Lịch sử Quân sự Việt Nam

Những người sống và những người chết
Tác giả: Kônxtantin Ximônốp
Nhà xuất bản Cầu vồng
Maxcơva 1987
Số hóa: macbupda



Ngày đầu tiên của cuộc chiến tranh ập đến với gia đình Xintxốp cũng bất ngờ như hàng triệu gia đình khác. Hình như ai nấy từ lâu vẫn nơm nớp chờ đợi cuộc chiến tranh, nhưng cuối cùng nó vẫn giội xuống đầu như một thùng nước lạnh. Rõ ràng với một tai họa lớn như vậy, nói chung không ai có thể chuấn bị hết được.

Xintxốp và Masa biết tin chiến tranh bùng nổ khi hai vợ chồng đang ở Ximphêrôpôn, trên khoảng đất hẹp nóng bức gần nhà ga. Họ vừa xuống tàu và đang đứng gần một chiếc «Lanhcôn» mui trần cũ kỹ, chờ những người đi cùng đường đế góp tiền thuê xe đến nhà an dưỡng của quân đội ở Guốcdúp.

Họ đang hỏi thăm người lái xe xem ở chợ cỏ trái cây và cà chua không, loa phóng thanh bỗng cắt đứt câu chuyện của họ, lè nhè vang lên khắp quảng trường, báo tin chiến tranh đã bùng nố, và cuộc sống lập tức bị chia ra làm hai phần tách rời, không sao gắn lại được với nhau: phần trước chiến tranh cách đây một phút và phần hiện tại.

Xintxốp và Masa xách vali tới chiếc ghế dài gần nhất. Masa ngồi xuống, gục đầu vào hai bàn tay và cứ ngồi nguyên không động đậy, y như kẻ mất hổn, còn Xintxốp thì cùng chẳng hổi han gì vợ, đi thắng đến quân vụ trưởng đế xin chỗ trên chuyến tàu khởi hành đầu tiên. Bây giờ, thì từ Ximphêrôpôn họ lại phải quay trở lại Grốtnô vì đã một năm rưỡi Xintxốp vấn làm thư ký tòa soạn cho tờ báo của tập đoàn quân.

Thêm vào mối tai họa chiến tranh nói chung, trong gia đình họ còn có điều bất hạnh riêng: chính trị viên Xintxốp đang cùng với vợ ở thành phố Ximphêrôpôn này, cách xa chiến tranh hàng ngàn dặm đường, còn đứa con gái một tuổi của họ thi lại ở Grốtnô sát ngay cạnh nách chiến tranh. Nó ở đó, họ ở đây và ít nhất là phải bốn ngày đường nữa họ mới có thể đi tới chỗ nó được.

Trong lúc đứng xếp hàng vào gặp quân vụ trưởng, Xintxốp thử hình dung ra tình hình hiện nay ở Grôtnô: «Gần quá, gần biên giới quá, và không quân, chủ yếu nhất là không quân... Thực ra. người ta có thể cho trẻ con đi ngay khỏi những nơi đó...». Anh đã bám chặt lấy ý nghĩ nảy vi cho rằng nó có thể làm cho Masa yên tâm.

Anh quay lại chỗ Masa để báo với chị rằng tất cả đều ổn: mười hai giờ đêm, họ sẽ đáp xe lửa trở lại. Chị ngẩng đầu lên và nhìn anh như nhìn một người xa lạ.

— Cái gì ổn kia chứ?

— Anh bảo rằng việc lấy vé tàu đều ổn cả. - Xintxốp nhắc lại.

— Tốt. — Masa nói, rồi lại gục đầu vào hai bàn tay.

Chị không thể tha thứ cho mình về việc đã bỏ con đấy mà đi. Chị đã làm việc đó vi những lời khuyên nhủ dài dòng của bà mẹ. Bà cụ đã đến nhà họ ở Grốtnô cốt để cho Masa và Xintxốp có thể cùng nhau đi an dưỡng. Xintxốp cũng khuyên Masa đi, và hôm lên đường, khi chị ngước nhìn anh và hỏi: «Hay là thôi đừng đi nữa vậy?», thi anh lại còn bực mình nữa chứ. Lúc ấy giá chị đừng nghe lời cả hai người thi giờ nảy chị đã ở Grôtnô. Chị không thấy sợ khi nghĩ rằng minh đang ở đó trong lúc này, cái đáng sợ chính là chị đã không ở đấy. Chị cám thấy minh có lỗi đối với đứa bé bị bỏ lại Grốtnô, cám giác đó đã làm cho chị hẩu như không nghĩ đến chồng.

Vốn tính thẳng thắn, nên chị đã đột nhiên nói ra với chồng điều đó.

— Nhưng việc gi phải nghĩ đến anh nhi? Xintxốp nói.— Và nói chung tất cả sẽ ổn kia mà.

Masa không thể chịu nổi khi anh nói như vậy: bỗng dưng lại an ủi chị một cách ngớ ngẩn, không đâu vào đâu về những việc không thể nào an ủi được.

— Thôi đừng nói nhảm nữa! — chị nói. Cái gi ổn? Anh biết gì nào? — Đôi môi chị thậm chí run lên vì tức giận. —Em không có quyền đi nghỉ mát! Anh nên hiểu là em không có quyền ! — chị nhắc lại, tay nắm chặt đấm mạnh xuống đầu gối mình.

Khi hai người đã lên tàu, chị lặng thinh và thôi không tự trách mình nữa, nhưng đáp lại tất cả những điều Xintxốp hói chị chỉ ừ hữ. Nói chung, suốt dọc đường cho tới khi đến Maxcơva. Masa đã hành động gần như một cái máy. Chị uống trà. lặng lẽ nhìn qua cửa sổ. rồi trèo lên tầng giường trên nằm úp mặt vào vách hàng tiếng đồng hổ liền.

Suốt dọc đường, xung quanh người ta chỉ bàn tán về chiến tranh, nhưng Masa thi tựa hồ như không nghe thây gì cả. Tâm trí chị đang bận nhiều điều suy nghĩ nặng nề mà chị không thế cho ai biết, kế cả Xintxốp.

Mãi khi đến Xerpukhốp, gần Maxcơva, tàu vừa đỗ lại, chị mới nói với Xintxốp câu đầu tiên trong suốt thời gian đi đường:

— Ta xuống dạo một lát đi...

Họ ra khỏi toa tàu và chị khoác lấy tay anh

— Anh biết không, bây giờ em đã hiểu là tại sao ngay từ đầu em hầu như không nghĩ đến anh. Chúng ta sẽ tìm ra Tanhia, sẽ cho nó đi với bà ngoại, còn em sẽ ở lại công tác với anh trong quản đội.

— Em đã quyết định rồi sao?

— Vâng.

— Nhưng nếu quyết định như thế cũng không xong thì sao ?

Chị im lặng lắc đầu.

Anh cố giữ binh tĩnh nói với chị rằng việc tim Tanhia và việc chị có vào bộ đội hay không là hai vấn đề cần tách biệt...

— Em sẽ không tách hai việc đó ra đâu ! — Masa ngắt lời anh.

Nhưng anh vẫn kiên nhẫn giải thích cho chị rằng tốt hơn cả là anh đến Grôtnô, nơi làm việc của anh, còn chị cứ ở lại Maxcơva. Nếu các gia đinh đã tản cư khỏi Grôtnô (và chắc người ta đã làm việc đó) thì mẹ Masa tất nhiên là cùng Tanhia sẽ cố lần về tới Maxcơva, về căn nhà riêng. Đế tránh tình trạng không gặp nhau trên dọc đường thì hợp lý hơn cả là cứ chờ hai bà cháu ở Maxcơva.

— Chưa biết chừng trong lúc chúng ta rời Ximphêrôpôn, thì hai bà cháu bây giờ cũng rời Grốtnô về tới Matxcơva rồi cũng nên!

Masa nhìn Xintxốp tỏ vẻ không tin, rồi lại lặng thinh cho tới khi về tới Maxcơva.

Họ về căn nhà cũ của Artêmiép ở phố Uxatsépka, nơi mà mới đây thôi, trên đường đi Ximphêrôpôn, lúc đầu óc còn thanh thản, họ đã ghé lại đó hai ngày.

Không có ai ở Grốtnô về cả. Xintxốp lại hy vọng vào một bức điện, nhưng điện cũng không có nốt.

— Bây giờ anh ra ga, — Xintxốp nói. — May ra lấy được vé. anh sẽ đi chuyến tàu tối. Còn em cứ thử gọi dây nói xem, chưa biết chừng gọi được cũng nên.

Anh rút quyển sổ tay trong túi áo quân phục mùa hè, xé một tờ và ghi cho Masa mấy số dây nói tòa soạn ở Grốtnô.

— Khoan đã, anh hãy ngồi xuống đây một lát đã nào,— chị ngăn chồng lại. — Em biết rằng anh phản đối việc em đi với anh. Nhưng làm thế nào để em đi được?

Xintxốp nói rằng làm thế không được đâu. Ngoài nhưng điều anh đã nói còn thêm một lý do mới nữa: nếu lúc này người ta có thể cho chị tới Grốtnô đi nữa thi vị tất ở đây người ta đã tiếp nhận chị vào bộ đội, điểu này anh không tin, và chả nhẽ chị không hiểu rằng như vậy chl làm cho anh nặng gánh gấp đôi lên hay sao?

Masa nghe anh nói, sắc mặt mỗi lúc một tái nhợt thêm.

— Nhưng làm sao mà anh không hiểu, —chị bỗng tru tréo lên. — Sao anh không hiểu rằng em cũng là một con người?! Em muốn anh ở đâu thi em cùng ở đây chứ?! Tại sao anh chl nghĩ đến anh thôi?

— Sao lại «chỉ nghĩ đến anh thôi»?— Xintxốp sửng sốt hỏi.

Nhưng chị không nói gì, mà chỉ khóc, khóc thảm thiết. Khi nước mắt đã làm cho lòng dịu đi đôi chút, chị lại lấy giọng đảm đang quán xuyến bảo chổng ra ga lấy vé kéo muộn.

— Lấy cho cả em nữa. Anh hứa đi.

Phát cáu vì cái tính ương ngạnh của vợ, cuối cùng anh chẳng thương hại gì chị và dứt khoát báo rằng lúc này người ta không xếp chỗ đi Grốtnô cho thường dân đâu, chứ đừng nói là phụ nữ ngay từ hỏm qua bản thông cáo chiến sự có nói đến hướng Grốtnô, và cuối cùng cũng phải tỉnh táo mà nhìn xem sự thể ra sao chứ.

Được. Masa nói. —Xếp hay không thi mặc họ, nhưng anh cứ cố nài xem! Em tin anh. Phải thế không?

— Phải. — anh cau có đồng ý.

Tiếng «phải» lúc này biết bao dụng ý. Anh chưa bao giờ nói dối vợ. Nếu quả là người ta cho chị vé đi Grốtnô thi anh đành sẽ đưa chị đi theo thôi.

Một giờ sau, anh thở phào nhẹ nhõm gọi dây nói từ nhà ga về báo cho chị biết anh đã lấy được vé trên chuyến tàu đi Minxk vào hồi mười một giờ đêm — không có tàu chạy thẳng Grốtnô và quân vụ trưởng đã bảo rằng ngoài quân nhân ra không được phép xếp chỗ cho bất kỳ ai đi về hướng đó.

Masa chẳng nói chẳng rằng.

— Sao em lại im lặng thế?—anh quát vào ống nói.

— Không sao cả. Em đã thử gọi dây nói đến Grốtnô, người ta bảo rằng hiện nay chưa liên lạc được.

— Vậy em hãy xếp tất cả đổ đạc của anh sang một chiếc vali đi nhé.

— Được rồi, em sẽ xếp.

— Để anh thử vào Cục chính trị хеш sao. Có thể tòa soạn đã dời đi đâu rồi cũng nên, anh thứ hỏi хеш sao. Chừng hai giờ nữa anh sẽ về. Đừng buồn!

— Nhưng em có buồn đâu kia chứ, —Masa trả lời, giọng vẫn hững hờ và treo ống nghe lên trước.

Masa đã thu xếp xong đồ đạc cho Xintxốp và cứ băn khoăn mãi về một điều: làm sao mà chị lại có thể rời Grốtnô và bỏ con lại đó nhỉ? Chị đã không nói dối Xintxốp, quả thực chị không thể tách biệt những ý nghĩ về con và những ý nghĩ về bản thân mình: phải tìm nó, gửi nó về đây, còn bản thân minh thì sẽ ở lại chiến trường với chồng.

Đi bằng cách nào? Làm sao đế đi được? Đến phút cuối cùng khi đã đóng vali của Xintxốp lại, Masa mới sực nhớ ra là có lần chị đã ghi vào một mẩu giấy số dây nói cơ quan của đại tá Pôlưnin, một người bạn của anh trai Masa, đã cùng công tác với anh ấy ở Khankhingôn. Dọc đường di Ximphêrôpôn, đúng vào hôm họ dừng chân lại đây, thì ông Põlưnin này bỗng gọi dây nói đến báo rằng ông vừa từ Tsita đáp máy bay về ông đã gặp anh Paven của Masa ở đó và đã hứa với anh là sẽ đích thân báo cáo lại với mẹ anh.

Lúc ấy, Masa đã báo ông ta là bà Tachiana Xtêpanôpna ở Grốtnô và đã ghi lại số dây nói của cơ quan ông để khi mẹ về mẹ sẽ gọi dây nói cho ông ở Tổng nha thanh tra háng không Nhưng số dây nói đó ở đâu bây giờ? Chị cuống cuồng lục tìm mãi, rồi cũng đã tìm thấy và gọi dây nói.

— Đại tá Pôlưmin đây! — một giọng gắt gỏng vang lên trong ống nghe.

— Chào anh! Tôi lá em gái của anh Artêmiép đây. Tôi cần gặp anh. — Masa nói.

Nhưng hình như Pôlưmin thậm chí cũng chưa hiểu ngay chị là ai, và chị cần gì đến óng. Rối cuôi cùng ông đã hiểu ra, và sau một hồi lâu im lặng, không lấy gì làm niềm nở, ông báo nếu gặp trong một thời gian ngắn thi được, sau một giờ nữa chị cứ đến. Ông sẽ ra ngoài cửa để gặp chị.

Quả thực Masa cũng không biết rõ là ông Pôlưnin này có thể giúp chị được việc gì. Nhưng đúng một giờ sau, chị đã có mặt trước cửa một tòa nhà lớn của quân đội. Chị có cảm tưởng rằng minh vẫn nhớ hình dáng của Pôlưmin, thế nhưng lại không thấy ông ta trong đám người qua lại xung quanh. Bỗng cửa bật mở và một trung sĩ trẻ măng đến gặp chị.

— Chị cần gặp đồng chí đại tá Pôlưrnin phải không?—Anh hỏi Masa và lúng túng giải thích rằng đồng chí đại tá vừa được gọi lên bộ quốc phòng. Đồng chí ấy vừa ra đi cách đây mười phút và dặn chị đợi. Tốt hơn hết là chị cứ ngồi chờ trong vườn hoa nhó đàng kia, bên kia đường tàu điện. Khi nào đại tá về sẽ có người đến tìm chị.

— Thế bao giờ đồng chí ấy về? — Masa hỏi khi sực nhớ ra rằng Xintxốp sắp quay về nhà.

Người trung sĩ chỉ nhún vai.

Masa chờ đợi suốt hai giờ và đúng vào lúc chị định thôi không đợi nữa và đã chạy qua đường sắt đế nhảy lên tàu điện thi từ trên một chiếc xe «Emka» vừa chạy tới, Pôlưrnín bước xuống. Mặc dầu khuôn mặt đẹp của ông đã thay đổi nhiều, hình như già di và lộ vẻ đăm chiêu, nhưng Masa vẫn nhận ra được.

Ngươi ta cảm thấy là ông đang tính từng giây.

— Đừng giận nhé. — ông nói. — ta tạm đứng nói chuyện ngay tại đây thôi kéo trong phòng tôi khách đã kéo đến rồi... Chị gặp chuyện gi không lành sao?

Masa cố trình bày hết sức vắn tắt về sư việc đã xảy ra với chị và điều chị mong muốn. Họ đứng canh nhau trên bến tàu điện, ngươi qua đường xô đẩy nhau, huých cả vai vào họ. Nghe chị kể xong, Pôlưnin báo:

— Biết làm sao được. Tôi cho lả anh ấy nói có lý đấy: người ta đang cố gắng cho các gia đình rời khói những nơi đó. Trong số này có cả các gia đình bộ đội không quân chúng tôi. Nếu biết tin gi mới qua các gia đình đó, tôi sẽ gọi dây nói cho chi. Còn việc chị đến đó bây giờ thi không phải lúc rồi.

— Dù sao tôi vẫn cứ rất mong anh giúp đỡ!— Masa vẫn một mực nói.

Pôlưnin bực bội khoanh tay lại trước ngực.

— Này, chị yêu cầu cái gi vậy, nói vô phép chứ chị định đâm đầu vào đâu thế! Tình hình ở Grốmô lúc náy rất hỗn loạn, chị có thể hiểu được điều đó chứ?

— Không.

— Nếu không hiểu thi hãy nghe những người hiểu biết chứ!

Ông sực nhớ rằng vì muốn khuyên chị ta đừng làm những điều dại dột mà mình lại buột miệng hớ ra tình hình hỗn loạn ở Grốtnô trong lúc này: chị ta còn con thơ và mẹ già ở đó kia mà.

— Cố nhiên tình hình ở đó nói chung rồi sẽ sáng sủa hơn, — ông liền chữa lại một cách vụng về. — Và nếu mặt trận đến gần thì tất nhiên việc tản cư eác gia đình sẽ được thu xếp chu đáo. Nếu biết được một chút tin lức gi tôi cũng sẽ gọi dây nói cho chị ngay! Được chứ?

Ông rất vội và hoàn toàn không thế giấu nổi điều đó.

… Khi về nhà không thấy Masa. Xintxốp không còn biết nghĩ sao nữa. Ít ra thi cùng để lại một mảnh giấy chứ! Anh cảm thấy giọng nói của Masa qua máy điện thoại có vẻ kỳ lạ, nhưng chị không thể cãi nhau với anh hôm nay khi anh sắp ra đi.

Ở Cục chính trị, người ta không nói gì với anh ngoài những điều mà chính anh cũng đã biết: ở khu vực Grốtnô hiện đang diền ra những trận chiến đấu, còn tòa soạn tờ báo tập đoàn quân của anh có di chuyển địa điểm hay không thi ngày mai đến Minxk mới có thể biết được.

Trước đây, mối lo âu canh cánh bên lòng về đứa con gái, và tâm trạng hoàn toàn rối bời của Masa đã buộc Xintxốp phải quên bẵng mình đi. Nhưng bây giờ anh lại thấy khiếp sợ nghĩ đến chính bản thân minh, khi nghĩ rằng đó là chiến tranh, rằng chính anh chứ không phải ai khác hôm nay sẽ đi tới nơi mả cái chết đang chờ đợi.

Anh vừa nghĩ tới đây thì tiếng chuông điện thoại đường đài đã đổ hồi. Anh chạy qua phòng giật lấy ống nghe ra khỏi giá, nhưng điện thoại không phải từ Grốtnô mà là từ Tsita gọi tới.

— Ai đấy? Mẹ phải không?—giọng nói xa lắc xa lơ của Artêmiép vẳng lại qua tiếng lao xao của trăm ngàn giọng nói khác.

— Không, em đây, Xintxốp đây!

— Thế mà tôi cứ tưởng là chú đang chiến đấu rồi cơ đấy.

— Hôm nay em đi đây.

— Còn vợ con chú đâu? Mẹ đâu?

Xintxốp kể hết sự tình.

— Ờ, ờ, tình cảnh chỗ chú chẳng vui vẻ gì! — Artêmiép nói giọng khản khàn rất khó nghe ở tít tận đằng kia đường dây dài sáu nghìn dặm. — Dù sao chăng nữa cũng đừng để cho Masa tói đó. Còn tôi thi ma dắt lối quỷ đưa đường đến tận cái vùng xứ Zabaican này! Thật là như cụt tay.

—Tôi cắt đây ! Tôi cắt đây ! Thì giờ của các anh hết rồi ! — người nữ điện thoại viên gõ vào ống nghe tới tấp như con chim gõ kiến và trong ống nghe tất cả đều im bặt: cả tiếng nói lẫn tiếng lao xao, chi còn là tĩnh lặng.

Masa lặng lẽ bước vào, đầu củi gầm. Xintxốp không hỏi ngay xem chị đi đâu. anh chờ cho chị tự nói ra, và anh nhìn lên chiếc đồng hồ treo trên tường: chỉ còn một giờ nữa đã phải lên đường rồi.

Chị bắt gặp đôi mắt của anh, cảm thấy vẻ trách móc, liền nhìn thẳng vào mặt anh và nói:

— Anh đừng giận! Vừa rồi em đi hỏi xem có thể tim cách nào để đi với anh.

— Thế người ta khuyên em như thế nào?

— Họ trả lời rằng lúc này chưa thể được.

— Chao ôi, Masa, Masa! — Xintxốp chỉ nói được với vợ bấy nhiêu lời.

Chị không đáp lại, cố tự chú và cô nén để giọng nói khỏi run. Rút cục chị cũng đã làm được và trong giờ phút cuối cùng trước khi chia tay, chị có vẻ gần như bình tĩnh.

Nhưng lúc ra đến ga, dưới ánh đèn ngụy trang xanh lét như trong bệnh viện, chị thấy nét mặt chồng có vẻ ốm yếu và buồn; chị nhớ lại lời Pôlưmin: «Ở Grôtnô lúc này rất hỗn loạn...» — chị rùng minh và lật bật nép mình vào áo capốt của anh.

— Em làm sao thế? Em khóc đấy à? — Xintxốp hỏi.

Nhưng chị không khóc. Chỉ vì chị thấy mủi lòng thế thôi, và chị đã nép mình vào chồng như thường tình mỗi khi người ta khóc.

Vì chưa ai quen với chiến tranh, với tình trạng phải che bớt ánh sáng, nên ban đêm ở ga đã diễn ra cảnh xô đẩy và hỗn độn,

Xintxốp hỏi thăm mãi mà vẫn chưa biết chuyến tàu Minxk khi nào thì chạy. Thoạt tiên người ta báo rằng nó đã chạy rồi, đến khi có người nói gần sáng mới chạy, thỉ lập tức lại có tiếng kêu lên rằng năm phút nữa tàu Minxk sẽ chuyển bánh.

Không hiểu sao những người đi tiễn không được vào ke, thành thử trước cửa liền xảy ra một cuộc chen lấn, và trong cảnh hỗn độn, bị bốn phía xô đẩy, cả Masa lẫn Xintxốp đểu không kịp ôm hôn nhau lần chót. Một tay kéo Masa lại (vì tay kia đang bận xách vali), tới phút cuối cùng Xintxốp vừa mới ghì chặt mặt vợ vào hai cái móc khóa dây da bát chéo trên ngực đến phát đau, thì đã vội vàng bứt ra và biến vào cửa ga.

Masa chạy vòng qua nhà ga tới một hàng rào chắn song cao gấp hai đầu người ngăn sân ga với ke. Chị không còn hy vọng trông thấy Xintxốp nữa, chỉ mong nhìn xem đoàn tàu của anh rời khỏi ga ra sao. Chị đứng nửa tiếng bên hàng rào mà đoàn tàu vẫn chưa chuyển bánh. Bỗng trong bóng tối, chị nhận ra Xintxốp từ một toa nọ chui ra để đi sang toa khác.

— Vanhia! Masa gọi nhưng anh không nghe thấy và không ngoảnh lại.

— Vanhia! chị hét to hơn, níu chắt lấy song sắt.

Anh đã nghe thấy tiếng gọi, ngạc nhiên quay lại, ngơ ngác nhìn bốn phía mất mấy giây, và mãi khi chị gọi lần thử ba. anh mới nhận ra và chạy lại chỗ hàng rào.

— Anh chưa đi à? Khi nào tàu chạy? Có lẽ chưa chạy ngay phải không?

— Anh không rõ, anh nói. — Lúc nào người ta cũng báo là làu sắp chạy.

Anh đặt vali xuống, chia tay ra, và Masa cùng chìa tay cho anh qua hàng rào. Anh hôn hai bàn tay ấy rồi nắm lấy chúng và cứ thế giữ mãi trong suốt thời gian họ đứng bên hàng rào, không buông ra được nữa.

Nửa giờ nữa trôi qua mà đoàn tàu vẫn chưa chuyển bánh.

— Hay là anh cứ đi kiếm chỗ ngồi đi, để đồ đạc lại đấy rồi ra đây? Masa chợt nhớ ra, bảo vậy.

— Ồ, ồ! Xintxốp lắc đầu tỏ vẻ không cần thiết và vẫn không buông tay vợ. Anh sẽ ngồi trên bậc toa!

Hai ngươi đang bận tâm với phút chia ly đang xích lại gần. chẳng để ý đến những người xung quanh, và họ muốn làm dịu bớt đi nỗi buồn ly biệt bằng những lời lẽ quen thuộc của cái thời bình đã chấm dứt từ ba hỏm nay.

— Anh chắc rằng gia đình ta đều bình yên cả.

— Nhờ trời được như thế!

— Chưa biết chừng anh lại gặp hai bà cháu ở một ga nào đó nữa kia: hai bên đi ngược chiều nhau mà.

— Chao, được thế thì còn nói gì nữa!,,,

— Hễ đến nơi là anh sẽ viết thư cho em ngay.

— Anh sẽ không còn bụng dạ nào mà nghĩ đến em nữa đâu, chỉ cần gửi một bức điện là đủ.

— Không, thế nào anh cũng sẽ viết. Em hãy đợi thư anh.

— Nhất định rồi!

— Nhưng cả em cũng phải viết cho anh đấy, được chứ?

— Tất nhiên!

Cả hai người đều chưa hiểu rõ ngọn ngành cuộc chiến tranh đã bước sang ngày thứ tư khiến cho Xintxốp phải ra đi là như thế nào. Họ vẫn chưa thể hình dung được rằng trong một thời gian dài và có thể là mãi mãi không một việc nào trong số những việc họ bàn tính với nhau sẽ còn xảy ra trong đời họ nữa: dù là thư từ, điên tín, hay hẹn hò.

— Tàu chạy đấy! Ai đi thì lên cho! — có tiếng người nào kêu lên phía sau Xintxốp.

Xintxốp siết chặt đôi tay Masa lần cuối cùng, vớ lấy vali, xoắn chiếc quai xà cột vào tay, chạy theo đoàn tàu vì đoàn tàu đã từ từ chuyển bánh bò đi bên cạnh anh, và nhảy lên bậc toa.

Ngay lập tức có người theo sau Xintxốp nhảy tiếp lên bậc toa, che lấp anh khiến Masa không còn nhìn thấy anh nữa. Đứng ở xa, khi thì Masa tưởng đó là tay anh nắm chiếc mũ kêpi vẫy chị, khi thì chị lại cho đó là tay một người khác, và sau đấy chẳng còn thấy gi nữa. những toa khác lướt qua; những người khác gào thét điều gì với ai đó. còn chị thi đứng đó một mình, mặt áp vào chấn song sắt. rồi vội vã cài cúc áo mưa. Vì chị bỗng thấy ngực mình lạnh buốt.

Không hiểu sao đoàn tàu gồm toàn những toa xe chuyên chạy quanh vùng ngoại ô, qua vùng phụ cận Махсơvа và Xmôlenxk, đến ga nào cùng đỗ lại lâu đến bã người. Trong toa Xintxốp ngồi, cũng như trong các toa khác, phần lớn hành khách là các cán bộ chỉ huy và cán bộ chinh trị của Quân khu đặc biệt miền tây đang nghỉ phép nay phải cấp tốc trở về đơn vị. Mãi tới giờ, khi tất cả cùng ngồi trên những toa chuyên chạy quanh vùng ngoại ô này để đi Minxk, họ mới ngạc nhiên nhìn thấy nhau.

Vì đi phép lẻ tẻ nên từng người không hình dung ra là tất cả bọn họ, khi tập hợp lại, thì trông sẽ ra sao. Nhưng, lúc này, đó là cả một thác người lẽ ra phải chỉ huy các đại đội, tiểu đoàn, trung đoàn chiến đấu, vậy mà ngay từ ngày đầu của cuộc chiến tranh, họ đã bị cắt khỏi các đơn vị chắc là đã bắt đầu tham chiến của mình.

Xintxốp cũng như những người đi phép khách đều không hiểu nổi tại sao lại có thể xảy ra tình trạng này, khi mà hồi tháng tư ai nấy đều đã linh cảm thấy không khí của một cuộc chiến tranh đang nhích lại gần. Trong toa tàu, những cuộc bàn luận về vấn đề đóc chốc chốc lại nổ ra, lặng đi rồi lại ùng lên sôi nổi. Những con người không phạm lỗi gì hết lại cảm thấy minh có tội và phát cáu mỗi khi tàu đỗ lại lâu.

Tàu chạy không có thời gian biểu, mặc dầu suốt ngày đầu tiên trên đường không xáy ra một lần báo động phòng không nào. Chỉ tới đêm hôm đó, khi tàu đỗ ở Orsa, mới thấy các đầu máy xung quanh bắt đầu rống lên và những tấm kính rung chuyến: bọn Đức ném bom nhà ga chuyển hàng Orsa.

Nhưng ngay cả lúc này, khi nghe tiếng bom nổ lần đầu tiên, Xíntxốp vẫn chưa hiểu là đoàn tàu chuyên chạy quanh vùng ngoại ô của họ đang tiến sát sạt tới gần chiến tranh như thế nào. Anh nghĩ thầm: «Hừ, đêm nào mà bọn Đức chả ném bom các đoàn tàu ra mặt trận, cái đó có gi là lạ». Anh cùng với một đại úy pháo binh ngồi đối diện và cũng đang trên đường di về đơn vị minh đóng ở biên giới, tại Đômatsevô, đều cho là bọn Đức đã cất cánh từ Varsava hoặc từ Kenhixbe. Nếu người ta bảo họ rằng đây đã là đêm thứ hai bọn Đức cất cánh đến Orsa ngay lừ sân bay quân sự của ta ở Grốtnô, ở ngay cái thành phố Grốtnô mà Xintxốp phải đến để trở về tòa soạn tờ báo của anh, thi hẳn là họ sẽ không sao tin được điều đó!

Nhưng đến hỏm ấy qua đi, và họ buộc phải tin vàọ những sự việc còn tệ hại hơn nhiều. Sáng hôm sau, đoàn tàu lết được đến Bôrixôp, và quân vụ trưởng nhà ga nhăn nhó như bị đau răng, tuyên bố rằng đoàn tàu không thể đi tiếp được nữa: con đường giữa Bôrixốp và Minxk đã bị giội bom và đã bị xe tăng Đức cắt đứt.

