuật lại cho anh nghe. Bây giờ anh hãy khênh giúp tên tù binh vào trong xe.

— Thế còn đồng chí?

— Tôi sẽ leo lên trên tháp xe.

Tên Nhật, vẫn bất tỉnh nhân sự, được kéo lên xe và đặt ngồi bên cạnh người lái xe, chỗ của chỉ huy. Ác-tê-mi-ép leo lên tháp xe.

— Đồng chí đại úy, còn tôi làm gì? — Côn-xốp hỏi.

— Anh trở lại tiểu đoàn. Trong tình trạng hiện thời của hắn, một mình tôi cũng đủ.

— Xin lỗi đồng chí đại úy — Côn-xốp nói vẻ lúng túng — xin đồng chí cho phép tôi lấy lại chiếc dây đeo.

— Dây đeo nào?

— Dây đeo tôi trói chân tên tù binh.

— Lấy đi!

Côn-xốp đập vào cửa chiến xa mà anh lái xe đã đóng lại, và lúi húi một lát mới cởi được chiếc dây đeo.

Sau khi đóng mạnh nắp xe lại, Côn-xốp nói:

— Tôi có thể về được chứ?

Ác-tê-mi-ép không nhìn thấy anh, nhưng cảm thấy anh đứng nghiêm trong tối.

— Được, anh về!

Anh lái xe mở máy và chiếc xe tăng lăn đi, nhấp nhô theo tất cả những mấp mô của địa hình, xích nghiến ken két vang trong thảo nguyên.

CHƯƠNG XVI

Bị một người lính gác ngăn lại ở cửa lều đồng chí tổng chỉ huy, Ác-tê-mi-ép đã khuya lắm vẫn còn đợi sĩ quan tùy tòng đi báo tin anh về. Răng anh run lên cầm cập vì lạnh; buổi tối, trước khi đi, để cử động được dễ dàng, anh đã để lại chiếc áo ca-pốt của anh cho sĩ quan tùy tòng của đồng chí tổng chỉ huy, nên lúc này anh thấy ân hận. Từ lúc đó đến giờ, lều tổng chỉ huy đã dịch đi hai cây số về phía trước và anh chỉ lo sĩ quan tùy tòng để quên áo của anh ở địa điểm cũ.

Chung quanh lều, những công sự quân Nhật đóng sáng hôm qua, lúc này há hốc ra, bị xích xe tăng cày lộn lên. Một hàng lính gác vây quanh lều, người nọ đứng cách người kia hai mươi bước.

Lạnh run lên, Ác-tê-mi-ép, đứng bên người lính gác đợi sĩ quan tùy tòng đi lâu kỳ lạ, mãi không thấy quay về.

Cuối cùng một người ở trong lều đi ra. Ác-tê-mi-ép nhận rõ búng dáng cao lớn quen thuộc của tham mưu trưởng, chân đi như chạy, đến chỗ xe ngừng ở gần lều, đóng cửa đánh sình một cái và mở máy đi.

Hôm qua đồng chí tổng chỉ huy đã tạm thời chuyển chỉ huy sở đến địa điểm này, nhưng trong suốt ngày hôm đó (Ác-tê-mi-ép biết rõ) đồng chí vẫn tiếp tục điều khiển trận đánh ở bờ sông bên kia, bờ sông phía Đông. Lúc này đồng chí vừa thảo luận với tham mưu trưởng trước về trận đánh ngày hôm sau.

Cuối cùng sĩ quan tùy tòng trở về và Ác-tê-mi-ép khi bước vào lều thấy ngoài đồng chí tổng chỉ huy ra còn có bốn người nữa: chỉ huy binh đoàn xe tăng Xa-rít-sép, thiếu tá Lu-gô-vôi, chỉ huy một binh đoàn thiết giáp — có mái tóc quăn, mặt nom rất trẻ, tưởng như một trung úy — và hai người lạ mặt, một đại tá cao lớn, tóc nâu, ria mép đen và một chính ủy trung đoàn trẻ tuổi không mặc áo dài quân phục, áo ca-pốt vắt trên vai sơ-mi, đang đứng uống nước, hai vai rụt vào như một người rét lắm; răng đánh lập cập vào vành chiếc ca tráng men.

Đồng chí tổng chỉ huy ngồi ở một góc trên chiếc ghế vải xếp muôn thuở và chỉ ở trên bản đồ cho chỉ huy binh đoàn thiết giáp địa điểm anh ta phải bố trí một tiểu đoàn, sau khi chuyển binh đoàn sang bờ sông phía Đông vào lúc tảng sáng.

— Anh phải tập trung toàn bộ hỏa lực và thiết giáp vào hậu quân Nhật khi chúng tôi đánh bật chúng khỏi Ba-in Xa-gan và chúng bỏ chạy về phía đường qua sông — tổng chỉ huy nói với một giọng chắc chắn, nhấn mạnh vào chữ «bỏ chạy» — Rõ chưa?

— Báo cáo đồng chí tổng chỉ huy, rõ.

— Nhưng sao một anh lại nhăn nhó thể kia? Giày chật đau chân phải không.

— Báo cáo đồng chí tổng chỉ huy, tổn thất nặng nề quá.

— Tổn thất bao giờ cũng vẫn là tổn thất — đồng chí tổng chỉ huy nói — ngày mai khi chúng ta đã làm xong việc cần phải làm, ta sẽ tính toán, có thể cũng không đến nỗi quá nặng đâu. Bây giờ anh phải đi thôi!

Ông đứng dậy và nắm chặt tay chỉ huy binh đoàn thiết giáp. Tuy nói nghiêm khắc như vậy với Lu-gô-vôi, nhưng trong thâm tâm đồng chí cũng thấy hài lòng với tinh thần hy sinh của binh đoàn thiết giáp mà lúc nửa ngày hôm qua, ngay khi binh đoàn vừa mới đến, đồng chí đã ném nó vào ngay lò lửa của trận đánh.

— Thế nào, tình hình ở bờ sông ra sao?

Đồng chí quay lại nói với Ác-tê-mi-ép, khi chỉ huy binh đoàn thiết giáp ra khỏi lều.

Ác-tê-mi-ép báo cáo, cố giữ cho bàn tay đưa lên vành mũ khỏi run.

— Tiểu đoàn đã đào xong công sự; các chiến sĩ hoàn thành những công sự sâu. Sườn bên phải xuống đến tận rìa sông. Như đồng chí ra lệnh, tôi đã thân hành đến tận nơi kiểm tra.

— Tôi cũng thấy rõ rồi — đồng chí tổng chỉ huy nói miệng không mỉm cười, mắt nhìn Ác-tê-mi-ép từ chân lên đến đầu, chiếc quần sũng nước, và chiếc áo quân phục ướt đến ngang thắt lưng của anh — Tất cả các anh hôm nay đều định đi tắm cả chắc!

Ông liếc nhìn chính ủy trung đoàn, và Ác-tê-mi-ép thấy anh ta đỏ mặt. Đại tá có bộ ria mép đen nói:

— Thưa đồng chí tổng chỉ huy, tôi đã báo cáo với đồng chí là Crát-xi-úc của tôi sẽ lo liệu tất cả mọi thứ rồi.

Nghe nói, Ác-tê-mi-ép hiểu rằng đại tá tóc nâu này là Ba-ta-lốp, chỉ huy trung đoàn bộ binh, và tất cả trung đoàn của ông chắc đã đến nơi rồi.

— Người ta buộc phải bố trí một tiểu đoàn của anh trên một khu vực lớn quá khiến chính tôi cũng đã thấy lo ngại — đồng chí tổng chỉ huy nói.

— Lúc này trung đoàn đã đến đủ — đại tá nói — không còn lý do gì để lo ngại nữa.

— Nhưng bây giờ tôi không còn lo ngại gì nữa hết, anh có thể tin chắc như vậy — đồng chí tổng chỉ huy nói với giọng hơi châm biếm; rồi ông nhìn Ác-tê-mi-ép như qua vẻ mặt anh, đồng chí thấy là anh chưa bao cáo xong.

— Trong một tiểu đoàn, người ta bắt được một tên thiếu úy Nhật làm tù binh — Ác-tê-mi-ép ngừng lại một lúc và nói tiếp nhanh, giọng cả quyết — Nhưng giữa đường hắn tìm cách chạy trốn, nên trúng đạn bị thương, và chết.

Đồng chí tổng chỉ huy cau mày, nhìn vào mắt Ác-tê-mi-ép một lúc lâu, vẻ nghiêm khắc, như đồng chí muốn xem việc tên tù binh định chạy trốn có đúng với sự thật không.

— Thế giấy tờ của nó? — Cuối cùng đồng chí nói.

— Tôi có mang về đây.

Ác-tê-mi-ép thò tay vào túi áo.

— Đưa cho đồng chí này — đồng chí tổng chỉ huy hất đầu về phía sĩ quan tùy tòng, vừa ngắm lại Ác-tê-mi-ép từ chân lên đến đầu, và đột nhiên đồng chí nói thêm, giọng dịu hẳn — Anh đi uống một cốc nước trà, có ở trong phích đấy, rồi tìm chỗ ngả lưng và cố chợp mắt đi một chút. Hai giờ nữa, chúng ta sẽ cùng bộ binh đi tiến công lũ Xa-mua-rai.

— Có thể nói là về căn bản chúng đã bị đánh bại — Ác-tê-mi-ép nghe thấy chỉ huy binh đoàn xe tăng nói lúc anh rót nước trà nóng vào nắp phích.

Nhận xét đó có vẻ bạo gan và Ác-tê-mi-ép chờ đợi câu trả lời nghiêm khắc của đồng chí tổng chỉ huy. Trong lều im phăng phắc. Ác-tê-mi-ép nghe rõ tiếng răng mình chạm vào thành ca, như một lúc trước đây anh đã nghe thấy tiếng răng của chính ủy. Cuối cùng, đồng chí tổng chỉ huy nói:

— Đúng thế.

— Phần gay nhất, các chiến sĩ xe tăng đã làm — chỉ huy binh đoàn xe tăng nói tiếp — Chỉ còn việc hoàn thành. Xô chúng nó xuống nước và chiếm lĩnh hoàn toàn chiến trường.

Những câu nói trên của Xa-rit-sép không làm đồng chí tổng chỉ huy vừa lòng vì nó không lịch thiệp đối với chỉ huy trung đoàn bộ binh, mà các chiến sĩ lúc này phải lao vào đem xương máu để tiến công và chiếm lĩnh trận địa. Nhưng đồng thời đồng chí cũng thông cảm với Xa-rít-sép đã mất, theo những tin tức chưa đầy đủ, sáu mươi xe tăng bị chảy hoặc bị đại bác bắn hỏng, một tiểu đoàn trưởng bị hy sinh, một bị thương và một mất tích. Những tổn thất ấy đang dày vò Xa-rít-sép, và đồng chí muốn nhấn mạnh rằng, do những tổn thất đó, mà phần khó khăn nhất đã làm xong.

Vì thế nên đáng lẽ trả lời Xa-rít-sép một cách nghiêm khắc đồng chí tổng chỉ huy im lặng một lúc rồi quay về phía Xa- rít-sép nói:

— Cuộc tiến công của binh đoàn anh có bộ binh, pháo binh và không quân trợ lực phải là trận quyết định thắng lợi toàn bộ. Chính anh sẽ thân hành chỉ huy binh đoàn.

Thấy mình không cần thiết có mặt trong câu chuyện, Ác-tê-mi-ép uống vội mấy ngụm trà nóng bỏng miệng, đặt phích xuống đất, giơ tay chào và ra khỏi lều. Lúc đi ra, anh nhìn thấy vẻ mặt hết sức phấn khởi của chỉ huy binh đoàn xe tăng.

Sĩ quan tùy tòng của đồng chí tổng chỉ huy ra theo Ác-tê-mi-ép, đặt chiếc áo ca-pốt vào tay anh và bảo anh là cách đây hai trăm bước, đơn vị xe tăng có dựng một chiếc lều, anh ta đã phái một sĩ quan liên lạc đến đó và có lẽ Ác-tê-mi-ép đến đấy ngủ một lát cũng được.

Ác-tê-mi-ép cảm ơn sĩ quan tùy tòng nhất là về chiếc áo ca-pốt; anh đã cảm thấy mệt bã cả người và lạnh đến độ hình như không thể đi nổi được hai trăm bước, hơn nữa lại chẳng biết đúng hướng nào mà đi. Anh đi ra xa mấy bước, nằm ngả ngay xuống đất, xoay xỏa người cho thoải mái, rồi gối đầu lên thành ụ một công sự của quân Nhật và chùm ca-pốt lên người,

Hai ngày vừa qua anh làm việc liên tục không ngủ, ở ban tác chiến, hai ngày ấy đi nhanh qua trong óc căng thẳng của anh. Thoạt đầu, bình tĩnh ghi trên bản đồ một tình thế cũng bình tĩnh, để báo cáo với tổng chỉ huy, rồi đột nhiên súng nổ, cuộc tiến công của xe tăng Nhật và lần thứ nhất sau khi bị thương, tiếng đại bác lại ríu trên đầu anh. Rồi, chạy như điên, ban đêm qua thảo nguyên tối đen như mực, đến ban tham mưu binh đoàn xe tăng và đến trung đoàn bộ binh. Giữa đường gặp một sĩ quan liên lạc khác từ trung đoàn về, rồi trở lại ban tham mưu và liền sau đó lại đi đến binh đoàn xe tăng do đồng chí tổng chỉ huy đã tới từ trước, gọi đến, Rồi, hai lần đi xe tăng giữa chiến trường mang mệnh lệnh và cuối cùng, chuyến đi ban đêm vừa qua với tất cả những chuyện phiêu lưu của nó.

Anh suy nghĩ, mệt nhọc, nhưng hài lòng, rằng đó chính là cuộc đời của một sĩ quan tham mưu thời chiến. Anh hoàn toàn hiểu rằng không phải cuộc đời của anh rồi sau đây lúc nào cũng vậy, sự thật còn khác xa thế nhiều nhưng lúc này anh đang quá thèm tin tưởng vào điều ngược lại. Mắt díp lại, chùm ca-pốt kín người, anh bắt đầu cảm thấy ấm dần.

— Anh không cần phải nói về khuyết điểm của mình nữa — tiếng Xa-rít-sép nói trong lều, vang đến tận chỗ Ác-tê-mi-ép nằm — Trong một trận đánh, tất cả đều có thể xảy ra. Xe tăng của anh bị sa lầy, mai chúng tôi sẽ cho kéo lên, các chiến sĩ trong xe không việc gì, đại liên đã tháo được, anh đã len lỏi qua trận tuyến của quân Nhật về không bị bắt làm tù binh, trận đánh đầu tiên như thế cũng không phải là tồi lắm.

Có tiếng người khác nói mà Ác-tê-mi-ép không quen — tiếng nói của Goóc-đi-ép-ski — Điều đáng xấu hổ là một chính ủy binh đoàn mà mới vào trận lại chui ngay vào chỗ không nên đến để cắm chân trong một bãi lầy, rồi dùng mất gần hết cả một ngày còn lại chỉ để tìm cách thoát thân.

— Cũng không phải chỉ để thoát thân có một mình — Xa-rít-sép đáp lại.

— Được, «không phải một mình» nhưng dù sao tôi cũng đã đi với tiểu đoàn, tiểu đoàn trưởng bị hy sinh và tiểu đoàn chiến đấu cả ngày hôm đó mà trong đó không có tôi.

— Phải, hôm nay những tổn thất về sĩ quan có nặng nề — Xa-rít-sép nói, giọng khàn khàn vì quá mệt mỏi — Đút-ni-cốp bị hy sinh, Pa-khô-nốp bị thương, Cli-mô-vít mất tích không tìm đâu thấy, chẳng hiểu chết hay bị thương.

Rồi trong lều, im lặng.

«Cli-mô-vít... có thể có một sự tình cờ như thế chăng?» Ác-tê-mi-ép vừa chập chờn ngủ vừa tự hỏi.

Anh thức giấc hẳn, phần vì ánh sáng — đã gần bốn giờ và ngày đã bắt đầu — và cũng một phần vì tiếng đồng chí tổng chỉ huy thét lên trong máy nói.

— Nhưng làm sao anh cứ trở đi trở lại khu vực bẩy mãi thế! — đồng chí nói, giọng cáu kỉnh — Anh để thời giờ bố trí lực lượng của địch trên giấy, còn tôi ở đây, ngoài một trận, tôi không có ai để hỏi cung một tên tù binh cả! Phiên dịch đâu? Hắn ta đi chậm quá. Hay đã lạc đường rồi.

Ác-tê-mi-ép ngồi nhổm phắt dậy, nhìn thoáng thấy hai bàn chân một xác lính Nhật thò ra khỏi một công sự đã bị phả hủy một nửa và anh đi về phía lều có tiếng của đồng chí tổng chỉ huy. Mảnh bạt cửa mở lên nửa chừng sau người lính gác. Ở cửa có hai chiến sĩ và một tên tù binh Nhật.

— Xin phép đồng chí tổng chỉ huy? — Ác-tê-mi-ép vừa nói vừa ngừng lại ở cửa lều, gần chỗ người lính gác.

— Cứ vào — đồng chí tổng chỉ huy bỏ ống nghe xuống và đưa đôi mắt đang hầm hàm tức giận nhìn Ác-tê-mi-ép.

— Tôi nghĩ rằng tôi có thể dịch được những câu đồng chí hỏi cung tên tù binh và những câu trả lời của hắn — Ác-tê-mi-ép vừa nói vừa bước vào.

— Anh nghĩ rằng anh có thể phiên dịch được hay là anh có thể làm được thật sự?

— Tôi có thể dịch được — Ác-tê-mi-ép trả lời, sau một lát do dự.

Tên Nhật bước vào lều, theo sau là một trong hai chiến sĩ đi áp giải. Lúc này, trong lều có ánh sáng đèn điện, Ác-tê-mi-ép nhìn thấy người đi áp giải tên tù binh không phải là một chiến sĩ như thoạt đầu anh tưởng mà là một thiếu úy, vẻ bướng bỉnh, gần như thô bạo, chiếc ca-lô đội kéo sụp xuống trán. Anh ta thúc khẽ tên Nhật bước vào và đứng ở phía sau hắn.