Ở Bôrixốp, bụi mù và ngột ngạt: máy bay Đức nhào lộn phía trên thành phố, trên đường bộ đội và xe cộ đi nườm nượp, kẻ xuôi người ngược; người chết nằm trên những chiếc cáng đặt ngay trên đường rải đá gần quân y viện.

Một thượng úy đứng trước trụ sở quân vụ quát tháo một người nào đó, giọng oang oang: «Chôn đại bác đi!» Đó là viên tư lệnh thành phố. Vì không mang theo vũ khí khi đi phép nên Ximtxốp đề nghị phát cho anh một khẩu súng lục. Nhưng tư lệnh trưởng không còn súng: một giờ trước đây, anh ta đã phân phát hết sạch cả kho vũ khí rồi.

Xintxốp cùng viên đại úy pháo binh chiếc xe tải đầu tiên gặp trên đường. Người lái xe đang rong ruổi khắp thành phố cố tìm ông phụ trách kho của mình đã biến mất đâu không biết. Xintxốp cùng với đại úy lên xe tìm chỉ huy trưởng đơn vị đồn trú. Đại úy không hy vọng trở về trung đoàn mình đóng ở biên giới nữa, anh muốn được phiên chế vào một đơn vị pháo binh nào đó ngay tại đây. Xintxốp thì hy vọng tìm được Cục chính trị mặt trận, nếu không thể đến được Grốtnô nữa thì người ta cứ việc điều anh tới một tờ báo nào khác của tập đoàn quân hay sư đoàn. Cả hai đều sẵn sàng đi bất cứ đâu và làm gì cũng được, nghĩa là sớm chấm dứt cái cảnh lang thang màn trời chiếu đất trong chuyến nghỉ phép chết tiệt này. Người ta bảo rằng thủ trưởng đơn vị đồn trú đang ở đầu bên kia thành phố Bôrixốp, trong khu bộ đội.

Ra đến ngoại thành, một máy bay tiêm kích Đức lướt qua trên đầu họ, xả súng máy xuống. Họ không việc gì, nhưng những mảnh gỗ thùng xe bay tung tóe. Xintxốp hoảng hốt ngã chúi mặt xuống sàn xe sặc mùi xăng. Sau khi định thần lại, anh ngạc nhiên rút ra một cái dằm dài bốn phân đã xuyên qua áo quân phục, cắm phập vào cánh tay anh.

Rồi thấy chiếc xe vận tải gần hết xăng, họ liền cho xe chạy theo đường cái về phía Minxk, đến kho xăng, trước khi đi tìm chỉ huy trưởng đơn vị đồn trú.

Ở đó, họ đã bắt gặp một cảnh tưởng kỳ lạ: trung úy trưởng kho xăng và một chuẩn úy đang chĩa súng lục vào một thiếu tá mặc quân phục công binh. Trung úy quát ầm lên rằng anh sẽ cho thiếu tá một viên đạn trước khi để cho ông ta dùng mìn phá kho nhiên liệu. Ông thiếu tá đứng tuổi với tấm huân chương trên ngực hai tay giơ lên trời và người run bắn lên vì tức giận, giải thích rằng ông đến đây không phải để nổ mìn phá kho xăng mà chỉ tìm hiểu là có thể phá nó hay không. Cuối cùng hai khẩu súng đã hạ xuống, thiếu tá giận ứa nước mắt, bắt đầu quát ầm lên rằng chĩa súng vào một cán bộ chỉ huy cấp trên là một điều sỉ nhục. Xintxốp cũng không kịp biết là cảnh tượng này kết thúc ra sao nữa. Sau khi cau có đứng nghe lời khiển trách thiếu tá, viên trung úy càu nhàu bảo rằng chỉ huy trưởng đơn vị đồn trú đang ở doanh trại trường huấn luyện xe tăng, trong khu rừng cách đây không xa, và thế là Xintxốp đi đến đó.

Ở trường xe tăng, cửa rả toang hoang, vắng tanh vắng ngắt. Trên thao trường chỉ thấy hai chiếc xe tăng loại nhỏ cùng với hai tổ trực chiến. Họ phải ở lại đây cho đến khi có lệnh mới. Nhưng đã hai mươi bốn giờ qua mà chẳng thấy lệnh nào cả. Không ai biết được điều gì rõ ràng. Người thì bảo trường đã di chuyển, kẻ thì nói là trường đã ra trận. Theo tin đồn thì chỉ huy trưởng đơn vị đồn trú của thành phố Bôrixốp đang ở một nơi nào đó trên đường đi Minxk, nhưng không phải ở phía bên này, mà ở phía bên kia Bôrixốp.

Xintxốp và đại úy lại quay về Bôrixốp. Ban quân quản đã chất đồ đạc lên xe. Tư lệnh trưởng thì thầm, giọn khàn khản bảo rằng đã có lệnh của nguyên soái Timôsenkô cho bỏ Bôrixốp để rút về bên kia sông Bêrêdina, và sẽ chống cự đến giọt máu cuối cùng ở đó, không để cho bọn Đức tiến xa hơn nữa.

Đại úy pháo binh nghi hoặc cho là tư lệnh trưởng tự ý nói bịa. Tuy nhiên, Ban quân quản đang dọn dẹp lên xe, chá nhẽ người ta lại làm việc đó mà không có lệnh của ai cả sao? Họ lại lên chiếc xe tải của mình để đi ra ngoại thành. Người và xe cộ đi lại trên đường làm cho bụi bốc lên mù mịt. Nhưng bây giờ cảnh tượng lại không còn nhớn nhác đi về khắp ngả nữa, mà đều theo một hướng, rời Bôrixốp về phía đông.

Một người tầm vóc cao lớn, đầu không mũ, tay cầm súng lục đứng giữa đám người chen chúc ở lối lên cầu. Anh ta đã nổi khùng lên, vừa chặn người và xe cộ lại vừa gân cổ lên khoác lác rằng anh là chính trị viên Dôtốp, có nhiệm vụ giữ bộ đội lại đây và sẽ giữ bằng được, anh sẽ bắn chết bất cứ kẻ nào định rút lui.

Nhưng người ta vẫn đi và đi qua ngay trước mặt chính trị viên, người cuốc bộ kẻ đi xe, và anh đã bỏ mặc số người này nhằm chặn những người sau, anh giắt khẩu súng lục vào thắt lưng, túm lấy ngực một người rồi lại buông ra, sau đó anh lại rút súng ra, quay lại giận dữ túm lấy áo một người khác nhưng đều vô hiệu...

Xintxốp và đại úy dừng xe trong một khoảng rừng thưa ở ven sông Trong rừng lố nhố những người. Người ta báo Xintxốp rằng gần đâu đây có các cán bộ chỉ huy gì đó đang thành lập đơn vị. Quả thực ở cửa rừng, có mấy viên đại tá đang điều hành công việc. Trên ba chục xe tải hạ thành đằng sau, người ta đang lập danh sách để phiên chế thành các đại đội và các đại đội này lập tức xuất phát về hai phía: bên phải và bên trái dọc theo sông Bêrẻdina dưới quyền chỉ huy của các cán bộ được chỉ định ngay tại chỗ. Những khẩu súng trường chất đống trên các xe vận tải khác đều được đưa ra phân phát cho tất cả những ai xin ghi tên mà không có vũ khi. Xintxốp cũng xin ghi tên: anh nhận được một khẩu súng trường có cắm sẵn lưỡi lê nhưng lại không có quai đeo, nên cứ phải giữ suốt trong tay.

Trong số các đại tá chỉ huy ở đây có một đại tá xe tăng hói trán, đeo huân chương Lênin, là người đã đi cùng toa vởi Xintxốp từ Maxcơva tới đây. Sau khi xem giấy phép và giấy chứng minh của anh. ông khoát tay vé độc đoán như muốn nói rằng vào lúc này mà báo với chí quái gì, nhưng ngay sau đó ông lại hạ lệnh cho Xintxốp không được đi đâu xa, vì với người trí thức như anh thì sẽ có lúc cần đến. «Một người tri thức như anh», quả là đại tá đã nói năng kỳ lạ như vậy đấy. Mãi hôm sau, Xintxốp mới rõ ý nghĩa câu nói này của ông. Sau khi đứng quanh quẩn tại đó một lát, anh lánh đi, và ngồi cách đại tá một trăm bước, cạnh chiếc xe tải ba tấn của mình.

Một giờ sau, người đại úy pháo binh chạy đến xe, lôi ba tô ra khỏi buồng lái và chạy biến mất sau khi đã sung sướng kêu lên với Xintxốp rằng anh đã gặp may là tạm được giao nhiệm vụ chỉ huy hai khẩu pháo. Xintxốp chẳng bao giờ gặp lại anh ta nữa.

Trong rừng, người vẫn đông nghìn nghịt, và dù họ đã được lệnh triển khai về các ngả bao nhiêu đi nữa, thì ở đây dường như cũng sẽ chẳng bao giờ vợi bớt người.

Một giờ nữa trôi qua và những chiếc máy bay tiêm kích Đức đã bắt đầu xuất hiện trên khoảng rừng thông thưa thớt này. Cứ nửa giờ, Xintxốp lại phải bổ nhào xuống đất nép đầu vào thân một cây thông mảnh khảnh có chòm lá lơ thơ đu đưa cao tít trên trời. Hễ máy bay đến oanh kích là tất cả khu rừng lại bắt đầu bắn lên trời. Người đứng bắn. kẻ quỳ bắn, nằm bắn, thôi thi đủ, súng trường, súng máy, súng lục.

Nhung máy bay vẫn cứ bay qua bay lại mãi. và đó toàn 1à máy bay Đức.

«Thế máy bay ta đâu cả rồi nhỉ?» — Xintxốp chua chát tự hòi mình, như tất cả mọi người xung quanh anh: người thì nói ra miệng, kẻ thì tự nhủ thầm.

Mãi gần tối. một tốp ba máy bay tiêm kích của ta với những ngôi sao đỏ trên cánh mới bay qua khu rừng. Hàng trăm người nháy chồm lên reo hò, vẫy tay vui sướng. Nhưng chỉ một phút sau ba con «diều hâu» đã quay lại xả súng máy xuống.

Một cán bộ hậu cần có tuổi đứng bên cạnh Xintxốp bỏ mũ kêpi ra che nắng đế ngấm máy bay của ta cho rõ hơn đã ngã gục chết tươi. Cạnh đó, một chiến sĩ vừa bị thương, ngồi bệt trên mặt đất, cứ cúi gập người xuống rồi lại ưỡn người lên, hai tay ôm bụng. Nhưng đến lúc này, người ta vẫn cho đó là một sự tinh cờ, một sự nhầm lẫn, và mãi khi chính những chiếc máy bay ấy bay sát trên ngọn cây lần thứ ba, người ta mới xả súng vào chúng. Chúng bay thấp đến nỗi một chiếc đã bị sủng máy bắn rơi. Nó đâm sẩm vào cây, vỡ tan ra từng mảnh, rơi cách Xintxốp chi có một trăm thước. Xác tên phi công mặc quân phục Đức mắc giữa những mảnh vụn của buồng lái. Và tuy thoạt tiên toàn thể khu rừng ai nấy đều hân hoan trước chiến thắng: «Rút cục, chúng ta đã hạ được chúng!», nhưng rồi khi nghĩ rằng bọn Đức đã cướp được máy bay của ta ở đâu đó, thì mọi người lại thấy hoảng sợ.

Cuối cùng bóng tối mà mọi người đang mong ngóng cũng đã đến. Người lái xe tái thân ái chia sẻ với Xintxốp những miếng bíchcốt và lôi từ dưới ghế ngồi ra một chai nước ngọt dịu mua ở Bôrixốp. Tuy con sông cách đây không quá năm trăm thước, nhưng sau một ngày đầy lo âu xúc động, cả Xintxốp cũng như người lái xe không ai còn đủ sức mò tới đó nữa. Cùng nhau uống nước ngọt xong, người lái xe nằm trong buồng lái thò chân ra ngoài, còn Xintxốp thi nằm kềnh trên mặt đất ghếch chiếc túi dết vào bánh xe để gối đầu; mặc dù trong lòng sợ hãi và hoang mang, anh vẫn một mực nghĩ rằng: không, không thể thế được. Những gì anh đã trông thấy ở đây không thế xáy ra ở khắp mọi nơi được!

Anh ngủ thiếp đi với ý nghĩ đó, nhưng rồi một tiếng súng nổ sát bên tai làm anh tỉnh giấc. Một người náo đó đang ngồi trên mặt đất cách anh hai thước, giơ súng lục bắn lên trời. Trong rừng bom nổ và đằng xa thấy có ánh lửa bom đỏ rực; khắp rừng xe cộ gầm rủ và chuyển động trong bóng tối, húc cả vào nhau và húc cả vào cây.

Người lái xe cũng vùng dậy cho xe chạy, nhưng Xintxốp lập tức ra lệnh hãy đợi cho hết cơn hoảng loạn đã, và đây cũng mới lả lần đầu tiên trong suốt ngày qua, anh hành động theo tác phong quân sự. Mất một giờ sau, khi tất cả đã lặng im, cả người lẫn xe cộ đều biến mất, anh mới trèo lên ngồí cạnh người lái xe và bắt đầu tim đường ra khỏi khu rừng.

Ra tới cửa rừng, Xintxốp nhận thấy ở phía trước có một tốp người in hình trên nền ánh lửa thành những bóng đen. Anh báo dừng xe lại và cầm súng tiến về phía họ. Hai quân nhân đứng bên vệ đường đang giữ một người mặc thường phục lại, để đòi xét giấy tờ.

— Tôi không có giấy! Không có đâu!

— Sao lại không? — một quân nhân khăng khăng đòi.— Hãy xuất trình giấy tờ ra đây!

— Xuất trình giấy tờ cho các anh hả? — người mặc thường phục la lên, giọng run run, dữ dội. — Nhưng các anh cần giấy tờ làm cái thá gì chứ? Các anh cho tôi là hạng người thế nào? Là Hítle hả? Lúc nào cũng đòi bắt Hítie! Bắt thế quái nào được nó kia chứ!

Người lính vừa đòi xuất trình giấy liền đưa tay rút súng.

— Này, có đủ can đảm thì cứ việc bắn đi!—người mặc thường phục hét lên một câu thách đố vô vọng.

Chắc gì người đó đã phải là một tên biệt kích, có chăng anh ta chỉ là một người được động viên, đã phát khùng lên, vì đi tim mãi trạm tuyển binh của mình mà chẳng thấy. Tuy vậy, đối với những người cũng đã phát điên lên. vì phải chịu đựng nhiều nỗi khổ sở thì anh ta không nên quát tháo, cùng chẳng nên nói tới Hitle làm gì...

Nhưng tất cả điều đó sau này Xintxốp mới nghĩ tới, còn lúc ấy anh có kịp nghĩ gì đâu: một chiếc pháo sáng trắng lóa cháy trên đầu họ. Xintxốp bổ nhào xuống, và khi đã nằm xuống rồi, anh mới nghe thấy tiếng bom nổ. Anh chờ một phút rồi đứng dậy thi đã thấy ba cái xác méo mó nằm cách anh có hai chục bước; chiếc pháo sáng còn cháy thêm vài giây nữa như muốn bắt anh nhớ mãi cánh tượng này, rồi sau khi vạch thành một vệt sáng ngắn trên nền trời, nó mới rơi mất tăm xuống một nơi nào đó.
 
Khi quay lại xe, Xintxốp thấy người lái đã rúc đầu dưới gầm máy, hai chân thò ra ngoài gầm xe. Cả hai người lại chui vào buồng lái và đi thêm vài cây số nữa về phía đông, lúc đầu đi trên đường cái, sau đó thì đi theo đường rừng, Xintxốp mới biết rằng hồi đêm đã có lệnh cho rút khỏi khu rừng mà họ đã trú hôm qua, rời về một phòng tuyến mới, ở phía sau, cách đó bảy cây số.

Để cho chiếc xe chạy không đèn khỏi đâm vào cây, Xintxốp ra khòi buồng lải và đi bộ ở phía trước. Giá có ai hổi anh cần chiếc xe đó làm gì và tại sao anh lại cứ đeo đẳng nó thì anh cũng chả biết trả lời thế nào cho rõ ràng, câu chuyện chẳng qua chỉ là thế này thôi: người lái xe bị lạc mất đơn vị và đã quen với Xintxốp nên không muốn rời anh ra, còn Xintxốp không về được tới đơn vị thi cũng mừng vì nhờ chiếc xe đó mà ít ra là có một người luôn luôn gắn bỏ với mình.

Mãi đến lúc rạng đông, sau khi dừng xe lại trong một khu rùng khác — ở đây hầu như dưới gốc cây nào cũng có xe tải đỗ, còn người thì đào giao thông hào và đắp công sự— cuối cùng Xintxốp đã tìm được cấp chỉ huy. Đó là một buổi sáng u ám và mát mè. Trước mặt Xintxốp là một người tương đối trẻ đứng trên con đường mòn, râu ông ta có lẽ đã ba ngày chưa cạo, đầu đội chiếc mũ calô kéo sụp xuống đến tận mắt, mặc áo quân phục đính phù hiệu hình quả trám, trên vai khoác chiếc capốt Hồng quân và không hiểu sao tay lại cẩm xẻng. Ngurời ta bảo Xintxốp rằng hình như đó là chi huy trưởng đơn vị đồn trú của thành phố Bôrixốp.

Xintxốp đến gần ông ta, đưa lay lên chào theo đúng điều lệnh và đề nghị đồng chí chinh úy lữ đoàn cho biết anh, chính tri viên Xintxốp, có thể được bổ nhiệm theo chức vụ phóng viên quân đội hay không, và nếu không thì chính ủy sẽ ra lệnh thế nào. Chính ủy đưa cặp mắt thẫn thờ thoạt tiên nhìn vào giấy tờ của anh. Rồi nhìn anh và nói buồn bã, hững hờ:

— Dễ thường đồng chí không thấy tình hình công việc ra sao à? Đồng chí nói đến tờ báo nào vậy ? Lúc này mà báo với chí gì ở đây?!

Ông ta nói với một giọng mà Xintxốp cảm thấy như mình có lỗi.

— Đồng chí phải đến bộ tham mưu, hay đúng hơn là đến Cục chính trị mặt trận, ở đó người ta sẽ cho đồng chí biết nên đến trinh diện ở đâu, — chính ủy lữ đoàn nói sau một lát im lặng.

— Nhưng bộ tham mưu và Cục chính trị ở đâu ạ?— Xintxốp hỏi, lòng đầy hy vọng.

Nhưng chính ủy lữ đoàn chỉ nhún vai, rồi quay sang nói chuyện với những người khác.

Xintxốp bỏ đi và chưa kịp suy nghĩ xem sau đó nên lảm gì, thi lại đụng phải ông đại tá xe tăng quen biết.

—Tôi tim anh mãi! Anh đi lang thang tận đâu thế?—đại tá nghiêm giọng kêu lên. — Anh có trông thấy gi đằng kia không? —ông trỏ một đám người ngồi trên hai cây thông đã bị đổ. —Chúng tôi đã thành lập một tòa án bộ ba lâm thời. Anh đã từng làm thư ký tỏa soạn, vậy anh hãy đến giúp họ ghi biên bán đi!

Ngồi trên những cây thông đổ là một luật gia quân pháp bậc hai tóc đen, một chính trị viên tóc vàng hoe mang phù hiệu không quân, một thiếu tá bộ đội thuộc Bộ dân ủy nội vụ mang phù hiệu đỏ sẫm và bốn chiến sĩ Hồng quân thuộc quyền chỉ huy của họ, cả bảy người đều đang ngồi nghỉ, mấy chiếc xẻng vứt lăn lóc dưới chân và cạnh đó là hai đường hào tránh máy bay đang đào dở. Xintxốp tự giới thiệu.

— Có sổ tay chứ?—Viên luật gia quân pháp hỏi.

— Có.

— Được. Bây giờ chúng ta sẽ đào nốt hào tránh bom và sau đó sẽ bắt tay làm việc, — viên luật gia nói.

Một giờ sau. họ đã đào xong hào. Xintxốp ngồi trên mặt đất, hai chân bỏ thõng xuống hào. Vì mệt mỏi và đói, nên anh thây buồn ngủ, và chính anh cũng không biết là mình đã ngủ gật từ lúc nào.

Thoạt tiên anh mơ thấy khu vườn, thấy Masa mặc quân phục, mang phù hiệu luật gia quân pháp đang đi trong vườn rồi anh mơ thấy căn nhà ở phố Uxatsépka, thấy một người, với bộ mặt của Hítle và với giọng nói của người mặc thường phục bị chết bom hôm qua bước vảo nhà, hắn hỏi có gì ăn không. Xintxốp liền sờ vào sườn tìm khẩu súng lục đế bắn hắn nhưng không thấy...

Anh tỉnh dậy vì có người nào đẩy anh xuống hào và ngã đè lên trên. Hào đào thật kịp thời, máy bay lượn cao tít trên ngọn thông và trút bom xuống khu rừng.

Vì mệt, vì đói, và vì hầu như đã ba ngày đêm không ngủ nên suốt ngày hôm đó, Xintxốp đã mê muội như lạc giữa đám sương mù. Khi thi anh bò xuống hào chờ cho ngớt trận bom và đói lúc ngủ thiếp đi luôn dưới đó, khi thì anh trèo lên ngồi buông thõng chân xuống hào để sưởi nắng, và cũng lại ngủ thiếp đi luôn, khi thì anh đặt cuốn sổ tay lên đùi. lập biên bán, khó nhọc ghi từng chữ một trong lúc viên luật gia quân pháp, chính trị viên trưởng cùng thiếu tá hỏi cung những người bị giải tới.

— Viết ngăn ngắn thôi, ngắn gọn, chi viết điểm chính!— lần nào viên luật gia quản pháp cũng báo thế.

Nhưng cái điểm chinh là hầu hết những người bị giữ nào có phải lả biệt kích, gián điệp hay đào ngũ gi đâu, chẳng qua họ cũng là những người đi lại lung tung, tìm kiếm một người hoặc một vật gi đó, mà không tìm thấy vì tất cả đã bị xê dịch và xáo trộn lẻn hết cả rồi. Sa vào lưới đạn với mưa bom, tai nghe rặt những chuyện khủng khiếp về quân nháy dù và xe tăng Đức, một số người trong bọn họ, vì sợ bị bắt làm tù binh, nên đã chôn vùi và đôi khi đã xé sạch cả giấy tờ.

Lấy khẩu cung xong, thường thường người ta cũng thả họ ra, rồi chi đường đại khái cho một số người, số còn lại thì tự tim lấy đường mà đi, vì chính những người này cũng chẳng biết gi mà nói cả. Nhiều người trong số được thả không muôn đi tiếp nữa, họ sợ rằng đến chỗ khác lại bị giữ và lại bị tinh nghi là đào ngũ nữa cũng nên.

Có hai tên đặc biệt khả nghi, chúng mặc quân phục nhưng không cỏ một thứ giấy tờ nào cả, và lời khai của chúng cũng chẳng làm ai tin được chúng là ai, đi đâu và từ đâu tới, nên đã bị coi là biệt kích và bị tuyên án tử hình. Những người áp giải đã đem chúng ra bắn ở cửa rừng, về sau có người kể lại rằng một tên khóc lóc và xin đợi cho một lát, cam đoan sẽ trinh bày hết, còn tên thứ hai lúc đầu cũng xin hoãn lại, nhưng đến phút cuối cùng, khi đã đứng trước họng súng, lại mở miệng hô: «Hailơ Hítle!»

Trong số những người bị bắt giữ hôm đó còn có một người điên, một chiến sĩ Hồng quân trẻ, chân tay như hộ pháp, nhưng cái đầu húi cua lại bé như đầu trẻ con gắn vào một cái cố trẻ con dài ngoẵng. Không chịu đựng nổi những trận bom, anh ta cứ tưởng mình bị bọn phát xít đội lốt Hông quân bắt làm tù binh, bèn nhảy ra giữa đường vẫy tay kêu gọi lũ máy bay Đức đang lướt qua trên đầu:

— Bắn đi! Bắn đi!

Trong khối óc điên dại của anh, tất cả đều bị đảo lộn cả rồi: những người xung quanh anh hóa ra bọn Đức, còn máy bay Đức lại thành máy bay ta. Chật vật lắm mới bẻ quặt được tay anh ta lại.

Anh đứng đó, mặt tái nhợt, run lẩy bẩy, hết nhìn trừng trừng vào luật gia quân pháp lại nhìn Xintxốp, rồi quát:

— Lũ phát xít, chúng mày cải trang hả? Dù sao tao cũng cứ nhận ra chúng mày! Chúng mày cải trang đế làm gi?!

Mọi cố gắng khuyên giải đế anh hiểu rằng anh đang đứng giữa quân ta, đều vô ích, càng thuyết phục, ngọn lửa điên khủng càng rực chảy trong đôi mắt anh.

Bỗng anh đảo mắt nhìn quanh, rồi vùng ra được, đâm bổ sang bên cạnh vớ lấy khẩu sủng trường của Xintxốp dựng ở gốc cây, nhảy ba bước rõ dài vọt ra giữa đường.

— Chạy đi ! — anh thét lên bằng cái giọng lanh lảnh thất thanh của kẻ mất trí, thét to đến nỗi mọi người quanh đấy đều nghe thấy tiếng rủ man rợ ấy.—Trốn đi! Bọn phát xít bao vây chúng ta rồi! Trốn di! — khi thì cúi lom khom, khi thì vươn thẳng mình, anh vừa nhảy choi choi trên đường vừa khoa khẩu súng trường lên.

Thấy có kẻ nhảy cẫng trên đường và kêu lên những lời khủng khiếp hoang mang như vậy, một người nào đó không cẩn suy nghĩ lôi thôi đã liên tiếp bắn mấy phát súng lục vào anh chàng điên này nhưng không trúng. Rồi một người nổ súng cùng lại trượt nốt.
 
Xintxốp hiểu rằng nhất định người ta sẽ giết chết anh lính đó ngay tức khắc, anh ta không thể không bị giết khi đã kêu lên những lời hoang mang kinh khủng như vậy. Quyết cứu anh ta và không nghĩ ngợi gỉ khác trong giây phút ấy Xintxốp bèn nhảy xổ tới người chiến sĩ điên dại này. Nhưng nhác thấy Xintxốp chạy tới, người đó quay ngay lại. nắm chắc khẩu súng trường và xông về phía anh. Xintxốp thấy cặp mắt điên dại long lên vì căm hờn của anh ta đã ở ngay sát trước mặt, liền nhảy tạt sang một bên làm cho nhát lưỡi lẽ đâm trượt, rồi đưa cả hai tay ra nắm lấy khẩu súng: tay phải nắm báng, tay trái nắm nòng. Lúc này không ai dám bắn nữa vì sợ trúng phải Xintxốp và anh với người chiến sĩ mất trí cứ lồng lộn giằng giật khẩu súng trong suốt mấy giây. Trong cuộc giằng co đó, dần dần Xintxốp nắm chắc được báng súng bằng cả hai tay, còn người kia lúc ấy chỉ còn níu được cái nòng. Xintxốp gắng hết sức bình sinh, giằng lấy khẩu súng về phía mình và chưa hiểu ngay được việc gì đã xảy ra: anh chỉ thấy người chiến sĩ nọ buông tay ra, quờ quạng trong không khí tựa hồ như muốn ôm lấy đầu, nhưng chưa sờ tay được tới mặt thì đã ngã sấp xuống lòng đường.

Mãi khi anh ta ngã xuống, Xintxốp mới hiểu rằng tiếng súng mà anh đã nghe thấy một giây trước đấy, chính là của anh chứ không phải của ai khác. Khi giật khẩu súng, anh đã chạm vào cò và bây giờ người bị anh bắn chết đang nằm dưới chân anh, trên mặt đường.

«Đúng là chết rồi, chứ không phải chỉ bị thương», — anh đã nghĩ như vậy trước khi quẳng khẩu súng đi và ngồi thụp xuồng bên xác chết. Người chiến sĩ này nằm sấp, cái đầu trẻ con húi cua ngoẹo đi nom vụng về và thảm hại. Máu chảy qua cổ xuông mặt đất đẩy bụi. Viên đạn trúng ngay vào yết hầu ở cổ họng.

- Suýt nữa thi hắn làm loạn hết, đồ khốn kiếp! - một đại úy cao lớn có bộ râu xồm không cạo, vừa nói vừa dừng lại bên xác chết. Tay anh ta cầm một khẩu súng lục, chính anh ta đã bắn trước tiên - Một thằng gieo hoang mang, một thằng khốn kiếp! — đại ủy nhắc lại. — Chó thì lại chết như chó!

Nhưng dù anh ta có nói cục cần và quả quyết thế nào thi chính cặp mắt anh ta mói là cặp mắt chó má và đầy tội lỗi. Hình như anh ta muốn dùng cái giọng cục cằn để thuyết phục mình và những ngươi xung quanh rằng việc anh ta bắn vào người chiến sĩ kia là đúng.

Xintxốp thì như kẻ mất hổn. Cái việc đầu tiên anh làm trong chiến tranh là đã giết một người minh. Muốn cứu anh ta mà hóa ra giết anh ta!... Còn gì vô tích sự và khủng khiếp hơn thế nữa kia chứ?!

Thế là suốt ngày hôm đó anh không biết được tường tận những gì đã xáy ra xung quanh. Khi thì người ta báo rằng Minxk vẫn còn trong tay quân ta, khi thì ngược lại, người ta báo rằng cả Bôrixốp cũng bị bọn Đức chiếm mất rồi; đến gần tối, người ta bắt đầu khảo nhau rằng đã chặn đứng được chiến xa Đức ở một nơi nào đó cách đây bảy cây số. Quả thực phía trước đã vang lên tiếng dại bác dổn dập không gần hơn mà cũng chẳng lùi xa hơn... Tất cả những tin tức rời rạc đó đến với Xintxốp tựa như qua lớp sương mù, xen kẽ giữa những trận bom, những ý nghĩ nặng nề về vụ giết người vừa phạm phải và những cuộc hỏi cung mới.

Khi mặt trời sắp lặn, một chiến sĩ đến báo với Xintxốp rằng đại tá cho gọi anh.

Đại tá xe tăng đã điều khiển tất cả mọi người chỉ bởi lẽ ông là một người cương nghị nhất trong số những người có mặt ở đây. Ông đang đứng ở cửa rừng, cạnh một chiếc lều vải ngụy trang bằng cành cây. Chính lúc ấy, hai chiến sĩ thông tin đang mắc dây máy điện thoại dã chiến đến chìếc lều này. Bên cạnh đại tá là một chính ủy tiểu đoàn mặc quân phục bộ đội biên phòng.

— Anh có hỏi về Cục chinh trị mặt trận, — Xintxốp vừa dừng lại trước mặt hai người thi đại tá đã nói luôn với anh. không cần mào đầu gì cá. Đây, đồng chí này biết Cục chính trị mặt trận đấy— ông chi vào người sĩ quan biên phòng. — Đâu như ở gần Môghilép đấy. Đồng chí ấy sẽ lên đó và có thể đưa đồng chí đi theo đến đấy.