Tên Nhật đứng, hai tay quặt lại phía sau lưng. Hắn mặc một chiếc va-rơ bông màu xanh xẫm, bùn vấy bẩn và đi đôi bốt to lớn cũng bê bết bùn. Hắn bị thương ở cổ, vết thương được băng bó bằng những mảnh băng Nhật màu xanh, trên đó bùn khô từng tảng một. Hai gò má nhô lên, hình như đồng thời với mất máu khuôn mặt tái nhợt mất luôn cả màu da vàng. Ở mép trên một vài sợi râu vẽ hình một bộ ria mép đen của tuổi thanh niên chưa bắt đầu phải cạo. Dưới hai gò má tái nhợt, bắp thịt co rúm lại. Hắn nghiến răng như một người dự định sẽ không nói. Hắn vất vả lắm mới đứng thẳng người được. Hắn đi một bước về phía trước, và để giữ thăng bằng, soạc rộng hai chân.

— Một đại tá, phải không? — Đồng chí tổng chỉ huy hỏi Ác-tê-mi-ép sau khi nhìn kỹ vào mặt và vào cầu vai trên bộ quân phục của tên sĩ quan Nhật nhiều lần — Hỏi xem hắn thuộc trung đoàn nào.

Tìm chữ có vẻ khó khăn, Ác-tê-mi-ép dịch câu hỏi cho tên Nhật nghe. Hắn trả lời nhanh, và Ác-tê-mi-ép thấy hình như hắn có vẻ bằng lòng nữa.

— Đại tá Kha-ra-đa, trưởng ban tham mưu trung đoàn bộ binh tám mươi chín.

— Những trung đoàn khác thuộc sư đoàn bảy và sư đoàn hai mươi ba chuyển sang bên này sông là những trung đoàn nào?

— Trung đoàn hai mươi sáu.

— Và những trung đoàn kia?

Tên Nhật im lặng. Ác-tê-mi-ép nhắc lại câu hỏi, nghĩ rằng có lẽ mình dịch lầm. Tên Nhật đứng câm như hến một lát, rồi nói hắn không trả lời câu hỏi đó. Ác-tê-mi-ép dịch lại.

— Nói với hắn — đồng chí tổng chỉ huy bảo Ác-tê-mi-ép — rằng dù sao hắn cũng đã không làm trọn nhiệm vụ, vì hắn đã nói số hiệu của hai trung đoàn.

Tên Nhật trả lời rằng trong nhóm người bị bắt làm tù binh cùng với hắn, có mấy tên lính thuộc hai trung đoàn đó, và như thế không còn phải là một chuyện bí mật nữa.

— Nói với hắn — đồng chí tổng chỉ huy nói tiếp với một nụ cười thoáng nhanh — rằng chiều nay đối với chúng ta sẽ không còn điều gì bí mật ở phía bên này sông nữa. Tất cả những cái gì ta không hỏi được ở tù binh, ta sẽ biết do những xác chết.

Ác-tê-mi-ép cố hết sức thu xếp để dịch câu nói hóc búa ấy nhưng vẫn không tin chắc là tên Nhật có thể hiểu được hoàn toàn. Nhưng hắn đã hiểu rõ, câu hắn trả lời chứng tỏ điều đó. Hấn lạnh lùng nói:

— Chúng tôi bị thất bại một trận ở phía bên này sông.

— Và các anh sẽ nếm một thất bại nữa ở phía bên kia sông — đồng chí tổng chỉ huy chẳng nói với ai, như chỉ nói với chính mình — Những tổn thất của trung đoàn hắn lúc qua sông thế nào? — đồng chí hỏi thêm.

— Nặng nề — tên Nhật trả lời cộc lốc khi Ác-tê-mi-ép dịch câu hỏi. Hắn im lặng một lát và líu lô nói rất nhanh và cáu kỉnh một câu mà thoạt đầu Ác-tê-mi-ép không hiểu. Anh bảo hắn nhắc lại; tên Nhật giọng vẫn cáu kỉnh như cũ nhưng lần này nói chạm và rõ hơn.

— Hắn nói rằng hắn chỉ trả lời những câu hỏi quan hệ đến bản thân hắn. Luật lệ của quân đội Thiên hoàng cấm hắn không được trả lời mọi câu hỏi khác.

— Thật à? Hỏi hắn xem luật lệ Thiên hoàng có cấm hắn không được để bị bắt làm tù binh không?

Tên Nhật trả lời điều đó có bị cấm, nhưng khi người ta bắt hắn làm tù binh hắn đã bị thương.

— Tại sao tay hắn cứ quặt về sau lưng thể kia? — Đồng chí tổng chỉ huy hỏi, khi đồng chí nhìn thấy tên Nhật đứng yên không động cựa.

— Chúng tôi đã trói tay hắn lại — thiếu úy trả lời, giọng của một người tin chắc là mình đã làm đúng.

— Cởi ngay ra cho hắn! — Đồng chí tổng chỉ huy nghiêm khắc ra lệnh.

— Thưa đồng chí tổng chỉ huy, xin đồng chí cho phép tôi — thiếu úy còn ngần ngừ nói lại, nhưng đồng chí tổng chỉ huy cắt lời.

— Cởi ra cho hắn đã rồi anh sẽ nói sau.

Thiếu úy thở dài vẻ bất đắc dĩ, lấy con dao nhíp ở trong túi, mở ra, liếc như máy vào mặt trái vạt áo rồi cúi xuống cắt chiếc dây trói tay tên Nhật. Khi thiếu ủy thoạt đầu kéo căng dây rồi mới cắt, hai vai tên Nhật rung rung, thõng xuống và lại nhô lên, nhưng hắn vẫn giữ hai tay ở đằng sau, người ta chỉ cảm thấy hắn cử động những ngón tay tê dại.

— Bây giờ anh hãy nói cho tôi nghe tại sao anh lại trói tay nó lại, anh sợ nó hay sao? — Đồng chí tổng chỉ huy hỏi.

— Không phải thế — thiếu úy trả lời, mật sầm lại — chúng tôi chẳng sợ gì hắn, nhưng hắn đã giật một khẩu súng từ tay một chiến sĩ của ta, hắn muốn giết anh ta và mổ bụng tự tử. Thưa đồng chí tổng chỉ huy, tôi nghĩ là nên trói hắn lại.

— Thế nào, anh sợ là hắn ta sẽ giết tôi hay sao? Đừng sợ, hắn ta sẽ chẳng làm gì tôi đâu.

Đồng chí nhìn chăm chú tên Nhật một lúc lâu và quay về phía Ác-tê-mi-ép nói:

— Hắn không làm chủ được bộ máy thần kinh của hắn đấy thôi. Hắn không ngờ trận đánh lớn đầu tiên của chúng lại xoay chuyển ra như thế, và lúc này hắn muốn chết. Đó là một lũ kiêu ngạo. Chúng quá coi trọng những kỷ niệm. Hỏi hắn xem có nhớ Đối-mã không?⁽¹⁾

⁽¹⁾ Đối-mã: quần đảo Nhật giữa Triều-tiên và Nhật-bản, gần đó đô đốc Nhật Tô-gô đã tiêu diệt hạm đội của đô đốc Nga hoàng Rô-giép-ven-ski (1905).

Ác-tê-mi-ép, thật ra không hiểu tại sao đồng chí tổng chỉ huy lại hỏi về Đối-mã, nhưng vẫn cứ dịch. Tên Nhật ngẩng phắt đầu kiêu hãnh và nói là hắn rất nhớ.

— Nói với hắn là hắn có thể quên đi được rồi — đồng chí tổng chỉ huy nói, với một vẻ mỉa mai bình tĩnh, rồi quay về phía thiếu úy hỏi — Những tên tù binh khác hiện giờ ở đâu?

— Đã cho tất cả lên xe, chỉ còn đợi tên này.

— Được, đem tất cả chúng đến ban quân báo.

Tên Nhật hiểu rằng cuộc hỏi cung đến đây đã chấm dứt và bộ mặt xanh nhợt của hắn tái hẳn đi. Hắn nói vội vàng:

— Anh hãy nói là tôi có thể trả lời tất cả những câu hỏi có dính líu đến cá nhân tôi.

Ác-tê-mi-ép dịch lại.

— Bảo hắn rằng cá nhân hắn đối với tôi chẳng có gì là đáng chú ý — đồng chí tổng chỉ huy nói, giọng lạnh lùng và đồng chí quay đi để tỏ cho biết rằng như thế là đã xong.

Tên Nhật nghe Ác-tê-mỉ-ép dịch lại câu nói cuối cùng của đồng chí tổng chỉ huy xong, muốn nói điều gì, nhưng thiếu úy đã đập vào vai hắn, hắn quay đằng sau, trên một gót chân, cử chỉ chính xác và đi trước thiếu úy, hắn bước ra khỏi lều.

— Anh học tiếng Nhật ở đâu? — Đồng chí tổng chỉ huy hỏi Ác-tê-mi-ép khi tên Nhật và thiếu úy đã đi ra.

— Ở trường đại học.

— Anh có muốn người ta chuyển anh từ ban tác chiến sang ban quân báo không?

Ác-tê-mi-ép lặng im.

— Thế nào, sao cậu không trả lời? —Đồng chí tổng chỉ huy đột nhiên gọi Ác-tê-mi-ép bằng cậu với một giọng sỗ sàng, rất hiền lành — chính người ta còn muốn biết ý kiến cậu thế nào đấy.

— Nếu không có lệnh điều động sang đó — Ác-tê-mi-ép nói — tôi thích ở lại ban tác chiến hơn.

— Phải, cậu nghĩ đúng đấy — đồng chí tổng chỉ huy nói, sau một lúc im lặng và hình như đồng chí lặng im để suy nghĩ — Với một sĩ quan trẻ tuổi, ở ban tác chiến giai đoạn đầu có nhiều khả năng tiến bộ hơn. Bây giờ, là giai đoạn đầu — Nghĩ một lúc nữa, đồng chí tổng chỉ huy lại nói thêm — chỉ ở giai đoạn đầu — Nói xong, đồng chí đứng dậy và bước ra khỏi lều, Ác-tê-mi-ép đi theo, cũng không rõ nên ở lại bên cạnh đồng chí tổng chỉ huy hay về với các sĩ quan ban tác chiến ở lều của họ. Đồng thời anh nghĩ đến tên tù binh Nhật. Đồng chí tổng chỉ huy đã nói, giọng khinh bỉ: «Hắn không làm chủ được bộ máy thần kinh của hắn» nhưng thật ra mà nói, Ác-tê-mi-ép cảm thấy tên đại tá Nhật là một người có nghị lực và mặc dù trận đánh hôm qua, trong đó Ác-tê-mi-ép cũng tham dự chúng bị thất bại anh vẫn thấy hình như đằng sau con người nghị lực này còn có một đội quân mạnh.

Đó cũng chính là điều đồng chí tổng chỉ huy nghĩ thầm khi đồng chí nhìn vòm trời một mầu xám nhạt, phía chân trời hòa lẫn với màu xanh xám của mỏm Ba-in Xa-gan. Có nhiều kinh nghiệm hơn Ác-tê-mi-ép trong việc nhận xét người, đồng chí đã nhìn thấy viên đại tá Nhật, tuy cố gắng để tỏ ra ngạo mạn nhưng thật ra buồn nản và xấu hổ. Dù sao cũng phải chú ý đến việc đây là một tên tù binh bị thương, và thuộc một đội quân vừa bại trận.

Đồng chí tổng chỉ huy nghĩ rằng, những đại tá như kiểu hắn ta có hàng trăm trong những sư đoàn, những ban tham mưu, và những đơn vị đóng ở hậu phương, của đạo quân Quan-đông đóng ở Mãn Châu, hàng nghìn ở Nhật-bản và trong những đạo quân xâm lược Trung-quốc. Vô số sĩ quan cao cấp, và hàng vạn sĩ quan bên dưới đã được đào tạo trong kỷ niệm kiêu hãnh, về Phụng-thiên, Liêu-dương và Đối-mã. Đồng chí vừa hỏi một trong số những sĩ quan đó, nhưng hàng nghìn tên khác vẫn chỉ huy những đại đội, những tiểu đoàn, trung đoàn, sư đoàn, và chỉ có lực lượng hùng mạnh của quân đội Xô-viết mới có thể làm thay đổi quan điểm của chúng. Một chiếc Em-ka mở hết tốc lực lao đến. Xa-rít-sép bước xuống, râu ria cạo nhẵn nhụi, sực mùi nước Cô-lô-nhơ.

— Anh đã đi thăm tất cả chưa? — Đồng chí tổng chỉ huy hỏi.

— Tất cả rồi! — Xa-rit-sép trả lời trịnh trọng — Bộ binh đang ăn sáng, xe tăng đang chuẩn bị dự trữ đạn dược. Tất cả đều sẵn sàng cho trận đánh lúc bốn giờ đúng.

— Cho tôi nói chuyện với tham mưu trưởng — đồng chí tổng chỉ huy không quay lại nói qua vai với sĩ quan tùy tòng lúc ấy hiện ra bên cạnh đồng chí như từ dưới đất nhô lên ngay sau khi đồng chí tổng chỉ huy bước chân ra ngoài.

Sĩ quan tùy tòng bước vào trong lều; có tiếng quay ma-ni-ven chiếc máy điện thoại dùng cho mặt trận. Đồng chí tổng chỉ huy liếc nhìn đồng hồ: còn ba nurơi sáu phút nữa.

— Thưa đồng chí tổng chỉ huy, mời đồng chí vào nói chuyện.

Đồng chí tổng chỉ huy thủng thẳng quay lại, đi vào lều, và ngay sau đó, nghe thấy giọng nói kéo dài:

— Này, Phê-đo Ga-vri-lô-vít anh cho huy động tất cả các đơn vị không quân rõ chưa? Vì, anh biết đấy, pháo binh là những người rất đúng giờ, họ sẽ bắt đầu không sai một tích tắc nào đâu. Tốt lắm. Tốt lắm. Trong sáu phút à? Anh muốn tôi kiểm tra cái gì? Tôi sẽ kiểm tra tại chỗ. Mười phút nữa, tôi đợi máy bay trên đầu tôi, đó là bằng chứng rõ ràng nhất. Cho tôi biết luôn, càng nhiều càng hay, tình hình ở khu vực giữa và bên sườn phải. Có thế thôi.

Đồng chí quay nhanh ma-ni-ven điện thoại, và lại bước ra khỏi lều.

— Các máy bay đã cất cánh — Xa-rít-sép nói.

— Chúng ta sẽ nhìn các máy bay bay qua đầu, rồi chúng ta đi thăm các tiểu đoàn.

— Tiểu đoàn thứ nhất ở ngay gần đây — Xa-rít-sép vừa nói vừa chỉ tay vào một chiếc khe bên trái từ đó đang chậm chạp dâng lên một giải sương mù buổi sớm.

— Người ta đã tìm thấy tiểu đoàn trưởng chưa?

— Thưa đã. Mãi đến lúc đêm xuống, anh ta mới ngừng chiến đấu. Nhưng vừa cách đây nửa giờ, anh ta đã dời khỏi tiểu đoàn không có lệnh của tôi — Xa-rít-sép nói, ân hận.

Đồng chí tổng chỉ huy xếch đôi lông mày lên nghiêm khắc, nhưng trước khi Xa-rít-sép kịp giải thích, đã nghe tiếng động cơ vang lên ngay gần đấy và một chiếc xe tăng chọc thủng giải sương mù đi ra, ngừng lại trước lều. Tiếng xích nghiến ken két, và chiếc xe đỗ lại.

Ở phía trước vỏ xe tăng, giữa hai bên xích, một chiến sĩ xe tăng nằm dài, mặt trắng bệch, chết cứng, mũ sắt vẫn gài dưới cằm, chiếc áo da nâu loang lổ vết cháy. Để xác khỏi lăn xuống đất lúc xe chạy, người ta đã buộc ngang lưng xác chết vào xe, bằng một sợi dây cáp rơ-moóc.

Cli-mô-vít ở trên tháp xe đi ra, nhảy xuống đất và ngừng lại ở phía mũi xe trước Xa-rít-sép và đồng chí tổng chỉ huy, đưa tay lên mũ đội ra ngoài một lớp băng đen xì bồ hóng.

— Thưa đồng chí tổng chỉ huy, xin đồng chí cho phép — Xa-rít-sép nói.

— Đồng chí cứ tự nhiên.

Đồng chí tổng chỉ huy chăm chú nhìn Cli-mô-vít, nhìn chiếc xe tăng của anh, và xác người chiến sĩ xe tăng nấm vắt ngang trên vỏ xe.

— Anh vừa đi đâu đấy? — Xa-rit-sép hỏi vẻ giận dữ, sau khi bước một bước về phía Cli-mô-vít.

— Tôi đi tìm xác đại úy Xi-nít-xin — Cli-mô-vít nói mặt sa sầm, với giọng của một người sẵn sàng đương đầu với bất cứ một lời khiển trách nào và tự biết mình có khuyết điểm nhưng lại dù sao cũng sẽ không xử sự theo một cách nào khác. Xa-rít-sép chuẩn bị chỉnh Cli-mô-vít về việc bỏ đơn vị nửa tiếng đồng hồ, trong khi sắp sửa tiến công. Nhưng ông không thể không ngước mắt nhìn vào xác Xi-nit-xin. Ông đi thêm dăm bước để nhìn rõ hơn. Chiếc áo da của người chết đã cháy, nhưng mặt anh vẫn còn nguyên, chắc anh ta đã có đủ thời giờ ra khỏi xe. Trên cổ, một vết máu đông lại đen thẳm, một vết đạn tử thương.