Người sĩ quan biên phòng lặng lẽ gật đầu.

— Ngay bây giờ, tôi chỉ đi lấy ít đồ là xong! Đồng chí chờ cho ba phút có được không?

Người sĩ quan biên phòng lại gật đầu và nhìn đồng hồ tay.

— Tôi sẽ lấy rất nhanh! — Xintxốp chạy vội tới chiếc xe tải để lấy chiếc vali trong thùng xe.

Nhưng chiếc xe tải không còn ở chỗ cũ nữa. Sau một hồi lùng xục làm như chiếc xe đã biến mất ấy lại có thể từ dưới đất mọc lên, Xintxốp sực nhớ ra rằng người ta đang đợi anh, liền khoát tay và chạy trở lại.

Người sĩ quan biên phòng vẫn đứng cạnh lều, chân cứ nhấp nhổm, vẻ sốt ruột.

— Thế đồ đạc của anh đâu? — ông ta hỏi.

— Để trong xe, nhưng xe đã chạy đừng nào chẳng biết nữa… — Xintxốp nói. — Đành cứ vậy mà đi thôi.

Anh còn lấy làm mừng được một điều là một giờ trước đây, khi trời đổ tối, đã lấy được ở tấm áo capốt ở xe ra mà khoác lên vai.

— Phải, — người sĩ quan biên phòng nói là lấy tay vỗ vào chiếc túi dết lép kẹp của mình. — Tất cả đồ đạc của tôi cũng chỉ có thể này thôi, đến capốt cũng cháy ở trong xe mất rồi.

Lẽ ra anh có thể nói với Xintxốp rằng anh đã trắng tay: ngôi nhà anh ở đã bị thiêu hủy, gia đình anh đã chết hết, nhưng anh chỉ vẻn vẹn nhắc đến chiếc áo capốt đã cháy, rồi bảo:

— Ta đi tôi.

Qua hai cây số đường rừng, họ gặp con đường cái đi Minxk. Xintxốp vẫn hy vọng là hai người sẽ dừng chận cạnh một trong những chiếc xe đang ẩn náu dưới gốc cây để rồi lên xe đi; anh đã bỏ ngoài tai câu chuyện của chính ủy tiểu đoàn về tấm áo capốt bị cháy trong xe. Mãi tới khi họ đang trên con đường đi Minxk, chốc chốc lại có những chiếc xe tải phóng vút qua, và khi người sĩ quan biên phòng nói: «Bây giờ chúng ta sẽ xin đi nhờ xe tới Orsa», Xintxốp mới hiểu rằng chính ủy chẳng có xe cộ gì, và họ sẽ lần mò tới đích bằng cách ngồi nhờ xe gặp trên đường mà thôi.

— Anh hãy đi vượt lên phía trước hai trăm bước, còn tôi sẽ đứng lại đây, — người sĩ quan biên phòng nói. — Nếu tôi không vẫy xe lại được thì đến lượt anh vẫy nó nhé!

Cách xa hai trăm bước, Xintxốp trông thấy rõ là chính ủy đã nhiều lần định vẫy xe lại. Cả Xintxốp cũng giơ tay lên, nhưng các xe cứ phóng như bay. Cuối cùng anh thấy người sĩ quan biên phòng vẫy được một chiếc xe tải và mở cửa buồn lái, nói gì với những người ngồi trong xe.

Xintxốp vội rời khỏi chỗ, chạy tới chiếc xe. Ngay luc đó vang lên tiếng rú của một chiếc máy bay đang bổ nhào. Theo thói quen, Xintxốp lao mình xuống đất, vừa kịp ngửi thấy mùi nhựa đường cháy khét lẹt. Nằm trong mấy giây, ngoái đầu lại thì đã thấy trên đường không còn chiếc xe tải mà cũng chẳng còn người sĩ quan biên phòng đứng bên xe nữa. Quả bom đã rơi trúng vào chiếc xe, cái hố bom đang bốc khói nghi ngút trên mặt đường nhựa, xung quanh chỏng chơ những mảnh sắt cong queo và một chiếc bánh xe văng ra vẫn lăn trên đường về phía Xintxốp. Nó lăn thêm vài vòng nữa tựa hồ như muốn chạy đến tận chỗ chân anh rồi lảo đảo đổ xuống, tiếng sắt va vào mặt đường nhựa kêu loảng xoảng.

Xintxốp đứng một mình trên con đường đi Minxk, trước mặt anh xe cộ cứ vùn vụt phóng qua, anh thấy buồn, nhưng không sao gào thét hoặc òa khóc lên được, chỉ vì anh đã mệt mỏi quá mức chịu đựng của con người.

Lợi dụng lúc trời còn sáng đi thêm vài cây số nữa, rồi đêm đó Xintxốp đã đặt chiếc calô dưới đầu làm gối, kéo cổ áo capốt lên che mặt và ngủ trong cái rãnh bên đường như hàng ngàn người khác. Anh ngủ như chết mấy giờ liền không ghe thấy cả tiếng gầm rú của xe cộ phóng trên đường, cũng như tiếng ầm ầm của trận bom đêm và chỉ bừng tỉnh dậy vì có người đến lật cổ áo capốt, đưa tay sờ lên mặt anh.

— Không, chú này còn sống, — có tiếng người nói.

Xintxốp mở mắt ra và ngồi dậy. Đức trước mặt anh là hai chú bé tuổi chừng mười sáu, mặc những tấm áo capốt sạch sẽ của trường pháo binh với những khẩu pháo màu vàng nho nhỏ bắt chép nhau trên những chiếc phù hiệu nơi cổ áo. Chắc là cũng như Xintxốp, đã lâu rồi các chú chưa được ăn uống gì: những khuôn mặt trẻ con của các chú gầy xọp đi, đôi mắt thì đầy vẻ mệt mỏi. Ca hai đều giống những con chim non đã bị hất thẳng từ trên tổ ấm xuống mặt đường.

— Gì thế, các em? — Xintxốp vừa hỏi vừa đứng dậy. — Các em đi đâu thế?

Hai chú bé bảo rằng các chú đi Xmôlenxk để chuẩn bị cho đại hội thể thao mùa hè và bây giờ trở về trường của các chú ở Bôrixốp.

— Thế trường ở đâu? — Xintxốp hỏi. — Ngay tại Bôrixốp à?

Các chú bảo rằng không phải, còn xa hơn nữa kia, quá mười sáu cây số về phía Minxk.

— Theo anh thì bây giờ ở đó có bọn Đức. Hôm qua anh đã ở đó.

Hai chú bé ngờ vực nhìn anh, rồi một chú quay nhìn đi chỗ khác. Xintxốp ngó theo mắt nó và thấy ngay mấy xác chết nằm lăn lóc bên vệ đường cách đó hai trăm thước. Giữa đường là một hố bom, một chiếc xe đi về phía đông lúc ấy đang lượn vòng để tránh. Hôm qua, khi anh bắt đầu ngủ thiếp đi, không thấy ai nằm ở đấy cả, thế nghĩa là hồi đêm một quả bom đã rơi xuống sát bên anh, giết chết mất mấy người mà anh vẫn không hề tỉnh giấc.

— Chúng em tưởng rằng anh cũng chết rồi, — một chú bé nói, — Chúng ta đi đâu bây giờ?

— Dù sao thì chúng mình cũng trở về trường, — cậu kia nói. — Lẽ nào bọn Đức đã đến đấy được.

Thế là Xintxốp không sao can nổi hai đứa bé. Chúng không tin anh, nhưng chúng lại thấy rất hớn hở khi Xintxốp lần tìm trong túi capốt lấy ra một hộp thức ăn mà người luật gia quân pháp mới cho chiều qua và mời hai chú bé cùng ăn trước khi lên đường. Đó là hộp cá mòi, và cả ba cùng nhau ăn vã không bánh mì và không nước uống.

Các chú lên đường. Xintxốp còn đứng hồi lâu, lo lắng nhìn theo hai đứa trẻ.

Rồi anh rũ áo capốt, phủi mũ calô và theo đường Minxk đi về hướng đông, tiến tới Orsa.

Vào những ngày ấy, đã mấy ai đi trên con đường này mà không phải rẽ vào rừng, lăn mình dưới những hố rãnh bên đường để tránh bom, để rồi lại đứng dậy và lại lê đôi chân mệt mỏi đo bước trên đường dài! Đông nhất là những người Do Thái từ Xtônbtsư, từ Baranôvitsi, từ Môlôđênô, từ các thành phố nhỏ và các thị trấn khác thuộc miền tây Bêlôruxia chạy loạn ùn ùn kéo qua đây. Bây giờ mới là ngày thứ tám có chiến tranh mà họ đã vượt khỏi Bôrixốp rồi, và như vậy là họ đã lên đường từ lâu, ngay từ ngày đầu tiên… Hàng ngàn con người ngồi trên những chiếc xe bò, xe ngựa, xe thổ mộ đủ kiểu kỳ quái; đó là những cụ già râu rậm với những mái tóc mai dài lòa xòa, đầu đội những chiếc mũ quả dưa của thế kỷ trước; đó là những người đàn bà Do Thái hốc hác, già trước tuổi; đó là những trẻ em — mỗi xe chở sáu — tám — mười đứa trẻ, da ngăm đen, nhem nhuốc, với những cặp mắt nhớn nhác sợ sệt. Nhưng số người cuốc bộ bên các cỗ xe lại còn đông hơn.

Đặc biệt kỳ dị là giữa đám bà già, ông già và trẻ con rách rưới này, đôi khi trên đường người ta còn thấy những phụ nữ trẻ khoác những chiếc áo măng tô hợp thời trang đã trở nên tang thương và lấm láp sau mấy ngày đi đường, với những bộ tóc tân thời xệch xoạc và bụi bặm, trên tay họ xách những bọc lớn, bọc nhỏ đủ loại; những ngón tay họ co quắp, run rẩy vì mệt và đói.

Tất cả dòng người đó đổ về phía đông, còn đi hai bên vệ đường, ngược chiều từ hướng đông đến là những chàng trai mặc thường phục với những chiếc nhòm nhỏ bằng gỗ dán, những chiếc vali bằng vải giả da, những chiếc balô. Đó là những người mới được động viên đang vội vàng đến các trạm tuyển binh đã quy định, không muốn người ta coi mình là những kẻ đào ngũ, đang đi vào chỗ chết, tiến về phía bọn Đức. Lòng tin và nghĩa vụ thúc đẩy họ tiến lên: họ không cho biết đích xác là bọn Đức đang ở đâu và không tin rằng bọn Đức lại có thể đã đến sát nách, trước khi họ kịp khoác bộ quân phục và cầm lấy vũ khí… Đó là một trong những thảm kịch bi đát nhất của những ngày này — tấn thảm kịch của những người chưa kịp tới các trạm tuyển binh đã chết gục dưới bom đạn trên các ngả đường và đã bị bắt làm tù binh.

Nhưng những dải rừng và những lùm cây thanh bình vẫn trải dài hai bên đường. Ngày hôm đó, một cánh tượng đơn sơ đã khắc sâu vào trí nhớ Xintxốp. Lúc gần tối, anh trông thấy một thôn nhỏ, hiện ra trên một quả đồi thấp; những khu vườn xanh sẫm nhuộm ánh hoàng hôn đỏ ối, khóí tỏa trên mái nhà gianh và những đứa trẻ men theo đỉnh đồi lùa ngựa đi ăn đêm, in hình trên ráng chiều tà. Nghĩa trang của thôn chạy xuống tận sát đường cái. Thôn thì nhỏ mà nghĩa trang thi rộng. Cả một quả đồi phủ kín những cây thập tự gẫy nát, xiêu vẹo. cũ kỹ, dãi dầu mưa tuyết, cả cái thôn bé nhỏ ấy, cả cái nghĩa trang lớn ấy, cả tình trạng không tương xứng giữa cái nọ với cái kia, tất cả gộp lại đã làm cho Xintxốp thấy nao nao trong lòng. Cái cảm giác xót xa đau đớn thấy mảnh đất quê hương đã bị gót giày quân Đức giày xéo ở nơi nào đằng sau lưng và ngày mai cả nơi này cũng có thể bị mất nốt, cảm giác ấy khiến lòng anh rối như tơ vò. Những điều mà Xintxốp trông thấy hai ngày vừa qua đã mách bảo anh: đúng, bọn Đức có thể tới cả đây, mặc dầu anh vẫn không sao tưởng tượng được rằng đất đai này lại là của bọn Đức. Bao nhiêu vị tổ tiên vô danh: các bậc cha ông, cụ kỵ — người trước kẻ sau đã nằm xuống dưới những cây thập tự kia qua bao nhiêu thế kỷ. khiến cho mảnh đất nảy sâu xuống đến tận ngàn thước, vẫn là của mình, không thể nào và không bao giờ có thể là của kẻ khác.

Sau này, Xintxốp không bao giờ còn thấy một nỗi kinh hoàng như vậy nữa: rồi sẽ ra sao đây?! Nếu tất cả đã bất đầu như thế này thi tất cả những gi anh yêu mến, cái đã ấp ủ anh khôn lớn, cái lẽ sống của anh, đất nước, nhân dân, quân đội mà anh đã quen coi là vô địch, chủ nghĩa cộng sán mà bọn phát xit này đã thề tiêu diệt, cái bọn phát xit mà mới gây chiến được bảy ngày đã tiến đến tận giữa Minxk và Bôrixốp, tất cả những cái đó rồi sẽ ra sao?

Anh không phải là kẻ hèn nhát, nhưng cũng như hàng triệu người khác, anh không được chuẩn bị sẵn sàng để đối phó với sự việc đã xáy ra. Phần lớn cuộc đời anh cũng như cuộc đời của nhiều người kia đã trôi qua trong cánh thiếu thốn, trong thử thách, đấu tranh, và do đó, sau này mới rõ gánh nặng khủng khiếp của những ngày đầu chiến tranh đã không thể đè bẹp được tâm hồn họ. Nhưng trong những ngày đầu tiên, nhiều người đã tưởng chừng như gánh nặng đó là không sao chịu đựng nổi, mặc dầu về sau chính họ vẫn cứ chịu đựng được.

Trước đây một năm rưỡi, khi người ta đề nghị Xintxốp đừng phục viên, ở lại làm sĩ quan chuyên nghiệp, anh đã chẳng thấy phấn khởi gì nhưng anh đã nhận lời: sư đoàn của anh lúc ấy đóng bên sông Bugơ, bên kia là bọn phát xít, không khí thì đã ặc mùi chiến tranh, và anh cho rằng trong những trường hợp như vậy người cộng sản không được từ chối việc phục vụ trong quân đội.

Và giờ đây, khi xảy ra cái việc đã khiến anh ở lại quán đội, khi cuộc chiến tranh với bọn phát xít đã bùng nổ, bỗng dưng anh lại không có mặt ở đơn vị minh, ngay từ phút ban đầu, không có mặt ở vị tri của mình, hóa thành một ké phiêu bạt, ngớ ngẩn chìa giấy tờ ra cho người ta xem, đế đi tìm tòa soạn của mình không biết đang ở đâu, và lúc này thì vừa tìm kiếm vừa lang thang lùi khói mặt trận như một tên đào ngũ nữa là khác.

Mặc dù người sĩ quan biên phòng đã chết, anh vẫn nhất quyết đi tới Môghilép, đúng như lời người ta đã bảo là Cục chính trị mặt trận đang ở đó. Nhưng nếu đây là một tin vịt thì anh cũng nhất quyết không tìm kiếm gi nữa và xin làm chính trị viên ở bất cứ đơn vị bộ binh đầu tiên nào anh gặp.

Cũng như chiều qua, ngay từ sáng sớm, nhiều lần anh đã giơ tay vẫy xe nhưng vẫn không một xe nào đỗ lại. Anh đâm ra phớt tỉnh và không thiết nhìn ngó gi đến xe cộ nữa, cứ cuốc bộ tràn trên đường cho đến hết ngày hôm đó, khi thì đắm minh trong những ý nghĩ nặng nề, khi thì chẳng nghĩ gì hết, uể oải lê đôi chân nặng như chì mà đi.

Chắc là anh sẽ cứ thế kéo bộ tới tận Orsa, nếu một chiếc xe vận tải không đỗ lại bên anh khi trời đã xế chiều.

— Đồng chí đi đâu thề, đồng chí chính trị viên? —một đại tá ngồi trong buồng lái hỏi.

— Đi Orsa! Xintxốp cau có đáp.

— Sao lại đi bộ thế?

— Tôi đã vẫy xe phát chán rồi. — Xintxốp trả lới vẫn với cái vẻ cau có. — Bọn khốn nạn chúng không cho đi!

— Đúng, bợn khốn nạn không phải là ít, — đại tá nói — tuy nhiên vẫn còn ít hơn là người ta có thể tưởng trong hoàn cánh này. Đồng chí cho xem giấy nào!

Xintxốp thản nhiên chìa giấy cho đại tá. Ông liếc nhìn qua và đưa trả lại anh ngay.

— Trèo lên đằng sau.

Sau một giờ phóng như điên, họ đã có mặt tại Orsa. Chiếc xe đại tá đi là mượn của người khác kèm theo lời hứa danh dự lả chỉ dùng tới Orsa thôi. Ông cũng đang lần mò tới Môghilép như Xintxốp, và dự định từ Orsa đến Môghilép sẽ đi bằng xe lửa. Xintxốp cùng đại tá ghé vào cơ quan tư lệnh thành phố ở dưới tầng hầm của một trường học. Trên bàn có đặt mấy chiếc máy điện thoại. Ngồi sau bàn là thiếu tá tư lệnh trưởng thành phố với hai thiếu tá đường sắt nữa, cả ba đều đã mụ người đi vì hò hét.

— Có tàu đi Môghilép không? — đại tá hói.

Tư lệnh trưởng mà ông hỏi lúc đó vừa quẳng ống nghe này xuống và đâm bổ tới một ống nghe khác, nhưng đại tá đã đưa bàn tay chắc nịch túm lấy vai ông ta, kéo giật lại và vận người ông ta bắt quay mặt về phía mình.

— Trả lời đi: có tàu đi Môghilép không và bao giờ có?

— Báo cáo đại tá, tôi xin trả lời ngay bây giờ ạ! — thiếu tá nói, giọng khản đặc. — Chắc phải có... — rồi xông tới chiếc máy nói đang réo chuông. Ông càng nghe thì bộ mặt càng lộ ra vé giận dữ. Cuối cùng, mặt hầm hầm, ông chửi rủa và ném ống nghe xuống. Thưa đại tá, không có tàu đâu ạ! Xin đồng chí thấy vui lòng chưa, người ta vừa báo tin là trên chặng đường đi Mỏghilép, một đoàn tàu chở đồ quân dụng đã bị ném bom. Cả hai đường tàu đều đã bị phá hủy. Không có tàu nào đi Môghilép nữa.

— Thôi được, kệ xác anh ta, — đại tá bình tĩnh nói với Xintxốp. Dù sao bản thân bọn họ cũng chằng biết quái gì đâu. Cứ theo họ thì tất cả đều lung lung xòe hết rồi, nhưng chắc chắn là có thể đi một cách hết sức yên ổn. Chúng mình ra ga đi, ở đó ta sẽ hỏi cho ra nhẽ.

Nhưng cả ở ga cùng không dễ gì mà hỏi cho ra nhẽ được: đèn không đỏ, quân vụ trưởng và trưởng ga thì thầm có vẻ bí mật. rằng hiện nay họ không biết gì cả. Cuối cùng, đại tá tóm được một viên chức đường sắt, người này cũng thì thầm ra vẻ hết sức bí mật rằng một đoàn tàu chở hàng đi Môghilép đang được tổ chức trèn đường sắt phia sau tháp nước.

— Ta đi đi! — đại tá bảo.

Rõ ràng là không những chỉ minh Xintxốp mả cả con người đứng tuổi, từng trải và dày dạn nắng mưa ấy cũng thấy đơn độc và muốn có sự thông cám của một người khác. Ông kế với Xintxốp rằng ông đã đáp máy bay từ quân khu Privôngiê về Maxcơva, được bổ nhiệm làm tham mưu trưởng một quân đoàn, lồng đến tận Bôrixốp tìm quân đoàn của mình, suýt nữa thì rơi vào tay bọn Đức, và hôm qua đã chi huy một đại đội bị rớt lại không người chỉ huy chiến đấu suốt ngày, đến hôm nay được biết quân đoàn không còn ở vùng này mà đã hành quân sang vùng Ôxipôvilsi — Bôbruixk, vì vậy ông phải qua Môghilép để đi tới đó.

— Tất nhiên tôi có thể tiếp tục chỉ huy đại đội, — ông nói giọng giận dữ, — nhưng dù sao cũng phải có trật tự chứ! Lạy Chúa, chúng ta đã chiến đấu được tám ngày rồi, đã đến lúc phải trở lại trật tự chứ. Một khi tôi đã được bổ nhiệm làm tham mưu trưởng quân đoàn thi tôi phải đi tới địa điếm công tác, chứ không phải chỉ nằm bẹp trong một tuyến tân binh với khẩu súng trường. Thế mà lúc tôi trao quyền chỉ huy đại đội cho một trung úy, một thằng ngớ ngẩn còn dám trách tôi là hèn nhát!

— Thế đồng chí đã làm thế nào? — Xintxốp hỏi.

— Làm thế nào à? Tôi đã tặng cho hắn một quả vào mõm vì cái từ hèn nhát ấy để cho hắn sáng mắt ra, rồi tôi đi.

Chỉ nhớ đến chuyện ấy thôi mà đại tá cũng đỏ mặt tía tai lên, khiến cho bộ mặt râu ria xổm xoàm của ông bình thường vốn đã càu cạu, nom càng dữ tợn.

Họ lang thang hổi lâu giữa các đường ray để tìm đoàn tàu, và trò đời vẫn thế, hễ vớ được một người tự tin vào sức minh và biết minh muốn gì thì y như rằng dần dần có cả chục người nữa muốn đi theo đến Môghilép vì những lý do khác nhau.

Trong khi họ tìm đoàn tàu thì những máy bay ném bom Đức lao tới nhà ga. Những đầu máu kế tiếp nhau rú lên trên các đường ray đã bị tắc nghẽn của nhà ga.

Trên đầu mối đường sắt Orsa có đến mấy chục chiếc đầu máy. Chúng rống lên, hòa giọng với nhau, phun ra những đám hơi nước trắng xóa; tiếng rống của chúng nghe hãi hùng và thảm thiết đến rợn người, nghe còn khủng khiếp hơn là tiếng bom nổ ầm ầm mà Xintxốp đã quen tại trong những ngày này; hình như các đoàn tàu đang ráng hết sức gào thét với ai đó không rõ; với trời, với người, chúng than thở và cầu cứu, nhưng trời vẫn cừ từ trên cao trút mãi, trút mãi xuống đất đen những quả bom nổ tung ra giữa những nhà cửa, những đường ray và giữa những con người nằm trên đường sắt đang váng đầu nhức óc, đang trở nên dữ tợn, khổ sở và căm giận đến bầm gan tím ruột đối với tất cả những việc đang xảy ra.

Sau lần báo động, khi đã mò được đến tháp nước và không tìm thấy ở đây một đoàn tàu nào, cả đoàn liền ngồi xuống nghỉ trên những đống than xỉ chất bên đường tàu. Không ai muốn nói nữa, nhưng lặng thinh thì cũng không thể được, bởi vì ai cũng thấy có nhiều điều chứa chất trong lòng.

— Thật là chẳng ngờ, không sao nghĩ tới được, — một người nào đó buồn rầu nói từ trong bóng tối, Xintxốp không sao trông rõ mặt anh ta trong cái đêm hôm ấy.

— Nếu không nghĩ tới, không đoán ra thì còn khá, — ông đại tá lên tiếng sau một hồi yên lặng. — Đằng này đã nghĩ tới và đoán được, thế mà đến lúc xảy ra thì lại lộn tùng phèo hết.

— Mất trật tự đến khiếp lên được! — một người khác, cũng ngồi khuất trong bóng tối, phụ họa với một giọng cao lanh lảnh đượm vẻ ngạc nhiên. — Lạ thật!

— Còn tiểu đoàn công binh của tôi thì đóng ở Bêlôxtốk, — một giọng trầm ồ ồ nói. — Bây giờ không biết là rút đi đâu…

— Đáy bể bò kim thôi! — miệng lưỡi ác khẩu của người nào đó lạnh lùng và gay gắt đáp lại.

Mọi người đều im lặng mấy phút.

—Trong các học viện quân sự, chúng ta đã nghiên cứu vụ tai biến Tháng tám năm mươi bốn, chúng ta đã chế nhạo Xamxônốp. Thế mà chính chúng ta lại...—cái giọng lạnh lùng chua chát ban nãy đã trả lời người công binh thì lúc này lại nói cạnh khóe một cách thô lỗ. — Nói chung là mình cứ chủ quan khinh địch, cứ nói nào là «tiến sang lành thổ nước khác», nào là «ít đổ máu»... Rồi lại «được hoan hô», vân vân, — gã nói tiếp.

— Chúng ta vẫn sẽ còn tiến sang lãnh thổ nước khác, đồng chí nào đỏ trong bóng tối mà tôi không trông thấy cấp bậc là gì, hãy khắc lời nói ấy lên trán nhé, — đại tá tức giận lên tiếng. — Nhưng cái gì đúng thì vẫn đúng: thật là rối như canh hẹ, như canh hẹ. Và điều chủ yếu là bản thân chúng ta phải xực món canh hẹ này đây!

Lời nói ấy khiến nhiều người nhao nhao đáp lại. Có người phát biểu rằng người Nga chúng ta thắng ngựa vào xe chậm thật đấy, tuy vậy sau đó lại phóng nhanh. Nhưng ý kiến đó không được tán thưởng.

— Bây giờ có phải là năm tám trăm mười hai nữa đâu, chính lúc này vừa phải thắng ngựa vào xe vừa quay ngoắt lại! Nếu không chúng ta sẽ cứ thắng xe mãi cho đến tận Xmôlenxk đây!

Đại tá cho rằng luận điệu đó là do bọn Đức bịa đặt ra. Thề là mọi người tranh cãi nhau, giọng người nào người nấy đều run lên vì giận dữ và tủi nhục. Họ uất ức không những vì tình trạng lộn xộn đã quá rõ ràng, mà lại càng uất ức hơn khi thấy ở đâu đó những trận chiến đấu đang diễn ra, đon vị của họ đang giao chiến, còn họ thì đến bây giờ vẫn chưa tìm được tới nơi và không biết làm sao mà tới được!

— Còn tôi thì hôm qua tí nữa bị xử bắn như một tên biệt kích!—một người nói.—Chúng nó đã gí súng lục vào mồm tôi như gí vào mõm ngựa. Tôi đã từng đánh chiếm Pêrêcốp, thế mà bọn nhãi ranh khốn nạn đó lại dám gí súng lục vào mồm tôi đấy!

— Này anh, con người của vụ tai biến Tháng tám! — tựa hồ như chợt nhớ ra điều gì, đại tá gọi người có cái giọng lạnh như tiền khiến ông không ưa. Anh cùng đi với chúng tôi tới tận Môghilép đấy chứ? Anh đi tìm đơn vị của anh hả?

Nhưng không có ai trả lời câu hỏi đó. Người mà ông ta hỏi, hoặc là không muốn trả lời, hoặc là đã đi mất rồi... Trong bóng tối nghe có tiếng người ngoái đi ngoái lại để hỏi nhau.

— Hình như chuồn rồi thì phải, — cuối cùng người sĩ quan công binh đã cất lên cái giọng ồ ồ. — Cậu ta vừa ngồi đây, cạnh tôi.

Cố nhiên là cũng có những ké hoang mang đây, — đại tá nói sau giây phút trầm ngâm như đáp lại lời nói của người sĩ quan công binh, hoặc như trả lời cho những ý nghĩ của chính mình. Kẻ gí sủng lục vào mồm người ta thì có. Có điều là có khi kẻ không đáng gí thì lại bị gí... Đứng dậy thôi! — Ông đứng lên trước tiên. — Biết đâu đấy, có khi còn có một tháp nước nào ở đây nữa cũng nên. Ta đi tim thử xem!

Họ tìm không ra tháp nước nào khác nữa cả. Nhưng một giờ sau, họ đã lẩn mò được tới chỗ người bẻ ghi. Người này chỉ cho họ những toa đen lù lù không có đầu máy đang đỗ ở đằng xa và nới chắc với họ rằng thế nào người ta cũng mắc những ton này vào đoàn tàu di Mỏghilép.

Mệt nhoài vi cuộc đi lang thang vô tích sự, mọi người kéo nhau đến các toa tàu. Họ thấy có hai chiếc xe buýt mới tinh của cơ quan tham mưu đặt trên hai chiếc toa trẩn xen giữa các toa hàng hỏa.

— Ta cứ lên xe di, đại tá vừa nói vừa trèo lên toa trước và thử mở cửa xe. Cửa bật mở. — Nếu họ kéo theo thi ta di, còn họ không kéo theo thì ít ra ta cũng đánh được một giấc tới sáng

Xintxốp cũng trèo lên xe, ngồi vào chiếc đệm vải sơn mới tinh, đưa tay sờ mó, hình như sau những ngày vừa qua đã bắt đầu nghi ngờ vị tất còn có thể có một cái gi mới tinh và sạch bóng được như thế. Anh tựa đầu vào tấm cửa kính giá lạnh và ngủ thiếp đi.

Sáng hôm sau. trong những phút đầu tiên hãy còn ngái ngủ. anh không tài nào hiểu được mình đang ở đâu. Anh thấy minh đang ngồi trên xe buýt, ở những hàng ghế bên cạnh thấy có những quân nhân không quen biết đang ngủ, còn ở ngoài cửa sổ thi thấy cả hai hên đều có rừng xanh ấm áp chan hỏa ánh nắng bay vùn vụt. Anh tưởng là mình đang đi xe trên đường cái, mãi sau khi ôn lại tất cả những sự việc đêm qua, anh mói hiểu ra rằng chiếc xe buýt đặt trên toa trần và tàu đang chạy. Quả là người bẻ ghi đã không nói dối, đoàn tàu đang tiến lại gần Môghilép.

Quân vụ trưởng thành phố Môghilép cầm giấy tờ của Xintxốp, đưa cặp mất sưng mọng đỏ ngầu đọc đi đọc lại mấy lần liên tiếp. Chắc là vi quá mệt mỏi, nên khi đọc lần đầu ông trông vào tờ giấy một cách ngây dại, lần thứ hai ông chỉ thấy được những chữ nổi bật lên trước mắt, mãi đến lần thứ ba ông mới bắt đầu hiểu những điều vết trên giấy. Ông báo Xintxốp rằng Cục chinh trị mặt trận ở cách Môghilép mười ba cây số.

— Đi qua cái cầu kia kia, cái cầu mà đồng chí trông thấy trong khung cửa sổ ấy, rồi rẽ sang trái theo con đường cái di Orsa. Đến cây số mười ba. ngay trong rừng, đồng chí sẽ tìm được...

Xintxốp đã gặp may. Trên cầu, anh vẫy được một chiếc xe tải nhỏ. Một trung úy thông tin ngồi với người lái xe trong buồng lái, còn hòm xe thì chất đầy lựu đạn. Xintxốp ngồi ghé lên đống lựu đạn, người sĩ quan thông tin chở anh tới một khu rừng rậm. cho anh xuống cửa rừng. Có mấy con đường mòn mòn mới mở chạy sâu vào trong khu rừng.

Xintxốp đi sâu vào rừng. Thời tiết bỗng xấu di, trời mưa lất phất. Trên những sườn đồi rậm rạp, giữa các gốc cây chỗ nào cũng thấy đang đào hầm trú ẩn và giao thông hào. lác đái thấy có đặt những khẩu sủng máy phòng không bốn nòng. Hình như Bộ tham mưu và Cục chính trị mặt trận mới bắt đầu đến đóng ở đây. Ở ngay cạnh đường, Xintxốp bắt gặp một chính ủy sư đoản, dáng người dong dỏng, mặc chiếc măng tô da màu vàng đã sẫm lại vì ướt nước mưa, ông ta có khuôn mặt dẹp, hiền hậu và bộ ria nhỏ màu rơm. Trông ông ta giống Tsapaép.

Xintxốp đến bảo cáo với chính ủy. Ông ta giữ tờ giấy phép của anh mấy giây dưới trời mưa. Một hạt mưa rơi xuống tờ giấy làm cho nét bút gạch dưới chữ ký nhận thực của Cơ quan hành chinh Maxcơva nhòa đi thành một vệt tím nhạt.

— Rất tiếc lả tôi không biết tòa soạn của đồng chí bây giờ ở đâu,—chinh ủy vừa nói vừa gấp đôi tờ giấy lại. —Thú thực rằng hiện nay tôi cũng chưa biết cả phòng chinh trị của tập đoàn quân thứ ba của đồng chí ở đâu nữa. Và nỏị chung... — Chắc là ông muôn nói rằng nói chung ông không biết cả tập đoàn quân thứ ba ở đâu nữa kia, nhưng ông đã không nói hẳn ra, mà chỉ mỉm cười với vẻ không vui. — Đồng chí đành phải tạm công tác ở đây, ở chỗ chúng tôi vậy... — Nói đoạn, ông không trao lại giấy tờ cho Xintxốp mà lại đưa cho một chính ủy tiểu đoàn dáng người to béo, hổng hảo đứng bên cạnh, có nét mặt mà Xintxốp, thấy quen quen.— Đồng chí nhận chinh trị viên về đơn vị mình đi, — chính ủy nói. — Ở chỗ đồng chí, cậu Turmatsép còn phải vắng mặt lâu chứ?

Chính ủy tiếu đoàn xác nhận rằng Turmatsép còn phải vắng mặt lâu. Anh xin phép được nghỉ, rồi dẫn Xintxốp đi.

— Thế là từ nay đồng chí sẽ làm việc với chúng tôi, — nửa giờ sau anh mới nói như vậy với Xintxốp đang ngồi bên cạnh anh trong một chiếc xe hơi «Emka» giấu dưới rặng thông.

Trên sàn xe có sẵn một phích nước trà, còn trên đùi chính ủy đã thấy trải một tờ báo với một đống bánh bíchcốt có tẩm vani. Hai người thay phiên nhau uống trà.

— Nhà tôi gói cho, lúc còn ở Maxcơva đấy, — chính ủy nói. —Tôi đã gắt lên với cô ấy: «Sao lại nhét đú thứ như thế cho anh làm gì? Anh đã có khẩu phẩn quân đội rồi!» — nhưng bây giờ mới thấy khoái.

Bánh bíchcốt này là bánh Maxcơva. Chính ủy tiểu đoàn là tổng biên tập tờ báo mặt trận, cũng là người Maxcơva. Hổi năm ngoái, khi Xintxốp về Maxơova theo lớp huấn luyện báo chí ngắn hạn thì chính ủy có đến giảng môn sinh hoạt Đáng. Đây chính là người đầu tiên có đôi chút quen biết mà Xintxốp đã gặp trong suốt năm ngày gần đây; nhưng điểu chủ yếu là rút cục anh đã khỏi phải lang thang, khỏi phải xuất trình giấy tờ và khỏi phải nghe những câu trả lời «không biết» với «không có» nữa. Cuối cùng anh đã đến được một đơn vị, cỏ lẽ không cẩn tim kiếm gì khác nữa mà có thể ở lại dây, nhận mệnh lệnh và thực hiện mục đích ra đi chiến đấu của minh.

Những tinh cảm ấy dồn dập dâng lên củng một lúc khiến Xintxốp buông ra một tiếng thớ dài.

— Đồng chí làm sao thế?

— Đi lang thang mãi mệt bã cả người ra rồi.

— Vất vả thật, — chính ủy tiểu đoàn nói. — Hôm qua bọn biệt kích đã làm Turmatsép bị thương. Đồng chí có biết anh ấy không?

— Không biết.

— Một dạo, anh ấy đã công tác ở tờ «Ngọn cờ chiến đấu» của các đồng chỉ đấy. Hồi đêm, anh ấy di chiếc xe vận tải của tòa soạn để lên đây, vào Cục chinh trị, có kẻ cầm đèn pin giữ anh lại để kiểm tra giấy tờ, vừa đưa giấy tờ ra thi đã bị một phát súng lục vào sườn! Rồi chúng trốn mất. Chẳng còn rõ kẻ nào, chuyện gì và tại sao nữa. Hôm nay, chúng ta đã ra được báo, nhưng cũng chẳng biết chở báo đi đâu được. — Nghe qua thi có vẻ chinh ủy nói lan man từ vấn đề này sang vấn đề khác, nhưng thực ra ông ta vẫn tiếp tục nói về tình hình gian khổ ra sao. — Quân bưu chưa hoạt động, hiện nay chúng ta chưa biết đơn vị nào đóng ở đâu. Sáng nay, tôi đã phái tất cả cán bộ đáp xe tòa đi nhiều ngả đường, cứ vớ được đon vị nào là phát cho đơn vị ấy một tập báo. Rất là gay go, — anh kết luận, rồi lệnh cho Xintxốp đến nhả in ở Môghilép để giúp đỡ việc ra số báo mới. — Ở đó, bây giờ chỉ có ba người: một thư ký, một chị đánh máy và một người biên tập đưa in.

— Nhưng có tài liệu đấy chứ? — Xintxốp hỏi.

— Có cái gì thì dùng cái ấy đã. Tôi sẽ đến giúp sau. À, mà anh có tài liệu gì thế nhỉ? — chính ủy nhún vai. — Có lẽ đến tối anh em sẽ mang về. Anh em đi phân phối bảo xong rồi đưa tài liệu về. Thế đồng chí có tài liệu gì không? — anh ngước mắt nhìn Xintxốp hỏi.

Nhưng Xintxốp chỉ lặng thinh nhìn anh ta và nghĩ: «Mình còn có tài liệu gì được nữa kia chứ! ừ, phải, mình cũng có tài liệu đấy ! Phải rồi. những ngày vừa qua mình đã thấy được bao nhiêu việc mà từ thuở bé đến giờ chưa thấy. Nhưng có lẽ nào lại đăng được tất cả những cái đó song song với bản thông cáo chiến sự vừa mới ghi được qua máy thu thành mà người tổng biên tập đang đặt trên đùi cùng với những chiếc bánh bíchcốt kia? Bản thông cáo thì nói là có những trận đánh nhau to ở biên giới, thế mà ba hôm trước dây mình không sao lần mò nổi từ Bôrixốp đến Minxk. Vậy phải tin vào cái gì đây: vào bản thông cáo đó hay vào điều chính mắt mình đã trông thấy? Hay có lẽ cả hai đều đúng, có thể là ở phía trước mặt, ở sát biên giới quả thực đang diễn ra những trận chiến đấu phòng ngự gian khổ nhưng thắng lợi, còn mình chỉ là nằm trong một khu vực phòng tuyến bị bọn Đức chọc thủng, rồi mụ người đi vì khiếp sợ và không thể hình dung được việc đang xảy ra ở những nơi khác chăng?

Nhưng dù cho cả hai cái đều đúng đi chăng nữa thi điều đó cũng chẳng thay đổi gì tình hình trong tờ báo cả. Trên các trang báo, bản thông cáo nhận được qua máy thu thanh lại tự cho nó là sự thực duy nhất kia ! Chính là như thế đấy. Và không thể nào khác được.

— Không, tôi không có tài liệu nào cá, — sau một hổi lâu im lặng, Xintxốp nhìn thẳng vào mắt tống biên tập mà nói vậy, và hai bên đã hiểu ý nhau.

Xintxốp trở về Môghilép khi trời đã tối, cũng trên chiếc xe vận tải tấn rưỡi của tòa soạn trên đó có Turmatsép, một người anh không quen biết, đã bị bắn bị thương đêm hôm trước. Cũng vẫn người lái xe ấy. Dọc đường, anh này luôn mồm nói đến chuyện đã xảy ra hôm qua, và mỗi lần bị những trạm kiếm soát chặn lại đế xét giấy tờ thì Xintxốp, trong lúc tay trái chìa giấy tờ ra, tay phải cứ siết chặt lấy báng khấu súng lục mà người tổng biên tập chu đáo đã xoay cho anh ở Cục chính trị.

Suốt đêm trong cái nhà in cũ kỹ của thành phố Môghilép, người ta đã lên khuôn và xuất bản một cách chật vật số báo thường kỳ của mặt trận. Choán mất nửa tờ báo là hai bản thông cáo cuối cùng của Cục thông tin đã được in bằng cờ chữ to để chiếm nhiều chỗ hơn. Phần còn lại là số tài liệu đã được lượm lặt tới nửa đêm theo lời các phóng viên đi phân phát số báo hôm qua về. Đó toàn là những đoạn tường thuật vắn tắt về những câu chuyện anh dũng của các chiến sĩ ta qua lời kể lại của những người hoặc đã vừa rút lui vừa chiến đấu từ một tuần lễ nay, hoặc mới đột phá ra khỏi vòng vây của quân Đức. Thoạt tiên, những bài đó do ngòi bút của các phóng viên viết ra, sau đó cây bút chì đỏ của Xintxốp đã làm cho chúng ăn khớp với các bản thông cáo, thế là dần dần những bài tường thuật đã mất hết tất cả những gi có thể khiến người ta hình dung được là hiện nay các trận chiến đấu đang diễn ra ở những địa điếm nào. Được đăng bên cạnh các bản thông cảo nói về những trận giao chiến ở biên giới thi những bài tường thuật đỏ có lẽ còn có thêm tính chất trấn an nữa là khác. Các chiến sĩ đã chiến đấu, đã tỏ ra dũng cảm, đã tiêu diệt bọn phát xít. Ở đâu vậy? Ở những địa điểm đã được nói tới trong các bản thông cáo.

Chỉ qua những câu chuyện thật nghèo nàn do các phóng viên trở về tòa soạn trong đêm đó kể lại, Xintxốp cũng đã biết: những điều mà anh trông thấy trên đường đi Minxk không phải chi xáy ra ở đó mà thôi. Quân Đức đã chọc thủng phòng tuyến ở nhiều chỗ. Tình hình khắp nơi trên mặt trận miền tây đều nghiêm trọng và rối ren, nhưng việc làm sáng tỏ tình hình đó lại không phải là thẩm quyền của một tờ báo thuộc mặt trận này! Vì hiểu được như vậy nên anh đã không ngần ngại gì khi điều khiển cây bút chì đỏ của minh. Anh chí không hiểu một điều là tại sao tất cả những việc đó lại có thể xảy ra được? Anh không hiểu nổi và day dứt với câu hỏi: chẳng lẽ chúng ta lại không xoay chuyển được tình thế trong những ngày sắp tới hay sao? Tất cả những điều mắt anh trông thấy dường như trả lời rằng không, chúng ta sẽ không xoay chuyển được! Nhưng trong lòng, anh không cam chịu điểu đó, anh cỏ một niềm tin khác. Mặc dù anh có quyền tin vào mắt mình, niềm tin của lòng anh vẫn mạnh hơn tất cả mọi điều trông thấy hiển nhiên. Không có niềm tin đó, anh đã không sao chịu đựng nổi những ngày vừa qua, và cũng nhờ niềm tin đó mà vô hình trung anh đã quen với cuộc chiến tranh ròng rã bốn năm, như hàng triệu quân nhân và thường dân khác vậy.

Lúc trời gần sáng, trước khi đưa số báo lên bàn in, Xintxốp còn thờ thẫn đọc lại tất cả một lần nữa, từng dòng, từng dòng  một, và chỉ sau đó mới trải áo capốt ra nằm ngủ trên nền nhá in lát đá lành lạnh. Những chiếc máy in cũ kỹ ra sức rú ầm ầm, nền nhà rung lên nhè nhẹ dưới đầu anh.

Trong lúc ngủ thíếp đi, Xintxốp mơ màng nghĩ đến con gái và với một tâm tư phẫn uất mà bất lực, anh hình dung được rằng giờ đây, khi anh đã phiêu bạt tới một tòa báo khác, tới một khu vực khác của mặt trận, anh sẽ không còn cách nào biết được tí gi về nó nữa cả. Dù sao chăng nữa, cũng phải đợi cho đến khi toàn bộ tình hình thay đối một cách hết sức cơ bản...

Trời vừa sáng, bốn chiếc xe tải của tòa soạn đã phóng ra khỏi cổng nhà in. Trên mỗi xe có hai phóng viên và một chục tập báo mới in xong. Phương pháp phát hành vẫn như hôm qua: chở báo tỏa đi khắp các ngả đường, gặp người của đơn vị nào thì phân phát cho đơn vị ấy, đồng thời dọc đường thu lượm tài liệu cho số báo sau.

Xintxốp chỉ ngủ cả thảy được có ba giờ trên nền nhà in, mà lại ngủ làm hai giấc, vì lúc gần sáng đã bị tổng biên tập đến đánh thức dậy mất một lần. Hoàn toàn đờ đẫn, anh cất mình đứng dậy, ra vòi té nước vào mặt, rồi siết chặt thắt lưng, bước ra sân, ngồi vào buồng lái chiếc xe tải. Mãi khi xe sắp chạy sang con đường ô tô Bôbruixk, anh mới thật tỉnh hẳn. Trên trời, có tiếng máy bay gầm rú, ở phía sau, một cuộc không chiến đã diễn ra trên không phận Môghilép: những chiếc máy bay ném bom Đức đang bổ nhào xuống đánh chiếc cầu bắc qua sông Đniép, còn những chiếc tiêm kích yểm hộ cho chúng—có tới bảy hoặc tám chiếc—thì đang giao chiến ở tít trên cao với một bộ ba chim kền kền ngắn mũi của ta cất cánh từ sân bay Môghilép.

Xintxốp đã từng nghe nói là ở Tây Ban Nha và Mông Cổ, những con chim kền kền nhỏ đó đã trị được những máy bay tiêm kích Đức, Ý và Nhật. Ở đây cũng vậy, lúc đầu một chiếc «Métxersmít» đã bốc cháy và rơi xuống. Nhưng sau đó, hai chiếc tiêm kích của ta lộn nhào và rơi xuống liền một lúc. Trên không chỉ còn lại mỗi một chiếc.

Xintxốp cho đỗ xe lại, bước xuống và theo dõi thêm gần một phút nữa, xem chiếc tiêm kích của ta nhào lộn giữa đám máy bay Đức. Rồi tất cả những chiếc tiêm kích cùng biến trong mây còn những chiếc máy bay ném bom thì vẫn gầm rú, bổ nhào xuống chiếc cầu mà dường như chúng không tài nào đánh trúng được.

— Thế nào, ta đi chứ?—Xintxốp hỏi người cùng đi với mình đang ngồi trên những tập báo ở trong thùng xe. Đó là một chính trị viên phó có cái tên như tên con gái: Liuxin.

Cậu Liuxin này là một anh chàng đẹp trai, hồng hào, cao lớn, lanh lẹ, có mớ tóc hoe hoe lòi ra khỏi vành chiếc mũ kêpi mới toanh và đỏm dáng. Cậu ta mặc bộ quân phục có nếp phẳng phiu, chẽn mình trong những chiếc đai da mới toanh, lại luôn đeo khẩu cácbin cũng mới toanh trên vai, nên trông có vẻ quân nhân hơn hết thảy mọi quân nhân mà Xintxốp đã gặp trong những ngày vừa qua, và Xintxốp lấy làm sung sướng thấy mình may mắn có một người bạn đường như vậy.

— Báo cáo chính trị viên, xin tuân lệnh, — Liuxin hơi nhổm dậy đáp và đưa tay lên vành mũ.

Ngay từ đêm qua, khi họ cùng nhau lên khuôn và phát hành tờ báo, Xintxốp đã để ý tới sự cố gắng giữ đúng điều lệnh của Liuxin, một sự cố gắng hiếm có trong đám cán bộ tòa báo quân đội.

— Có lẽ tôi cũng sẽ lên ngồi trong thùng xe đấy,—Xintxốp báo.

Nhưng Liuxin đã phản đối một cách có lễ độ:

— Báo cáo chính trị viên, tôi không dám khuyên đồng chí làm như thế đâu ạ! Cán bộ chí huy cấp trên phái ngồi trong buồng lái kia ạ, nếu không cũng có điểu bất tiện cơ đấy. Người ta sẽ có thể chặn xe lại. — Rồi anh ta lại đặt tay lên vành chiếc mũ kêpi.

Xintxốp ngồi vào buồng lái và xe chuyển bánh. Cũng vẫn chỉếc xe vận tải tấn rưỡi và vẫn người lái xe hôm qua đã đưa anh từ bộ tham mưu mặt trận trở về Môghilép. Thú thực anh cùng muốn chuyển ngồi lên hòm xe, vì sợ người lái xe lại gợi những câu chuyện về bọn phá hoại hôm trước ra để tán cho đỡ buồn. Nhưng người lái xe ngồi sau tay lái, mặt cau có không nói một lời nào. Hoặc là anh ta đã không ngủ được đẫy giấc, hoặc anh ta không khoái cái chuyện đi về phía Bôbruixk này.

Xintxốp thì trái lại, tinh thần rất phấn chấn. Hồi đêm đồng chí tổng biên tập có kể với anh rằng hôm qua, bên kia sông Bêrêdina, ở cửa ngõ Bôbruixk, các đơn vị của ta đã đánh cho quân Đức tơi bời, và anh hy vọng hôm nay được đến đó.

Cũng như nhiều người khác vốn bản tính không nhút nhát, đã từng trải qua và chịu đựng những ngày chiến tranh đầu tiên trong cảnh hoang mang bỏ chạy tán loạn trên các con đường gần mặt trận, lúc này anh đã bị một sức mạnh đặc biệt lôi cuốn về phía trước, nơi hai bên đang giáp chiến.

Quả thực người tổng biên tập cũng không sao cho biết đích xác được là những đơn vị nào đã đánh cho bọn Đức tơi bời và việc đó đã xảy ra cụ thể ở chỗ nào. Nhưng do thiếu kinh nghiệm, nên Xintxốp cũng chẳng lo ngại gì lắm về điều này. Anh đã mang theo tấm bản đồ mà người tổng biên tập đã đưa ngón tay vạch xung quanh Bôbruixk một cách mơ hồ, và bây giờ anh vừa đi vừa nhìn bản đồ, tính áng chừng xem đi ba chục cây số một giờ như thế này thì sẽ mất bao lâu. Té ra mất tới khoảng ba tiếng đồng hồ.

Ngay sau khi ra khỏi Môghilép, lúc đầu anh thấy có những cánh đồng với những khu rừng nhỏ xen kẽ. Một dải cỏ cây xanh um bị những vạt đất hung đỏ—cái rộng, cái hẹp—cắt đứt quãng ở nhiều nơi: người ta đang đào những công sự và hố chống xe tăng ở hai bên đường. Hầu hết những người làm việc đểu mặc thường phục. Chỉ thỉnh thoáng mới thấy những chiếc áo quân phục mùa hè của những người công binh điều khiển công việc thấp thoáng giữa những chiếc áo cánh và những tầm khăn quàng.

Sau đó, xe chạy vào một khu rừng rậm rạp. Bốn bề xung quanh liền trở nên vắng vẻ và im lìm. Chiếc xe vận tải tấn rưỡi chạy mãi, chạy hoài trong rừng mà chẳng gặp một ai: không người, không xe cộ. Thoạt đầu Xintxốp không lo ngại gì lắm cả. nhưng về sau anh bắt đầu cảm thấy có vẻ kỳ lạ. Bộ tham mưu mặt trận đóng ở Môghilốp, nhưng trận chiến đấu với quân Đức đang diễn ra ở bên kia Bôbruixk, anh cho rằng giữa hai điểm đó tất phải có cảc ban tham mưu và có bộ đội đóng, và như vậy nhất định phải có xe cộ chạy đi chạy lại.

Nhưng họ đã đi được nửa đường, lại thêm được mười cây số rồi lại mười cây số nữa, mà trên đường cái vẫn vắng tanh như trước. Cuối cùng, ở một ngã tư, chiếc xe tải của Xintxốp suýt nữa thì đâm phải một chiếc «Emka» từ đường rừng xông ra. Xintxốp mở cửa xe, giơ tay vẫy. Chiếc «Emka» đỗ lại. Trong xe có một đại ủy bộ hình tự giới thiệu là sĩ quan tùy tùng cho một chỉ huy trưởng quân đoàn bộ binh. Thấy hiện giờ tất cả những tập bảo vần còn nằm nguyên trong xe, Xintxốp định đi theo anh ta để phân phát báo cho các đơn vị của quân đoàn. Nhưng người sĩ quan tùy tùng vội trả lời rằng anh vừa đi vắng một thời gian về, quân đoàn đã di chuyển đi đâu chẳng rõ. Bây giờ chính anh cũng đang đi tìm đơn vị, cho nên đi theo anh là việc vô ích, tốt hơn hết là hãy bỏ cho anh vài tập báo vào chiếc «Emka», khi nào tìm thấy quân đoàn anh sẽ phân phát hộ. Liuxin bèn lấy ra hai tập trong hòm xe đưa cho đại úy, ông ta ném những gói đó lên ghế sau, rồi chiếc «Emka» rú ga, biến vào sau lùm cây, còn chiếc xe tải thì tiếp tục chạy theo hướng Bôbruixk.

Những chiếc «Métxersmít« bay qua đầu mấy lần. Rừng lan ra sát tận đường cái, máy bay thường lao ra từ sau ngọn cây một cách bất ngờ, do đó chí có một lần Xintxốp kịp nhảy phắt ra khỏi xe. Nhưng bọn Đức không bắn vào chiếc xe tải này, chắc là chúng đang bận những việc quan trọng hơn.

Theo bản đồ thì chí còn có mười cây số nữa là đến bờ sông Bêrêdina. Nếu những cuộc chiến đấu đang diễn ra phía sau Bôbruixk, ở bờ sông bên kia, thì những bộ phận hậu cần hoặc những đoàn xe vận tải thứ hai tất phải đóng ở bờ sông bên này. Xintxốp hết quay đầu sang phủi lại quay sang trái, căng mắt nhìn sâu vào trong rừng rậm

Tình trạng vắng lặng một cách khó hiểu trên đường cái mỗi lúc một làm cho anh thêm bồn chồn.

Bỗng người lải xe hãm sịch xe lại.

Nơi ngã tư ăn thông vào một con đường hẻm chạy tít về phía chân trời, một người lính hồng quân không có súng, đeo hai quả lựu đạn ở thắt lưng, đang đứng bên vệ đường.

Xintxốp bèn hỏi xem anh ta thuộc đơn vị nào và có người chỉ huy nào ở gần đây không.

Người lính hồng quân bảo rằng anh ta thuộc một đội quân gồm hai chục người do một trung úy chí huy. Mới chiều hôm qua, đội anh được xe tải chở từ Môghilép tới đây, đặt vọng gác để giữ những cá nhân lẻ tẻ đi từ phía tây lại rồi dẫn họ về bên trái theo đường hẻm tới khu kiểm lâm là nơi trung úy đang thành lập đơn vị.

Căn vặn thêm thì được biết rằng anh đã đứng ở đây từ chiểu hôm qua, rằng ở Môghilép người ta đã phát cho họ hai người một khẩu súng trường, theo hiệu lệnh: «Người thứ hai lấy người thứ nhất làm chuẩn!», rằng lúc đầu có hai người đứng gác, nhưng gần sáng người bạn cùng gác với anh đã chuồn mất, rằng trong thời gian đó, anh đã dẫn được chừng sáu chục cá nhân đi lẻ tới giao ở khu kiểm lâm, nhưng còn bản thân anh thì chắc người ta đã quên mất: không ai đến đổi gác cho anh mà từ hôm qua tới nay anh chẳng được miếng gì vào bụng cả.

Xintxốp liền cho anh một nửa số bánh bíchcốt nhét đầy trong túi dết và ra lệnh cho người lái xe cho xe chạy tiếp.

Đi được một cây số nữa thì có hai người cảnh sát mặc áo mưa bằng vải nhựa màu xám từ trong rừng nhảy vọt ra chặn xe lại.

— Báo cáo đồng chí chỉ huy, — một người trong bọn họ nói, — đồng chí có mệnh lệnh gì không ạ?

— Mệnh lệnh nào?—Xintxốp ngạc nhiên hói lại.—Các đồng chí có thủ trưởng của các đồng chí chứ?

— Chúng tôi không có thủ trưởng ạ, —người cảnh sát nói, — hôm kia chúng tôi được phái đến khu rừng này để bắt bọn nhảy dù do quân Đức thả xuống, nhưng bây giờ bọn chúng đã vượt qua sông Bêrêdina rồi thì chúng còn thả dù làm gì nữa chứ!

— Ai nói với đồng chí thế?

— Người ta bảo thế. Đấy, đã có tiếng trọng pháo... Đồng chí không nghe thấy sao?

— Không có lẽ! —tuy nói vậy nhưng khi lắng tai nghe, chính Xintxốp cũng thấy hình như ở phía trước có tiếng gầm của trọng pháo thật, —Láo toét! —để tự trấn an mình anh ngắt lời với một giọng biểu lộ sự bướng bỉnh nhiều hơn là lòng tin tưởng.

— Báo cáo thủ trưởng, — người cánh sát nói, mặt anh ta tái nhợt nhưng đầy vẻ kiên quyết,—chắc là đồng chí đang trên đường về đơn vị. Xin đồng chí cho chúng tôi được đi theo, phiên chế cho chúng tôi vào đơn vị! Chẳng lẽ chúng tôi cứ chờ ở đây cho tới khi bọn phát xít treo cổ chúng tôi lên cành cây sao? Hay chúng tôi cởi bỏ quân phục đi chăng?

Xintxốp đáp rằng quả thực anh đang đi tìm một đơn vị nào đó và nếu anh em cảnh sát muốn đi với anh thì họ cứ việc trèo lên xe.

— Nhưng đồng chí sẽ đi đâu ạ? — người cảnh sát hỏi. —Đến đằng kia,—Xintxốp chỉ tay một cách mơ hồ về phía trước. Thực ra lúc này chính anh cũng không biết mình đi đâu và đi tới bao giờ nữa.

Người cảnh sát nói chuyện với Xintxốp liền đặt chân lên bánh xe. Người kia lại níu lấy áo mưa kéo anh ta lại thì thầm cải gì đó, rõ ràng không muốn đi về hướng Bôbruixk.

— À, thế thì cậu đi đi!..—người cảnh sát thứ nhất vặn lại, khinh bỉ giằng ra và thúc giày vào ngực bạn, băng mình qua thành xe.

Xe chuyển bánh. Người cảnh sát thứ hai bồi rồi đứng nhìn xe lướt qua trước mặt, rồi thất vọng khoát tay, chạy theo bám lấy thành xe và cất mình qua thành xe, lăn vào bên trong. Dù sao ở lại một mình cũng vẫn đáng sợ hơn là tiến lên phía trước.

Sáu máy bay ném bom ban đêm to lớn kiểu «TB — 3» bốn động cơ lừ lừ bay trên khu rừng với tiếng rống ì ì chậm chạp tưởng chừng như chúng không bay mà đang bò trên trời. Bên cạnh chúng, không thấy một máy bay tiêm kích nào của ta. Xintxốp lo lắng nghĩ đến những chiếc «Métxersmít» vừa mới sục sạo trên đường xong và anh cảm thấy trong người bổn chồn. Nhưng những chiếc máy bay ném bom biến khỏi tầm mất một cách yên ổn và mấy phút sau đã nghe có tiếng những quả bom hạng nặng nổ ở phía trước.

Theo những cột mốc thấp thoáng hiện ra bên đường thì chỉ còn bốn cây số nữa là đến bờ sông Bêrêdina. Bây giờ Xintxốp đinh ninh rằng mình sắp sửa gặp những đơn vị quân ta, vì dù sao cùng không thế nào lại không có ai ở bờ bên này sông được. Bỗng lại có mấy người từ trong rừng nhảy vọt ra, vẫy tay cuống cuồng. Người lái xe nhìn Xintxốp có ý hỏi, nhưng Xintxốp không nói gì và xe vẫn tiếp tục chạy. Những người đã nhảy ra đường bèn chụm tay lên miệng làm loa gọi với theo í ới:

—Đỗ lại!—Xintxốp bảo người lái xe.

Một trung sĩ công binh thở hổn hến chạy đến bên xe và hỏi Xintxốp xem xe đi đâu.

— Đi Bôbruixk.

Người trung sĩ lau mồ hôi nhễ nhại trên mặt và sau khi nuốt nước bọt đánh ực một cái khiến cục hầu đưa lên đưa xuống trên cổ, anh cho biết là bọn Đức đã vượt sang bờ bên này Bêrêdina rồi.

— Đức gì vậy?

— Xe tăng...

— Ở chỗ nào?

—Cách đây bảy trăm mét. Chúng tôi vừa choảng nhau với chúng xong! — trung sĩ chí tay về phía trước. — Toàn đội chúng tôi đang tiến theo hành trình đã định để tới khu vực gài min thì bị một xe tăng của chúng nã súng ra, chỉ một quả đại bác đã giết mất của chúng tôi mười người. Đây, chúng tôi còn có...—anh lúng túng nhìn những người lính hồng quân đứng bên,—còn lại có bảy người cả thảy... ít ra cũng có lấy một quá bộc phá hay một ít lựu đạn, chứ còn cái ngữ này thì làm gì được xe tăng?! — Trung sĩ bực tức nện báng súng xuống đất.