«Cả Xi-nít-xin nữa», Xa-rít-sép nghĩ bụng, mắt nhìn chằm chằm vào đôi mắt mở to và không động đậy của Xi-nít-xin, Xi-nít-xin mà cách đây năm phút người ta còn có thể nghĩ là anh đang bị thương, nằm đâu đấy trên chiến trường và vẫn còn có thể cứu vãn được khi chiếm xong toàn bộ khu vực Ba-in Xa-gan. Xi-nít-xin cũng bị hy sinh, như Đút-ni-cốp, chỉ huy tiểu đoàn thứ tư, như Si-kác-cốp, trưởng ban tham mưu tiểu đoàn ba, như đại đội trưởng đại đội bảy, Gơ-glát-xê và như đại đội trưởng đại đội chín, Phơ-rô-lốp.

— Mang xác anh ta đi đâu bây giờ, thưa đồng chí? —Tiếng Cli-mô-vít đột ngột kéo Xa-rít-sép ra khỏi những suy nghĩ đau xót — Chúng ta sẽ xem sau — ông lưỡng lự trả lời — ở phía sau ban tham mưu tiểu đoàn của cậu, có một trạm quân y, để anh ta ở đấy, gần chỗ lều. Người ta cũng đã để nhiều... đồng chí khác ở đấy — Xa-rit-sép ngập ngừng khi phải dùng danh từ này đối với những người chết.

— Lát nữa tôi sẽ đến thăm đơn vị cậu, kiểm tra xem tất cả đã chuẩn bị xong chưa. Nửa giờ nữa, chúng ta sẽ tiến công — ông nói thêm, vui vẻ nhớ đến việc lần này ông được thân chinh chỉ huy binh đoàn.

Cli-mô-vít im lặng đưa tay lên mũ. Xa-rít-sép quay lại và thấy đồng chí tổng chỉ huy trong thời gian đó đã đi dăm bước về phía một cao điểm nhỏ và đang lấy ống nhòm quan sát, ông đi về phía đồng chí tổng chỉ huy.

Sau khi đưa mắt nhìn theo Xa-rít-sép và chuẩn bị trèo lên xe tăng, tay đã đặt vào quả nắm cửa, Cli-mô-vít nghe tiếng gọi:

— Công-stăng-tin!

Quay trở lại anh thấy đại úy người cao lớn từ nãy vẫn đứng riêng một chỗ phía sau đồng chí tổng chỉ huy và Xa-rít-sép, là Ác-tê-mi-ép, anh chàng Ác-tê-mi-ép mà anh thấy giờ đây hình như béo ra và cả lớn thêm nữa so với lần gặp gỡ cuối cùng vừa rồi.

— Chào cậu — Cli-mô-vít nói bằng một giọng Ác-tê-mi ép thấy như là rất bình thường, và không tháo găng, Cli-mô-vít đưa tay ra bắt.

— Mình nghe nói đến cậu hồi đêm — Ác-tê-mi-ép ngược lại rất cảm động, vừa nói vừa lắc tay Cli-mô-vít — nhưng mình lại nghĩ bụng không thể có chuyện như thế được!

— Mình cũng không nghĩ là cậu — Cli-mô-vít trả lời.

— Cậu đến đây lâu chưa?

— Trận đầu tiên hôm qua. Còn cậu?

— Cũng gần được hai tháng rồi.

Ác-tê-mi-ép định nói thêm nữa, nhưng Cli-mô-vít chỉ về phía chiếc xe tăng.

— Mình phải trở về tiểu đoàn.

— Bao giờ lại gặp nhau? — Ác-tê-mi-ép hỏi. giọng thiết tha, tay vẫn nắm tay Cli-mô-vít.

— Hiện giờ ta không thể gặp lại nhau trước buổi tối — Cli-mô-vít chỉ nói có thế.

— Thế đến tối nhé — Ác-tê-mi-ép trả lời, bỏ tay Cli-mô-vít ra rồi lại nắm lấy một lần nữa; và chỉ khi nhắc lại câu «Tối nhé», anh mới nhận ra rằng tay hai người nắm lấy nhau ngay gần sát bộ mặt xám ngoét của thi hài đại úy xe tăng nằm vắt trên vỏ xe.

Cli-mô-vít không để ý đến điểm đó. Lại cầm lấy quả nắm cửa xe, anh trèo lên tháp xe, lòng mừng thầm, rất mừng vì gặp Ác-tê-mi-ép, nhưng anh vẫn ngạc nhiên vì thấy có một cảm giác đã xóa mất niềm vui đáng nhẽ anh phải có, cảm giác mệt nhọc. Bước vào tháp xe, mùi hơi máy làm anh chóng mặt, một làn hơi đầu tiên phả thình lình vào khắp người anh.

Tuy nhiên cũng một lần nữa, từ trên tháp xe anh nói to:

— Tối nay nhé!

Động cơ rú lên, chiếc xe tăng xoay mình và đi về phía khe, ở đó, qua màn sương lúc ấy đã tan mỏng đi một nửa, người ta đã nhận thấy bóng nhiều chiếc xe tăng khác.

Đồng chí tổng chỉ huy và Xa-rít-sép đứng trên gò đất nhỏ quan sát địa hình, theo hướng mà ba mươi phút nữa xe tăng và bộ binh phải tiến quân với nhiệm vụ xóa sạch trên bờ sông Khan-khin Gon này tất cả những gì còn lại của quân Nhật sau trận đánh hôm qua.

Những mảnh sương mù còn lại vẫn bám vào thành khe nhưng chân trời đã sáng, cắt quãng bởi những chấm đen xe tăng cháy hôm qua.

— Chiến trường nơi của chết chóc, nơi của quang vinh — đồng chí tổng chỉ huy nói trang trọng như đồng chí đang đọc thơ. Khi mọi việc xong xuôi trên ngọn Ba-in Xa-gan này, thay vào đài kỷ niệm, phải để ở đây một chiếc xe tăng. Một trong những chiếc xe này.

Và đồng chí chỉ tay về phía chân trời.

Xa-rít-sép nói:

— Ở đây, hôm nay sẽ xong tất cả.

— Ở đây, phải — đồng chí tổng chỉ huy nói. Đồng chí lắng tai nghe và ngẩng mặt nhìn lên trời. Máy bay vẫn chưa đến — Thế nào Xa-rít-sép, anh đã đọc bài của Đa-nốp đăng trong báo Sự thật chưa?

— Thật tình mà nói, tôi chưa đọc, nhưng bộ phận điện đài nói với tôi là họ có nghe thấy trong lúc đang hành quân, do đài Si-ta truyền lại. Bọn Anh, Pháp không muốn ký với chúng ta một hiệp ước tương trợ, có thế thôi. Còn gì nữa không?

— Nếu chỉ có thế! — Đồng chí tổng chỉ huy nói to, chua chát — Nhưng không phải chỉ có thể thôi đâu Xa-rít-sép, chúng mơ ước đẩy chúng ta chạm trán với quân Đức ở phía Tây, và với quân Nhật ở đây — Để rơi chiếc ống nhòm trên lồng ngực nở rộng và đưa tay lên trán, đồng chí nói tiếp — Nhìn chiến trường này tôi nghĩ bụng: đúng là nó bắt đầu ở đây, nhưng còn chấm hết thì ở đâu?

— Về phương diện địa lý thì còn năm cây số nữa — Xa-rít-sép vừa nói vừa mỉm cười — Chỉ một mỏm núi nhỏ nữa, và là sông Khan-khin Gon.

— Phải, về phương diện địa lý, tôi biết lắm — đồng chí tổng chỉ huy không cười, chỉ hơi nhíp một bên mắt —Tôi đã nghiên cứu bản đồ, và tôi biết rõ địa hình ở đây. Nhưng về phương diện chính trị, nó chấm hết ở đâu? Kìa máy bay đã đến kia rồi — đồng chí nói tiếp, chuyển ngay sang chuyện khác, vừa quay người lại mau lẹ, khi nghe thấy tiếng ầm ì của động cơ từ xa.

Từ phía Tây, phía Tam-xắc Bu-lắc, bay lại gần một trăm máy bay, rợp nửa vòm trời. Một phút sau những chiếc đầu tiên bay trên đầu tổng chỉ huy và Xa-rít-sép.

Đây theo đội hình rất cao, trên không, và do đó như là tiến chậm, những khu trục bay một lúc lâu trên Ba-in Xa-gan, trong khi bốn phi đội phóng pháo mỗi phi đội chín chiếc, bay là là, vụt qua mau lẹ để chuẩn bị thả bom, tiếng động cơ rú ầm ì.

— Được, thôi chúng ta đi thăm các tiểu đoàn — đồng chí tổng chỉ huy nói vào tai Xa-rít-sép khá to để át tiếng động cơ máy bay, và ánh mắt chớp lên một niềm vui. Các phi công sắp dạo đầu. Sau đó sẽ đến lượt tất cả dàn nhạc.

CHƯƠNG XVII

Sau những ngày cuối tháng năm và tất cả tháng sáu; sống ở vùng bờ biển Ga-gơ-ri sớm tinh mơ hôm ấy Ma-sa trở về Mạc-tư-khoa, chị không gửi thư hay đánh điện báo trước cho mẹ. Bà Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na khi mở cửa cho chị, tỏ ra không được vui vẻ lắm, bà không thích những cái gì đột ngột; vẻ còn ngái ngủ bà ôm con gái và càu nhàu nói: «Bao giờ cũng thế, chẳng báo trước gì cả». Rồi bà lui vào buồng, giả vờ còn buồn ngủ.

Biết chắc dù thế nào mười phút nữa bà cụ cũng sẽ trở lại đem bữa điểm tâm cho chị, Ma-sa để va-li xuống đất, cởi áo vét ra và đến gần chiếc gương ngắm một lúc lâu. Một tháng rưỡi nghỉ mát đã làm người chị gầy đi một chút, chị hay tắm lâu quá ở ngoài biển. Mặt trời đã làm phai đi bộ tóc hung. Người chị đen nhẻm trông như một con quạ nhỏ. Cặp mắt thường hay nhíp lại khi hàng ngày nằm phơi nắng lúc này chung quanh có viền những đường nhỏ màu sáng.

Ngoài những chi tiết không quan trọng đó, chị không có gì thay đổi, vẫn như hình ảnh Xin-xốp thấy trước khi chị đi.

Ngay từ khi đó, Xin-xốp và chị đã quyết định rằng ngay sau khi chị ở Cô-en-dơ về, hoặc chị sẽ đến gặp anh ở Vi-a-dơ-ma, hoặc chị sẽ diện cho anh biết để anh về Mạc-tư-khoa. Họ nói với nhau chỉ đơn giản thế thôi. Như nói về một cuộc hò hẹn sắp đến, nhưng trong thâm tâm họ biết đã cần phải quyết định dứt khoát về số phận của hai người.

Càng gần ngày trở lại Mạc-tư-khoa, Ma-sa càng cảm thấy lo sợ. Không phải chị sợ đã đến lúc cần quyết định — một thái độ như thế thật kỳ cục — nhưng vì trong thâm tâm chị thấy như đời mình bị hy sinh, cảm giác đó làm chị thờ thẫn đến độ chưa bao giờ chị lại gửi cho Xin-xốp một bức thư lạnh lùng một cách ngớ ngẩn như bức thư chị gửi cho anh hồi chị nghỉ mát ở miền Nam. Khi viết chị phản kháng lại một quyết định thật ra đã rồi? cũng chẳng ai bắt chị phải quyết định như thế; nhưng ý nghĩ rằng mọi thứ đều đã quyết định rồi làm chị bực mình.

Một vấn đề nữa cũng làm chị lo ngại: việc người ta vẫn chưa nói rõ rệt về công tác sau này của chị. Trước khi đi nghỉ, chị đã nhiều lần đến xưởng gặp ban chấp hành đoàn thanh niên Cộng sản và đến bộ phận điện cơ nơi ông cụ chị ngày trước thường khuyên chị đến làm, hồi chị còn theo học tại trường trung học kỹ thuật. Người ta đề nghị lấy chị vào làm, chị chỉ trả lời mơ hồ và điều đó, làm chị khó chịu vì mấy năm vừa qua đi của cuộc đời con gái đã dạy chị thích nhũng trường hợp minh bạch và rõ ràng.

Lẽ dĩ nhiên, nếu Xin-xốp đồng ý đến sống ở Mạc-tư-khoa thì chị sẽ công tác ở nhà máy. Nhưng mặc dầu chị biết rằng Xin-xốp hết sức yêu chị, chị vẫn không tin chắc lắm là anh sẽ quyết tâm vận động để được trở về Mạc-tư-khoa trước khi anh công tác đủ ba năm tại Vi-a-dơ-ma sau khi học ở Đại học ra; chị cũng biết rõ rằng nếu anh không quyết định về Mạc-tư-khoa, chị sẽ đến với anh ở Vi-a-dơ-ma. Tuy nhiên, trong bức thư gửi Xin-xốp, chị cũng không thể hỏi anh xem khi đến Vi-a-dơ-ma chị có thể công tác ở đâu và làm gì cho thích hợp với chuyên môn nhân viên kỹ thuật điện của chị; riêng đối với chị, câu hỏi như thế có nghĩa là chị đã sẵn sàng đến Vi-a-dơ-ma với anh rồi còn gì.

Chị đếm từng ngày; nếu Xin-xốp trả lời ngay sau khi nhận được thư như mọi lần thì thư trả lời sẽ đến Ga-gơ-ri. Như thế là anh không trả lời. Nhưng sau khi soi gương và đi đếm bước trong phòng, chị chạy đến xem trên bàn làm việc có gì không rất có thể là Xin-xốp gửi thư thẳng đến Mạc-tư-khoa.

Ở nhà, người ta có thói quen sắp xếp mọi thứ trên bàn làm việc của Pôn: thư, điện, biên lai tiền thuê nhà, và tiền điện thoại. Ngoài hai bức thư của Pôn gửi cho bà cụ đã bóc phong bì, trên bàn còn một bức thư dán kín của Xin-xốp gửi cho chị. Sau khi đọc lướt nhanh, chị gọi điện thoại hỏi ga Bi-ê-lô-rút-xi — Ban-tíc. Chuyến tàu đầu tiên đỗ lại ở Vi-a-dơ-ma bốn giờ chiều sẽ khởi hành.

Rồi chị đọc lại bức thư. Lúc này chị thấy hình như nó ngắn quá, tự tin quá: Xin-xốp khao khát gặp chị đến độ anh không muốn nói gì với chị bằng thư. Tốt lắm. Nhưng anh lại viết thêm anh đếm đợi từng ngày cũng như chị. Sao mà chủ quan thế. Ngoài ra anh không nói một lời nào về bức thư vừa rồi của chị mặc dù nó hết sức lạnh lùng dường như tất cả mọi thứ đó đối với anh chẳng có chút gì là quan trọng.

— A, mẹ, mẹ! — Ma-sa la lên, ôm lấy bà cụ vừa đi vào, tay cầm bình nước. Chị nép vào bà và cứ như thế một lúc lâu, đầu để trên vai mẹ, cố không khóc òa lên, chị cảm thấy sung sướng vô cùng: bức thư của Xin-xốp, đầy chủ quan đến bực mình, nhưng đồng thời cũng biểu lộ một tình yêu nồng nhiệt đối với chị và lòng thiết tha mong muốn được gặp mặt chị đến độ chị chỉ còn có cách là ra tàu lấy vé đi đến Vi-a-dơ-ma với anh.

— Thế nào, anh ấy bảo gì? — Bà Ta-ti-a-na hỏi, khi Ma-sa nhắc đầu khỏi vai bà.

Để hai mẹ con ta cùng đọc, Ma-sa nói và chị lấy một bức thư của Ác-tê-mi-ép, mặc dù chị thừa hiểu là bà cụ muốn nói đến thư của Xin-xốp.

Ta-ti-a-na thoáng mỉm cười, nhưng bà lặng im và bắt đầu rót trà.

Bức thư thứ nhất của Pôn viết từ Si-ta và không cho địa chỉ. Anh nói anh đang đợi công tác và nói về thành phố lắm bụi và chán ngấy; người ta cảm thấy thật ra anh đang buồn chán và bức thư dài vì anh rỗi không có việc gì làm.

Bức thứ hai, ngược lại cụt lủn, đánh máy, chỉ chữ ký là của anh. Viết từ trung tuần tháng sáu, trong có ghi địa chỉ và số hòm thư.

Rõ ràng là sau mấy hàng chữ này giấu nhiều sự việc. Pôn nói là anh công tác trong một ban tham mưu. anh viết bằng máy chữ vì anh đang tập và anh đã có thể tự đánh máy lấy được tất cả những gì anh cần, dù bằng một ngón tay mổ cò. Không một chữ về địa điểm anh đang công tác.

— Con nghĩ gì về bức thư này? — Bà Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na hỏi Ma-sa.

— Con không biết, con thấy nó nhạt nhẽo, lạ lùng. Người ta có thể nói không phải là một bức thư của anh Pôn.

— Mẹ, mẹ nghĩ là nó hiện ở Khan-khin Gôn mà người ta nói đến trên các báo — bà Ta-ti-a-na nói với giọng tin chắc.

Ma-sa cũng có nghĩ đến điều đó nhiều lần. Lúc còn nghỉ ở Ga-gơ-ri, khi chị đọc tin tức về cuộc xô xát ở khu vực biên giới và về những trận không chiến ở biên giới Mông-cổ — Mãn Châu, chị nghĩ ngay rằng Pôn nhất thiết phải có mặt ở đó. Bây giờ đọc bức thư này, những linh cảm của chị đã trở thành một niềm tin chắc chắn. Dù sao, chị cũng thấy nên phát biểu to lên một vài lời dè dặt và nói với bà cụ điều mà con gái thường nói với bố mẹ trong những trường hợp tương tự, cố gắng nói như là nói với trẻ con; không gì tỏ ra rằng Pôn ở Mông-cổ, Viễn Đông rộng mông mênh, từ Si-ta đến Cam-sát-ka, và không thiếu gì những địa điểm mà người ta không thể nói hoặc gọi tên cách nào khác ngoài cách dùng một con số hộp thư...

Những lời của Ma-sa không làm thay đổi gì ý nghĩ của bà Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na. Sau bức thư đó, trái tim của người nữ biết rằng Pôn ở Mông-cổ và nếu Ma-sa không biết, thì càng tốt, ít ra chị cũng yên tâm hơn. Vì thế nên bà làm như có vẻ công nhận những lập luận của con gái.