Xintxốp vẫn phân vân chưa chịu tin rằng đích thực bọn Đức đã tiến gần đến thế, nhưng động cơ chiếc xe tải đã tắt và lập tức nghe rõ tiếng súng máy nổ ròn phía bên trái đường sắt ngay cạnh đó, chắc hẳn là ở bên này sông Bêrêdina.

— Báo cáo đồng chí chính trị viên! —lần đầu tiên trong suốt chặng đường, Liuxin từ trong hòm xe cất tiếng nói ra. — Đồng chí cho phép nói ạ? Có lẽ chúng ta hãy quay trở lại chờ cho đến lúc điều tra rõ tinh hình.

Nỗi sợ hãi lộ rõ trên sắc mặt thường vốn hồng hào của anh ta, lúc đó đã tái nhợt đi, tuy vậy anh ta vẫn nói với Xintxốp theo đúng điều lệnh.

— Quay lại thôi. — Xintxốp nói và mặt cũng tái đi nốt.

Cho tới giờ anh không hề nghĩ rằng chỉ đi nửa cây số hay một cây số nữa là họ sẽ sa vào tay bọn Đức! Sau khi nhả côn, rú ga ẩm ì. người lái xe cho xe quay trở lại và trước mặt Xintxốp thoáng hiện ra những bộ mặt bối rối của các chiến sĩ bị anh bỏ lại trên đường.

— Đỗ lại!—xấu hổ với thái độ yếu đuối của mình, anh quát lên và bóp vào vai người lái xe mạnh đến nỗi anh này bị đau kêu ai ái.—Trèo lên xe đi! — Xintxốp thò đầu ra khói buồng lái gọi những người lính hồng quân.—Đi theo tôi.

Mặc dầu đã phục vụ một năm rưỡi trong tòa báo quân đội, đây là lẩn đầu tiên trong đời anh thực sự ra lệnh cho những người khác theo quyền hạn của người có nhiều sao trên phù hiệu hơn họ. Những người lính hồng quân lần lượt nhảy lên thùng xe, chỉ có người cuối cùng là lề mề ì ạch. Các bạn đểu đưa tay dìu kéo anh lên và mãi bây giờ Xintxốp mới nhận ra là anh ta bị thương: một chân anh ta đi ủng, còn chân kia đã phải tháo ủng ra, bê bết máu.

Xintxốp liền nhảy ra khói buồng lái, ra lệnh xếp cho người bị thương ngồi vào chỗ của mình. Thấy mệnh lệnh của mình được tuân theo, anh tiếp tục ra lệnh, và mọi người lại nghe theo anh. Người lính hồng quân đã được chuyển lên ngồi ở buồng lái, còn Xintxốp thì trèo sang thùng xe. Bị thôi thúc trước tiếng súng máy bây giờ nghe mỗi lúc một rõ thêm, người lái xe phóng xe quay trở lại Môghilép.

— Máy bay! — một chiến sĩ hốt hoảng kêu lên.

— Máy bay ta đấy! — một người khác nói.

Xintxốp ngửng đầu nhìn lên. Ba chiếc «TB-3» bay không cao lắm, đang quay trở về ngay phía bên trên đường. Những tiếng bom nổ mà Xintxốp vừa nghe thấy chắc hẳn là kết quả công việc chúng đã làm. Bây giờ chúng quay về một cách bình yên vô sự, thong thả lấy lại độ cao tối da. Nhưng cũng như ban nãy, khi những chiếc máy bay này bay đi ném bom, bây giờ linh tính nhạy bén vẫn báo cho Xintxốp biết là sẽ có chuyện không hay xảy ra khi chúng trở về.

Quả thế, từ một noi nào ở phía trên cao, một chiếc «Métxersmit» bé nhỏ, nhẹ nhàng như một con ong bò vẽ, đột nhiên lao ra khỏi những đám mây thưa thớt và bắt đầu đuổi theo mấy chiếc máy bay ném bom vói một tốc độ đáng sợ.

Mọi người ngồi trên xe tải im lặng bám chặt lấy thành xe, quên cả bản thân và cả nỗi kinh hoàng vừa choán lấy tâm trí họ, quên tất cả mọi sự trên đời, nơm nớp nhìn lên trời. Chiếc «Métxersmít» bay xiên qua phía dưới đuôi chiếc máy bay ném bom cuối cùng đã bay tụt lại sau hai chiếc kia và chiếc máy bay ném bom này lập tức bốc cháy một cách đột ngột, tựa hồ như khi người ta châm lửa vào tờ giấy đặt trong lò vậy. Nó còn tiếp tục bay, vừa bay vừa chúi thấp xuống và mỗi lúc một bốc khói nhiều hơn, sau đó lơ lửng tại chỗ trong chốc lát rồi rơi xuống rừng, để lại một vệt khói đen trên không.

Chiếc «Métxersmít» lấp lánh dưới ánh nắng thành một mảnh thép mỏng manh, vút lên cao, lộn trở lại và rít lên, lao vào đuôi chiếc máy bay ném bom thứ hai. Tiếng súng máy vang lên ùng ục một loạt ngắn. Chiếc «Métxersmít» lại vọt lên cao, còn chiếc máy bay ném bom thứ hai thì kéo lê trên khu rừng chừng nửa phút, mỗi lúc một nghiêng về một bên cánh rối lộn ngửa ra, đâm sầm xuống khu rừng theo chiếc thứ nhất.

Chiếc «Métxersmít» rít lên, nhào lộn một vòng rồi theo đường chếch từ phía trên lại sà xuống đuôi chiếc máy bay ném bom thứ ba, chiếc cuối cùng đang bay phía trước nó.

Và cánh tượng ban nãy lại diễn ra lần nữa: tiếng súng máy ùng ục từ xa khẽ vọng đến, tiếng rít lanh lánh của chiếc «Métxersmít» đang vút lên sau khi bổ nhào, một làn khói đen dài lặng lẽ trái ra trên khu rừng và tiếng nổ ẩm ầm đằng xa.

— Máy bay ta lại còn đến nữa kìa! — một trung sĩ đã hốt hoảng kêu lên, khi mọi người chưa kịp hoàn hồn sau cánh tượng vừa trông thấy.

Anh ta dừng trong thùng xe đưa cả hai tay lên vẫy, nom kỳ dị tựa hồ như muốn ngăn lại và cứu thoát một tốp ba chiếc máy bay nữa vừa đi ném bom về, từ phía sau hiện ra trên khu rừng.

Xintxốp hết sức sửng sốt nhìn lên không, hai tay nắm chặt lấy chiếc quai đeo súng lục; người cảnh sát ngồi bên anh thì chắp tay lại như cầu nguyện các phi công hãy trông thấy, nhanh nhanh trông thấy con ong bò vẽ bằng thép đáng sợ đang quay cuồng ở trên trời kia!

Tất cả mọi người ngồi trên xe cũng đều cầu khấn như vậy, nhưng các phi công hoặc là không nhận thấy gì hoặc là đã trông thấy nhưng không thể làm gì được. Chiếc «Metxersmít» lao vút lên những đám mây và bỗng biến mất. Xintxốp thoáng nảy ra tia hy vọng là tên phi công Đức đó không còn đạn nữa.

—Trông kìa, chiếc thứ hai! — người cảnh sát nói.— Trông kìa, chiếc thứ hai!

Và Xintxốp đã trông thấy không phải một chiếc mà là hai chiếc «Métxersmít» nữa đã từ trong dám mây lao ra. Và gần như sát cánh nhau, với một tốc độ ngoài sức tưởng tượng, chúng đã đuối kịp ba chiếc máy bay đang bay lừ đừ, lướt ngang qua chiếc bay cuối cùng. Chiếc máy bay ném bom này bắt đầu bốc khói, còn chúng thì hí hứng vọt lên cao như vui mừng được gặp gỡ nhau và tránh nhau ở trên không, chúng đối chỗ cho nhau rồi lại lướt trên đầu chiếc máy bay ném bom, xả súng máy ròn rã. Nó lập tức bùng cháy và rơi xuống, rã ra từng mánh ngay khi còn ở trên không.

Thế rồi hai chiếc tiêm kích ấy lại đuổi theo những chiếc ném bom kia. Hai chiếc máy bay nặng nể vẫn cố ngóc lên cao. bướng bỉnh kéo lê, kéo lê mãi trên khu rừng, rời xa chiếc xe tải đang đuổi theo chúng trên đường với những con người lặng lẽ quây quần lại với nhau trong một nỗi đau khổ chung.

Lúc này, những phi công trên hai chiếc máy bay đêm âm thẩm ì ạch ấy đang nghĩ gì, hy vọng vào cái gì? Họ có thể làm gì được ngoài việc kéo lê mãi trên khu rừng với một tốc dộ chậm chạp đến tuyệt vọng và chỉ còn mỗi một hy vọng là địch sẽ chủ quan, thiếu tính toán và bất ngờ tự lao đầu vào mũi súng máy đặt ở dằng đuôi những máy bay của họ.

«Tại sao không nhảy dù nhỉ? —Xintxốp nghĩ thầm — Hay là họ chẳng có dù nữa cũng nên?»

Lần này thì tiếng súng máy nổ trước khi những chiếc «Mctxersmít» đến gần được chiếc máy bay ném bom: nó đã tìm cách bắn trả lại. Rồi chiếc «Metxersmít» đã bổ nhào đến gần sát chiếc máy bay ném bom ấy bỗng không ngóc lên được nữa, và biến mất sau rừng. Tất cả những sự việc đó đã diễn ra nhanh như chớp đến nỗi những người ngồi trên xe tải cùng không kịp hiểu ngay là chiếc máy bay Đức đã bị hạ nữa; đến khi hiểu ra, họ đã reo hò vui sướng, nhưng tiếng hò reo lập tức ngừng bặt lại: chiếc «Métxersmít» thứ hai đã lại một lần nữa lướt qua trên chiếc máy bay ném bom và bắn cháy nó. Lần này, hình như để trả lời những ý nghĩ của Xintxốp mấy hòn nhỏ kế tiếp nhau văng ra từ chiếc máy bay này, một hòn lao vút xuống như một hòn đá, còn phía trên bốn hòn kia thì đã xòe ra những chiếc dù.

Tên phi công Đức đã bị mất đồng bọn liền xoay ra lượn tròn trên đầu những người nhảy dù, xả súng máy để trả thù. Nó bắn chết những phi công đang lơ lửng trên khoảng rừng— những người ngồi trên xe tải đều nghe thấy những loạt đạn ngắn gọn của nó. Tên Đức tiết kiệm đạn, nhưng những chiếc dù hạ xuống rừng quá chậm khiến cho tất cả những người đi trên xe lúc này, nếu có thể nhìn được nhau thì đểu sẽ thấy tay họ đang cùng làm một động tác giống nhau, như muốn nói lên : xuống đi, xuống đi, xuống đất đi !

Chiếc «Métxersmít» lượn vòng trên đầu các phi công nhảy dù, theo họ xuống tới tận rừng, sà xuống sát trên ngọn cây tựa hồ như còn tìm kiếm cái gì ở dưới đất, rồi biến mất.

Chiếc máy bay ném bom thứ sáu, chiếc cuối cùng đã nhòa đi ở phía chân trời. Trên bầu trời chẳng còn gì nữa, tưởng như trên đời này không hể và chưa bao giờ có những chiếc máy bay to lớn, chậm chạp và bất lực ấy; chẳng có cả máy bay, cả những người ngồi trên đỏ, cả tiếng súng máy ùng ục, cả những chiếc «Métxersmít»,—chẳng có gì cả, chỉ có bần trời hoàn toàn trống không với mấy cột khói đen đã bắt đầu tỏa lan trên khu rừng.

Xintxốp vẫn đứng trên chiếc xe tải đang phóng trên đường, anh khóc nấc lên vì uất hận. Vừa khóc anh vừa đưa lưỡi liếm những giọt nước mắt mằn mặn chảy xuống môi và không nhận thấy là tất cả mọi người cũng đang cùng khóc với anh.

— Đỗ lại! Đỗ lại! — anh sực tỉnh trước tiên và nắm tay đấm thình thình lên nóc buồng lái.

— Gì thế?—người lái xe ló đầu ra hỏi.

— Phải đi tìm mới được! —Xintxốp nói. — Phải đi tìm, biết đâu có thể họ vẫn còn sống, những anh em nhảy dù xuống ấy mà...

—Nếu muốn tìm họ thì phải đi thêm một quãng nữa, đồng chí thủ trưởng ạ. Họ bị gió đẩy đi đấy, — người cảnh sát nói, mặt anh sưng mọng nước mắt như mặt một đứa trẻ con.

Họ đi thêm một cây số nữa rồi dừng lại và xuống xe. Ai nấy đều nhớ là quân Đức đã vượt qua sông Bêrêdina, nhưng đồng thời cũng quên khuấy cả điều đó. Khi Xintxốp ra lệnh chia nhau đi men theo hai bên vệ đường để tìm các phi công thì không ai bàn cãi gì nữa cả.

Xintxốp, hai người cảnh sát và người trung sĩ sục sạo hồi lâu trong khu rừng bên phải đường, hú gọi ầm ĩ nhưng cũng chẳng tìm thấy ai : không thấy anh em phi công mà cũng chẳng thấy có chiếc dù nào. Thế nhưng những anh em đó đã rơi xuống đâu đây, trong khu rừng này, nhất định phải tìm bằng được, nếu không thì bọn Đức sẽ tóm được họ. Sau một giờ tim kiếm kiên trì và vô hiệu, cuối cùng Xintxốp đành chịu trở ra mặt đường.

Liuxin và những anh em khác đều đã đứng bên xe. Mặt mũi Liuxin sây sát, chiếc áo sơ mi bộ đội rách toạc, còn hai túi áo thì nhét đầy ắp đấn nỗi một bên đứt bật cả cúc. Tay anh ta vẫn cẩm một khẩu súng lục.

— Báo cáo đồng chí chính trị viên, chúng nó đã bắn chết cả hai người,—Liuxin nói với vẻ đau khổ và đưa tay chùi bộ mặt sây sát.

— Đồng chí làm sao vậy?

— Tôi vừa trèo lên một cây thông. Tội nghiệp một đồng chí bị mắc tít trên ngọn cây, treo ngược chân lên trời. Đồng chí ấy đã tắt thở, chúng nó đã bắn chết đồng chí ấy từ lúc còn ở trên không.

— Còn người thử hai?

— Cũng bị giết nốt.

— Tên phát xít coi người như rác! — một chiến sĩ hồng quân căm thù nói.

— Tôi đã thu lượm lại giấy tờ, —Liuxin nói và sờ tay vào chiếc tủi đã bị đứt khuy. — Trao lại cho đồng chí chứ ạ?

— Đồng chí cứ giữ lấy.

— Vậy xin đồng chí cầm lấy khẩu súng lục, —Liuxin trao cho Xintxốp khẩu «Braoninh» xinh xắn.

Xintxốp xem qua khẩu «Braoninh» rồi nhét vào túi.

— Còn đồng chí không tỉm thấy gì sao, đồng chí chính trị viên?—Liuxin hỏi.

— Không.

— Nhưng tôi cho rằng những người nhảy dù xuống bên phải đường đã bị gió tạt đi xa hơn,— Liuxin nói.—Phải đi thêm khoảng bốn trăm mét nữa, tất cả xuống xe dàn hàng ngang ra mà càn khu rừng.

Nhưng họ chẳng phải càn khu rừng. Khi xe chạy được thêm bốn trăm thước nữa và đồ lại thì đã thấy một phi công thấp lùn, to ngang, mặc sơ mi bộ đội mùa hè và đội chiếc mũ bay sụp xuống tận mắt đang từ trong rừng đi về phía họ, vừa đi vừa cúi gập người vì vác nặng. Anh cõng một phi công thử hai mặc bộ áo liền quần. Anh này bị thương, tay quàng qua cổ bạn, còn chân thì kéo lê dưới đất.

— Đỡ lấy!—người phi công nọ nói gọn lỏn.

Liuxin và những người linh hồng quân chạy lại đỡ lấy người bị thương ở trên vai anh ta, đặt xuống vệ cỏ bên đường. Cả hai chân người phi công này đều đã bị bắn nát, anh nằm trên cỏ, thở nặng nhọc, đôi mắt khi thì mở ra khi thì nheo lại. Trong lúc Liuxin nhanh nhẹn dùng dao dip rạch ủng, rạch quần áo, rồi lấy băng cá nhân băng bó cho người bị thương thì người phi công thấp lùn, bỏ mũ ra lau mồ hôi nhễ nhại trên mặt và làm mấy động tác thư duỗi đôi vai ê ẩm vì vác nặng.

Sau khi đã lau mồ hôi xong, đội mũ vào rồi ấn sụp nó xuống tựa hồ như chính anh không muốn nhìn ai mà cùng không muốn cho ai trông thấy mặt mình, cuối cùng anh buồn bã hỏi: — Các đồng chí trông thấy rồi chứ?

— Ngay trên đầu chúng tôi... — Xinlxốp nói.

— Các đồng chí thấy đấy, chúng nó đã tiêu diệt những con chim ưng của Xtalin như lũ mèo mù, — người phi công mở đầu câu chuyện. Giọng anh run run chua chát, nhưng rồi anh đã lấy lại được nghị lực, không nói gì thêm nữa, kéo sụp thêm chiếc mũ xuống mặt.

Xintxốp nín lặng. Anh không biết trả lời ra sao.

— Tóm lại, chúng tôi đã đánh trúng được nơi địch vượt sông, đã nhận chìm được cái cầu cùng lũ xe tăng của chúng xuống nước, đã hoàn thành được nhiệm vụ, — người phi công nói. — Giá mà có ít ra cũng là một chiếc tiêm kích đi yểm hộ cho cả bọn chúng tôi!

—Chúng tôi cũng đã tim thấy hai đồng chí khác, nhưng họ hy sinh cả rồi,—Xintxốp nói.

— Chúng tôi cũng chết dở, — người phi công nói. — Các đồng chí đã thu lượm lại giấy tờ và vũ khí cả rồi chứ?— Anh nói tiếp với một giọng khác hẳn, giọng của một người quyết tâm lấy lại bình tĩnh và đã hoàn toàn trấn tĩnh.

— Đã thu lượm cả rồi, — Xintxốp nói.

— Một đồng chí hoa tiêu cừ nhất trung đoàn về bay mò và bay đêm đấy, — quay sang phía người bị thương đang được Liuxin băng bó, người phi công nói. — Hoa tiêu của tôi đây! Một tố bay cừ nhất trung đoàn, thế mà đã bị nướng rẻ như bèo!—Anh ta lại nghẹn ngào kêu lên rồi vụt lấy lại bình tĩnh như hồi nãy, anh hỏi một cách thiết thực: —Ta đi chứ?

Người ta đặt anh hoa tiêu bị thương lên thùng xe sát vào buồng lái cho đỡ xóc và lót vài chồng báo dưới chân anh. Người phi công ngồi cạnh người hoa tiêu của mình, ở đằng sau, đoạn tất cả anh em khác cũng lên xe. Xe chuyển bánh nhưng rồi đỗ sịch lại gần như ngay sau đó.

Đây chính là cái ngã tư mà hồi nãy Xintxốp đã chia bánh bíchcốt cho người lính gác. Người chiến sĩ hồng quân vẫn đứng ở đó như trước, khi trông thấy chiếc xe tải trở lại liền nhảy ra giữa đường vung quả lựu đạn lên tựa hồ như sắp sửa ném nó vào gầm xe.

— Báo cáo chính trị viên, — anh ta nói với một giọng làm cho Xintxốp thấy lạnh toát cả người. — Báo cáo chính trị viên, thế là thế nào ạ? Hai ngày đêm mà không đổi gác... Báo cáo chính trị viên, chả lẽ không có một lệnh nào khác hay sao?

Xintxốp cũng biết nếu trả lời dứt khoát rằng sẽ không có lệnh nào khác, rằng sẽ có người đến đổi gác thì nhất định anh ta vẫn cứ sẽ đứng mãi ở đó thôi. Nhưng ai bảo đảm đích thực là sẽ có người đến đổi gác cho anh ta?

—Tôi cho phép đồng chí rời trạm gác, — Xintxốp nói, cố nhớ lại công thức ra lệnh mà cấp trên phải dùng để đối gác, nó hình như đã cố tình nhảy ra khỏi đầu óc anh đúng vào giây phút này. — Tôi cho phép đồng chí rời khỏi trạm gác, đồng chí sẽ báo cáo sau! — Anh nhắc lại vì không nhớ ra được điều gì khác và sợ người chiến sĩ thấy mệnh lệnh phát ra không được chính xác sẽ không tuân theo, sẽ cứ ở lại trạm gác và sẽ bị giết. — Lên xe đi với tôi!

Người lính thở dài nhẹ nhõm, cài lựu đạn vào thắt lưng rồi trèo lên đằng sau xe.

Xe vừa chuyển bánh thì trên trời lại hiện ra ba chiếc «TB-3» nữa đang bay về phía Bôbruixk. Lần này chúng được một máy bay tiêm kích hộ tống. Chiếc tiêm kích bay vút lên trời cao rồi lại lao vùn vụt xuống phía trên đoàn máy bay ném bom để điều hòa sự vận động chậm chạp của bạn với tốc độ nhanh gấp đôi của mình.

— Ít ra phi đội này cũng được hộ tống, — anh phi công của chiếc máy bay ném bom đã bị hạ nói với Xintxốp ; giọng nói của anh lộ rõ một tâm tình nhẹ nhõm, khác hẳn với tai họa mà chính anh vừa gặp phải.

Nhưng Xintxốp chưa kịp trả lời thì hai chiếc «Métxersmít» đã từ trong mây bất thình lình vọt ra. Chúng lao tới những chiếc máy bay ném bom; chiếc tiêm kích của ta liền lộn trớ lại đón đánh chúng, trên đường bay đón đầu đã vút thẳng lên cao, lật cánh, lướt qua một chiếc «Métxersmít» và bắn cháy nó.

— Cháy rồi, cháy rồi! — người phi công reo lên.—Trông kìa, cháy rồi!

Thù được trả, niềm vui sướng tràn ngập trong lòng những người ngồi trên xe. cả người lái xe cũng buông một tay, vươn cả người ra khỏi buồng lái. Chiếc «Métxersmít» bốc cháy rơi xuống; tên phi công từ trong máy bay bung ra, mở dù cao tít trên không.

— Bây giờ cả chiếc thứ hai cũng sẽ bị hạ cho mà xem — người phi công reo lên. —Đấy, trông kia! —Anh ta cứ lắc tay Xintxốp hoài mà không để ý.

«Con chim kền kền nhỏ» đang vọt thẳng lên cao, nhưng không hiểu sao chiếc máy bay Đức thứ hai đã bay ở phía trên nó rồi; tiếng súng máy lại âm vang, chiếc «Métxersmít» bay vút ngược lên, còn chiếc tiêm kích của ta thì bốc khói đâm nhào xuống. Từ trong máy bay văng ra một hòn nhỏ đen đen và, với một tốc độ nhanh đến nỗi hầu như mắt thường không thấy kịp, nó rơi xuống mỗi lúc một thấp và mãi khi tới sát ngọn thông, vào lúc tưởng chừng như không còn hy vọng gì nữa thì cuối cùng chiếc dù mới xòe ra. Chiếc «Métxersmít» ung dung đảo một vòng rộng rồi bay về hướng Bôbruixk đuổi theo những chiếc máy bay ném bom.

Người phi công đứng phắt dậy trong thùng xe, chửi rủa kinh khủng và vung cả hai tay lên, nước mắt chảy ròng ròng trên mặt. Còn Xintxốp đã trông thấy tất cả cái cảnh đó tới lần thứ năm rồi, giờ đây đành ngảnh mặt đi để khỏi phải thấy thêm một lẩn nữa. Anh chỉ nghe tiếng súng máy lại ùng ục từ đằng xa vẳng tới, nghe thấy người phi công nghiến răng kèn kẹt, thất vọng kêu lên : «Thế là xong», rồi thấy anh ta đưa tay lên che mặt, ngồi phịch xuống sàn xe.

Xintxốp ra lệnh dừng xe lại. Chiếc dù của tên Đức vẫn lơ lửng cao tít trên đầu, còn người phi công của ta đã xuống tới đất và cứ theo mắt nhìn thì cách đây không xa lắm, chỉ chừng hai cây số về phía Bôbruixk.

—Đồng chí vào rừng tóm cố tên phát xít ấy lại!—Xintxốp bảo Liuxin.—Mang chiến sĩ đi theo!

— Bắt sống chứ ạ?—Liuxin hỏi một cách năng nổ.

—Tùy tình hình!

Đối với Xintxốp thì việc bắt sống hay giết chết tên Đức đó cũng đều được cả, anh chỉ muốn sao cho khi những tên Đức khác đến đây thì thằng này không gặp được bọn chúng nữa, thế thôi!

Hai người bị thương là người hoa tiêu và người chiến sĩ đang ngồi trong buồng lái đều được đưa xuống và đặt dưới gốc cây. Người được cắt lại để canh phòng cho họ là anh đội viên có lựu đạn mà Xintxốp đã cho thôi gác. Xintxốp nghĩ thầm: «Dù có xảy ra chuyện gì chăng nữa thì anh ta cũng không thể bỏ rơi những người bị thương».

Liuxin, trung sĩ và các chiến sĩ khác vào rừng bắt tên Đức, còn Xintxốp thì mang theo người phi công và hai người cánh sát đảnh xe quay trở lại.

Họ lại chạy về hướng Bôbruixk, hết sức chú ý quan sát hai bên đường, hy vọng rằng đứng trên xe cũng có thể trông thấy chiếc dù, tưởng là nó đã hạ xuống ngay sát đường.

Chính trong lúc đó thì quả là người phi công mà họ đi tìm đang nằm cách đường một trăm bước trong một khu rừng thưa nhỏ. Không chịu để cho bọn Đức bắn mình ở trên không, anh đã bình tĩnh mở dù thật chậm, nhưng không tính toán được đến nơi đến chốn, anh giật nút dù chậm mất mấy giây. Chiếc dù gần như xuống sát mặt đất mới mở, người phi công bị gẫy cả hai chân, cột sống gẫy nát do đập vào một gốc cây cụt. Lúc này anh nằm bên gốc cây đó, biết rằng thế là hết: cơ thể từ thắt lưng trở xuống không sao điều khiển được nữa, đã liệt mất rồi, dù có muốn bò trên mặt đất cũng không thể được. Anh nằm nghiêng, vừa khạc ra máu vừa nhìn lên trời. Chiếc «Métxersmít» đã hạ anh đang đuổi theo những chiếc máy bay ném bom lúc này không được bảo vệ gì nữa, trên bầu trời đã thấy một chiếc tỏa khói ở đằng đuôi.

Cái người đang nằm trên mặt đất ấy chưa bao giờ sự chết cả. Trong quãng đời ngắn ngủi của mình, đã nhiều lần anh bình thản nghĩ rằng một lúc nào đó anh có thế bị bắn rơi hay bị bắn cháy, cũng như anh đã nhiều lần bắn rơi và bắn cháy những kẻ khác vậy. Mặc dầu bản chất can đảm của anh đã làm bạn bè phải thèm muốn, vậy mà lúc này anh thấy khiếp sợ đến tuyệt vọng.

Anh bay đi hộ tống tốp máy bay ném bom, nhưng một chiếc đã bốc cháy ngay trước mắt anh, hai chiếc khác thì biến về phía chân trời và anh không còn giúp gì cho chúng được nữa. Anh cho là mình đã nằm trong khu vực bị bọn Đức chiếm và căm giận nghĩ tới lúc bọn phát xít sẽ đứng bên cạnh anh, vui mừng thấy kẻ chết lăn lóc dưới chân chúng là một người mà kể từ năm một nghìn chín trăm ba mươi bảy, từ cuộc chiến tranh Tây Ban Nha, đã được báo chí nói đến hàng chục lần! Cho tới nay anh vẫn lấy làm tự hảo và đôi khi còn kiêu hãnh vể điều đó. Nhưng lúc này anh sẽ sung sướng, nếu chưa bao giờ báo chí viết gì về anh hết, nếu bọn phát xít khi tới đây chỉ thấy xác của một thượng úy vô danh bốn năm trước đây đã hạ chiếc «Phốcke» đầu tiên trên bầu trời Mađrít, chứ không phải xác của trung tướng Côdưrép. Anh căm giận và thất vọng nghĩ rằng dù cho anh có đủ sức để xé nát giấy tờ đi nữa thì bọn Đức vẫn nhận ra anh và sẽ khoe khoang là đã hạ được Côdưrép, một trong những phi công thiện chiến đầu tiên của Liên Xô, bằng một giá rẻ mạt.

Lẩn đầu tiên trong đời anh nguyền rủa cả cái ngày giờ mà trước đây anh vẫn lấy làm tự hào, khi chính Xtalin đã gọi anh về, sau những trận chiến đấu ở Khankhingôn và đề bạt thẳng từ đại tá lên trung tướng, bổ nhiệm anh chỉ huy lực lượng tiêm kích của cả một quân khu.

Bây giờ giáp mặt cái chết, anh không cần phải dối trá ai nữa cả: anh chẳng chỉ huy được ai ngoài bản thân mình, và tuy đã là cấp tướng nhưng thực ra anh vẫn chỉ là một thượng úy. Điều đó đã được chứng thực ngay từ ngày đầu chiến tranh một cách vô cùng khủng khiếp, và chẳng phải chỉ đối với riêng mình anh. Lý do của những sự để bạt kiểu chớp nhoáng như vậy là lòng dũng cảm tuyệt vời và những tấm huân chương kiếm được bằng xương máu. Nhưng những ngôi sao cấp tướng không đem lại cho anh năng lực chỉ huy hàng ngàn con người và hàng trăm máy bay.

Trong suốt những năm gần đây, những năm tháng đã khiến anh say sưa ngây ngất, thì lúc này dở sống dở chết, thịt nát xương tan, nằm ì trên mặt đất mà không đủ sức để nhích khỏi chỗ, lần đầu tiên anh cảm thấy thấm thía tất cả tính chất bi thảm của biến cố đã xảy ra với mình và toàn bộ mức độ nghiêm trọng trong sự lầm lỗi vô tình của mình, lầm lỗi của một người đã vọt tháng một mạch lên đến tột đỉnh vinh quang, vượt qua những bậc thang dài dằng dặc trong võ nghiệp. Anh nhớ lại là mình đã tỏ ra chẳng lo lắng gì đối với cuộc chiến tranh sắp bùng nổ và khi chiến tranh xáy ra thì mình đã chỉ huy tồi. Anh nhớ lại những sân bay của mình với nửa số máy bay không trong tình trạng sẵn sàng chiến đấu, nhớ lại những chiếc máy bay của mình đã bốc cháy ngay trên mặt đất, nhớ lại những phi công của mình đã liều lĩnh cất cánh dưới bom đạn và đã hy sinh mà chẳng kịp bay lên cao. Anh nhớ lại những mệnh lệnh mâu thuẫn mà chính mình đã phát ra giữa cơn hoang mang và choáng váng trong những ngày đầu, trong khi lồng lộn lái chiếc tiêm kích, liều cả mạng mình từng giờ từng phút mà rốt cuộc vẫn hầu như không kịp cứu vãn được gì.