Một nửa giờ sau, khi bà Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na nói bà phải đi vì có công việc đang đợi, Ma-sa cố không đỏ mặt nhưng rồi vẫn cứ đỏ mặt, chị nói với bà.

— Mẹ ơi, con đi Vi-a-dơ-ma chơi một ngày đây — Bà Ta-ti-a-na mím môi châm biếm, như bà muốn nói với con gái: «Sao con lại cứ mẹo với mẹ như thế, con nghĩ là mẹ không nhìn thấy gì cả hay sao?», bà không trả lời, ngồi vào bàn làm việc của Pôn để xếp vào trong một chiếc cặp bà vừa mua, những thực đơn và sổ sách bà cần dùng ở nhà ăn của xưởng. Vừa làm, thỉnh thoảng bà lại nhìn về phía con gái, nghĩ thầm rằng tình yêu, ngay cả khi người ta đã chuẩn bị từ lâu, từ hàng mấy năm trời cuối cùng rồi cũng có một ngày nào đó sẽ rơi xuống đầu người ta, với tất cả sức mạnh của nó và không để cho một người con gái có khả năng, ngay nói với mẹ mình một cách bình tĩnh nữa.

Bà Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na từ lâu đã hiểu rõ Xin-xốp, mọi khía cạnh tốt, cùng những khía cạnh xấu (và anh thì tốt nhiều hơn xấu, bà nghĩ bụng) và Ma-sa sẽ không lầm khi lấy anh. Tất cả đã quyết định từ lâu rồi, lúc này bà đang bận tâm về một vấn đề khác, bà lo không biết Ma-sa và Xin-xốp sẽ ở đâu, ở Vi-a-dơ-ma hay ở Mạc-tư-khoa.

Từ mấy năm nay, bà đã biết không ít người, sau khi lấy nhau, chồng ở một thành phố, vợ ở một thành phố: vợ vẫn giữ căn nhà ở Mạc-tư-khoa, trong lúc chồng làm việc ở nơi khác. Bà sống ba mươi năm bên chồng, gần như không lúc nào xa nhau, nên không thể thừa nhận được những đám cưới như vậy. Một khi Ma-sa đã lấy chồng, nếu Xin-xốp không thể đến sống ở Mạc-tư-khoa, bà sẽ tự buộc mình phải chia tay với con gái và để chị đến ở với chồng. Nhưng ý nghĩ phải dời bỏ căn nhà này — nơi chồng bà sống và chết ở đấy — dời bỏ tòa nhà mà một nửa số người thuê là công nhân trong xưởng bà quen biết từ thời trước cách mạng và đến làm mẹ vợ ở nhà con rể — dù là tốt nết, như Xin-xốp — ý nghĩ đó cũng không phải đơn giản mà nhập vào óc bà được! Bà lo lắng suy nghĩ về việc sẽ xảy tới, trong hai người ai sẽ đến ở nhà ai, bà biết rằng đấy là một việc quyết định không những đối với hai người mà còn cả với bà nữa.

— Thôi, mỗi người mỗi nơi — bà Ta-ti-a-na vừa nói vừa nhét tờ hóa đơn cuối cùng vào cặp đặt chiếc cặp trên bàn để đóng khóa lại — Pôn thì ở đấy, con ở đây.

Lúc bắt gặp đôi mắt của mẹ, Ma-sa nhớ đến anh và nghĩ rằng Pôn giống mẹ một cách lạ lùng: anh ấy gần như không có một nét nào của bố. Môi Pôn cũng hơi hích lên như môi mẹ, đôi mắt hạt dẻ, cũng nụ cười rộng trên một khuôn mặt to, cũng rộng vai như thế, chỉ có màu tóc là khác; tóc của bà cụ đã bất đầu hoa râm, điểm nhiều sợi bạc trên một nền vàng sẫm. Tóc của Pôn thì đỏ hung như lửa.

Ma-sa nghĩ thầm: «Nhưng khi tóc của Pôn bắt đầu hoa râm cũng sẽ giống như tóc bà cụ».

— Có gì mà con nhìn mẹ dữ thế? Đến đây con, đến đây...— Bà nhích ghế lại, và để Ma-sa ngồi bên, bà lấy bàn tay to lớn kéo chị về phía mình. Đầu của Ma-sa nép dưới cánh tay, cô con gái trẻ tuổi chỉ nhìn thấy một mẩu tai, một bên má và một bên mắt của mẹ. Một giọt nước mắt lớn long lanh ở khóe con mắt đó và chảy từ từ trên má. Ma-sa mau lẹ ôm lấy mẹ, nhưng Ta-ti-a-na lấy tay ngăn lại một cách bình tĩnh, kiên quyết rồi, bằng một giọng thản nhiên, thản nhiên đến độ nếu chính mắt chị không nhìn thấy giọt nước mắt đó, chị không bao giờ có thể tưởng là mẹ vừa mới khóc, bà nói là ngay sau khi chị ở Vi-a-dơ-ma về, cả hai mẹ con cần phải trả lời Pôn. Rồi bà đứng nhanh dậy, hôn vào má Ma-sa, không nói gì và đi ra.

Chuyến tàu bốn giờ là chuyến khởi hành từ xa tít: đây là chuyến Mãn Châu đi Ni-ê-gô-ri-ê-lô-i-ê. Ma-sa bắt đầu chuẩn bị để đi ra ga lấy vé trước.

Bỏng chuông điện thoại réo.

— Ta-ti-a-na Xtê-pa-nốp-na? — Một giọng phụ nữ hỏi.

— Mẹ lại không có nhà. Ai gọi đấy?

— Na-đi-a đây. Ai đấy?

— Ma-sa đây. Chào chị — Ma-sa nói, giọng hơi run vụn. Mấy năm vừa qua, chị chỉ biết tin tức về Na-đi-a qua những bức thư của bà Ta-ti-a-na, mười năm nay rồi chị không gặp lại Na-đi-a, từ khi Pôn vào học trường quân sự.

Na-đi-a im lặng một lúc, như chị do dự vì chính chị muốn nói với bà Ta-li-a-na Xtê-pa-nốp-na, nay không biết có nên nói với Ma-sa không — kỷ niệm chị giữ được về Ma-sa là mãi từ thời Ma-sa mới mười hai tuổi — nhưng cuối cùng chị nói:

— Thật ra, thì cũng thế thôi. Mình muốn gặp bà cụ vì có tin của Pôn.

— Có việc gì xảy ra thế? — Ma-sa hốt hoảng hỏi lại.

— Ồ, không, không có việc gì xảy ra cả, trái lại, mọi sự đều tốt lành. Tôi được biết một số tin tức về Pôn và muốn kể lại cho bà cụ nghe.

Chị lặng im, chắc là đợi Ma-sa trả lời.

— Làm cách nào gặp chị được nhỉ? — Ma-sa hỏi.

— Tôi sắp đi ra ngoài có chút việc một lát — Na-đi-a nói — xong việc sẽ đến tiệm sửa tóc, chúng ta có thể hẹn nhau hai giờ nữa ở công viên A-lếch-dăng-đrốp-xki, trên chiếc ghế gần cửa vào phía O-khốt-ni Ri-át. Đồng ý không?

— Đồng ý.

— Anh ấy khỏe lắm, cô đừng lo ngại gì cả — Na-đi-a nói như để bào chữa cho việc mình đi sửa tóc rồi mới đến chỗ hẹn gặp để nói cho Ma-sa biết tin tức của Pôn.

Sau đó, chị gác máy lại.

Ở ga Bi-ê-lô-ruýt-xi, một ông già làm nghề khuân vác, thân hình loắt choắt nom vẻ mặt người ta thấy gán cho ông lão làm nghề gì cũng đúng, chỉ trừ có nghề khuân vác. Sau khi cho Ma-sa biết là ở ghít-sê không còn một vé nào nữa, ông lão cầm tiền của Ma-sa và nói một cách quả quyết rằng mình «sẽ lo liệu tất cả», rồi biến đi đâu mất, nhanh đến nỗi làm Ma-sa lo ngại. Sau khi đưa mắt tìm ông lẫn trong đám đông, và trong bụng mơ hồ muốn nhờ một người khác lấy hộ vé cho mình, Ma-sa thong thả đi khỏi ga, ra phố Goóc-ki.

Trời đã oi bức, báo trước một ngày nắng thiêu đốt. Nhựa đường chưa chảy, nhưng vẫn còn giữ dấu vết của những bước chân hôm qua, những gót chân hình bán nguyệt và những vết răng cưa bánh xe.

Lúc sáng sớm, Ma-sa có cảm giác rằng ở Mạc-tư-khoa mát hơn ở miền Nam, nhưng lúc này trời gần như nóng hơn. San mười lăm phút đi bộ, chị thấy nghẹt thở trong chiếc áo vét xanh, chị cởi áo vắt trên tay và tiếp tục đi. Trên đại lộ Goóc-ki, trời hình như còn oi bức hơn vì người qua lại đông, xe cộ ồn ào, lại thêm mùi ẩm của xăng và bụi các công trường. Gần suốt dọc hai bên bờ đại lộ, người ta đang xây những nhà mới, thêm tầng, phá bỏ hay di chuyển những công trình sẵn có. Người ta nghe rõ mồn một tiếng nhúng xẻng xi-măng đổ trên gạch và tiếng nói của đám thợ nề. Sau những hàng rào quây lấy những đóng gạch vụn của những căn nhà đang dỡ, búa máy đập tằng tằng như tiếng liên thanh và bụi đỏ của gạch, bụi trắng của thạch cao, cuộn lên trời như những đám mây.

Tiếng đập của búa máy, vẻ nhộn nhịp trong dẫy phố của những đà giáo và hàng rào này, ngay đến cả cái vẻ vội vã của những người dân Mạc-tư-khoa, tất cả có một cái gì vui vui làm cho Ma-sa hết sức cảm động. Tại sao chị lại phải dời bỏ Mạc-tư-khoa đi Vi-a-dơ-ma vào lúc này? Phải, ở đó có Xin-xốp! Nhưng sao lại cứ phải chị dời Mạc-tư-khoa đến Vi-a-dơ-ma gặp anh mà không làm trái lại? Lẽ dĩ nhiên ở đâu cùng có thể sống và làm việc được. Trường hợp của chị thật ra không cần thiết phải chứng minh; chị vừa công tác ở Viễn-đông về.

Mải nghĩ bụng chị sẽ đến đó và thuyết phục anh để anh thấy cần thiết phải về ở Mạc-tư-khoa. Hết sức phấn khởi vì quyết định của mình, một lát sau chị lại nhớ đến giọng nói lạnh lùng và rè rè của Xin-xốp mỗi lần đụng đến một việc gì anh cho là nguyên tắc anh không thể làm được. «Anh phải công tác ở đây ít nhất một năm nữa» Xin-xốp sẽ nói với chị bằng cái giọng nhỏ nhỏ lạnh lùng đó và rồi buông thõng hai tay xuống đầu gối, vẻ mặt buồn rầu, anh sẽ nhìn chị, và trông mắt anh, chị sẽ thấy rõ là anh không thể nào sống không có chị.

Ma-sa tự hình dung tất cả câu chuyện này gồm hai người, rõ đến độ chị sẽ chẳng bao giờ lại mạo hiểm làm việc đó; thôi đành từ biệt Mạc-tư-khoa, ít nhất là một năm vậy.

Với một cảm giác buồn mơ hồ trước triển vọng phải dời Mạc-tư-khoa, Ma-sa đến công viên A-lếch-dăng-đốp-xki, ngồi trên một chiếc ghế không cách xa cột tháp đá xám là bao nhiêu và nhìn đồng hồ: chị đã hết sức đi chậm thế mà vẫn còn mười lăm phút nữa mới đến giờ hẹn.

Lần đầu tiên, chị tự hỏi không biết Na-đi-a và chị có nhận được nhau không. Mười năm trước đây, Na-đi-a, hồi đó mười sáu tuổi, với những dải tóc dài, cặp mắt thẫm màu, hơi lồi, người chị rất đẹp, to cao, hơi lớn quá so với tuổi, trông đã có vẻ gần như một thiếu phụ. Tự biết mình đẹp, chị ta thường đi chậm chạp, vẻ uể oải, kiêu hãnh; Ma-sa thường bảo là chị ta «làm phách».

Nhưng trong mười năm chắc chắn là Na-đi-a phải thay đổi. Không biết chị ta giờ đây thế nào? Ma-sa cố hình dung ra Na-đi-a, trong lòng đượm một chút ác cảm.

Mối ác cảm này Ma-sa có từ hồi chị còn bé, nó tăng lên thoạt tiên do một vài nhận xét nhỏ không lấy gì làm tốt của Xin-xốp (trong những bức thư anh gửi) và của mẹ chị, và rồi do một lần nói chuyện gần đây với anh ruột, ít lâu trước khi anh lên đường.

— Na-đi-a có ra ga không? — Ma-sa hỏi, chị muốn xác nhận một ý nghĩ chị đã có trong đầu, nhưng không muốn nói ra.

Pôn đáp:

— Chẳng có lý do gì để cô ta ra ga, cả về phía cô ta, lẫn phía anh — Pôn không giấu nỗi chua chát trong lòng, từng đốm vàng nhỏ vụt lóe lên trong cặp mắt anh lúc ấy hơi nhíu lại.

Trong lúc đang hồi tưởng lại lần nói chuyện với anh, Ma-sa chợt thấy đằng xa, trên hè Đại khách sạn, một bóng người, nom quen quen. Một người đàn bà bước từ một tiệm sửa tóc ra, một người đàn bà cao lớn đi đến gần một chiếc xe đỗ bên hè, ném một gói hàng qua khung cửa đã hạ kính, nói với anh lái xe một lát, và chậm chạp đi qua đường về phía công viên A-lếch-dăng-đrốp-xki.

Phải, đúng Na-đi-a rồi. Trong khi chị ta đi qua quảng trường, Ma-sa tự hỏi không biết điều anh ruột của chị nói lúc đi có phải là xong hẳn, không thể nào lấy lại được không — Nếu như thế thì Na-đi-a nhận được tin tức của Pôn bằng cách nào hay là do một người nào khác?

Đến công viên, Na-đi-a nhìn những chiếc ghế chung quanh mình, chớp chớp cặp mắt cận thị và cuối cùng khi nhìn thấy Ma-sa, quả quyết đi về phía chị — Mười năm qua Na-đi-a thay đổi rất ít, chỉ hơi đẫy hơn trước một chút, nhưng cái dáng đi nhẹ nhàng và uể oải lại như có vẻ thoải mái hơn. Những bím tóc cuộn lên thành một búi nặng trên gáy hình như hơi kéo về phía sau cái đầu có tư thế kiêu hãnh. Chị vẫn đẹp, có phần còn đẹp hơn trước, và đó cũng là điều Ma-sa nói với Na-đi-a lúc đi lại gặp chị.

— Nom chị còn đẹp hơn trước.

Na-đi-a lắc mạnh tay Ma-sa, theo kiểu nam giới — một thói quen mới, vì trước kia chị sẵn sàng ôm lấy các bạn nhỏ của mình — và không trả lời nhận xét của Ma-sa, chị nói vắn tắt:

— Chúng ta ngồi xuống đây.

Hai người ngồi xuống ghế.

— Nhà tôi... — Na-đi-a nói bằng một giọng «công việc» và chị ngừng lại mấy giây để ngắm vẻ bối rối trên mặt Ma-sa. Rồi chị mỉm cười nói thêm — cô đừng sợ, không phải Pôn đâu. Nhà tôi vừa gửi một bức thư, nhờ một anh bạn phi công mangvề hộ — Chị lấy trong ví ra một bức thư — Nhà tôi ở bên Mông-cổ, anh ấy tình cờ gặp Pôn ở bên đó. Lúc ở đây anh ấy cũng đã có biết Pôn chút ít.

— Chị đã lấy chồng rồi à? — Ma-sa buột mồm hỏi.

— Phải — Na-đi-a trả lời — Tôi nghĩ rằng đó chẳng phải là điều cô muốn biết, điều cô muốn biết là về tin tức Pôn, có phải không?

— Lẽ dĩ nhiên.

— Nhà tôi chỉ huy một đơn vị không quân ở bên đó — Na-đi-a tiếp tục nói — Anh ấy gặp Pôn cách đây một tuần. Pôn đến đơn vị anh ấy chẳng hiểu vì lý do gì. Pôn bị thương hồi tháng năm nhưng lúc này đã gần bình phục hẳn rồi.

— Cảm ơn chị — Ma-sa nói — Anh Pôn bị thương ở đâu? Có nặng không?

— À cái đó thì tôi không biết. Tất cả điều tôi biết là cách đây một tuần anh ấy đã hoàn toàn bình phục. Vả lại, ở bên đó đang đánh nhau to. Tôi không nói hết được, nhưng câu chuyện rất nghiêm trọng — Na-đi-a nói thêm, thích thú với giọng nói làm ra quan trọng của mình — thật ra, đó là tất cả những điều tôi muốn nói.

Na-đi-a nhét vào trong ví bức thư để ngỏ một nửa chị vẫn cầm trong tay suốt thời gian nói chuyện, rồi đóng ví lại, sau chị lại mở ví ra lấy một bức ảnh và nói:

— Đây cảnh Mông-cổ đây này, thật đúng là một bãi sa mạc.

Chị đưa bức ảnh cho Ma-sa: mấy anh phi công đứng bên một chiếc máy bay. Phía sau họ là thảo nguyên.

— Nếu cô muốn biết, đây là nhà tôi — Na-đi-a lấy ngón tay chỉ vào giữa đám người, một anh phi công bé nhỏ, người đẫy đà mập mạp, tóc quăn, màu sáng, đeo cấp hiệu đại tá và ba huân chương trên ngực áo.

Chị nói như lướt qua đi, mặc dù chị lấy bức ảnh ở trong ví ra chỉ để làm chuyện đó.

Ma-sa sau khi ngắm bức ảnh một lát, trả lại chị không nói năng gì. Na-đi-a mở ví, lơ đãng để tấn ảnh rơi vào trong, rồi đóng sập ví lại nghe đánh tách một cái cộc lốc.