Anh nhớ lại bức điện trối trăng ngày hôm nay của một trong những chiếc «TB-3» nọ đã đi ném bom nơi địch vượt sông và đã bị bắn cháy. Việc phái những máy bay đó đi ban ngày thiếu sự yểm hộ của máy bay tiêm kích là điều không thể được, là một tội lỗi, nhưng họ vẫn tình nguyện ra đi và đã cất cánh, vì dù sao chăng nữa cũng phải phá bằng được nơi địch vượt sông, mà máy bay tiêm kích để yểm hộ thì không còn nữa.

Sau khi hạ được một chiếc «Métxersmít» gặp dọc đường, lúc đỗ xuống sân bay Môghilép, anh thấy trong ống nghe tiếng nói rất quen thuộc của thiếu tá Isencô, một người bạn cũ của anh từ hồi ở trường không quân Elét: «Nhiệm vụ đã hoàn thành. Chúng tôi đang trở về. Bốn chiếc đã bị bắn cháy, bây giờ đến lượt tôi. Chúng tôi xin hy sinh cho Tổ quốc. Vĩnh biệt! Gửi lời cảm ơn Côdưrép đã yểm hộ chu đáo cho chúng tôi!»—nghe xong anh đưa hai tay lên ôm lầy đầu, ngồi thừ ra đến một phút, cố xua đuổi ý định muốn rút súng lục ra tự sát ngay trong căn phòng sĩ quan trực chiến này. Rồi anh hỏi xem những chiếc «TB-3» có còn phải đi ném bom nữa không, nhưng người ta báo anh rằng chiếc cầu đã bị phá hủy, nên có lệnh phải phá hủy cả bến sông cùng với những phương tiện vượt sông của địch nữa; cũng như trước, người ta vẫn không có một phi đội ném bom ban ngày nào trong tay, cho nên lại một tốp ba chiếc «TB-3» nữa đã cất cánh.

Nháy ra khói phòng thường trực, chẳng nói với ai một lời nào, anh ngồi vào chiếc tiêm kích và bay lên. Khi ra khói đám mây và trông thấy những chiếc máy bay ném bom còn nguyên vẹn và không bị sứt mẻ đang bay ở phía dưới thì đó là một trong những phút hạnh phúc ít ỏi của anh trong suốt những ngày gần đây. Nhưng một phút sau, anh đã giáp chiến với những chiếc «Métxersmít» và kết quá của trận chiến đấu đó là rốt cuộc anh vẫn bị chúng bắn rơi.

Ngay từ ngày đầu chiến tranh, khi hầu hết những chiếc tiêm kích «MIG» mới mà quân khu vừa nhận được ít lâu đã bị thiêu cháy trên các sân bay, anh đã chuyến sang lái một chiếc «I-16» cũ kỹ để lấy tấm gương của bản thân mình mà chứng minh rằng với những chiếc máy bay đó vẫn có thể giao chiến với những chiếc «Métxersmít» được. Dĩ nhiên là có thể chiến đấu được thật, nhưng khó khăn đấy, bởi vì tốc độ không đú.

Nhất định không đế bị bắt làm tù binh, điều đó thì rõ rồi, nhưng anh chỉ phân vân không biết nên tự sát vào lúc nào, nghĩa là nếu bọn Đức lại gần thì thoạt tiên hãy cố giết được một thằng đã, hay là nên tự sát trước đế khỏi bị ngất xíu và bị bắt làm tù binh trong khi chưa kịp tự kết liễu đời mình.

Trước khi chết, anh chẳng cảm thấy khiếp sợ gì, mà chỉ lấy làm buồn rằng mình sẽ chẳng bao giờ biết được mọi việc rồi đây sẽ ra sao. Phải, chiến tranh đã ập đến thật bất ngờ; phải, chúng ta đã không kịp trang bị lại bằng vũ khí mới; phải, cả anh và nhiều người khác lúc đầu đã chí huy một cách kém cỏi, đã lúng túng. Nhưng toàn bộ bản chất quân nhân của anh, lòng tin của anh vào quân đội mình, vào đồng chí mình và cuối cùng là lòng tin vào chính mình, — vì dù sao hôm nay anh cũng đã bổ sung thêm được hai tên phát xít nữa vào số hai mươi chín tên đã bị hạ ở Tây Ban Nha và Mông Cố, — tất cả những cái đó đã chống lại ý nghĩ khủng khiếp cho rằng cả sau này nữa bọn Đức cùng sẽ tiếp tục đánh lui chúng ta như trong những ngày đầu. Giá hôm nay anh chưa bị chúng hạ thì anh sẽ còn cho chúng biết tay. Và nhất định chúng ta sẽ còn cho chúng biết tay! Niềm tin say sưa   ấy đang rạo rực trong tấm thân gãy nát của anh, song một ý nghĩ tối tăm vẫn ám ánh như một cái bóng đen : «Nhưng ta sẽ không bao giờ được trông thấy điều đó nữa».

Như những người có tâm hồn chật hẹp, vợ anh thường hay phóng đại địa vị của mình trong cuộc sống của chồng và sẽ không bao giờ tin rằng trong giờ hấp hối của anh, anh đã không nghĩ đến chị ta. Nhưng sự thực đúng là như thế, và không phải vì anh không yêu — anh vẫn yêu vợ — mà chẳng qua là vì anh đã nghĩ đến một điều khác hẳn. Điều anh đang nghĩ đó là một điều bất hạnh lớn lao đến nỗi bên cạnh nó không sao dung chứa được một nỗi đau khổ nhỏ mọn, một nỗi đau khổ không có gì đáng sợ trong giây phút này, nỗi đau khổ vì không bao giờ còn được trông thấy bộ mặt mỹ miều mà giả dối nữa.

Người ta bảo rằng trước khi chết, con người thường ôn lại tất cả cuộc đời mình. Cũng có thể như vậy, nhưng anh thì trước khi nhắm mắt anh chỉ nhớ có chiến tranh ! Người ta bảo rằng trước khi chết con người thường nghĩ đến nhiều việc cùng một lúc. Cũng có thể như vậy, nhưng trước khi nhắm mắt anh chỉ rặt nghĩ đến chiến tranh. Rồi trong com chập chờn nửa tỉnh nửa mê, khi chợt nghe thấy tiếng người và khi cặp mắt đẫm máu trông thấy có ba bóng người tiến lại gần thì lập tức anh không nhớ đến cái gì khác ngoài chiến tranh, không nghĩ đến điều gì khác ngoài ý nghĩ rằng bọn phát xít đang tiến lại gần anh và anh phải bắn chúng trước rồi sẽ tự sát sau. Khẩu súng lục đang nằm trên cỏ dưới tầm tay anh, anh đưa bốn ngón tay sờ soạng cái báng xù xì của nó, còn ngón thứ năm thì đặt vào cò. Anh nhắc tay khói mặt đất một cách khó khăn rồi liên tiếp bóp cò bắn vào những bóng người xam xám nhòe nhoẹt trong màn sương mù đỏ máu. Khi đã đếm được năm phát và vẫn còn sợ đếm nhầm, anh lần đưa khẩu súng lục lên mặt và bắn vào mang tai mình.

Hai người cảnh sát cùng Xintxốp đừng lại bên cạnh xác của người phi công đã tự sát. Trước mặt họ là một người máu me đầm đìa, đội mũ phi công, đôi phù hiệu màu xanh da trời trên cổ áo sơ mi quân phục có đính những ngôi sao cấp tướng.

Mọi việc đã diễn ra chớp nhoáng đến nỗi họ không kịp định thần. Họ vừa từ trong bụi rậm đi ra khoảng rừng thưa, thấy người phi công nằm trên cỏ liền kêu ầm lên và chạy tới, thế nhưng mặc cho họ kêu: «Quân ta đây!», anh ta cứ nổ súng bắn liên tiếp vào họ. Sau đó, khi họ chạy được gần tới nơi thì anh đưa tay lên thái dương, giãy giụa rồi đờ ra.

Người cảnh sát nhiều tuổi hơn quỳ xuống cởi khuy trên túi áo quân phục rồi hãi hùng móc ra giấy tờ của người đã hy sinh, còn Xintxốp thì bàng hoàng đứng lặng thinh bên cạnh, một tay giữ rịt lấy mạng sườn bị trúng đạn, chưa cảm thấy đau đớn mà mới chỉ thấy ê ẩm và thấy máu thầm ra qua áo sơ mi. Ba ngày trước đây anh đã bắn chết một người mà anh muốn cứu sống, còn bây giờ thì một người khác mà anh cũng muốn cứu sống suýt nữa lại giết chết anh, nhưng sau đó đã tự sát và lúc này đang nằm dưới chân anh như người chiến sĩ đã mất trí và đã chết trên đường hôm nọ.

Có lẽ người phi công này tưởng các anh là bọn Đức do những chiếc áo mưa bằng vải cao su màu xám của anh em cảnh sát chăng? Nhưng chả lẽ anh ta lại không nghe thấy những tiếng kêu: «Quân ta! Quân ta!» của các anh sao?

Một tay giữ rịt bên sườn sẫm máu, Xintxốp quỳ xuống và đón ở tay người cảnh sát tất cả những gì đã lấy ra được từ túi áo ngực của người chết. Trước hết, đó là tấm ảnh của một thiếu phụ xinh đẹp, mặt tròn, miệng mỉm cười với đôi môi nở và mọng. Xintxốp biết chắc chắn là mình đã có thấy người đàn bà này ở đâu rồi, nhưng không nhớ rõ được là bao giờ và ở chỗ nào. Dưới tấm ảnh là các thứ giấy tờ như thẻ đảng viên, giấy chứng nhận huân chương và giấy chứng minh mang tên trung tướng Côdưrép.

«Côdưrép, Côdưrép...» — Xintxốp lẩm bẩm nhắc lại như vậy trong lúc còn chưa chắp nối được đầu đuôi sự việc, nhưng rồi anh bừng nhớ ra toàn bộ câu chuyện. Không phải chỉ có bộ mặt người đàn bà này rất quen thuộc đối với anh, quen thuộc từ những năm cắp sách tới trường—đó là Nađia hay như ở trường thường gọi chị là Nadia Karavaêva — mà cả một bộ mặt đã bị một viên đạn làm cho méo mó đến kỳ dị cũng rất quen thuộc với anh qua báo chí.

Xintxốp vẫn còn quỳ bên xác Côdưrép thì người lái xe và người phi công của chiếc máy bay ném bom nghe thấy tiếng súng cũng đã chạy tới. Người phi công nhận ngay ra Côdưrẻp. Anh ta ngồi xuống cỏ bên cạnh Xintxốp, lặng lẽ xem giấy tờ xong và trao trả lại cũng lặng lẽ như vậy, rồi tỏ vẻ ngạc nhiên hơn là buồn nản, anh chỉ nói mỗi một câu: — Phải, tình hình như thế đấy...—sau đó anh nhìn Xintxốp vẫn còn quỳ, đang ép chặt tay vào chiếc áo sơ mi ướt sũng và hỏi: —Cậu làm sao thế?

— Anh ấy bắn đấy... Chắc anh ấy tưởng chúng tôi là bọn Đức, — Xintxốp hất đầu về phía người chết, nói.

— Cởi áo sơ mi ra tớ băng cho, — người phi công bảo.

Nhưng Xintxốp đã thoát khỏi tâm trạng thẫn thờ, nhớ tới bọn Đức đang còn sát nách liền bảo để sau khi lên xe băng cũng được, còn bây giờ phải mang xác trung tướng đi đã. Hai người cảnh sát lóng ngóng luồn tay xuống nâng vai Côdưrép lên, người phi công và người lái xe thì khiêng chân anh ta, còn Xintxốp đi sau cùng, chân nam đá chân chiêu, tay vẫn ép chặt vết thương và cảm thấy mỗi lúc một đau hơn.

— Phải băng ngay cho cậu mới được, — người phi công nhắc lại khi đã đặt xác Côdưrép lên xe, khi xe đã chuyển bánh.

Trong lúc xe chạy, anh ta vội vã cởi bỏ áo quân phục, cởi nốt cả chiếc sơ mi lót của mình ra, rối bất chấp sự phản đối của Xintxốp, anh túm lấy vạt áo bằng những ngón tay ngắn chắc nịch, nhanh nhẹn xé áo ra làm mấy mảnh dài.

— Vết đạn xuyên, chóng lành thôi, — người phi công vén áo của Xintxốp lên, dùng những mánh sơ mi của mình băng cho anh, vừa nói bằng một giọng am hiểu.—Đi đến nơi được đấy, không chết đâu. Thôi, thả áo xuống, được rồi.

Anh kéo lại áo cho Xintxốp và thất chặt dây lưng lại ở phía dưới vết thương. Xintxốp kêu ối lên một tiếng.

— Không biết thế quái nào ông ấy lại bắn vào cậu...— người phi công đưa mắt nhìn Xintxốp, nhìn xác Côdưrép rồi lại nhìn Xintxốp và nói với giọng có ý xin lỗi.

Mấy phút sau, họ đi đến chỗ đã để những người bị thương lại hồi nãy.

Người hoa tiêu vẫn mê man bất tỉnh, anh chiến sĩ hồng quân bị thương ở chân thì nằm ngửa ra, thở hồng hộc. Anh chiến sĩ đeo lựu đạn ngồi bên cạnh họ.

— Còn các anh em khác đâu?—Xintxốp hói anh ta.

— Họ chạy lại đằng kia ạ, —người đội viên chỉ tay về hướng Môghilép. — Gió đưa chiếc dù về tít phía đó. Chắc là họ bắt được rồi. Đã có tiếng súng, tôi nghe thấy.

Thu xếp cho hai người bị thương và người đội viên lên xe xong, họ lại tiếp tục di.

Bây giờ đến lượt anh phi công nằn nì bắt Xintxốp phải ngồi vào buồng lái.

— Mặt cậu cắt không còn giọt máu nữa, đừng có...— anh ta chửi tục, nhưng có vẻ ân cẩn săn sóc, nên Xintxốp đành phải nghe theo.

Chốc chốc đại bác lại nổ ầm ầm ở phía sau và đôi khi từng cơn gió đưa tiếng súng máy vắng lại. Đi được hai cây số, họ dừng xe: vẫn không thấy Liuxin và các chiến sĩ hồng quân đâu cả.

Xintxốp phải chật vật lắm mới nén được ý muốn tiến xa thêm chút nữa. Anh lại lắng nghe tiếng súng từ phía sau vẳng đến rồi bảo anh em đành phải chờ ở đây cho tới khi các đồng chí đi bắt tên Đức từ trong rừng quay ra.

Đằng sau vẫn nghe có tiếng súng. Xintxốp cảm thấy những cặp mắt đang nhìn mình dò hỏi, nhưng anh quyết định chờ thêm mười lăm phút nữa và ngồi xuống chờ đợi.

— Hú gọi lẩn nữa xem, — khi thấy chiếc kim phút đã chạy tới vạch dự định trên mặt đống hồ, anh bèn bảo vậy.

Không biết đến lần thứ mấy người cánh sát nhiều tuổi hơn đã đưa bàn tay lên miệng làm loa. hú gọi vang rừng, nhưng khu rừng vần lặng thinh như trước.

—Ta đi thêm chút nữa, — Xintxốp nói.

Nhưng họ chẳng phải đi đâu xa, mới tiến được nửa cây số, họ đã bị một trung úy mặc quân phục bộ đội xe tăng xông ra cản đường. Nét mặt anh trông dữ tợn. Anh đeo một khẩu tiểu liên Đức trước ngực. Theo gót anh còn có hai chiến sĩ xe tăng từ rãnh nước ven đường nhô lên, súng trường lăm lăm trong tay.

— Đứng lại! Các anh là ai? — trung úy giật tung cửa buồng lái ra.

Xintxốp trả lời là anh ở tòa soạn tờ báo mặt trận và bây giờ đang tìm những người của mình đi bắt tên phi công Đức.

— Người của anh là ai nhỉ? Mấy người?

Xintxốp đáp mình có cả thảy bảy người: một chính trị viên phó. một trung sĩ và năm chiến sĩ. Chẳng hiểu tại sao anh bắt đầu cảm thấy mình có lỗỉ, nhưng vì sao có lỗi thì anh cũng chẳng rõ nữa.

— Đây đây, chúng tôi đã giữ họ lại rồi, họ viện cớ là chính anh đã giúp cho họ đào ngũ đấy! — trung úy mỉm cười độc địa.—Thôi, hãy cho xe rời khỏi đường cái và đến gặp đại úy của chúng tôi. Đến đỏ, ta sẽ tìm hiểu xem những người nào là của chúng tôi, những người nào là của anh và cả bản thân anh là ai nữa!

Nhưng lời nói ấy làm cho Xintxốp nổi giận, nhưng do cảm ciác mỗi lúc một rõ rệt về sự lầm lỗi vô tình của mình, anh đã tự kìm mình lại trước cơn giận dữ. Song anh phi công đã nhoài người ra khỏi hòm xe, nổi xung thay cho Xintxốp:

— Này, cậu kia, lại đây!—anh ta quát trung úy.—Tôi là thiếu tá nói chuyện với cậu đây! Lại đây mà thò mũi vào này!

Trung úy im bặt, nhưng những thớ thịt trên mặt anh ta giật giật một cách dữ tợn. Anh tiến lại gần, nhìn vào trong xe. Những điều trông thấy nếu chưa làm cho anh thay đổi ý kiến thì cùng làm cho anh bớt nóng phần nào.

— Cứ đi một trăm mét nữa, thấy có lối vào rừng thì rẽ vào đó! — trung úy càu nhàu nói với Xintxốp hình như để nhấn mạnh rằng anh chẳng có gì phải xin lỗi cả. — Dù sao thì tôi cũng được lệnh không để cho ai đi qua hết...

— Porchiaghin ! — anh gọi một trong hai chiến sĩ xe tăng. — Ngồi lên cái chắn bùn, đưa họ tới chỗ đại úy! Đứng lại ! — anh lại hãm chiếc xe vận tải đã bắt đầu chuyển bánh.—Các chiến sĩ xuống xe đi ! Các đồng chí ở lại đây!

Hai người cánh sát và người chiến sĩ đeo lựu đạn đành phải nhảy ngay xuống xe. Cái giọng ra lệnh đó không cho phép họ lề mề được.

—Thôi đi đi! — trung úy phẩy tay nửa như ra lệnh cho người chiến sĩ xe tăng của mình đang đứng trên bậc xe, nửa như ra lệnh cho Xintxốp.

Trong khi chiếc xe tải đè gãy răng rắc những cành cây ngổn ngang trong rãnh bên đường để tiến vào rừng, Xintxốp thấy có hai khẩu pháo ba mươi bảy ly giấu dưới những bụi cây, chĩa nòng ra đường. Hai chiến sĩ dạng háng ngồi đối diện nhau bên hai khẩu pháo. Cạnh họ là một đống lựu đạn và một cuộn dây điện thoại, họ đang lấy dây xâu lựu đạn lại với nhau.

Chiếc xe tải lượn ngoằn ngoèo giữa những gốc cây, chạy vào một khoảng rừng thưa nhỏ, đầy người. Ở đây lại thấy có một chiếc xe vận tải tấn rưỡi chất đầy những hòm đạn và một đống súng trường đang đỗ cạnh một xe bọc sắt thông tin loại nhỏ phủ kín những cành thông.

Một chuẩn úy xe tăng đang hô khẩu lệnh nhát gừng cho khoảng bốn chục chiến sĩ mang súng trường tập hợp lại thành hàng hai, rồi «đằng sau quay». Trong đám này thấp thoáng thấy những bộ mặt quen thuộc của các chiến sĩ đã cùng đi xe với Xintxốp.

Một đại úy xe tăng ngồi xệp trên mặt đất, đầu đội mũ sắt, khuỷu tay tì lên hòm điện thoại dã chiến, cứ nhắc đi nhắc lại mãi một câu vào ống nghe:

— Tôi nghe đây, tôi nghe đây, tôi nghe đây...

Một chiến sĩ xe tăng nữa cũng đội mũ sắt ngồi cạnh anh ta, còn đằng sau là Liuxin đang đứng nhấp nhổm, đổi hết chân nọ sang chân kia.

— Tôi muốn biết khi nào họ mới đưa được mạng lưới liên lạc đến?—đại úy đặt ống nghe xuống, đứng lên và hỏi.

Anh ta đã thừa trông thấy chiếc xe mới chạy vào và thấy cả Xintxốp cùng người phi công đã kịp thời nhảy xuống xe, nhưng anh vẫn hỏi câu ấy làm như chưa trông thấy ai cả, và mãi sau đó, mới nhìn chòng chọc vào những người mới tới.

— Tôi là trợ lý hậu cần của lữ đoàn trưởng xe tăng mười bảy, còn các đồng chí là ai? — anh hỏi nhát gừng, nhét tất cả vào mỗi một câu.

Mặc dầu anh tự giới thiệu là trợ lý hậu cần, nhưng trông bề ngoài, anh hoàn toàn không có vẻ gì là hậu cần cả. Anh có thân hình cao lớn và mặc bộ áo liền quần lấm láp, rách bươm, đã bị cháy ở cạnh sườn, cổ tay trái quấn băng tới tân ngón, máu thấm qua băng đã đặc quánh lại, Anh đeo một khẩu tiểu liên Đức trước ngực giống như khẩu của trung úy còn bộ mặt anh thì đã lâu không cạo, đen xạm vì mệt nhọc với cặp mắt nảy lửa một cách dữ dội.

— Tôi là... — người phi công trả lời trước, nhưng bộ dạng của anh đã cho thấy quá rõ ràng anh là ai.

— Đối với đồng chí thì rõ rồi. đồng chí thiếu tá ạ, — đại úy giơ tay ngắt lời anh ta. — Đồng chí từ chiếc máy bay ném bom bị bắn rơi nhảy xuống chứ gì?

Người phi công cau mày, gật đầu.

— Còn đồng chí này đưa giấy tờ đây! — đại úy tiến một bước về phía Xintxốp.

— Thì tôi đã nói với đồng chí rồi đấy thôi, — Liuxin đừng đằng sau bèn lên tiếng.

— Còn đồng chí thì hãy im đi! — đại úy không quay lại mà nói qua vai, ngắt lời anh ta. — Đối với đồng chí thì sẽ có câu hỏi riêng! Đưa giấy tờ đây! — anh nhắc lại với Xintxốp bằng một giọng cộc cằn hơn.

— Nhưng anh hãy đưa giấy tờ của anh cho tôi xem trước đã! — Xintxốp nổi xung vì thái độ thiếu thân thiện ra mặt của đại úy, bèn quát lên.

— Tôi ở trong khu vực đóng quân của đơn vị tôi, không phải trình giấy tờ với ai hết! — trái hẳn với Xintxốp, đại úy đáp bằng cái giọng khe khẽ không ngờ.

Xintxốp đành phải rút giấy chứng minh và giấy đi phép ra nhưng mãi bây giờ mới sực nhớ là mình chưa kịp lấy giấy tờ mới ở tòa soạn. Cảm thấy không ổn, anh quay ra phân trần vì sao lại thế này, vì sao lại thế kia, nhưng điều đó lại chí làm cho tình hình càng không ổn thêm.

— Giấy tờ không rõ ràng lắm, — đại úy trả lại giấy cho Xintxốp và lầm bầm. — Được, cứ tạm cho là tất cả đúng như đồng chí nói đi. Nhưng tại sao đồng chí lại lôi kéo những người ở tiền tuyến theo mình về hậu phương? Ai cho đồng chí cái quyền làm như vậy?

Ngay từ lúc ở đường cái người trung úy nói với anh điều tương tự như vậy, Xintxốp đã nóng lòng muốn mau chóng phân trần rằng đó chí là một sự hiểu nhẩm. Anh bắt đầu kể lại các chiến sĩ đã chạy xô tới xe ô tô như thế nào, anh đã cho họ đi theo để cứu họ như thế nào, sau đó đã thu nhận thêm một chiến sĩ nữa như thế nào.

Nhưng anh ngạc nhiên thấy đại úy không hề coi tất cả câu chuyện ấy là một sự hiểu nhầm. Trái lại, chính cái đó lại là điều chủ định của anh ta.

— Thần hồn nát thần tính, thấy đom đóm cũng tưởng là ma trơi! Một quả đại bác từ xe tăng bắn ra mà quật chết những mười người một lúc à, mà lại ở trong rừng nữa?.. Láo toét! Họ đã sợ co vòi lại, người cán bộ cấp trên đáng lẽ phải tập hợp anh em thì lại bỏ rơi mất một nửa, rồi chính mình cũng cắm đầu cắm cổ mà chạy trên đường cái. Còn đồng chí thì lại đi dỏng tai lên mà nghe họ ! Đang lúc người này hoảng sợ, kẻ kia về hậu phương tìm đơn vị, tha hồ dẫn họ về hậu phương, dẫn bao nhiêu mà chẳng được... Phải tìm đơn vị mình ở phía trước, ở nơi có địch ấy chứ!—Đại úy chửi đổng và sau khi trút bỏ được nỗi bực dọc, anh nói với giọng ôn tồn hơn, vẫy tay về phía người chuẩn úy đang luyện tập cho các chiến sĩ:—Kia kìa, đang phải làm cho họ tỉnh ra kia! Chúng tôi sẽ làm cho họ định thần lại và dẫn họ ra trận! Còn kẻ hoang mang nào cũng đem xe chở về Môghilép thì thiếu gì, ở hậu phương cũng đủ cái loại đó rồi! Ở đây chúng tôi đang cần người, lữ đoàn trưởng đã ra lệnh cho tôi, từ giờ đến chiều, phải thu nhặt xong một đội bổ sung ba trăm người gồm những kẻ đang lang thang trong rừng, cứ yên chí, tôi sẽ thu nhặt được cho mà xem! Tôi sẽ lấy cả chính trị viên phó của đồng chí, và cả đồng chí nữa, — đại úy nói tiếp với giọng khiêu khích bất ngờ.

—Đồng chí ấy bị thương ở bên sườn đấy, — người phi công hất hàm về phía Xintxốp mà nói, vẫn cau có như bất cứ lúc nào. — Đồng chí ấy phải đi bệnh viện cấp tốc.

— Bị thương hả?—đại úy hỏi lại, đôi mắt có ý nghi ngờ như muốn bắt Xintxốp cởi áo ra và chí cho xem vết thương.

«Lão ta không tin», — Xintxốp nghĩ thầm và anh cảm thấy nhục nhã đến chín người.

Nhưng lúc này chính đại úy cũng đã trông thấy vết máu thẫm hoen trên tầm áo Xintxốp. Anh quay lại Liuxin:

— Đồng chí hãy báo cáo lại cho chính trị viên của đồng chí biết tại sao đồng chí từ chối không chịu ở lại chiến đấu. Hay là đồng chí cùng bị thương nốt, nhưng đã giấu tôi chăng?

—Tôi không bị thương! —giọng Liuxin bỗng như rít lên và bộ mặt đẹp trai của anh ta đanh lại. — Mà tôi cũng chẳng từ chối gì hết! Tôi sẵn sàng làm mọi việc! Nhưng tôi có nhiệm vụ của tổng biên tập giao cho phải đi đến nơi về đến chốn, không có lệnh cấp trên trực tiếp thì tôi không thể tự ý hành động được.

— Vậy đồng chí ra lệnh cho đồng chí ấy thế nào? — đại úy hỏi Xintxốp.—Tình hình chúng tôi gay go đấy, cả lô bộ đội mà tôi chẳng có lấy một cán bộ chính trị. Mới hôm qua vừa thoát khỏi vòng vây, mà hôm nay đã bị ấn đi lấp lỗ hổng của người khác rồi. Trong khi tôi thu nhặt người ở đây thì những người cuối cùng của lữ đoàn đang bỏ mạng ở đằng kia, bên sông Bêrêdina.

— Được, tất nhiên nếu đồng chí muốn thì cứ ở lại thôi, đồng chí Liuxin ạ,—Xintxốp thản nhiên nói. — Vào địa vị tôi, tôi cũng sẽ...—Anh ngước mắt nhìn Liuxin, và khi bất gặp cái nhìn của anh ta, mới hiểu ra rằng anh ta không muốn ở lại tí nào mà chờ đợi ở anh những lời nói khác hẳn.

— Thôi, thế là xong nhé,—đại úy nói và nghiêm nghị quay lại nhìn Liuxin chòng chọc. — Đồng chí đến gặp chuẩn úy và cùng đồng chí ấy nắm quyền chỉ huy trung đội đi.

— Miễn là đồng chí phải báo cáo cho tổng biên tập biết cái kiểu tự tiện quyết định này và biết rằng cả đồng chí cũng... — Liuxin quát thẳng vào mặt Xintxốp, nhưng chưa kịp nói hết câu thì đại úy đã đưa bàn tay quân băng xoay mạnh người anh, đẩy về phía trước.

— Đồng chí ấy sẽ báo cáo, đừng lo. Cứ việc thi hành mệnh lệnh đi. Bây giờ cậu thuộc về lữ đoàn chúng tớ rồi. Mà nếu không phục tùng thì tớ sẽ cho mất mạng đấy!

Liuxin bước đi, vai so lại và, trong phút chốc, anh không còn cái tư thế của một quân nhân nở nang cân đối và hiên ngang như trước đây nữa; Xintxốp thì cảm thấy mình đuối sức không sao gượng nổi, phải ngồi phịch xuống dất.

Đại úy ngạc nhiên nhìn Xintxốp, nhưng khi sực nhớ ra chính trị viên bị thương, anh định nói một điều gì đó thì chiếc máy điện thoại đã khẽ reo lên, anh phải vớ lấy ống nghe.

— Thưa đồng chí trung tá, tôi nghe đây! Tôi đã cho một tổ đi theo đường cũ. Đã lập xong tổ thứ hai. Đi đâu ạ? Tôi sẽ đánh dấu trên bản đồ ngay bây giờ. —Anh rút ở ngực áo ra một tấm bản đồ gấp tư, đưa mắt nhìn được một điểm nào đó liền bấm mạnh móng tay xuống đánh dấu. —Đúng thế ạ, anh em đang phục kích ạ.—Xintxốp hiểu rằng anh ta đang nói đến những khẩu pháo bên cạnh đường. — Và họ đã xâu lựu đạn thành từng chùm phòng khi cần tới. Chúng tôi sẽ không đế cho chúng đi thoát đâu ạ!

Rồi đại úy ngừng lời, lắng nghe điều gì hồi lâu, vẻ mặt hớn hở.

—Thưa đồng chí trung tá, rõ ạ!—cuối cùng anh nói.— Rõ lắm rồi ạ. Và chính ở chỗ chúng tôi đây... — anh định báo cáo thêm điều gì đó, nhưng rõ ràng đã bị cắt đứt ở bên kia đầu dây. —Vâng, xin thôi ạ! —anh lúng túng nói.—Tôi cũng đã nói hết rồi.

Anh đặt ống nghe xuống hòm, đứng dậy nhìn vào mặt người phi công với vẻ mặt tựa hồ như mình có khả năng nói một điều gì vui mừng với con người có chiếc máy bay vừa bị bốc cháy và đã trông thấy anh em đồng đội hy sinh ngay trước mắt mình. Và đúng là như vậy, anh đã nói lên được điều duy nhất lúc này có thể làm cho người phi công vui lòng.

—Trung tá báo rằng hôm nay vị tất địch đã đột phá được theo con đường cái này. Bọn Đức chí mới chuyển qua sông được một số ít xe tăng. Các đồng chí đã chặn được số xe tăng còn lại ở bên kia sông Bêrêdina. Cầu đã bị phá tan ra cám, không còn thấy dấu tích gì nữa cả.

— Cầu ra cám thì chúng tôi cũng ra cám nốt, có gì đâu mà hãnh diện! — người phi công ngắt lời, nhưng qua nét mặt anh, người ta thấy dù sao anh cũng vãn lẫy làm tự hào về chuyện chiếc cầu đó.

— Chà, các đồng chí bốc cháy mới gớm chứ! Chúng tôi phải đưa nắm tay lên miệng cắn tưởng đến nát cả tay ra! — đại úy nói. Anh muốn an ủi người phi công. —Thằng Đức rơi xuống đây, tôi muốn bắt sống nó, nhưng làm sao thuyết phục anh em điểu đó, sau khi họ đã trông thấy tất cả mọi sự việc.

— Vây thằng Đức đó đâu rồi? —Xintxốp vừa hỏi vừa gượng cất mình dậy.
 
— Ở đây, đằng sau mấy cây thông ấy, nhưng tốt hơn là đừng nhìn nó làm gì, —đại ủy phẩy tay.—Trông nó y như đã bị xe tăng nghiền vậy... — Rồi nhìn Xintxốp đang tái nhơt người đi vì bị mất máu, anh nói thêm: Đồng chí đi đi, đồng chí đã bị thương thì tôi không giữ lại đâu!

— Chúng tôi hãy còn hai người bị thương nữa nằm trong xe—Xintxốp nói tựa hồ như vẫn muốn tự bào chữa thêm, — Và một người chết.—Anh định nói rõ người chết đó là một vị tướng, nhưng lại thôi vì thấy cũng chẳng để làm gì.— Ta đi thôi,—anh bảo người phi công.

— Nhưng có lẽ tôi sẽ ở lại đây, — người phi công nói chậm rãi mà cương quyết: suốt thời gian trò chuyện, anh đã suy nghĩ về vấn đề đó, cuối cùng anh đã quyết tâm và không có ý định thay đổi ý kiến nữa. — Cậu cấp cho tớ một khẩu súng trường chứ?—anh hỏi đại úy.

— Tớ không cấp đâu,—đại úy lắc đầu một cách dứt khoát.—Chim ưng yêu quý ơi, tớ không cấp đâu! Tớ biết sử dụng cậu vào việc gì được, mà cấp cho cậu cái đó thì cũng ăn thua gì kia chứ? Cậu hãy đi lên kia kìa! — Anh giơ bàn tay quấn băng xỉa lên trời. — Chúng tớ đã phải rút lui ngay từ ở Slútxk, ngày nào cũng khổ tâm thấy các cậu bay ít quá. Cậu hãy đi đi, bay đi, lạy trời, đó là tất cả những gì đòi hỏi ở cậu! Còn những việc khác thì chúng mình sẽ tự làm lấy.

Xintxốp dừng lại bên xe ô tô, chờ xem câu chuyện đó sẽ kết thúc ra sao.

Nhưng những lời nói của đại úy chẳng làm cho người phi công động lòng được bao nhiêu. Kể ra nếu có hy vọng lĩnh được chiếc máy bay mới thay thế cho chiếc đã bị hạ thì chính anh cũng chẳng muốn ở lại đây đâu, nhưng anh không có hy vọng đó và đã quyết tâm chiến đấu dưới mặt đất.

— Không cho súng trường thì tớ sẽ tự xoay lấy, —anh nói với Xmtxốp và Xintxốp hiểu rằng vỏ quít dày đã gặp phải móng tay nhọn. — Cậu cứ đi di, có điều là hãy đưa hoa tiêu của tớ vào bệnh viện cho chu đáo nhé.

Người sĩ quan xe tăng im lặng. Khi Xintxốp ngồi vào buồng lái người lính xe tăng và người lính máy bay vẫn yên lặng đứng bên nhau, một người thì cao lớn, một người thì thấp bé to ngang, cả hai đều bướng bỉnh, dữ tợn, bực bội vi những trận thất bại vừa qua và sẵn sàng xông vào những cuộc chiến đấu mới.

— Đồng chí đại úy, họ tên đồng chí là gì nhỉ? — ngồi trong buồng lái rồi, lần đầu tiên từ nãy đến giờ Xintxốp mới sực nhớ đến tòa báo liền hỏi.

— Tên tôi hả? Định đi khiếu nại hay sao đây? Chăng ăn thua gì đâu! Tất cả cái nước Nga này đang dựa vào cái tên của tôi đây nhé. Ivanốp. Cậu hãy ghi sổ đi. Hay là cứ thế cũng đủ nhớ được rồi?

Khi xe từ trong rừng chạy ra đường cái, Xintxốp còn một lẩn nữa trông thấy người chiến sĩ mà anh đã cho phép rời khỏi trạm gác; anh ta đang ngồi cạnh hai chiến sĩ khác và cũng làm một công việc như họ: xâu lựu đạn vào dây điện thoại từng chùm ba bốn quả một.

Phải đi mất hơn hai tiếng đồng hồ mới tới được Môghilép. Thoạt tiên một loạt đại bác từ phía sau vọng lại, rồi sau. bốn bề trở nên im lặng. Cách thành phố không đầy mười cây số, Xintxốp trông thấy những khẩu pháo do ngựa kéo đang tiến vào vị trí ở cả bên phải và bên trái đường, một đoàn bộ binh thì đang hành quân trên đường cái. Anh như đang đi trong một đám sương mù; anh tưởng mình buồn ngủ nhưng thực ra chốc chốc anh ngất xỉu đi rồi lại hồi tinh lại.

Hai chiếc tiêm kích đang bay tuần phòng trên bầu trời ngoại ô Môghilép. Cứ thấy cao xạ im hơi lặng tiếng cũng đủ biết những chiếc tiêm kích đó là của ta. Chăm chú nhìn, Xintxốp nhận ra đó là những chiếc «MIG». Anh đã trông thấy những chiếc máy bay kiểu mới này từ dạo mùa xuân ở Grốtnô. Người ta kháo nhau rằng về tốc độ chúng vượt xa những chiếc «Métxersmít».

«Không, tất cả chưa đến nỗi nào đâu»,—Xintxốp thầm nghĩ qua cơn mệt mỏi và dau đớn, mặc dầu chính anh cũng không hoàn toàn hiểu rõ rằng lòng tin đó đã đến với anh chủ yếu là do anh nhớ lại các sĩ quan và chiến sĩ xe tăng đã giữ xe anh lại, nhớ tới người trung úy có tác phong giống như đại úy của mình và nhớ tới người đại úy mà tác phong chắc hẳn cũng giống như trung tá của mình, hơn là do trông thấy bộ đội pháo binh chiếm lĩnh trận địa trước Môghilép hoặc cảnh tượng những chiếc «MIG» đang tuần phòng trên bầu trời thành phố.

Khi chiếc xe tải đỗ lại trước cửa bệnh viện, lần cuối cùng Xintxốp lại phải thu hết sức lực, bám chặt vào thành xe, chờ cho người ta khiêng người hoa tiêu đang mê man, người chiến sĩ đang nghiền răng rên rỉ và vị trung tướng đã chết xuống xe. Rồi anh ra lệnh cho người lái xe quay về tòa soạn và báo cáo rằng anh đã ở lại bệnh viện.

Người lái xe kéo thành xe đằng sau lên; Xintxốp nhìn vào những gói báo đầm đìa máu, chợt nhớ ra hầu như mình chưa phân phối được gì cả, rồi đứng lại một mình trên đường phố rải đá.

Anh còn tự mình bước được vào phòng tiếp nhận bệnh nhân. Anh móc giấy tờ của trung tướng ở túi áo ra, đặt lên bàn, sau đó thò tay vào túi tìm giấy chứng minh của mình rút ra đưa cho chị y tá và trong khi đợi chị cầm lấy, anh quay người sang bên một cách khác thường, rồi ngất đi, ngã gục xuống nền nhà.

Hai tuần lễ sau khi bị thương, lúc Xintxốp đã đi dạo chơi mỗi ngày được hai lần trong vườn cây của bệnh viện thì có lệnh chuyển bệnh viện về Đôrôgôbugiơ. Trong anh em thương binh lập tức có tin đồn là quân Đức đã vượt qua sông Đniép ở gần Sklốp và vòng qua phía bắc Môghilép.

Theo lời của bác sĩ đã mổ cho Xintxốp thì vết thương của anh «gặp may»: viên đạn chỉ sướt qua sườn.

Cảm thấy mình đã gần bình phục, Xintxốp liền tới gặp phó chính ủy quân y xin ra viện. Viễn cảnh của cuộc tản cư làm cho anh lo sợ. Anh không muốn rồi đây lại phải đi tìm kiếm tòa soạn của mình một lần nữa.

—Theo tôi biết, họ đã dời đi rồi, —phó chính ủy quân y viện nghi ngờ nói.

Nhưng Xintxốp thì quả quyết rằng không thể như thế được. Nếu di chuyển thì họ đã đến đón anh đi theo, vì tổng biên tập đã hứa với anh như vậy mà.

Bận bù đầu về việc di chuyển thương binh, phó chính ủy không nài ép gì; xét cho cùng, ai đã muốn ra viện thì họ cứ việc mà ra thôi !

Tới trưa, sau khi đã nhận giấy tờ và quân phục, Xintxốp bước ra khỏi cổng quân y viện.

Môghilép vắng tanh và đang ở trong tình trạng báo động: chướng ngại vật đã xuất hiện trên đường phồ, súng máy bắc trên các cửa sổ chất đầy bao tải ở mỗi góc nhà.

Một người lính gác đứng lầm lì trước cửa nhà in của thành phố, nơi Xintxốp hy vọng tỉm thấy tòa soạn. Tất cả các cửa lẫn cánh cổng sắt đi vào sân đều đóng im ỉm. Từ bên trong, không những không có tiếng máy ầm ầm vọng ra mà nói chung không có lấy một tiếng động nào : tất cả như đã chết lịm.

Một giờ sau, quân vụ trưởng thành phố Môghilép—vẫn cái ông thiếu tá mà Xintxốp đã gặp hai tuần lễ trước đây, có điều là còn phờ phạc hơn trước vì mất ngủ—xác nhận rằng tòa soạn tờ báo mặt trận đã dời đi cách đây hai ngày. Xintxốp bồi rồi nghĩ thầm : «Thậm chí không kịp báo tin cho mình nữa».

—Thế họ di chuyển đi đâu ạ?

Quân vụ trưởng nhún vai bảo rằng người ta không báo cho ông biết hành trình. Bộ tham mưu mặt trận đã dời về vùng Xmôlenxk, nên cả tòa soạn cũng đi theo nốt.

— Đồng chí ra viện sớm là dại. Lẽ ra đồng chí cứ theo quây y viện tản cư về Đôrôgôbugiơ, đến đó đồng chí sẽ đàng hoàng muốn tìm gì thì tìm.

Xintxốp cay đắng cảm thấy trước là mình lại sắp phải lang thang lần nữa.

— Này đồng chí, đại khái có những đơn vị nào đóng ở vùng Môghilép này nhỉ?

— Đồng chí hỏi làm gì thế?

Xintxốp trả lời rằng anh muốn đến một sư đoàn bộ nào gần nhất, ở lại đó thu lượm tài liệu cho tờ báo để sau này ít ra cùng đỡ phải lần mò về tòa soạn với hai bàn tay trắng.

Quân vụ trưởng bất đắc dĩ phải giở bản đồ ra, chỉ vào một khu rừng nhỏ bên kia sông Đniép, cách cầu Môghilép chừng sáu cây số. Theo lời ông thì sư đoàn bộ sư đoàn 176 đóng ở đấy.

Khi đã vượt qua cầu trên sông Đniép, và đi được ba cây số trên đường Môghiỉép — Orsa, Xintxốp nghe có tiếng đại bác nổ ở đằng sau, bên kia sông Đniép. Anh đứng lại mấy phút trên đường cái, lắng tai nghe tiếng đại bác vang rền rồi lại cất bước, tiếp tục suy nghĩ miên man về cái điều mà anh đã bắt đầu nghĩ từ khi ra khói cơ quan quân vụ thành phố Môghilép: rồi đây sẽ ra sao?

Bộ tham mưu mặt trận đã ở Minxk, rồi ở Môghilép, bây giờ lại dời về Xmôlenxk, nghĩa là lùi về gần Maxcơva thêm một trăm năm mươi cây số nữa...

Dù có cố gắng nghĩ đến điều đó một cách binh tĩnh mấy đi nữa, thì sự thực diễn ra trên bản đồ vẫn như những nhát búa bổ vào đầu anh.

Hai tuần lễ nằm viện đã dạy cho Xintxốp nhiều điều. Trong những ngày ấy biết bao nhiêu tin đồn đại đã làm cho anh từ chỗ hăng hái đi đến ỉu xìu và ngược lại ! Nếu chỉ tin vào chuyện dữ thì có thế đã phát điên lên từ lâu. Còn nếu chỉ ghi nhớ toàn những chuyện lành thì rút cục sẽ phải cấu vào tay mình mà tự nhủ: thôi đủ rồi, thế tại sao mình lại nầm quân y viện, tại sao mình lại ở Môghilép, tại sao tất cả lại như thế này mà không như thế kia?

Ban đầu, Xintxốp tưởng rằng sự thật về chiến tranh ở đâu vào quãng giữa. Nhưng về sau, anh hiểu rằng đó cũng không phải là sự thật nốt, cả chuyện lành hay chuyện dữ đều do nhiều người kế lại. Nhưng họ đáng tin hay không đáng tin không phải là ở chỗ họ kể lại những chuyện gì mà là ở chỗ họ kể lại như thế nào.

Tất cả những ai ở quân y viện đều đã đụng chạm với chiến tranh bằng cách này hay cách khác, nếu không họ đã chẳng phải vào đây rồi. Nhưng trong so này có nhiều người tới nay mới chỉ biết một điều là bọn Đức mang lại sự chết chóc, chứ chưa biết đến điều thứ hai là chính chúng cũng có thể chết nữa kia.

Đáng tin hơn hết thảy là những người biết cả điều thứ nhất lẫn điều thứ hai, những người nhờ kinh nghiệm bản thân đã quả quyết được rằng bọn Đức cùng có thể chết. Bất kể họ kể chuyện gì đi nữa, kế chuyện lành hay chuyện dữ, qua lời nói của họ, người ta vẫn thấy toát lên cái cảm tưởng ấy, và đó mới chính là sự thực về chiến tranh.

Đại úy xe tăng đã cho Xintxốp một bài học trong khu rừng gần Bôbruixk chính là một người trong số đó.

Vấn đề không phải ở lòng can đảm của người này hoặc ở sự hèn nhát của người kia. Chẳng qua là hôm ấy đại úy đã nhìn chiến tranh bằng con mắt khác với Xintxốp. Đại úy biết chắc rằng bọn Đức có thể chết và khi người ta giết chúng thì chúng dừng bước. Vì nghĩ vậy, nên anh ta đã hướng tất cả những hành động của mình theo ý nghĩ ẫy, và cố nhiên là lẽ phải ở về phía anh. Đối với những người đổ xô tới cầu cứu mình thì Xintxốp muốn đưa họ ra khỏi cảnh hiểm nghèo. Còn đại úy thì lại muốn ném họ vào cuộc chiến đấu đế cứu vớt lấy sự nghiệp.

Và tất nhiên hồi đó, sở dĩ bọn Đức không thọc được tới Môghilép chính là nhờ những đám quân tan tác của cái lữ đoàn mà đại úy công tác, cùng với tất cả những người cầm súng trong tay quây quần xung quanh lữ đoàn hôm ấy đều biết là bọn Đức có thể chết, và kẻ nào chưa biết điều đó thì trong chiến đấu cũng đã nhận ra. Trong khi giết chết bọn Đức và trong khi chính mình cũng bị chết, họ đã tranh thủ được hai mươi bốn tiếng đồng hồ: xề chiều, một sư đoàn bộ binh mới toanh đã đến triển khai phía sau lưng họ.

Tinh hình đó Xintxốp đã được đồng chí tổng biên tập kể cho nghe khi ông ta tới thăm anh vào ngày hôm sau.

Sau khi đã nghe chính miệng người lái xe báo cáo về cuộc hành trinh đi Bôbruixk, tổng biên tập đã khen ngợi Xintxốp, lo lắng cho Liuxin và chửi bới người sĩ quan xe tăng về cái tội tự tiện. Thậm chỉ cả những đường gân xanh nho nhỏ cùng nổi lên trên cặp má đầy đặn phúc hậu của ông đang rung lên vì giận dữ.

Xintxốp không đồng tình với tổng biên tập. Anh biết rằng : ngày hôm đó anh làm nhiều điều dại dột, may sao những hành động của anh không phải xuất phát từ sự hèn nhát. Thêm vào đó, cũng như bất cứ những ai nằm quân y viện thường luôn nghĩ đến vết thương của mình, nhưng anh không thể xua đuổi được ý nghĩ cay cú cho rằng người phi công có thể đã không tự sát nếu không có những chiếc áo mưa cảnh sát màu xám đáng ghét giống hệt quân phục Đức ấy. Lúc bấy giờ đã không kịp nghĩ đến cái đó, nhưng trong chiến tranh thì phải suy nghĩ. Và rõ ràng là phải suy nghĩ luôn luôn thì mới được.

Cả trong câu chuyện xảy ra với Liuxin, anh cũng không tán thành nỗi tức giận của tổng biên tập. Người chính trị viên phó đó ra đi để phân phát báo mà lại bị lôi vào chiến đấu. Nhưng biết làm thế nào được, câu chuyện có thể không đến nỗi như thế, song nó đã xảy ra như vậy rồi. Xintxốp chỉ xao xuyến mỗi khi nhớ đến bộ mặt bỗng dưng đanh lại của Liuxin. Anh ta không muốn ở lại, mà người sĩ quan xe tăng thì bảo: «Nếu không phục tùng thì tớ sẽ cho mất mạng đấy!» Vậy tất cả sự việc đó đã kết thúc ra sao?

Anh thử trình bày những ý nghĩ của mình với tổng biên tập, nhưng ông ta đã trả lời :

— Vậy đồng chí lại ra lệnh cho tôi phân phối các đồng chí xuống đơn vị ráo cả hay sao? Hôm nay thì Liuxin, ngày mai đến lượt đồng chí, ngày kia lại một đồng chí khác nữa chăng?

Ý kiến đó của tổng biên tập đại thể cũng là đúng thôi, nhưng khi Xintxốp nhớ lại khu rừng ấy, giây phút ấy và người đại úy ấy, thì ngược lại, anh thấy hình như nó lại hoàn toàn sai.

Anh và đồng chí tổng biên tập chuyện trò với nhau suốt một giờ liền, vậy mà xem chừng hai bên vẫn không hiểu được nhau. Nhưng vài tiếng đồng hổ sau đã xảy ra một sự kiện xua tan tất cả mọi ý nghĩ và tình cảm khác ra khỏi đầu óc Xintxốp một thời gian khá lâu.

Anh đã được nghe bài phát biểu của Xtalin qua máy thu thanh.

Chiếc loa phóng thanh treo ngoài hành lang, bên cạnh chiếc bàn của chị y tá trực ban. Người ta đã vặn cho nó to hết cỡ, còn các phòng thì đều mở toang cửa.

Xtalin nói chậm rãi. ồ ồ, với giọng Grudia đặc sệt. Có một khi Xtalin đang nói thì nghe có tiếng cốc va chạm và tiếng đồng chí ấy uống nước. Giọng Xtalin trầm, không to lắm, có thể tỏ ra là hoàn toàn bỉnh tĩnh nếu như không có tiếng thở nặng nề, mệt nhọc, và tiếng uống nước giữa lúc đang nói.

Nhưng mặc dầu xúc động, giọng đồng chí nói vẫn khoan thai, ồ ồ không hề hạ thấp hay cất cao, không để lộ cảm xúc của mình. Sự không ăn khớp giữa giọng nói đều đều ấy với tính chất bi thảm của tình hình mà đồng chí ấy nói đến, chính đó là sức mạnh. Điều này không làm cho người ta ngạc nhiên, vì ai nấy đều vẫn chờ đợi sức mạnh đó ở Xtalin.

Người ta yêu mến Xtalin theo nhiều cách: một cách vô điều kiện và một cách có điều kiện, vừa ngưỡng mộ lại vừa sợ; đôi khi người ta còn không yêu nữa là khác. Nhưng lòng dũng cảm và ý chí sắt đá của đồng chí ấy thì không ai nghi ngờ cả.

Và chính hai đức tính ấy hình như lúc này lại cẩn thiết hơn hết đổi với con người đứng đầu một nước đang chiến đấu.

Xtalin không gọi tinh hình là bi thảm : ngay cái từ đó người ta cũng khó mà hình dung được ở trên miệng đồng chí ; nhưng khi nghe đồng chí ấy nói đến dân quân, đến những vùng bị địch chiếm, đến chiến tranh du kích, thì những ảo tưởng đến đó coi như đã chấm dứt. Chúng ta đã rút lui ở hầu khắp mọi nơi và rút lui khá xa. Sự thực đắng cay thật đấy, nhưng cuối cùng nó đã được nói ra, và nó khiến cho người ta thấy đất dưới chân mình vững chắc hơn.

Còn khi nghe Xtalin nói đến sự khởi đầu bất lợi của cuộc chiến tranh to lớn và khủng khiếp này mà hầu như vẫn không thay đổi những từ ngữ thông thường, chẳng khác gì khi nói đến những khó khăn rất lớn cần phải mau chóng vượt qua càng sớm càng tốt, thì ở đó người ta cũng cảm thấy không phải là sự yếu đuối mà chính là sức mạnh.

Ban đêm nằm trên giường bệnh, ít ra Xintxốp cũng nghĩ như vậy, và giữa tiếng rên rỉ của người nằm giường bên cạnh đang hấp hối, anh nhẩm đi nhẩm lại tất cả những chi tiết trong bài phát biểu của Xtalin và cả lời kêu gọi thấm sâu vào lòng: «Hỡi các bạn!», lời kêu gọi mà sau đó toàn quân y viện suốt ngày đã nhắc lại.

«Thế nào, nếu bây giờ có người tự nhiên đến bảo ta rằng: hãy hy sinh đi để cho Xtalin sống, liệu ta có hiến dâng đời ta cho đồng chí ấy không? Có, ta sẽ hiến dâng, và hôm nay hơn bao giờ hết!» Những câu hỏi như vậy người ta thường đặt ra cho mình khi còn niên thiếu, nhưng đêm ấy, trên giường bệnh viện, Xintxốp đã tự hỏi mình như thế lần đầu tiên, giữa tuổi ba mươi.

«Hỡi các bạn...» — Xintxốp thì thẩm nhắc lại lời Xtalin và anh chợt hiểu rằng từ lâu anh vẫn thiếu một cái gì trong những việc to tát, lớn lao do Xtalin làm và đã khắc sâu vào ký ức anh, đó là những tiếng vừa được nói ra hôm nay: «Hỡi anh chị em! Hỡi các bạn!» — hay nói đúng hơn lả những tình cảm gói ghém trong mấy tiếng đó.

Phải chăng chỉ có tấm thảm kịch như chiến tranh mới có thế gợi lên những lời nói ấy và mối tình cảm ấy trong cuộc sống!

Một ý nghĩ xót xa và chua chát! Xintxốp hoảng sợ xua đuổi ngay nó đi như xua đuổi một ý nghĩ nhỏ nhen và hèn kém, mặc dầu nó không nhỏ nhen và chẳng hèn kém chút nào. Chẳng qua nó chỉ là một ý nghĩ khác thường mà thôi.

Sau khi nghe lời kêu gọi của Xtalin, điều chủ yếu là lòng anh hồi hộp chờ đợi những sự biến chuyển tốt đẹp. Lòng mong đợi ấy dường như đã bắt đầu trở thành sự thực ngay từ tuần lễ đầu, sớm hơn cả sự tưởng tượng của mọi người.

Các bản thông cáo hàng ngày đã bắt đầu nhắc đi nhắc lại những khu vực mà từ trước đã và đang diễn ra các trận chiến đấu ác liệt. Điều đó đã tăng thêm lòng tin tưởng, vì trong số những khu ấy có cả Bôbruixk. Và ở khu này, quả thực, bọn Đức đã giậm chân tại chỗ từ mấy ngày nay, quân y viện đã nhận được những tin đó một cách sốt dẻo.

Nhưng rồi một luồng không khí lo ngại đã thổi vào quân y viện. Lúc đầu có tin dồn rằng bọn Đức không thọc được tới Môghilép, đã từ Bôbruixk quay sang Rôgatsép và Giơlôbin và chiếm được những nơi nàỵ Rồi Xintxốp bỗng thấy tổng biên tập đột nhiên ghé thăm mình trong chốc lát: đồng chí ấy chỉ thăm sửc khỏe, bảo rằng nếu tòa soạn di chuyển thì đến đón anh. Thế rồi đồng chí ấy vội vã ra về có vẻ sợ phải giải đáp thắc mắc. Cuối cùng, vào cải hôm có lệnh di chuyển quân y viên thì ở đây người ta bắt đầu kháo nhau rằng bọn Đức đã vượt qua sông Đniép gần Sklốp.

Bây giờ thì Xintxốp đang cất bước bên lề con đường chạy dọc theo sông Đniép về hướng bắc, tiến thẳng tới cái thị trấn Sklốp đó, và đang suy nghĩ xem những tin đồn đại ban sáng sai đúng ra sao.

Nếu chẳng may những tin đồn đó là đúng thì việc tòa soạn rời khỏi Môghilép, một địa điểm đã nằm lại bên kia sông Đniép, cũng dễ hiểu thôi. Khó hiểu là việc khác kia: lẽ nào lúc ấy họ lại không tranh thủ được thêm mươi phút để giữ lời hứa và đón anh ra khỏi quân y viện hay sao?

Cả đến lúc này, sau khi tòa báo ra đi được hai hôm, thành phố Môghilép vẫn không làm cho người ta có cảm tướng rằng nó sắp sửa bị rời bỏ. Tại sao lại có sự vội vàng như vậy nhí? Nỗi bực dọc chỉ càng làm cho anh thêm quyết tâm không trớ về tòa soạn, nếu không có tài liệu tốt về tình hình chiến sự.

Vì mới bị thương, nên chẳng mấy chốc Xintxốp đã thấy thấm mệt, mà ở cây số thứ bảy, nơi đáng lẽ ra phải có sư đoàn bộ đóng, theo như lời của quân vụ trưởng, thì lại chỉ thấy những vết bánh xe, những hố hào trong lớp đất sét và những cành cây ngụy trang vứt lung tung vội vã. Nếu quả là sư đoàn bộ đã đóng ở đây thì căn cứ theo những cành lá héo đó, họ cũng đã dời đi ít ra hai mươi bốn giờ trước đây. Khi Xintxốp quay ra đường cái, có ba chiếc xe vận tải kéo pháo chống tăng chồm qua trước mặt anh, rồi đến một đoàn xe chở đạn dược và lại một xe kéo pháo nữa. Xintxốp ngập ngừng giơ tay lên nhưng không một xe nào đỗ lại.

Sau đó, một chiếc «Emka» phóng qua. Xintxốp đã tưởng là nó cũng chẳng dừng đâu, nhưng nó chạy quá đi một trăm thước thì đỗ lại. Xintxốp thở hồng hộc, chạy đến bên xe.

— Đồng chí cần gì thế, đồng chí chính trị viên? — người hỏi anh là một chính ủy tiểu đoàn thấp bé, đẫy đà, mặt đỏ gay, lông mày bạc trẳng, đeo kính hai lớp dày, ngồi cạnh người lái xe.

Xintxốp trình bày rằng anh đang đi tìm sư đoàn bộ 176. Trước khi trả lời, chính ủy tiểu đoàn yêu cầu cho xem giấy tờ, với một vẻ mặt không đáng hy vọng lắm.

Xintxốp nghĩ thầm : «Ông ta không cho đi đâu». Nhưng khi xem xong giấy ra viện, nét mặt của chính ủy tiểu đoàn dịu lại :

— Tôi cũng phải đến trăm bảy sáu đây, —ông nói và trả lại giấy chứng nhận, — nhưng ngày mai mới đi, còn bây giờ tôi phải đến ba linh một. Hiện giờ tôi chỉ có thể chở đồng chí đến đó thôi.

Điều đó hoàn toàn hợp ý Xintxốp. Anh cảm ơn và trèo lên xe. Họ lặng thinh ngồi trên xe gần một cây số, rồi chính ủy tiểu đoàn cho xe đỗ lại và chuyển xuống ngồi ghế sau.

— Ngồi thế này cho vui, — ông ta giải thích khi xe lại tiếp tục chạy. — Không thì muốn nói chuyện cứ phải luôn ngoái cổ lại, mà không chuyện trò thì tôi không chịu nổi,—ông mỉm cười dịu dàng và chìa tay cho Xintxốp.—Tôi là Smakốp.

Smakốp quả là con người hay nói. Trong lúc dổn dập đặt ra những câu hỏi, ông ngoẹo cái đầu tròn bạc phơ sang vai bên trái nom ngộ nghĩnh như con chim và chăm chú ngắm nghía Xintxốp qua cặp kính, với vẻ đầy thiện ý, như muốn nói : «Nào, nào, chú mình có gì lý thú nói nghe thử nào !» Và khi đến lượt ông nói, ông cứ luôn tay tháo cặp kính xuống lau, đưa ra ánh sáng chăm chú nhìn trước khi đeo vào, và nếu tìm thấy một tí bụi là lại lau rồi lại đưa ra ánh sáng nhìn. Không có cặp kính dày, đôi mắt ông có vẻ như đau nặng, đổ ngầu dưới hai mí sưng húp.

Xintxốp trả lời các câu hỏi một cách miễn cưỡng, không đi sâu vào những chi tiết đặc biệt: anh chỉ nói đại khái là mình đã tham gia chiến tranh sau khi nó bùng nổ được năm ngày, đã ở nhiều nơi và bị thương gần Bôbruixk trong một hoàn cánh ngẫu nhiên. Hình như Smakốp hiểu ngay là người nói chuyện với mình đang rối bời trong lòng, ông ta thôi không hói Xintxốp nữa mà bắt đầu nói về mình. Ông kể rằng ông mới được gọi vào quân đội có một tuần lễ, hôm qua đã đến mặt trận với tư cách là thuyết trình viên, của Cục chính trị Hồng quân công nông và đây là lần đầu tiên, ông xuống các đơn vị.