— Thế là chị đã lấy chồng rồi — Ma-sa nói vẻ mặt tư lự. Na-đi-a đáp lại:

— Phải, tôi đã lấy chồng rồi, thoát nạn.

— Thế cũng phải, tôi không muốn Pôn lấy chị một chút nào — Ma-sa vừa nói vừa nhìn thẳng vào mắt Na-đi-a, cái nhìn chân thật, gan dạ, nửa thơ ngây, nửa cứng cỏi, nó đã làm cho Na-đi-a phát sợ mười năm về trước khi Ma-sa còn là một cô bé.

— Cô có thể cho tôi biết lý do tại sao không?

Na-đi-a nói, vẻ thách thức.

— Thôi lúc này cũng chẳng cần phải nói — Ma-sa trả lời. Na-đi-a đã lấy một người khác, Ma-sa thấy rằng không cần phải giải thích về vấn đề đó.

— Mọi sự là tại Pôn cả — Na-đi-a nói đột nhiên — Khi tôi đọc đến chỗ anh ấy bị thương thoạt đầu tôi rất sợ. Dù sao tôi vẫn thấy có cảm tình với anh ấy. Và tình cảm của tôi đối với anh ấy chưa phải là đã tắt hẳn. Tôi có thể hoàn toàn yên tâm nói với cô điều đó vì cô sẽ không nhắc lại cho anh cô biết. Cô quá sợ anh ấy trở về với tôi.

— Anh ấy sẽ không trở lại với chị nữa đâu! — Ma-sa nói, giọng ác cảm ra mặt, vừa đứng dậy.

Chị thấy lòng căm ghét Na-đi-a lại trào lên trong người với một sức mạnh mới, lòng căm ghét này từ trước đến nay phần lớn mới chỉ do những kỷ niệm và những chi tiết nghe nói về Na-đi-a gây nên.

— Anh ấy sẽ không trở lại với chị đâu — Ma-sa nhắc lại — Đừng có hy vọng mà phí công.

Na-đi-a, choáng váng vì lời nói sỗ sàng đột ngột này, cũng đứng dậy và áp chặt chiếc ví da vào ngực như để tự vệ.

Nhưng Ma-sa nghĩ rằng, xét cho tới cùng, Na-đi-a dù sao cũng đã nói cho chị nghe về Pôn với ý định tốt nhất và, gạt tất cả những điều kia khác ra ngoài, như vậy là rất tốt. Ma-sa đưa vội tay cho Na-đi-a và nói:

— Xin lỗi chị, chị đừng để ý. Và xin cảm ơn chị về những tin tức chị cho biết về anh Pôn tôi. Chị đừng giận tôi nhé. Thôi chào chị!

Na-đi-a không kịp suy nghĩ, chị như chiếc máy bắt tay Ma-sa rồi quay đi, chị bực bội khi thấy cô gái này, từ trước đến nay Na-đi-a vẫn chỉ hình dung là một đứa bé con, thốt nhiên, đến cuối câu chuyện giữa hai người, lại trở thành người làm chủ tình thế như vậy.

Ma-sa đưa mắt nhìn theo Na-đi-a, chị nghĩ thầm một cái gì xa lạ với gia đình nhà chị đã đi khuất đi cùng với người đàn bà này; trong lòng chị không bợn chút hận thù, chị có cảm giác thoải mái. Giờ đây chị thấy khó hình dung được cái cảnh anh ruột chị sánh đôi với Na-đi-a.

*
* *

Ông lão khuân vác mà Ma-sa thấy có vẻ như không đáng tin, lại đang đứng đợi chị vào giờ đã hẹn. Đứng bên ghít-sê của phòng gửi hành lý, ông ta cầm ở tay một chiếc vé, với dáng điệu của một kẻ thấy mình vừa làm được một việc quan trọng.

Ghế dành trước là một ghế trong toa «cứng». Ma-sa nằm dài trên chiếc ghế cút-sét tầng dưới, một lát đã thiu thiu ngủ và năm tiếng đồng hồ sau, chị dậy, thì trời đã tối đen. Tàu sắp đến Vi-a-dơ-ma. Chị cảm thấy khó chịu vì đáng lẽ phải thức để đếm từng giờ từng phút, chị đã ngủ miết đi như một đứa trẻ. Chị chỉ còn vừa vặn thời gian để sửa sang một chút, nhất là vuốt chiếc vét nhầu nát cho trông được hơn; chị nhón nhén lấy mười đầu ngón tay khẽ kéo áo xuống, cố giấu không cho những hành khách đi cùng ngăn biết.

Phía sau cửa sổ, khói trắng mờ dần giữa những ngọn cây đen sẫm, dưới gốc cây kéo lê một lớp sương mù trắng loang.

Cuối cùng, đoàn tàu đỗ ở Vi-a-dơ-ma. Qua những bức thư Xin-xốp viết và những câu chuyện anh kể, Ma-sa biết rất rõ chỗ anh ở, ngay sau khi xuống sân ga, tay xách va-li, chị đi vào một phố, ở đằng cuối sừng sững bóng đen một chiếc nhà thờ có năm nóc tròn cổ bồng.

Đi khỏi nhà thờ, phải rẽ trái sang phố Lu-nát-sác-xki rồi lại rẽ trái, đi vào một phố nhỏ. Xin-xốp ở một căn nhà trong ngõ, bên cạnh một nhà in. Căn nhà, ở cuối sân, đúng như Xin-xốp đã tả: một căn nhà cổ xưa, hai tầng bằng đá với nhiều bậc thềm, giống y như nhau và không có một tí chút chỉ dẫn nào về buồng những người thuê nhà.

— Chị tìm ai? —Một người đàn bà vừa mới bước ra sân tay cầm những túi thực phẩm, từ xa hỏi chị — Chắc là anh ta không có ở nhà đâu, nhưng chị cứ thử đến xem — bà nói thêm, khi Ma-sa nói muốn tìm Xin-xốp.

Đi theo người đàn bà đó, Ma-sa leo hết những bậc thềm bên trái, rồi đi cầu thang lên gác hai. Người đàn bà đẩy cửa và hai người vào một phòng ngoài dài và hẹp. Ở đầu buồng ngoài là một chiếc cửa, chắc thông vào một căn buồng xép; đầu kia có một chiếc cửa sổ để lấy ánh sáng, từng khoảng suýt soát bằng nhau, ba chiếc cửa thông vào ba căn buồng.

Người đàn bà đặt hai túi thực phẩm của mình ở phòng ngoài, nhặt những củ hành vương vãi trên sàn đem đặt trên bàn nấu ăn cạnh lò bếp và cuối cùng đến gõ cửa buồng giữa rồi nói ngay:

— Tôi đã nói với chị là anh ấy không có nhà mà — Rồi bà ta đi về phía cửa bên phải lấy chìa khóa treo trên một chiếc đinh, lại mở cửa và quay về phía cầu thang.

— Vào đây chị — bà đứng từ xa gọi với Ma-sa, đang đứng ở phòng ngoài.

Căn buồng nhỏ, trong đầy những đồ đạc; một tủ bát đĩa làm bằng gỗ sên và một tủ ngăn chiếm hết chỗ. Những đồ đạc khác đều bé tí xíu: một chiếc bàn tròn, một chiếc khác còn nhỏ hơn, một chiếc bàn xoay, một giá tre và một đế mây trên để một bình boa. Ngay cả chiếc giường cũng nhỏ xíu, một thứ phản trên có phủ một tấm khăn giải trắng.

Người đàn bà, mà lúc này Ma-sa mới nhìn tường tận, là một người mảnh khảnh và dễ xúc động. Bà ta đi đi lại lại nhiều lần, hết góc này sang góc kia, trong phòng, chẳng nói với Ma-sa một lời, cũng chẳng mời Ma-so ngồi; sau khi đã hoàn thành cái «công tác» đi lại khó hiểu ấy, mà bà ta cho là quan trọng, bà quay về phía Ma-sa mời chị ngồi và tự mình cũng ngồi trên một chiếc ghế khác đối diện với người con gái trẻ tuổi.

— Thế nào chị tìm I-văng Pê-tơ-rô-vít phải không — vừa nói bà vừa ngắm nghía Ma-sa một cách chăm chú chẳng phải như một người không quen biết, mà như để đối chiếu thực tế với những điều bà nghĩ trong đầu. Ma-sa chỉ đáp lại:

— Vâng.

— I-văng Pê-tơ-rô-vít cũng đã nói với tôi là có thể chị đến chơi, anh ấy còn hỏi tôi cả xem có thể bố trí cho chị ở cùng với tôi không. Lẽ dĩ nhiên là tôi không từ chối. Nhưng lúc này Bác-cu-xốp đi Xmô-len-xcơ một tuần, chị có thể ngủ trong phòng anh ta. Nếu chị cần — bà nói thêm, không tỏ vẻ tò mò, không hỏi han. Đó chỉ là do ý thức về thực tế cuộc đời.

Người đàn bà đó nói về mình, về Bác-cu-xốp như Ma-sa đã am hiểu hết về họ. Thật ra, Ma-sa cũng đã biết tất cả qua những thư của Xin-xốp. Chị biết Bác-cu-xốp cũng viết báo và ở buồng bên cạnh buồng Xin-xốp. Chị biết người đàn bà này tên là An-na An-đrê-iép-na, trước đã có chồng; bây giờ lẻ loi một mình, bà sống chật vật hơn trước; cứ hai ngày một lần bà đến làm hộ lý trong một nhà hộ sinh, thời giờ còn lại, bà để chăm sóc nhà cừa cho Xin-xốp và Bác-xu-cốp. Cả hai đều chưa có vợ. Xin-xốp cho bà là một người đau khổ, nhưng không phải vì thế mà hay càu nhàu, con người âm ỉ, nhưng độ lượng. Bởi với Ma-sa thì chính về mặt hiểu biết đời sống con người, dù chỉ là hiểu đại khái thôi, Xin-xốp cũng chẳng lấy gì làm giỏi cho lắm, nhưng lần này, chị thấy hình như anh có vẻ đúng.

— Có lẽ chị muốn uống trà?

— Không, xin cảm ơn bà, bà An-na An-đrê-iép-na.

— Cô bé Ma-sa của tôi ơi, cô thật giống những bức ảnh của I-văng như đúc — người đàn bà nói, giọng dịu xuống, trìu mến, sung sướng vì thay Ma-sa gọi tên mình, và muốn tò cho chị biết rằng không những I-văng cho Ma-sa biết về bà mà I-văng cũng có nói chuyện với bà về Ma-sa.

— Thế còn bà, bà không dùng trà sao? — Ma-sa hỏi. Bà An-na lắc đầu.

— Chị có thể tin là, nếu tôi chỉ nấu nướng cho tôi không thôi thì tôi sẽ nhịn hàng mấy ngày liền. Tôi không thích chăm sóc riêng cho bản thân mình, chán lắm.

Khi nói, bà vẫn ngồi trước mặt Ma-sa không nhúc nhích.

Trên khuôn mặt gầy và dễ cáu kỉnh, đầy nếp nhãn, đôi mắt xanh to như phai màu, gần trắng bạc; tóc lốm đốm hoa râm như phủ bụi, kéo xuống gáy thành một búi nhỏ.

— Tôi, hồi trước tôi cũng đẹp, chị không tin à! — An-na vừa nói vừa với tay về phía chiếc giá tre lấy một cuốn an-bom ngoài bìa phủ nhung xanh, cũng bạc màu như đôi mắt của bà, đặt trên bàn. Bà không đưa cho Ma-sa, tự tay giở lấy những trang ảnh, và ngừng ở tờ thứ nhất, bà đưa cuốn an-bom đền gần cho Ma-sa xem. Trong một chiếc khung nhỏ hình bầu dục, một người đàn bà trẻ, không đến nỗi gầy, ngồi trên một chiếc đi-văng hẹp, ngồi không được thoải mái lắm, bên một sĩ quan có đôi ria dài rậm, mắt nhìn về phía trước, vẻ hơi ngông nghênh.

— Chồng tôi đấy. Hồi đại chiến, ông ấy làm ở quân nhu một thời gian — bà An-na nói, và Ma-sa nhìn đôi mắt đẹp, mênh mông của người đàn bà trẻ trên tấm ảnh, chị hiểu cái vẻ quyến rũ mà đôi mắt bạc màu của người đàn bà này thật ra từ lâu không còn có thể nói là đẹp nữa, vẫn còn giữ được là ở đâu mà ra.

Gấp cuốn an-bom lại và để vào chỗ cũ trên giá, bà An-na nói, không một chút oán giận rằng thời trước bà đã từng sống những ngày tươi đẹp hơn bây giờ. Và Ma-sa, đã đọc điều ấy trong một bức thư của Xin-xốp, chị nghĩ bụng chắc câu đó bà lặp đi lặp lại luôn, có thể nói như một thói quen, trên môi người đàn bà có tuổi này.

Bà An-na nói:

— Chồng tôi bị «Sê-ka»⁽¹⁾ bắn chết. Năm một nghìn chín trăm hai mươi. Vì ông ấy buôn chợ đen. Hồi đó ông ấy đã bỏ tôi và lên ở Mạc-tư-khoa. Từ trước, ông ấy đã lừa dối tôi, gần như là ngay từ khi mới lấy nhau. Chúng tôi không có con — bà nói thêm, như để cắt nghĩa cho sự phụ bạc của chồng hay để nhấn mạnh rằng trong đời sống của hai người chẳng có gì tốt đẹp cả. Bà ta nhắc đến việc chồng bị «Sê-ka» bắn chết, dửng dưng như nói về một người không quen biết nào.

Rồi bà nhắc lại một lần nữa là mình đã từng sống những ngày khá giả hơn, nhưng bằng một giọng quá sức buồn rầu làm Ma-sa hiểu rằng câu nói đó chỉ có nghĩa là hồi trước, bà trẻ hơn, giàu có hơn, chứ không phải là đã sung sướng. Trong cuộc đời, chắc chưa bao giờ bà được biết hạnh phúc.

Ma-sa cảm thấy một nỗi buồn không thể chịu được về ý nghĩ ấy, thế mà nó rất đơn giản, và chẳng có gì là kỳ lạ cho lắm, cái ý nghĩ rằng người ta có thể già đi mà vẫn chưa được một lần sung sướng.

— Bà cho là I-văng Pê-tơ-rô-vít về muộn phải không? — Ma-sa nói ngập ngừng khi gọi tên Xin-xốp một cách kính trọng như thế — Hôm nay, thứ bảy cơ mà.

— Họ có kể gì thứ bảy với chẳng thứ bảy. Chủ nhật phải ra báo. Có khi họ ở nhà in đến tận đêm. Chị không nghe thấy tiếng máy chạy hay sao?

Ma-sa lắng tai nghe. Qua cửa sổ để ngỏ, đúng là nghe thấy từ phía nhà bên cạnh có tiếng máy chạy.

⁽¹⁾ Tổ chức trấn áp phản cách mạng của chính quyền Xô-viết sau Cách mạng tháng Mười.

— Nhưng tối hôm nay anh ấy không ở nhà in đâu. Hôm qua anh ấy đi Cô-ma-rô-vô, thăm một công trường ở đấy. Anh ấy bảo tối nay sẽ về. Lúc này cả hai người chỉ làm có thế, họ chẳng ở yên tại chỗ bao giờ cả, sắp đến vụ gặt rồi.

— Cô-ma-rô-vô có xa không bà? — Ma-sa hỏi, lo sợ nghĩ rằng nếu xa thật thì ngày hôm sau Xin-xốp mới có thể về được.

— Độ hai mươi véc⁽¹⁾ gì đó. Nhưng anh ấy đi bộ cừ lắm, một chân ở đây chân kia bước cách dài đến trăm thước — bà nói thêm để Ma-sa đỡ lo ngại. Rồi bà nhấc chiếc khăn giải bàn bằng vải nhựa lên đưa cho Ma-sa một chiếc khóa vẫn giấu ở đó và bảo — Chị hãy sang buồng anh ấy mà nghỉ, chẳng việc gì phải đợi ở đây.

Ma-sa mở cửa buồng Xin-xốp và đưa tay tìm chỗ bật đèn, mà bà An-na bảo ở cạnh cửa phía bên phải. Lúc đó chị cảm thấy bối rối, như thể nếu tay rời khỏi chỗ bật đèn và lùi một bước về đằng sau, thì chị vẫn còn giữ được khả năng quyết định số phận của mình, còn, một khi đèn đã bật sáng trong căn buồng này, mọi sự vĩnh viễn không còn có thể thay đổi lại được nữa.

Chị thấy ý nghĩ đó ngớ ngẩn, nên vội bật đèn và, bước một bước về phía trước. Nhưng ý nghĩ ngớ ngẩn của chị không phải như thế là đã chấm dứt. Sau khi đóng cửa, chị ngồi phịch xuống một chiếc ghế dựa để ở gần cửa. Và chỉ lúc đỏ, chị mới liếc nhìn gian buồng.

Trên trần nhà, một ngọn đèn không có chụp, chiếu sáng một chiếc tủ áo, một chiếc bản làm việc lớn trông có vẻ dùng cả để làm bàn ăn, hai chiếc ghế và một chiếc giường lớn có quả tròn mạ kền. Ma-sa nhớ một bức thư trong đó Xin-xốp kể cho chị nghe chuyện bà hàng xóm đã bắt anh đổi chiếc phản lấy chiếc giường to của bà vì, theo bà, một người to lớn như anh không thể nằm một cái giường xếp được.

Sách vở xếp trên một tấm ván dài, hai đầu có dây treo. Nhưng sách còn rất nhiều ở trên bàn và trên tủ áo, cả dưới giường nữa. Trên thành cửa sổ một bình hoa rê-dê-đa, một loại hoa Ma-sa vẫn ưa thích. Và chị không khỏi nghĩ thầm, với một chút tự hào, Xin-xốp chọn hoa đó chính là vì chị.

Ở bàn làm việc nhìn lên, trên tường có treo một, chiếc ảnh Ma-sa chụp cách đây bốn năm, có kèm theo lời đề tặng mà lúc này Ma-sa cảm thấy nó ngây ngô «Tặng Vát-xi-li Xin-xốp lời hứa một tình bạn chung thủy» như là chị đã muốn nhất định nhấn mạnh rằng chị không còn hứa hẹn điều gì khác.

«Đồ ngốc ở đâu ấy! Còn anh chàng lại cứ để thế trên bàn làm việc! Bốn năm nay, anh ấy biết chắc là thế nào mình cũng đến. Lẽ dĩ nhiên lúc này, anh ấy sẽ nói là không biết gì cả, nhưng trong thâm tâm anh ấy biết rõ lắm.»

Thoạt đầu tự oán mình về lời đề tặng rồi chị lại bực với Xin-xốp, nhưng mà cũng chẳng lâu la gì, vì chị không thể nhịn không phá lên cười khi nhìn thấy trên nóc tủ, một tập bản đồ hai đầu thò ra những chiếc ca-vát chắc Xin-xốp gấp vào đấy để cho đỡ nhầu nát.

Gian buồng mà Ma-sa đang đứng một mình trước những đồ đạc của Xin-xốp, đứng một mình trước những dấu vết trong đời sống hàng ngày, trong thói quen của anh, những thói quen biểu lộ rõ rệt qua việc lựa chọn, sắp xếp, bố trí những thứ đồ đạc này gian buồng ấy sao mà đầy ý nghĩa đến thế.

Những cuốn sách chất đống trên bàn hình như bị đẩy sang bên trái, bên phải, về phía mép bàn. Để viết, chắc Xin-xốp đã lấy hai khuỷu tay huých chiếm ba phần tư một bàn, Giá sách thật ra không phải treo bằng thừng mà bằng hai sợi dây điện. Một vài cuốn, đặc biệt là những tập thơ được sắp xếp theo một thói quen tai hại của Xin-xốp là để mở và gấp mép trang có bài thư anh ưa thích. Tấm gỗ, để rất thấp, cao hơn mặt giường một chút để Xin-xốp không cần nhỏm dậy cũng có thể thò hai cánh tay dài với lấy bất cứ một cuốn gì.

Ma-sa liếc nhìn vào tủ áo để ngỏ. Chị thấy hai chiếc áo sơ-mi giặt là tử tế mà chị đã biết: một chiếc anh mặc trong khi chị đi Com-xô-môn-scơ; đó là một chiếc sơ-mi bằng len đã cũ, cổ đã mạng lại. Chiếc kia màu trắng; Xin-xốp mặc chuyến đi Mạc-tư-khoa vừa rồi.

Chiếc áo ba-đờ-xuy của Xin-xốp và hai bộ quần áo nữa treo trong tủ: một bộ đồ đen của những ngày đại lễ mà anh mặc khi đi Mạc-tư-khoa, và một bộ khác để mặc làm việc, màu hạt dẻ mà một năm trước đấy anh đã tả lại việc mua nó một cách hài hước trong một bức thư. Nhưng xem ra lại có vẻ chững hơn là bộ đồ đen.

«Thế thì hôm nay anh ấy mặc bộ nào» Ma-sa tự hỏi; lúc ấy chị thấy hình như Xin-xốp không thể có gì mà chị không biết và chị mới chỉ nhìn thấy anh mặc có hai bộ treo trong tủ.

Chị cảm thấy với một niềm lo ngại mỗi lúc một lớn lên, là mỗi phút ở trong gian phòng này khiến chị gần Xin-xốp hơn, làm anh trở nên vừa dễ hiểu hơn, cảm động, buồn cười và đáng ao ước hơn.

Gần chỗ cửa ra vào, không xa bàn rửa mặt là mấy, chị thấy một chiếc khăn trắng muốt, chiếc khăn vẫn còn ngửi thấy mùi bàn là — cùng với một bàn chải răng. xà-phòng, một hộp thuốc bột đánh răng đặt trên giá la-va-bô và ở dưới một chậu thau để trên một chiếc ghế đẩu.

Ma-sa nghĩ bụng mình vẫn chưa rửa tay từ khi ở trên tầu xuống. Chị liếc nhìn chiếc va-li nhưng không mở. Chị cởi áo vét, thu những sợi tóc lòa xòa vào trong búi tóc nhỏ của chị và bắt đầu rửa, cảm thấy nước mát trên mặt một cách khoan khoái và rùng mình mỗi lần những giọt nước chảy ướt ngực qua chiếc cổ áo lót không cài khuy. Rồi chị lấy khăn mặt thấm nước ở mắt và má.

Vừa lúc đó, Xin-xốp vào.

— Ma-sa! — Anh la lên bằng một giọng làm chị lùi lại một bước, kinh hãi, tay cầm chiếc khăn mặt, một giọt nước chảy lăn ngộ nghĩnh trên mũi chị vẫn còn ướt.

Xin-xốp đứng ở thềm cửa, to lớn, vui vẻ đầu đội một chiếc cát-két bằng vải, áo sơ-mi để bỏ cúc bó ở thắt lưng bằng một chiếc dây da chật khít, một loại quần thủy thủ màu xanh, chân đi bốt.

Bộ quần áo đó rộng vừa với người anh và nom còn xứng hơn so với những bộ đồ anh mặc chật chội kỳ quặc trước nhiều.

Người anh lồ lộ khỏe mạnh. Hai hàm răng trắng bóng long lanh vui vẻ trên khuôn mặt rám nâu vì nắng gió: hình như từ con người anh bốc lên mùi cỏ mới, một vài sợi cỏ còn vương trong mái tóc.

Suốt ngày hôm nay từ hồi sớm, Ma-sa đã cảm thấy là tất cả quyết định xong rồi, nhưng tất cả điều đó chỉ khi chị nhìn thấy Xin-xốp, lúc này, lần đầu tiên, chị hiểu chị yêu biết mấy cái anh chàng khổng lồ người lòng không với chiếc áo sơ-mi để hở trên bộ ngực nở rộng. Bị cuốn đi bởi những tình cảm đó, Ma-sa ôm chặt cổ anh trong hai cánh tay.

⁽¹⁾ Mỗi véc dài 1067 thước.

CHƯƠNG XVIII

Họ ăn sáng muộn, lúc đó đã gần trưa, cả ba người: Xin-xốp, Ma-sa và An-na Ang-đrê-iép-na. Buổi sớm, khi nhìn thấy ở phòng ngoài một bình sữa và hai liễn đựng xà-lách, một chiếc có củ cải, hành và dưa chuột, một chiếc đầy những trái dâu, Ma-sa thấy cảm động bởi sự chú ý thầm lặng đó. Khi bữa ăn sáng đã chuẩn bị xong, chị mời bà An-na, trước bà ta còn từ chối về sau cũng nhận lời.

Thoạt đầu bà An-na cứ ngồi im lặng, như ngượng ngập. Bà ân hận đã nể Ma-sa mà nhận lời và mong bữa in chấm dứt để cho hai người ở lại một mình với nhau.

Nhưng bà chẳng làm phiền Xin-xốp và Ma-sa một chút nào, họ một mình với nhau trước khi bà đến, lại sẽ ở một mình với nhau lát nữa khi bà về. Họ yêu nhau và họ biết rõ điều đỏ. Và nếu trong khoảng một nửa giờ họ có phải bỏ giở không nói chuyện yêu nhau vì có người thứ ba, thì những phút bó buộc mà họ vui lòng nhận và cũng đã nặng những kỷ niệm và tình cảm, chỉ làm tăng hứng thú của bữa ăn sáng đầu tiên trong căn buồng này.

Hai người nói nhiều nhất là về Ác-tê-mi-ép. Xin-xốp hỏi quá nhiều về Ác-tê-mi-ép, nào thư từ của anh, nào những điều Na-đi-a nói về vết thương của anh khiến Ma-sa cảm thấy xấu hổ: hôm qua, chị để để mối ác cảm với Na-đi-a lôi cuốn nên không đọc đoạn thư của chồng Na-đi-a nói về Ác-tê-mi-ép.

Nghe nói anh của Ma-sa bị thương, bà An-na kêu lên:

— Trời ơi! Lại chiến tranh!

Từ đôi mắt bạc mầu của bà, hai giọt nước mắt trào ra.

— Không phải chiến tranh thật sự đâu! —Ma-sa nói để cho bà yên tâm — Chỉ là một vụ xung đột ở biên giới.

— Chị đừng nói thế! — An-na nói tiếp — Chị còn trẻ lắm!

— Tôi đã ở bốn năm bên Viễn-đông — Ma-sa nói — Ở bên đó những vụ xung đột biên giới vẫn thường xảy ra luôn.

— Không, không, đừng nói thế, chị còn trẻ lắm! — An-na Ang-đrê-iép-na khẩn khoản, vừa lắc đầu vừa vặn tay như một sự đau khổ không thể hàn gắn lại được đã đổ lên đầu bà làm bà không biết làm thế nào nữa.

— Điều chủ yếu là dù anh ấy bị thương nhưng bây giờ anh ấy cũng đã bình phục — Xin-xốp xen vào — Na-đi-a bảo với em đúng như thế phải không? — Anh quay về phía Ma-sa nói thêm.

— Đúng thế. Na-đi-a có nhắc lại hai lần với em. Em nghĩ rằng anh ấy bị thương ở tay, vì thế nên bức thư thứ hai đánh máy chữ.

— Con người kỳ lạ quá! — Xin-xốp nói, vẻ thán phục — gặp những điều không hay chỉ mãi về sau anh ấy mới chịu kể lại, và bao giờ cũng vừa kể vừa cười. Có phải không?

Ma-sa gật đầu.

— Em chưa nói gì với mẹ chứ?

— Không, và em sẽ không nói với me. Cứ để sau này tự anh ấy sẽ viết cho mẹ biết.

— Thế thì anh ấy chẳng viết đâu, dù sau này cũng vậy. Xin-xốp đứng dậy và đi mấy bước trong phòng, giày lộp cộp. Ma-sa buổi sớm đã cản anh đừng mặc bộ đồ đen, và bắt anh phải giữ bộ quần áo hôm trước...

— Pôn ở một nơi thú vị, thật thú vị — Xin-xốp nhắc đi nhắc lại nhiều lần bằng một giọng lạ lùng, gần như ganh tị, đến độ Ma-sa lần đầu tiên lo lắng nhưng cũng tự hào nghĩ rằng thì ra Xin-xốp cũng chẳng phải trầm lặng như anh vẫn tỏ ra thường ngày.

— Anh thật muốn biết quá, lúc này ở bên đó anh ấy làm gì — Xin-xốp nói, vừa ngồi lại xuống bàn và liếc nhanh về phía một bức ảnh nhỏ của Ác-tê-mi-ép để sau lọ mực.

— Ở bên đó, ở Viễn-đông, lúc này là sáu giờ chiều — Ma- sa nói, và chị cũng trở nên tư lự.

*
* *

Nếu họ có phép nhìn thấy được, họ sẽ nhìn thấy Ác-tê-mi-ép lúc này đang quỳ trên đỉnh núi Ba-in Xa-gan cùng với các sĩ quan khác lục một đống tài liệu, sổ tay và thư từ của quân Nhật, để quyết định xem cái nào nên dịch gấp trước

Ngay từ những giờ đầu, khi tra cứu nhưng tài liệu này, Ác-tê-mi-ép đã tìm thấy mệnh lệnh của tướng Ca-mát-xu-ba-ra chỉ thị bao vây và tiêu diệt những lực lượng Xô-viết và Mông-cổ, một tờ sao bản báo cáo gửi ban tham mưu đạo quân Quan-đông về việc thiết lập đầu cầu và bản nháp lời bố cáo sẽ đọc trước các đơn vị sau khi chiến thắng. Bài này viết theo một thể văn kiêu kỳ và khoa trương, trong đó nói không úp mở gì về cái «Đế quốc Đại Đông Á đến tận U-ran» và những bước đầu tiên đã hoàn thành (lẽ đương nhiên là những bước đầu tiên và «vĩ đại») theo hướng ấy do những lực lượng «anh hùng» dưới quyền chỉ huy của tướng Ca-mát-xu-ba-ra.

Việc nghiên cứu tất cả những tải liệu này hứa hẹn nhiều phát hiện khác thuộc loại đó, chắc chắn sẽ giúp nhận rõ được những mưu đồ của quân Nhật. Ác-tê-mi-ép đỏ ngầu vì thiếu ngủ và mờ đi vì đọc tất cả các thứ chữ loằng ngoằng này nhưng cũng không thể dứt mình ra khỏi cuộc săn tài liệu; anh không nhìn thấy chiến trường ngổn ngang xác chết, chung quanh anh; anh cũng không nhìn thấy cảnh tượng không kém phần khủng khiếp của các sư đoàn Nhật-bản bị tàn sát phía dưới chân núi.

Cuộc chiến thắng này hiện ra với anh dưới một hình thức khác, trong hàng nghìn những giấy tờ của sĩ quan và binh lính địch. Tuy mệt phờ người, anh vẫn xem xét hết tờ này đến tờ kia của cuốn sách kỳ lạ đó, vừa ghi số hiệu những trung đoàn bộ binh và pháo binh Nhật vào sổ tay. Trong những công việc sôi sục của thời chiến, anh phải làm nhiệm vụ này Anh đau ở đầu gối, ở lưng và ở mắt, nhưng đầu óc anh căng thẳng và anh mệt bã đến mức chẳng còn thấy đói và buồn ngủ nữa.

Thế là anh không ăn gì từ hôm qua, và đã không chợp mắt ba hôm nay.

Nếu Xin-xốp và Ma-sa có thể nhìn được, chắc họ sẽ nhìn thấy Ác-tê-mi-ép đang ở trong tư thế như vậy, ngồi lục lọi những giấy tờ đầy những chữ loằng ngoằng kỳ quặc và vấy máu. Nhưng thật ra họ lại hình dung anh khác hẳn.

Trong trạng thái say đắm của chị, Ma-sa tưởng tượng anh mình đứng bên một chiếc lều, giữa thảo nguyên, ngắm buổi hoàng hôn tuyệt đẹp và nghĩ đến người thân ở nhà.

Xin-xốp thì nhìn thấy một cuộc chiến đấu, nghe thấy tiếng đại bác nổ, nhưng vì chiều Ma-sa nên ngoài miệng anh lại nói to lên rằng bên Mông-cổ lúc này chiều đã xuống và Pôn đang ăn bữa tối, chắc anh đang chuẩn bị nuốt món đùi cừu Mông-cổ, một món ăn không thể không có được ở vùng này.

Còn An-na Ang-đrê-i-ép-na, bà chỉ cầm lấy bức ảnh của Ác-tê-mi-ép ở sau lọ mực và im lặng ngắm một lúc lâu; bà tìm trong anh những nét giống với Ma-sa, nhưng không thấy.

Ăn sáng xong, Ma-sa chuẩn bị đi thăm gia đình Xin-xốp, ông cụ sinh ra anh, Pi-ô-tơ Pê-tơ-rô-vích và em anh Ni-cô-la «Ni-cô-lắc-sơ-ca» như Xin-xốp vẫn gọi.

Ông cụ sinh ra Xin-xốp, là một giáo sư Nga và hiệu trưởng trường hàng xã, ông cụ ở một căn nhà riêng của ông ở trong làng Men-ni-cô-vô cách Vi-a-da-ma sáu cây số. Gần như chủ nhật nào Xin-xốp cũng về đấy, mùa hạ cùng như mùa đông, và thường là ngủ đêm chủ nhật ở nhà bố đến sáng thứ hai mới về nhà. Ma-sa biết điều đó, vì ngay từ hồi sớm, chị đã nói với Xin-xốp là cả hai người sẽ cùng về, vì chị không muốn thay đổi một thói quen nào của anh.

Lấy hết can đảm cho cuộc đi thăm này và vừa khe khẽ hát một bài hát nhỏ, Ma-sa vừa là chiếc áo mỏng màu xanh da trời của chị trên bàn làm việc của Xin-xốp. Bà An-na vừa đi khỏi, sau khi cho chị mượn chiếc bàn là.

— Thế nào, con chim nhỏ đã thật vào lồng chưa? — Xin-xốp nói, vừa nghe theo Ma-sa lấy hết quyển sách này đến quyển sách khác trên giá gỗ xuống để xếp lại cho có thứ tự.

— Anh nói câu đó cho anh đấy phải không? — Ma-sa phá lên cười dòn tan.

— Em cười cái gì thế? — Xin-xốp hỏi.

— Cười những ý nghĩ của em.

— Những ý nghĩ gì?

— Những ý nghĩ ngớ ngẩn cũ. Trước hết lúc này em thấy rõ là em nghĩ đến chuyện lấy anh đã từ lâu rồi và em thường tự hỏi trong hai người ai sẽ chỉ huy ai. Như anh cũng có thể tưởng tượng được, dĩ nhiên em nghĩ rằng em sẽ chỉ huy.

— Thế bây giờ?

— Bây giờ; lẽ dĩ nhiên, cũng vẫn là em. Nhưng em vừa mới hiểu là việc đó chẳng quan trọng một chút nào!

Chị lại cười, bảo Xin-xốp hãy đi ra hành lang, chị mặc chiếc áo dài xanh và quay đi quay lại một lúc lâu trước một tấm gương nhỏ đã cũ — tấm gương độc nhất trong phòng và Xin-xốp treo ở một chỗ kỳ quặc, trên một bên cánh cửa tủ áo. Để soi gương, chị phải leo lên một chiếc ghế dựa — Xin-xốp, chờ sốt ruột ở phòng ngoài, không gõ cửa cứ việc vào, anh đưa hai tay bế Ma-sa xuống.

— Chúng ta đi thôi

— Không, hãy khoan đợi một lát nữa — Ma-sa vừa nói vừa gỡ mình ra khỏi tay Xin-xốp. Đáng lẽ đi ra, chị ngồi xuống một chiếc ghế dựa và bảo Xin-xốp làm như mình.

Không hiểu có chuyện gì, Xin-xốp cũng ngồi xuống đối diện.

— Anh có biết không — Ma-sa vừa nói vừa đặt một tay vào đùi anh, như để cho anh biết rằng chừng nào chị chưa nói cho anh biết hết những ý nghĩ của chị, chị sẽ không cho anh ra khỏi buồng — đây là ngày đầu tiên em ở nhà anh, và em gần như không có gì để phải hỏi anh. Em biết rõ tất cả. Một lần em có đọc, không biết ở đâu, câu chuyện một người đàn ông và một người đàn bà biết nhau qua thư từ và mãi sau mới gặp nhau...

— Chuyện Ban-dắc...

— Điều đó chẳng có gì quan trọng — chị nói, vẻ bực mình vì bị cắt ngang — Em đã đọc và em không tin. Bây giờ, thì em tin rồi. Khi em còn ở Com-xô-môn-xcơ, anh gửi cho em những bức thư làm em nghĩ rằng em hiểu anh hơn là lúc nào em cũng sống ở bên anh. Nhưng anh có biết không...

— Biết cái gì chứ?

— Không đúng như vậy.

— Tại sao.

— Tại vì không đúng. Em tưởng em biết hết về anh, thế mà ngay hôm qua anh làm gì. em cũng không biết. Khi em thấy anh, anh có vẻ sung sướng, rất hài lòng về một điều gì.

— Anh vừa trông thấy em.

— Không, không. Ngay từ lúc đi về anh đã phấn khởi rồi. Có phải không?

— Phải — Xin-xốp mỉm cười — Hôm qua anh đã sống một ngày khá lắm, đối với một nhà báo...

Ma-sa cắt lời anh.

— Anh thấy không và em thì em chẳng biết gì cả. Em cũng chẳng hỏi anh nữa. Chỉ vì em tưởng rằng nói chung em rất hiểu anh. Nói chung...

Chị nhắc lại chữ đó buồn bực.

— Thế mà đáng ra là em phải biết hàng ngày anh làm những gì, em phải biết tất cả những công việc của anh, tất cả, anh hiểu không?

— Anh hiểu rồi.

Anh cười, nụ cười đôn hậu, và định đứng dậy.

— Không, anh hãy khoan một chút đã — Chị lấy tay ép giữ anh lại — Anh tha lỗi cho em, nhưng chừng nào anh chưa kể cho em nghe hôm qua anh làm gì thì em chưa muốn đi.

— Ma-sa, Ma-sa — Xin-xốp vừa nói vừa đứng dậy, mặc dù Ma-sa cưỡng lại, anh nắm hai khuỷu tay nhấc chị lên — Sao em vội thế? Không phải em đến đây chỉ để thăm anh mà thôi. Bây giờ chúng ta vĩnh viễn ở bên nhau, dù ở đâu cũng vậy;

Ma-sa, cảm thấy trong giọng anh có sức mạnh, lòng quyết tâm và cả một chút buồn rầu nữa như anh báo trước những việc hai người sẽ phải cùng nhau đương đầu, không phải chỉ đương đầu với những sự kiện sung sướng mà chị cùng nghĩ tới.

— Ma-sa, em bé Ma-sa của anh — Xin-xốp nhắc lại, hai tay vẫn nắm lấy khuỷu tay Ma-sa và bằng một giọng mà chị cảm thấy thoáng đượm vẻ trách móc, anh sẽ có thể kể cho em nghe không phải chỉ ngày hôm qua và ngày mai, mà tất cả cuộc đời của anh, những dự định của anh cho hai mươi năm tới, anh sẽ nói với em điều anh tưởng tượng về mọi thứ trường hợp có em và không có em như thế nào.

— Anh nghĩ cả hai điều đó cũng có thể xảy ra được hay sao?

— Lẽ dĩ nhiên — anh trả lời đơn giản và kiên quyết — Từ lâu rồi điều đó có còn phải do anh quyết định nữa đâu, mà là do em.

Anh nói thật, và nét mặt anh trở nên nghiêm khắc gần như đau khổ: anh rùng mình khiếp sợ khi nghĩ đến mọi việc có thể xảy ra một cách khác.

Ma-sa bỗng nhớ một ngày mưa, cảnh sân nhà ga và đầu Xin-xốp, cách đây bốn năm khi chị đi Côm-xô-môn-scơ trên sông A-mua.

— Thế nào?—Xin-xốp lại tự chủ được và bình tĩnh ngồi xuống một chiếc ghế — Ta kể tất cả mọi sự cho nhau nghe ngay bây giờ nhé?

Ma-sa giấu sau một nụ cười ngượng nghịu, những giọt nước mắt đang sắp trào ra và nắm lấy tay Xin-xốp, chị kéo anh ra ngoài.

*
* *

Ông cụ sinh ra Xin-xốp, Pi-ô-tơ Pô-tơ-rô-vít không giống một chút nào với hình ảnh Ma-sa tưởng tượng, chị tưởng tượng ông là một cụ giáo già, đeo kính với cặp mắt và giọng nói nghiêm khắc của người già.

Khi Ma-sa và Xin-xốp đề nghị cho xe đỗ trước một căn nhà gỗ chắc chắn, có ba cửa sổ có những đường chạm trổ trong gỗ sơn màu xanh, và từ trên xe nhảy xuống, có một người nom còn trẻ — vào khoảng bốn mươi nhăm tuổi — ra đón: người này to lớn, chỉ kém Xin-xốp chút ít, nhưng vai cũng rộng, một cụm tóc đen vẫn chưa hoa râm, một chiếc điếu ngậm ở miệng và hai hàng râu mép rậm rạp, ám khói. Ông mặc một chiếc sơ-mi thêu, ở giữa thắt vào người bằng một dây thắt lưng bộ đội cũ, chiếc quần dài và chân đi dép, không bít-tất. Khuôn mặt rám nắng hằn sâu nếp nhăn, cổ cũng rám nắng, hai bàn tay lực lưỡng và sù sì làm ta nghĩ đến một người lao động ngoài trời, một cán bộ kiểm lâm hay canh nông hơn là một nhà giáo.

— Chà, chúng tôi đợi chị đến thăm đã từ lâu, lâu lắm rồi! — Ông nói vừa đưa bàn tay sù sì to lớn nắm lấy tay Ma-sa và vừa nhìn qua bộ mặt sượng sùng và ửng đỏ của người con gái trẻ tuổi, cặp mắt chứa chan sung sướng của con trai mình đứng phía sau — Ta đi ra vườn ngồi chơi một lát — vẫn không buông tay Ma-sa ông kéo chị đi theo sau — Đó là lỗi tại chị, chị không báo trước nên bữa cơm hôm nay hết sức bình thường và hơn nữa lại còn phải đợi một lát.

Ông nói tất cả những điều ở trên, lúc cùng Ma-sa và Xin-xốp ngồi xuống một chiếc ghế dài, gần một chiếc bàn tròn và thấp, chân vững chắc ở giữa vườn. Chung quanh, hàng rào lắp sau những hàng cây li-la, và ngay trên hàng rào những dãy bìm bìm đã leo lên đến đỉnh, bao bọc khu vườn một bức tường cây xanh.

— Ni-cô-la! Ni-cô-la! —Pi-ô-tơ Pê-tơ-rô-vít gọi to về phía một chiếc cửa sổ mở khi mấy người đã ngồi xuống ghế.

— Dạ... ạ! — tiếng một em bé từ trong nhà đáp vọng ra.

— Hãy để bài vở đấy. Lấy tờ mười rúp để ở dưới cái chặn giấy trên bàn làm việc của bố và chạy đến hiệu «Xen-pô» mua một chai poóc-tô về đây; ở đấy có loại nửa lít đấy.

Trước khi đi con đến bảo bà On-ga Ni-ca-nô-rốp-na, bà đang bận phơi quần áo trong sân ấy, sửa soạn bữa ăn thêm cho hai người. Khi con đã làm xong tất cả, lại đi vào học bài, sao cho xong trước bữa ăn. Hiểu chưa?

— Hiểu rồi ạ! — tiếng em bé nói.

Nhưng ngồi trong vườn đối diện với Pi-ô-tơ Pê-tơ-rô-vít, nên ngay từ lúc ông mới gọi Ma-sa đã thấy trong khung cửa sổ ló ra một chiếc đầu trẻ nhỏ tròn, tóc cắt bốc; ông dặn xong, chiếc đầu ấy còn chùng chình không biến đi ngay, trái lại, hai con mắt nhỏ đen láy vẫn nhìn Ma-sa với một vẻ tò mò bình tĩnh và nhâng nháo. Pi-ô-trơ Pê-tơ-rô-vít chắc cũng biết điều đó, ông ngồi yên không quay lại, nghiêm khắc nói:

— Đi lát nữa hãy nhìn, nghe không? — Chiếc đầu biến mất khỏi khung cửa một cách thầm lặng. Ông Pi-ô-tơ nói — Thằng ấy cái gì nó cũng muốn nhìn, mà bài thì chưa học xong.

Mùa thu này nó phải thi lại môn tiếng Đức, và sau một lút im lặng, ông hất đầu về phía người con cả của mình và hỏi Ma-sa «Thế nào chị đến ở mãi đây với anh ấy chứ?».

— Vâng — Ma-sa mặt đỏ như gấc đáp lại — Nhưng, con cũng còn phải đi...

— Dĩ nhiên, dĩ nhiên — ông cụ ngắt lời — Đó không phải là điều tôi muốn nói đâu. Dĩ nhiên, chị sẽ đi... Chị chung sống với Vát-xi-li, thật là một hạnh phúc lớn cho nó. Từ bao nhiêu năm nay, chị là ánh sáng duy nhất ở cửa sổ của con tôi... Tôi đã có lần bảo nó thôi đừng nghĩ đến chị, tôi đã đi tìm cho nó một người con gái ở đây, nhưng tất cả đều vô hiệu.

Ma-sa ngước đôi mắt giận dữ nhìn ông Pi-ô-tơ Pê-tơ-rô-vít. Có phải thật ông đã muốn Xin-xốp lấy một người đàn bà khác không? Ý nghĩ đó, bây giờ dây lúc chị đang ở cạnh Xin-xốp. chị thấy như không thể nào lại xảy ra được, khiến chị bất giác buột mồm kêu lên:

— Không, con không thể tin được!

— Sao chị lại không tin? — Pi-ô-tơ nói bằng một giọng bình tĩnh và nghiêm chỉnh, như con ông — Đúng như thế đấy, tôi không muốn nói gì khác ngoài sự thật. Chị không đến, nhìn con tôi thấy khổ tâm, vì thế tôi đã đi tìm vợ cho nó.

Khi chị nghe ông giải thích tất cả điều đó một cách bình thản và có lý, Ma-sa lần đầu tiên nghĩ bụng rằng Xin-xốp có thể lấy một người nào khác thật và chị nghĩ có thế chị cũng đã đủ hoảng người, chị vô tình nắm chặt lấy tay người chồng chưa cưới của mình.

— Chị có biết thứ hoa này mà người ta gọi là hoa I-văng va Ma-ri không? — ông Pi-ô-tơ nói sau khi nhìn thấy Ma-sa nắm chặt tay Xin-xốp — Tôi không tin ở Chúa, chẳng bao giờ tôi tin cả, nhưng tôi tin ở thiên mệnh, ở số phận. Tôi không nói rằng tôi chúc chị hạnh phúc, tôi hy vọng chị sẽ có hạnh phúc, nhưng tôi muốn chúc anh chị ăn đời ở kiếp với nhau, keo sơn như cuộc đời mà hai tên của bông hoa này tượng trưng, nó cũng là tên của hai anh chị. Không phải tình cờ mà anh chị lại trùng tên với nó.

Nói đến những lời cuối cùng giọng ông thốt nhiên run run như tiếng nói của một cụ già.

Ông vội đứng dậy và bỏ đi nói rằng mình đi chuẩn bị bữa ăn.

— Ông cụ cảm động! Ông cụ nhớ đến mẹ anh —Xin-xốp nói, khỉ ông cụ đã đi vào trong nhà — Em bảo ông cụ bao nhiêu tuổi nào?

— Trông bố trẻ quá đến độ em không dám nói tuổi.

— Thế mà ông cụ đã sắp năm mươi chín rồi đấy. Khi đẻ em anh, mẹ anh mới có ba mươi hai tuổi, ông cụ thì đã ngoài bốn mươi nhăm. Ông cụ suýt phát điên lúc mẹ anh sau khi đẻ xong thì chết! Nhưng nói với em tất cả những điều đó làm gì nhỉ!

Ma-sa cúi đầu. Chị biết tất cả những điều đó; chị biết sau khi vợ chết ông Pi-ô-tơ Pê-tơ-rô-vít bỗng muốn rời bỏ hết thảy và, để người con cả ở lại tiếp tục học nốt ở Mạc-tư-khoa, ông đã cùng với đứa con nhỏ về quê, trở lại chăm sóc ngôi trường ông đã dạy hồi trước cách mạng. Chính ở trường này ông đã lấy người cô giáo trẻ ông yêu làm vợ. Và đó là nơi ông lại trở về giữa lúc bị choáng váng, — bị cuốn bởi những phút bột phát đầu tiên của một nỗi đau xót, một nỗi đau xót ngay từ lúc ấy ông cũng đã biết là không thể nào dứt được.

Nhớ đến những chuyện đó, Ma-sa nghĩ thầm chắc có lẽ vì thế mà bao giờ chị cũng hình dung ông Pi-ô-tơ như một ông già trước tuổi, bị cuộc đời dày vò.

— Và từ đó bố sống một mình ở đây phải không? — Chị hỏi.

— Một mình. Bây giờ, dĩ nhiên Ni-cô-la đã lớn, hai cha con cùng chăm lo nhà cửa. Ông cụ bao giờ cũng vẫn thích làm vườn rau, trồng cây ăn quả và nuôi ong. Anh cũng không thể hiểu được bố anh làm cách nào để có đủ thời giờ mà chữa bài vở của học trò.

Nghe Xin-xốp trả lời, Ma-sa cảm thấy anh không hiểu mình, hay không muốn hiểu.

Xin-xốp nói tiếp:

— Bà hàng xóm. On-ga Ni-ca-nô-rốp-na mà ông cụ bảo chú em đi tìm, như em đã nghe thấy lúc nãy, chỉ hai ngày mới đến một lần để giặt giũ và chuẩn bị thức ăn. Một người đàn bà kỳ dị về nhiều phương diện. Bà ta là vợ góa của một người thợ đóng đồ gỗ, bà ta có hai người con, một người làm kế toán ở Mạc-tư-khoa, một người làm giáo sư ở Ki-ép, nhưng bà không muốn đến ở với đứa nào cả. Bà ta thích ở đây hơn, sống «theo ý mình muốn» như bà vẫn nói và chăm nom cho ông cụ anh và Ni-cô-la. Không phải vì sinh kế mà bà ta làm đâu mà vì lòng nhân hậu và cũng có thể vì bà cũng buồn, ai biết...

— Đến bữa ăn, bà ấy có đến đây không? — Ma-sa hỏi.

— Có lẽ không — Xin-xốp nói vừa lắc đầu — Hơn nữa, bà ta ở trong nhóm «Xta-rô-vi-ê-ry»⁽¹⁾. Bà ăn ở nhà chỉ dùng bát đĩa riêng của bà và ông cụ trả công bà ta bằng mật ong nhà nuôi. Như thế, không những bà ta được mật mà lại còn được sáp nữa. Bà dùng chỗ sáp đó làm nến, vì nến mà người ta bán ở các nhà thờ bà đều cho là không dùng được, đó là thứ nến, anh cũng chẳng hiểu sao nữa bà ta cho là «chỉ để dùng cho những phường tà giáo».

Ma-sa mỉm cười và đi theo Xin-xốp vào trong nhà. Ông Pi-ô-tơ đã đứng trên bậc thềm gọi hai người.

Căn nhà, xếp dọn sạch sẽ, có hai buồng, không kể bếp. Ở trong phòng khách nhỏ bé có ba cửa sổ, tường phủ giấy, các thứ đồ đạc xếp đầy: một chiếc bàn ăn lớn, một chiếc bàn làm việc nhỏ, nhiều ghế dựa, hai bàn xoay lớn làm bằng mây trên có bày lọ hoa, một chiếc ghế trường kỷ, một giá sách ngổn ngang những sách vở lớp năm, lấm tấm nhiều vết mực. Trong buồng thứ hai, hẹp hơn, những thanh gỗ tròn trên có dán giấy trắng. Đó là buồng của ông Pi-ô-tơ, trong có một chiếc giường lớn, một tủ to vừa đựng quần áo vừa đựng sách, một bàn làm việc cũng rộng và bên cạnh một chiếc ghế phô-tơi đồ sộ. Không còn thể nhét một thứ đồ đạc nào khác vào trong phòng, bốn thứ đồ vật trên đã kê sát với nhau đến độ khó có chỗ mà len chân.

— Khi anh ở lại đây, đêm anh ngủ ở đâu? — Ma-sa hỏi.

— Mùa nực thì kê giường ở gần cửa sổ, mùa rét thì kê cạnh lò sưởi.

Ông Pi-ô-tơ nói:

— Cách đây ba mươi năm khi tôi mua ngôi nhà này nó chỉ có bốn mặt tường ngoài thôi, tất cả là do tay tôi làm lấy. Thôi ta đi ăn nào.

Trên bàn, để bắt đầu đã có sẵn một chai nhỏ rượu vốt-ca màu hơi xanh xanh, một nửa lít poóc-tô, cá nấu đông, mỡ và dưa chuột muối. Trên một chiếc đĩa gỗ, bánh mì cắt từng khoanh to theo kiểu nông thôn. Bộ đồ ăn, phông-sét và dao, đều có chuôi sừng màu vàng.

Mọi người vừa ngồi vào bàn ăn thì bà On-ga Ni-ca-nô-rốp-na vào, một người đàn bà cao lớn, mảnh người và còn đẹp. Bà mang xúp lên đựng trong một chiếc nồi lớn lót tay bằng một mảnh vải màu xám. Chẳng nói chẳng rằng, lấy khuỷu tay đẩy nhẹ Xin-xốp chưa kịp tránh ra một bên, bà đặt chiếc nồi vào giữa bàn.

— Đây là bà On-ga Ni-ca-nô-rốp-na — ông Pi-ô-tơ vừa giới thiệu vừa đứng dậy. Xin-xốp và Ma-sa cũng đứng dậy theo.

Ông giới thiệu Ma-sa bằng tên họ. Ma-sa cảm thấy sau đó ông không biết nói thế nào thêm, nên chị vừa nắm lấy bàn tay xương xẩu của người đàn bà già vừa tự giới thiệu:

— Vợ chưa cưới của Vát-xi-li — Chị mỉm cười nhận thấy nói những lời đó sao mà đơn giản và dễ dàng thế.

Ông Pi-ô-tơ nói:

— Bà không ở lại được với chúng tôi hay sao, bà On-ga?

— Tôi không có thời giờ — bà On-ga trả lời cộc lốc và không nói thêm một lời, bà đi ra và khép cửa lại đằng sau.

— Bà ấy chẳng phải là người ngớ ngẩn đâu — ông Pi-ô-tơ nói — Bà ta làm ăn thạo lắm. Đôi lúc bà ta chẳng vào đến cả đây nữa, nhưng có những hôm khác, anh chị có thể tin tôi được, bà ta lại vào, tay cầm một chén trà để một đĩa mật nhỏ trước mặt và cứ như thế bà có thể ngồi cả một buổi tối, năm ngón tay vẫn cầm chén trà, không động đậy, như ngồi làm kiểu cho một họa sĩ.

⁽¹⁾ Một nhóm sùng đạo.

Thấy bố đã rót rượu vào cốc, Xin-xốp hỏi:

— Thế Ni-cô-la đâu rồi?

— Nó cũng sắp vào. Chắc là đang rửa ráy ở ngoài sân. Cần phải sửa soạn một chút để ăn cơm với một khách phụ nữ chứ. Nó còn đi giày.

Chú Xin-xốp em chắc nghe thấy những câu cuối cùng của bố khi đến gần phòng ăn, vì thấy cậu ta đi vào, chân bước dài, cố để lộ càng ít càng hay đôi chân bị nhét trong đôi giày trứ danh. Chú bé lơ đãng đưa tay ra bắt tay anh, đi vòng quanh bàn, mặt đỏ rừ, chào Ma-sa và cuối cùng, sau khi đã xong phần lễ nghi, chú ngồi vào chỗ của mình.

Chú bé người đẫy đà, không giống anh và cũng không giống bố. Ma-sa nghĩ thầm chắc là chú giống mẹ. Cặp mắt vui nhộn, nhìn gì thì như xoáy vào đấy, chằm chằm nhìn chai poóc-tô.

Cái nhìn đó không lọt qua mắt ông Pi-ô-tơ, ông rót cho chú một lưng cốc.

— Chúc hai anh chị — ông nói giọng bình tĩnh và thân mật. Sau khi nhìn một lượt quanh bàn, ông nốc một hơi cạn cốc vốt-ca đầy ắp và từ đấy đến cuối bữa ăn không uống nữa; uống từng ly nhỏ một, theo ông, là lối uống của đàn bà.

Ăn xong, Ni-cô-la biến ngay, còn mọi người ngồi lại một lúc lâu uống trà. Ông Pi-ô-tơ thân hành đi lấy xa-mô-va và lúc đi qua bếp, ông lại mời bà On-ga một lần nữa. Bà ta vẫn từ chối.

— Cái bà này là cả một triết học. Cái gì bà ta cũng hiểu — lúc trở vào, lại một lần nữa ông cụ ca ngợi bà On-ga. Rồi ông nhìn Ma-sa bằng con mắt muốn nói rằng cả chị nữa, cái gì chị cũng hiểu.

Suốt bữa ăn và trong khi uống trà, ông Pi-ô-tơ Pê-tơ-rô-vít không ngừng chuyện trò, hỏi Ma-sa các thứ về Côm-xô-môn-xcơ trên sông A-mua và nói chung về Viễn-đông, về cây cối, khí hậu, săn bắn. Mà theo Ma-sa, thì ông không có vẻ gì là một người lắm lời; mới đầu chị nghĩ và rồi chị tin chắc rằng ông điều khiển cuộc nói chuyện vì ông hiểu rõ nỗi khó khăn của con trai mình và của cô gái trẻ tuổi hôm đó trong việc nói năng, và nếu ông ngồi im lặng thì hni người sẽ lúng túng đến ngần nào.

Khi tất cả đã ngồi vào bản, Ma-sa có một ấn tượng mơ hồ rằng chị sắp sửa tham dự vào một cuộc nói chuyện quan trọng và quyết định đối với chị, việc chị đến trong căn nhà này là một sự kiện quan trọng và quyết định. Nhưng rồi câu chuyện hóa ra chỉ xoay quanh những vấn đề giản dị nhất và bình thường nhất. Chị rất cám ơn ông già thông minh đã cho chị một cảm giác hết sức thoải mái ngay từ phút gặp gỡ đầu tiên; ông muốn tạo nên không khí thân mặt ấy và ông đã tạo ra được.

Sau khi nói chuyện với Ma-sa về Viễn-đông, ông hỏi Xin-xốp nhiều câu hỏi hoạt động của anh trong tuần.

Ban đầu Xin-xốp còn miễn cưỡng trả lời nhưng sau dần dần cứ thao thao nói mãi. Lúc đó Ma-sa mới hiểu tối qua lúc về anh phấn khởi như thế là vì ở xa Cô-ma-rô-vô, nơi anh đến người ta dự định gửi đi dự cuộc triển lãm nông nghiệp ở Mạc-tư-khoa một đội nhà thí nghiệm trồng đay trẻ tuổi. Những con người trẻ tuổi đó, Xin-xốp là người đầu tiên nói tới họ trong báo, cách đây một năm và bây giờ họ đang đứng trong hàng đầu toàn tỉnh.

— Và ông chủ bút của anh, lúc này, ông ta cũng phấn khởi như anh chứ? — Pi-ô-tơ hỏi lại bằng một giọng châm hiểm.

Ông cụ biết rằng, năm ngoái, ông chủ bút đã phản đối việc cho đăng bài báo đó. vì tỉnh ủy còn chưa có một nhận định dứt khoát về nhóm nhả thí nghiệm trẻ tuổi này.

— Bây giờ thì anh ta còn biết làm gì khác nữa? Dĩ nhiên. anh ta rất phấn khởi — Xin-xốp nói, giọng không bợn chút hiềm khích.

— Nhưng hai người cãi lộn nhau về điểm này cơ mà — ông Pi-ô-tơ nói tiếp, vẫn một giọng châm biếm. Xin-xốp nói:

— Không phải cãi lộn, mà chủ yếu là quan điểm khác nhau về sự vật, và còn luôn luôn khác nhau mãi. Với anh ta, tờ báo là đất riêng của ủy ban tỉnh và của ban chấp hành đảng bộ tinh. Với con, tờ báo trước hết là một tờ báo! Anh ta nghĩ rằng chỉ cần cho đăng những gì đã được quyết định, đã được ký, những mệnh lệnh và những chỉ thị của trên! Con, con cho rằng đôi khi trong báo phải tự mình đặt ra một số vấn đề. Từ ở dưới đưa lên! Tất cả khó khăn là ở đấy. Còn về đội thí nghiệm, lúc này tất cả đã được quyết định và được ký không những ở cấp huyện mà còn ở cấp tỉnh nữa. Mọi người đều hài lòng, cả anh ta và con. Hoàn toàn đồng ý với nhau.

Và đoạn cuối câu nối dài đó, Xin-xốp đã quên hẳn giọng nói thờ ơ của anh lúc bắt đầu; lỗ mũi anh phồng căng vì khinh bỉ và cả công phẫn nữa.

Ma-sa chưa bao giờ thấy anh như vậy, nhưng chị không ngạc nhiên; anh nói về điều mà anh đã đặt lên trên hết tất cả trong đời anh.

Muốn bảo ngầm cho anh biết rằng chị cũng đồng ý với anh, Ma-sa lặng lẽ đặt tay lên bàn tay nắm chặt của Xin-xốp.

Xin-xốp không đoán được ý nghĩ của Ma-sa. Thấy tay chị chạm vào tay mình, anh cho rằng chị muốn làm anh dịu đi, anh lúng túng giấu bàn tay xuống bên và bắt đầu nói với bố về những công việc sửa sang nhà trường.

Khi mặt trời sắp lặn, thấy đã gần đến lúc phải trở về thành phố Ma-sa chỉ ngại một điều: có thể ông Pi-ô-tơ nghĩ hai người ở lại. Chỉ nguyên việc nghĩ đến chuyện ông có thể mời ở lại cùng đã làm chị cảm thấy phiền rồi. Nhưng ông cụ không nói gì, và khi Xin-xốp đứng dậy đề nghị với ông đi một vòng quanh vườn trước khi ra về, ông trả lời vừa nghiêm chỉnh vừa đùa bỡn:

— Tốt lắm! Anh không thể nghĩ đến chuyện đó sớm hơn hay sao? Thôi một lần khác sẽ đi xem vườn. Về đi, trước khi trời tối hẳn! Con vào mở hòm lấy chiếc áo khoác của u ra đây. Chị ấy cần phải mặc thêm một cái gì, đêm lạnh, mà anh, tôi thấy không có vẻ tháo vát lắm.

Xin-xốp chạy đi lấy chiếc áo khoác, ông Pi-ô-tơ cùng với Ma-sa ra ngoài thềm. Ở sân nhà bên cạnh, người ta đun nước bằng quả thông khô, mùi thơm bay lơ lửng trong gió. Ông Pi-ô-tơ nói:

— Chị đừng nghĩ rằng tôi ngạc nhiên khi thấy chị cùng Vát-xi-li về đây.

— Chẳng bao giờ con nghĩ thế cả — Ma-sa nói, nhưng rồi chị nói thêm — Thật ra, lúc đầu cũng có thể còn có ấn tượng đó, nhưng bây giờ thì như là con đã đến đây nhiều lần rồi.

— Đúng thế — ông Pi-ô-tơ nói tiếp — Nhưng con đừng nghĩ rằng Vát-xi-li có bao giờ lại nói với ta là con sẽ đến đây. Thấy Vát-xi-li yêu con như thế ta biết thế tất rồi con sẽ đến. Chính vì thế mà ta không ngạc nhiên... Vát-xi-li nó yêu con lắm — sau một lát im lặng, rít vài hơi thuốc lá trong chiếc tẩu tí xíu ngậm ở miệng, ông Pi-ô-tơ nói tiếp — Tính thằng Vát-xi-li là như vậy, Một tính nết như thế, không thể pha loãng, hòa tan nó vào nước được đâu. phải lấy rìu chặt nó ra từng khúc một.

Ông lặng im. Ma-sa cảm thấy, đằng sau lòng tự hào của ông Pi-ô-tơ về con trai còn có lời khẩn khoản thầm lặng ông đề nghị cụ thể với chị nên tôn trọng mối tình đó, tính nết đó và như để hứa hẹn chị có thể thực hiện được lời khẩn khoản của ông, chị khẽ nắm lấy bàn tay ông Pi-ô-tơ. Xin-xốp mãi chưa thấy trở ra. Hai người đứng im lặng một lát trên thềm.

— Chị đã nghĩ sẽ làm công tác gì chưa? — Ông Pi-ô-tơ hỏi đột nhiên.

— Dạ chưa biết, để con phải lo việc này mới được — Ma-sa nói giọng không vững lắm — Con vừa mới học xong lớp buổi tối của trường kỹ thuật ở Com-xô-mon-xcơ.

— Học về gì?

— Về kỹ thuật điện ạ.

— Ừ, ở Vi-a-dơ-ma đây, thật không có khả năng lựa chọn nhiều được — ông Pi-ô-tơ nói, giọng ân hận —Vậy, phải làm việc ở nhà máy phát điện của thành phố, hay ở ngành hỏa xa. Còn có thể thử xem ở xưởng sửa chữa thế nào!

— Xưởng nào ạ?

— Ở đây có một nhà máy nhỏ, tại đấy người ta sửa chữa máy móc nông nghiệp và nhiều thứ máy móc khác, tóm lại cái gì cũng có một tí. Với kế hoạch năm năm mới, có dự kiến thay thế nó bằng một nhà máy dệt đay. Vùng chung quanh đây vô số là đay. Chỗ nào cũng có. Thế còn trong khi theo học lớp buổi tối, thì chị làm công tác gì? — Sau một lúc im lặng ông Pi-ô-tơ lại hỏi.

— Con làm thợ tiện — Ma-sa trả lời và chị nói thêm cho chính xác hơn — trừ một năm con làm bí thư ban chấp hành chi đoàn thanh niên cộng sản nhà máy. Nhưng con vẫn theo học lớp buổi tối.

— Ở đây chị cũng có thể làm bí thư ban chấp hành chi đoàn được đấy; anh bí thư hiện nay nhu nhược, và không còn tuổi để làm việc đó nữa. Anh ta cùng vừa mới chuyển về đây. Tôi còn chơi bóng chuyền với học sinh lớp bảy được thế mà tôi có mời anh ta một lần, anh ta từ chối: bảo đau tim! Người ta có thể cử chị thay anh ta được đấy.

— Không thể làm thế được — Ma-sa nói — Còn cần phải có uy tín.

— Chắc là chị phải có uy tín vì ở chỗ chị ở người ta đã lựa chọn chị, có đúng không?

— Cũng có thể, nhưng chắc ông cũng rõ rằng con không xin cấp cho mình giấy chứng nhận về điểm đó — Ma-sa vừa nói vừa cười — Rồi chị sợ đã làm ông phật lòng; trái lại nghe câu chị nói đùa, ông già cũng cười.

— Bố cười cái gì thế? — Xin-xốp vừa đi trong nhà ra hỏi.

— À vợ chưa cưới của anh đang lên lớp tôi đây. Nhưng chị ấy nói đúng đấy — ông Pi-ô-tơ nói thêm và quay mặt về phía Ma-sa — Đồng chí bí thư của chúng ta, đáng lẽ anh ta cũng phải đem giấy chứng nhận của anh ta đến, vì ở đây người ta chẳng thừa nhận anh ta có một chút uy tín nào.

— Nhưng hai người nói chuyện gì mới được chứ?, — Xin-xốp hỏi lại một lần nữa.

— Bố đề nghị em làm bí thư thanh niên khu này, và em từ chối.

Và Ma-sa, muốn làm dịu bớt câu nói đùa, trìu mến mỉm cười với ông già.

Xin-xốp hỏi:

— Ni-cô-la không biết chạy đâu rồi? Con chẳng thấy mặt nó đâu.

— Hôm nay có một trận đá bóng. Một trận đá bóng quốc tế — ông Pi-ô-tơ nói châm biếm — xã Men-ni-cô-vô của chúng ta đấu với Cu-pa-vin. Nếu anh chị muốn gặp nó, một ngày khác lại về đây.

Tiễn Ma-sa và Xin-xốp đến chỗ đường vòng đầu tiên, ông Pi-ô-tơ Pê-tơ-rô-vít từ biệt và còn đứng lại một lúc lâu nhìn theo hai người. Ông thấy mến Ma-sa. Sự thay đổi chị mang đến trong đời con trai ông có vẻ chỉ báo hiệu trước một niềm hạnh phúc, nhưng nó lại đặt trên trái tim ông già, một khối nặng lo phiền cho số phận một con người khác.

Ma-sa và Xin-xốp đi trên đường. Gió rì rào trong ruộng lúa mì, khẽ rên rỉ trong những đường dây điện báo.

Xin-xốp nói:

— Thuở nhỏ, anh tưởng mình nắm được những bí mật của điện báo. Anh nghĩ rằng những tờ điện báo, cuốn tròn như giấy cuốn thuốc lá, bay từ tỉnh này sang tỉnh khác trực tiếp ngay trên đường dây, nhanh đến độ không ai nom thấy. Anh cứ luôn luôn nhìn những đường dây, hy vọng sẽ trông thấy những mẩu giấy nhỏ đó. Đôi lúc hình như anh còn thấy chúng nhảy vọt từ cột này sang cột khác...

— Lúc này anh có viết gì không? — Ma-sa hỏi.

Điều Xin-xốp vừa nói về những tờ điện báo làm chị nghĩ đến thơ ca, và chị nhớ tới cuốn tiểu thuyết không may mà anh đã xé nát ra làm nghìn mảnh.

— Không, hiện nay anh không viết gì cả — Xin-xốp trả lời bằng một giọng gần như sợ hãi.

Hai người lặng lẽ tiếp tục đi một lúc lâu, không ai nói. Xin-xốp nghĩ rằng cuốn tiểu thuyết đã xé nát đó là điều duy nhất không nên nói, dù là cả với Ma-sa.

Hai người sắp về đến thành phố. Đã nhìn thấy chiếc cầu gỗ. Bên trái trên nhà ga, khói trắng loãng của những chiếc đầu tàu cuộn lên nền trời tím hoa cà của hoàng hôn. Bên phải là những nhà khu và xa hơn, một vài khu nhà nhỏ với những ống khói nhà máy bằng gạch.

— Nhà phát điện ở về phía nào hở anh? — Ma-sa hỏi.

— Ở đây không nhìn thấy được. Nó ở đầu kia thành phố.

— Và nhà máy sửa chữa? Ở đây cùng không nhìn thấy hay sao?

— Nhà máy sửa chữa thì đây kia — Xin-xốp vừa nói vừa chỉ cho Ma-sa khu nhà gần nhất và nom xoàng nhất. Chị ngạc nhiên — Trong bóng tối đang xuống, trông khu nhà như đen ngòm bồ hóng. Em hỏi làm gì?

Ma-sa không trả lời. Chị ngừng lại và bắt anh phải quay về phía mình, chị đặt tay lên vai anh và nhìn thẳng vào mắt Xin-xốp, Ma-sa nói:

— Điều bố nói về bông hoa I-văng và Ma-ri thật có lý phải không anh?

HẾT QUYỀN MỘT

Lịch sử Quân sự Việt Nam

Thư viện Lịch sử Quân sự Việt Nam => Văn học chiến tranh => Tác giả chủ đề:: macbupda trong 01 Tháng Mười Hai, 2022, 10:09:55 am