— Vậy đồng chí định thuyết trình những gì ở ngoài mặt trận này? — Xintxốp hỏi sau khi nghĩ bụng rằng riêng mình thì thấy việc nghe thuyết trinh bây giở đã là quá muộn mất rồi!

— Nói chung, về nghề nghiệp tôi là chuyên gia kinh tế— Smakốp nói, coi như không nhận thấy hoặc không muốn nhận thấy ý mỉa mai trong câu hỏi của Xintxốp.—Còn đề tài thì khối: «Chiến tranh và tình hình quốc tế», «Tiềm lực về kinh tế và quân sự của nước Đức», và tất nhiên là cả những đề tài chung hơn nữa.

— Nhưng đồng chí có kiến thức quân sự chứ?—Xintxốp hỏi.

— Biết trả lời đồng chí thế nào đây?—Smakốp lại lau kính và đưa ra ánh sáng chăm chú nhìn, như nhìn vào một nơi nào xa xăm, vào dĩ vãng. — Như nhiều đảng viên vào tuổi tôi, trong thời kỳ nội chiến đã có lúc tôi làm cán bộ chính trị trong quân đội. Tuy vậy, nói cho chặt chẽ ra thì đó là kinh nghiệm hơn là kiến thức.

«Vâng, kinh nghiệm,—Xintxốp chua chát nghĩ thầm.— Hiện giờ chưa thấy kinh nghiệm đó giúp được chúng ta cái gì. Bọn Đức đâu có phải là bọn bạch vệ và Hítle đâu có phải là Đênikin...» Rồi anh điên tiết lên khi nhớ lại cuốn tiểu thuyết về cuộc chiến tranh tương lai mà mình đã đọc cách đây hai năm, trong đó mô tả là ngay từ trận công kích đầu tiên của máy bay ta, tất cả nước Đức phát xít sẽ lập tức tan tành thành tro bụi. Giá mà đưa được tác giá cuốn sách đó tới đường quốc lộ Bôbruixk hai tuần trước đây nhỉ?

Tất cả những ý nghĩ đó lướt qua đầu Xintxốp cùng một lúc, nhưng anh không nói nên lời mà chỉ thở dài.

— Đồng chí thấy khổ tâm lắm phải không? — nghe tiếng thở dài, Smakốp ân cần hỏi.

— Tôi thì không sao! — Xintxốp thành thực đáp lại. —-Nhưng kể ra đôi khi thấy khổ tâm đến nỗi... — Và cảm thấy tin cậy vào con người thấp bé tóc bạc ngồi cạnh mình, anh đau khổ khoát tay.

— Không sao đâụ, — Smakốp nói và còn khẽ đụng vào ống tay áo Xintxốp, tựa hồ như để an ủi anh. Chúng ta đang dần dần ghìm giữ chúng, rồi sẽ chặn đứng chúng, đảo ngược lại tình thế; trước kia còn gay hơn nữa chứ: Iuđêních thì đóng ở Pêtrôgrát, Đênikin thì chiếrn được Oríôn rồí tiến đến Maxcơva... Rồi cũng chẳng sao, rút cục chúng ta đã đảo ngược được tình thế.

— Đênikin làm gì có không quân và xe tăng, Xintxốp thốt lên.

— Đúng hay gần đúng thì phải hơn, — vẫn không nhận thấy hoặc lảm ra vẻ không nhận thấy tâm trạng của Xintxốp, Smakốp đồng ý. —Nhưng bây giờ chúng ta cũng chưa có nhiều cái mà hiện nay ta có: chưa có các kế hoạch năm năm, chưa có bốn triệu đảng viên cộng sán...

Xintxốp bực bội nghĩ thầm: «Ông ta tuyên truyền mình làm gì thế nhỉ?» Tâm hồn anh tìm kiếm một nguồn an ủi, nhưng không đế bị cám dỗ mà nhẹ dạ cả tin vào điều có thể đem lại sự an ủi.

—Tất nhiên,—Smakốp nói sau giây lát im lặng, — trước chiến tranh, chúng ta có huênh hoang, có phóng đại một vài điều, kể cả việc chuẩn bị sẵn sàng  chiến đấu của chúng ta, chuyện ấy bây giờ đã hai năm rõ mười. Nhưng như thế không có nghĩa là chúng ta lại ngả sang một thái cực khác do ảnh hưởng của những thất bại đầu tiên mà đánh giá quá thấp những lực lượng tiềm tàng của chúng ta. Những lực lượng ấy thật lả to lớn, thậm chí chính chúng ta cùng chưa tính toán được hết huống hồ là bọn Đức. Tôi nói điều đó với lòng tin vững vàng, vì tôi nắm được vấn đề.

— Nhưng đánh giá thấp đế làm gì nhí? — Xintxốp nói.— Phải chăng có người nào trong chúng ta thích đánh giá thấp! Chẳng qua là đã nếm đủ mùi cay đắng và chẳng muốn hát cái bài: «Thưa nữ hầu tước tuyệt đẹp, mọi sự đều yên vui...» nữa.

— A, nói thẳng ra thì đó không phải là một bài hát bônsêvích đâu. Smakốp cười phá lên, — nhưng chúng ta lại là những người bônsêvích, đã đến lúc phải xin đủ nó đi thôi.

— Đồng chí từ Maxcơva đến đã lâu chưa?—nghĩ đến Masa, Xintxốp liền hỏi.

— Ba hôm rồi.

— Maxcơva đã bị ném bom chưa?

— Chưa.

— Thật ư?

— Nói chung tôi có thói quen chỉ nói toàn sự thật —Smakốp trả lời, giọng hơi khang khác, mắt nhìn thẳng vào Xintxốp qua cặp kinh.

—Thế theo ý đồng chí thì tại sao chúng không ném bom?

—Vì chúng không đủ sức đế làm tất cả mọi việc. Có bao nhiêu máy bay chúng nó đã tung hết cả ra mặt trận rồi, không đủ để bay đến Maxcơva nữa.

—Chúng nó mà cũng không đủ à?

— Không đủ, và nói chung không nên nghĩ rằng lực lượng của bọn Đức là vô tận : trong chúng ta có một số người đã nghiêng sang thải cực đó rồi đấy, thật vô tích sự! Từ đó đến chỗ hoang mang cũng không xa đâu, mà chúng ta không có lý do gì để hoang mang cả, vả lại hoang mang không phải là đặc tính của chúng ta, tuy rằng năm ngón tay cũng có ngón dài ngón ngắn.—Smakôp kết luận vẫn với cái giọng cứng rắn trong lối nói mềm mỏng của ông.

Và mặc dầu tất cả những điều Smakốp vừa nói chẳng khác nào một lời cảnh cáo gián tiếp, Xintxốp vẫn nhìn ông với vẻ biết ơn. Trong lời nói của Smakốp, anh cảm thấy có lòng tin chắc của một người nắm được tình hình thực tế.

—Thế nghĩa là ở Maxcơva yên ổn ạ?—anh cất tiếng hỏi.

— Biết nói thế nào nhỉ?—Smakôp nhún vai. Có bùn tất nhiên phải đục nước! — Ông suy nghĩ một lát rồi tổng kết ý kiến. — Nhưng nói chung là bình thường. — Rồi ông lại nghĩ ngợi, tựa hồ như suy tính một lần nữa xem mình trả lời đã hoàn toàn thành thực chưa và nhắc lại: — Phải, bình thường!

Ông vừa nói xong câu đó thì đã thấy có mấy chiếc xe tải lao ngược trớ lại với tốc độ điên cuồng. Trên chiếc xe cuối cùng, một người đầu tóc rối bù, không đội mũ, thò hẳn người ra khỏi buồng lái kêu váng lên :

—Xe tăng, xe tăng đấy!
 
Người lái xe không dừng xe, quay lại nhìn Smakốp tỏ vẻ hỏi ý kiến, trông anh ta hoảng hốt ra mặt.

—Cứ đi đi, — Smakốp bình tĩnh nói,—chúng ta chỉ còn một cây số nữa là tới sư đoàn bộ. Lại hoang báo chứ gì, chẳng có lẽ...

Xintxốp lặng thinh. Vì không muốn tỏ ra mình thận trọng hơn người, anh đã nén cái ý nghĩ hợp lý của mình lại.

— Không có lẽ, — Smakốp nhắc lại khi đã đi được nửa cây số nữa. — Người ta báo tôi rằng bộ đội ta đang cố thủ suốt dọc sông Đniép; vậy thì làm sao xe tăng Đức có thể ở phía bên này được?

Xintxốp vẫn lặng thinh. Anh nghĩ bụng : «Làm sao chúng có thể ở đây được à? Có ma nó biết được làm sao!»

— Lối rẽ vào sư đoàn bộ phải ở đâu chỗ này đây, phía bên phải,—Smakốp vừa nói vừa ghé chiếc cặp có tấm bán đồ bọc nhựa trong lên sát đôi mắt cận thị. Với lòng tin không gì lay chuyển nổi của một người lần đầu tiên ra mặt trận, ông cho rằng tất cả đều ở đúng cái chỗ đã được đánh dấu trên bản đổ. — Bây giờ chúng ta dừng lại xem, chắc là có dấu hiệu chỉ đường.

Nhưng ông chưa kịp ra lệnh đỗ lại thì người lái xe đã tự ý hãm phanh. Ở phía xa xa, ngay trên đường, đạn đại bác bắt đầu nổ tới tâp. Con đường trước đây hầu như vắng tanh nay bỗng đầy ứ xe cộ : chiếc thì phóng ngược trở lại, chiếc từ đằng sau chạy tới thì vội vã quay đầu. Không đợi lệnh, người lái chiếc «Emka» cũng bắt đầu quay xe và nghe tiếng nổ của một quả đại bác vừa bắn tới, anh bỗng bỏ xe, đâm bổ xuống rãnh.

Xintxốp đẩy tung cửa xe ra định nhảy xuống lôi người lái xe lại, nhưng Smakốp đã xử trí đơn giản hơn.

— Cứ ngồi xuống, — ông bình tĩnh nắm vai giữ Xintxốp lại, rồi mau lẹ lên ngồi cầm lái, quay chiếc «Emka» đưa nó vào lề đường. Ông làm việc đó thật kịp thời : chỉ chậm vài giây là họ đã bị những chiếc xe vận tải đang phóng bạt mạng nghiền nát.

— Bây giờ thì ta xuống xe thôi. — Smakõp đi đến bên rãnh gọi đích danh người lái xe đang nằm bẹp ở đó: —Đồng chí Xôlôđilốp!

Người lái xe đứng dậy chớp chớp cặp mắt sợ hãi.

— Lên ngồi cầm lái đi, — Smakôp ra lệnh.

Người lái xe lùi lũi trở lại xe, còn Smakốp thì chưa chịu trèo lên chỗ ngồi mà cứ quanh quẩn mãi bên chiếc xe một cách khá lạ kỳ, mắt nhìn về phía trước, nơi đạn đại bác vẫn nổ.

Xintxốp cảm thấy nỗi bồn chồn lo lắng mả mình đã quen thuộc.

— Đồng chí chính ủy tiểu đoàn ạ, —anh vừa nói vừa cố gạt bỏ cái ỷ định không muốn là người đầu tiên nêu ra sự cần thiết phải quay trở lại, — ta hãy quay lại vài ba cây số. Tôi thấy ở đây có những khẩu pháo chống tăng đặt hai bên đường. Chúng ta sẽ tìm một cán bộ chỉ huy để hỏi xem có thể đi tới «Ba linh một» được không.

Trong lúc nói như vậy anh sợ rằng Smakốp, bề ngoài tuy dịu dàng, nhưng là một người bướng bỉnh, sẽ không tán thành và sẽ cứ dấn tới một nơi hoàn toàn chưa nắm được tình hình. Nhưng sau khi nghe Xintxốp nói và nhìn vào đám khói bốc trên đường phía trước mặt, Smakốp liền lên xe.

— Đồng chí thấy đấy, đến một khẩu súng lục cũng không có, người ta không buồn phát cho tôi lấy một khẩu, — ông ta nói hình như để bào chữa cho việc mình đã tán thành quay trở lại.

Quên rằng bản thân mình ngày đầu tiên không có vũ khí đã bực dọc như thế nào, Xintxốp nghĩ thầm : «Gớm, khẩu súng lục của ông sẽ giúp ông khối ra đấy!»

—Như vậy là đồng chí đã bỏ rơi cấp chỉ huy mà chạy tháo thân, — Smakốp vừa nói vừa tì khuỷu tay vào lưng ghế trước, ghé nhìn vào mặt người lái xe.

— Vâng, tôi có lỗi thì đồng chí cứ việc xử tội, — người lái xe không quay lại, trả lời với một giọng trầm trầm.

— Xử tội đồng chí làm gì, miễn sao đồng chí thấy đáng hổ thẹn, thế là được rồi. Đồng chí là đoàn viên đấy chứ?

—Vâng, đoàn viên — người lái xe nói, vẫn với cái giọng trầm trầm ấy.

—Thế thì lại càng đáng hổ thẹn hơn,.— Smakốp nói.— Tôi có đứa con trai là đoàn viên. Nếu nó cũng hành động như đồng chí mà tôi biết được thì tôi xấu hổ quá chừng đấy.

—Thế anh ấy ở đâu ạ? — người lái xe khẽ hỏi và Xintxốp hiểu rằng đối với anh ta tất cả những lời nói trước dỏ của Smakốp sẽ chỉ là những tiếng trống rỗng nếu ông ta trả lời rằng con trai mình đang ở một nơi nào ở hậu phương.

— Con trai tôi trong không quân, xạ thủ trên máy bay. Nó đã hy sinh cách đây một tuần lễ. Mà sao kia chứ?

— Không sao cả ạ, — người lái xe nói hết sức khẽ.

— Đỗ lại! — Xintxốp vẫn theo dõi con đường, kêu lên.

Họ dừng xe cạnh một khẩu pháo chống tăng đặt trong rãnh đằng xa trông giống như một bụi cây từ trong rừng bò lan ra mặt đường. Một đại tá đầu trần, tóc bạc cắt ngắn ngồi bên cạnh khẩu pháo, đang rót trà trong phích ra uống.

— Cho xe lượn vào quá hai trăm thước nữa, ông không chào mà bảo vậy, khi Smakốp và Xintxốp đã xuống xe, rồi ta sẽ nói chuyện sau !

Smakốp ra lệnh cho người lái xe đánh xe về phía trước và hất đầu về hướng bắc nói với đại tá rằng ở cách đây chừng bốn cây số, bọn Đức đang bắn phá dọc đường cái.

— Có thể lắm,—đại tá vừa nói vừa đứng lên, vặn nắp phích lại.

Nghe xong câu trả lời bình tĩnh và vẻ giễu cợt ấy (như Xintxốp cảm thấy), Smakốp hỏi đồng chí đại tá có biết bất kỳ một sư đoàn nào ở đâu đây không.

— Bất kỳ một sư đoàn nào à?—đại tá hỏi lại, vẫn vói giọng giễu cợt như cũ. Ông đội mũ lưỡi trai, cài cái bao phích bằng vải bạt lại, rồi đeo phích lên vai. — Nếu sư đoàn nào cũng được thì hãy đến sư đoàn tôi đi.

— Vậy sư đoàn đồng chí là sư đoàn nào? — Smakốp hỏi.

— Vậy các đồng chí là ai?

Smakốp đưa giấy chứng minh ra. Đại tá liếc nhìn qua và báo rằng ông là chí huy pháo binh sư đoàn 176 đến đây kiếm tra trận địa chống tăng, bây giờ trở về sư đoàn bộ.

— Vậy làm sao đến được «Ba linh một» ạ? — Smakốp hỏi ngay.

Đại tá nhún vai, bảo rằng sư đoàn bộ 301 ở cách đây tám cây số về phía bắc, nhưng một khi bọn Đức đang nã đại bác dọc theo đường cái thì từ giờ cho đến lúc nắm được tình hình, có lẽ không dại gì mà đến đó. Và trong tiếng «có lẽ» ấy lại thoáng hiện cái giọng điềm tĩnh mà giễu cợt.

— Thế mà người ta bảo tôi là sư đoàn bộ 301 ở gần hơn, chỉ cách đây bốn cây số thôi, —vốn có tính tỉ mỉ, Smakôp nói vậy.

Đại tá lại nhún vai:

— Bảo bao giờ và ở đâu?

— Ở Cục chính trị quân đoàn, mới hôm qua.

— Đừng quá tin vào điều người ta đã nói với đồng chí hôm qua, đồng chí chính ủy tiểu đoàn ạ, kẻo lại do thiếu tinh toán nhân tố thời gian mà đồng chí sẽ sống những ngáy còn lại của mình trong cảnh tù binh đấy. Bạc đầu như tôi với đồng chí mà rơi vào tù thì thật hết sức ngớ ngẩn. Đồng chí cũng là thuyết trình viên à?—đại tá hơi quay mình sang phía Xintxốp hỏi.

— Không, tôi ở tòa báo mặt trận.

—À...—đại tá nói mà không lộ vẻ gì cả và bước tới xe với đôi chân sếu dài nghêu đi ủng da bốtcan có cựa.

Xintxốp, Smakốp và đại úy tiểu đoàn trưởng pháo binh, tùy tùng của đại tá, lẽo đẽo theo sau ông.

— Đồng chí bảo giám mã của tôi dắt ngựa về sư đoàn bộ, — đại tá vừa ngồi lên ghế đằng trước xe vừa bảo đại úy.

—Tình hình ở sư đoàn các đồng chí thế nào?—Smakốp hỏi khi xe đã chạy.

—Tình hình à? — đại tá quay lại, hơi nhướng lông mày lên với vẻ giễu cợt.—Tình hình thì nói chung chỉ có trời phán đoán theo quan điểm pháo binh ếch ngồi đáy giếng của tôi như thế này: pháo thì đã có rồi, đạn dược thì rút cục hôm qua cũng đã nhận được, thế nghĩa là chúng tôi sẽ đánh. Hôm qua, chúng tôi đã tiêu diệt một đại đội Đức, bắn chìm sáu chiếc phà cầu phao lúc chúng định vượt sông, nhưng dĩ nhiên đó vẫn chưa phải là một trận chiến đấu đâu.

— Khi ra khỏi Môghilép, — Xintxốp nói, tôi đã nghe thấy một trận đấu pháo ở góc phía nam thành phố.

—Thế đấy — đại tá nói. —Thế nghĩa là Xerpilin đã choảng nhau rồi đây. Hôm qua đài quan sát thấy địch đã tập trung xe tăng. Nhưng bây giờ tôi không sao nói chính xác được vì tôi ở đây mới từ sáng. Nhưng nói chung là chúng tôi đều chuẩn bị bước vào chiến đấu cả rồi, chẳng chui rúc vào đâu được nữa.

Xintxốp cảm thấy thích thái độ bình tĩnh nhà nghề đượm vẻ diễu cợt của con người ấy, con người mà cho tới hôm qua vẫn chưa nhận được đạn dược mà chắc chắn là bối rối, nhưng bây giờ thì đã yên trí và nói về những trận chiến đấu sắp tới như ông chủ nhà đứng trước bàn ăn đã được bày biện và chuẩn bị đâu vào đấy cả.

Té ra sư đoàn bộ không xa như quân vụ trưởng Môghilép đã chỉ cho anh trên bản đồ, mà ở gần hơn tới một cây số, trong một khu rừng thông thưa thớt. Ngay giữa rừng, một đại tá phục phịch, nhễ nhại mồ hôi vì nóng nực, mặc chiếc áo quân phục mùa hè có đính hai huân chương, khuy cởi phanh bộ ngực lông lá, đang ngồi trên chiếc ghế xếp, trước cái bàn xếp nhỏ, dưới gốc một cây thông to. Đó chính là sư đoàn trưởng.

Sau khi biết là Xintxốp công tác ở tòa báo mặt trận, không hiểu sao đại tá lại thở dài sườn sượt, bảo rằng các phóng viên không thuộc phạm vi của ông, Xintxốp cứ việc ở đây chờ sư đoàn phó chính trị về hoặc đi đến phòng chính trị mà hỏi.

— Còn tôi thì không dính dáng gì đến chuyện đó cả, tôi đã thừa biết rồi! — đại tá giận dữ quát ầm lên. — Phải, phải, thừa biết rồi! — Và trên bộ mặt phì nộn của ông hiện lên vẻ dữ tợn tựa hồ như Xintxốp có lỗi gì đối với ông vậy.

Xintxốp đành lảng ra và xem đồng hồ. Mới sáu giờ mấy phút, anh quyết định chờ cho đến khi sư đoàn phó chính trị về.

— Tôi đến phòng chính trị đây, — Smakốp đến gần anh nói,—còn đồng chí thì sao?

— Tôi sẽ chờ ở đây ạ.—Xintxốp trả lời và bắt tay Smakốp, đinh ninh rằng chẳng bao giờ mình còn gặp lại con người này nữa.

— Có lẽ đồng chí muốn ăn tạm một chút gì đấy nhí?—ông đại tá pháo binh tóc bạc vừa đi cùng xe cất tiếng hỏi Xintxốp khi đi qua bên anh. — Đại đội pháo của tôi ở phía sau rừng này, anh em pháo binh sẽ cho đồng chí ăn, cứ nói là có lệnh của tôi.

— Cám ơn đồng chí,—Xintxốp lấy tay vỗ vào túi dết.— Tôi có đủ thứ trong này rồi ạ.

Quả vậy, trong túi dết của anh có một hộp thịt và một khoanh bánh mi lớn do bệnh viện phát cho.

— Sao, đồng chí đã hỏi ông nhà tôi và ông ta đã xua đồng chí đi chứ gì?—đại tá nhướng đôi mày lên ra ý giễu cợt, hất hàm về phía sư đoàn trưởng đang gắt om sòm sau chiếc bàn xếp.

— Đại khái thế.

— Đừng giận nhé, phải đặt mình vào địa vị ông ta mới được. Hồi chiến dịch Phần Lan có một tay phóng viên cũng đến đơn vị chúng tôi, nói với ông ta điều gì chối tai đấy. mà ông ta lại chúa hay phạt, bèn cho ngay anh chàng mười ngày giam. Nhưng chẳng may mãi sau mới biết tay này là một nhà văn, lại là một nhà văn có tiếng tăm nữa kia. Anh ta cũng cố trinh bày với ông nhà tôi khi ông tống giam anh ta, nhưng ông nhà tôi chẳng chịu nghe, ông ấy có đọc văn thơ chữ nghĩa gì đâu. Vậy tôi khuyên đồng chí hãy chờ sư đoàn phó chính trị về. Mà tôi còn khuyên đồng chí là nên...

Nhưng Xintxốp đã không được biết ông thủ trưởng pháo binh hay giễu cợt có định khuyên nhủ mình những gì nữa: thoạt tiên một quả đại bác hạng nặng nổ oàng trong rừng, sau đó là cả một loạt đạn nữa, thế là cả Xintxốp lẫn thủ trưởng pháo binh cùng sư đoàn trưởng, tất cả đều bò xuống những giao thông hào đào trong lớp cát vàng giữa những cây thông. Bọn Đức không nã vào sư đoàn bộ mà nã ngay vào đại đội pháo đặt ở sau rừng, nơi mà đại tá định mời Xintxốp đến ăn lót dạ. Xintxốp biết được điều đó nhờ cuộc đối thoại giữa người cán bộ pháo binh hay giễu cợt ấy và sư đoàn trưởng to béo đã bò xuống cùng một giao thông hào khác, cách họ chừng hai chục thước.

— Đồng chí đã tìm được chỗ đặt pháo tốt nhỉ ! — sau tiếng nổ, ông đại tá to béo ló ra khỏi giao thông hào, quát lên.

—Xin báo cáo! —thủ trưởng pháo binh cũng ló ra khỏi giao thông hào và đặt tay lên vành mũ, lớn tiếng đáp lại.-— Khi đồng chí dời chí huy sở lại đây tôi đã báo cáo trước với đồng chí rồi đấy ạ!..

Một quá đại bác nữa nổ và cả hai vị đại tá đều lại phải thụt xuống giao thông hào.

—Có gì mà phải báo cáo báo chồn nữa chứ! —sư đoàn trưởng lại thò đầu ra khói giao thông hào, đỏ mặt tía tai quát.— Khi tôi đã chuyển chỉ huy sở đến thì lẽ ra đồng chí phải dời chỗ ngay mà không cần báo cáo...

— Báo cáo, — thủ trưởng pháo binh lại đặt tay lên vanh mũ gào to, —là tôi đã báo cáo với đồng chí rồi, và chính đồng chí đã ra lệnh không phải dời chỗ, bởi vì...

Lại có tiếng đạn rú, tiếng nổ, cả hai người lại thụt xuống giao thông hào rổi lại đứng phắt lên.

— Tôi có hỏi thế nào và tại sao đâu, —sư đoàn trưởng quát, —mà tôi chỉ ra lệnh cho đồng chí thôi!..

Lần sau, khi thụt xuống giao thông hào bên cạnh đại tá pháo binh, Xintxốp đã mỉm cười, mặc dầu thấy tình hình nghiêm trọng. Người sĩ quan pháo binh đã nhận thay nụ cười của anh và nháy mắt với vẻ tinh nghịch.

Trận pháo kích chấm dứt cũng đột ngột như lúc nỏ bắt đầu. Trong khắp cả khu rừng chỉ vài người bị thương nhẹ.

— Tôi ra lệnh dời pháo đi ngay lập tức!—ông sư đoàn trưởng to béo vừa quát vừa ì ạch bò ra khói giao thông hào và phủi cát trên hai đầu gối béo nung núc.

— Rõ, xin dời pháo!

Nhưng, sư đoàn trưởng không để mắt nhìn đại tá pháo binh nừa mà quát một người khác đem xe tới : ông sẽ đi tới chỗ Xerpilin!

— Xerpilin, Xerpilin ! — một phút sau ông thét vào máy nói. — Daitrikốp đây! Xerpilin, ở chỗ cậu thế nào? Tớ sẽ đến chỗ cậu ngay đậy, đừng có cuống nhé! Hình như người ta báo cho ông biết một tin vui gì đó qua máy nói. — Mẹ kiếp, cứ nện cho chúng nó như tớ với cậu đã nện cho bọn bạch vệ ấy, Xerpilin ạ!.. Tớ sẽ đến ngay chỗ cậu bây giờ! — Đại tá vui vẻ thét vang cả khu rừng.

Sư đoàn trưởng vừa đi khỏi thì đại bác cỡ nhỏ bắt đầu bẳn và người ta báo cáo qua điện thoại rằng xe tăng Đức đã tiến ra đường cái, cách sư đoàn bộ có ba cây số.

Đại tá pháo binh bèn trèo lên chiếc xe tải để đi đến chỗ những khẩu pháo của mình ở ngoài đường cái. Xintxốp đã lao theo ông ta, nhưng đến giây phút cuối cùng, anh do dự và ở lại. Tuy đối với bản thân anh cũng vẫn làm ra vẻ muốn đi mà đi không kịp, nhưng trong thâm tâm anh biết là mình đã hoảng. Một phút sau, khi đã lấy lại được bình tĩnh và thực sự quyết tâm đi, thì lúc này đã không có ai để đi cùng. Anh lại gần chiếc bàn con có người sĩ quan trực chiến ngồi và tựa lưng vào một cây thông lớn.

Tin tửc nhận được qua máy nói mỗi lúc một đáng lo ngại hơn : xe tăng còn cách xa hai cây số, một cây số rưỡi, rồi một cây số....

Người sĩ quan trực chiến và một thiếu tá nào đó liền ra lệnh tháo lựu đạn và chuẩn bị chai xăng.

Khi những chai xăng chuẩn bị đã xong thì mới phát hiện ra là hầu như không ai có diêm cả. Mọi người quên bẵng những chiếc xe tăng trong mấy phút, quay ra lục túi lìm diêm để chia cho nhau. Có tiếng động cơ gầm rú từ ngoài đường vang lại, rồi có tiếng pháo bắn ảc liệt, sau đó tất cả bỗng im bạt.

Người sĩ quan trực chiến lau mồ hôi trán, đặt ống nghe xuống bàn, làm cho nó va vào bàn kêu lộc cộc rõ to trong bầu không khí yên lặng, rồi bảo rằng tất cả đều ổn : số xe tăng địch đánh thọc vào đã bị pháo binh ta tiêu diệt. Vậy mà chỉ năm phút sau, người ta đã thấy một chiếc xe vận tải nhỏ lượn ngoằn ngoèo giữa những gốc cây, chạy vào khu rừng, và một người, cái người mà Xintxốp ít hy vọng gặp ở đây hơn cả, từ trong buồng lái nhảy phắt ra. Đó là Miska Vanhxtanh, phóng viên nhiếp ảnh nổi tiếng của Maxcơva, một bạn học của Xintxốp từ hồi ở học viện báo chí. Bây giờ tuy anh ta đã mặc quân phục, nhưng con người thì vẫn y hệt hồi trước chiến tranh: to béo, vui nhộn, ồn ào, đeo hai máy «Lâyca» trước ngực.

— Chào Miska!—Xintxốp mừng rờ nói và đưa cả hai tay lắc lắc bàn tay nặng như quá tạ của người bạn cũ mà trước kia cũng như bây giờ không ai gọi bằng cái tên nào khác là Miska.

— Chào cậu! Chào cậu, — Miska vừa tủm tỉm cười đáp lại, vừa đưa bàn tay kia lên quệt mổ hôi túa ra trên bộ mặt tròn như cái chảo của anh. —Cậu nhót đến đây bao giờ thế?

«Nhót» là chữ ưa dùng của anh.

— Còn cậu thì từ đâu nhót tới đây?—Xintxốp vừa hỏi vừa nhìn nét mặt Miska rồi bất giác cũng bật cười.

— Này, cậu hiểu không, mình đang phóng xe trên đường thì trông thấy những xe tăng Đức bị choảng, mình liền nhót tới và nháy luôn. Ba xe tăng bị giã như giã cua, chỉ tội một nỗi là cái nọ ở cách xa cái kia. Nhưng không sao, nếu đem ghép lại, xén phong cảnh đi thì toàn cảnh sẽ... tuyệt vời ! — và Miska giơ ngón tay cái lên.

— Nhưng cậu đến đây làm gì?

— Thì người ta bảo rằng ở đây có sư đoàn bộ mà lại, mình định ghé vào hỏi xem có thể nhót đi đâu nữa không.

— Vừa nhận được báo cáo là bên kia sông Đniép, gần Môghilép đã có hai chục xe tăng dịch bị diệt, người sĩ quan trực chiến nói.

— Đấy mới là một «toàn cảnh»! Chúng mình lên xe mà nhót chứ?—Miska quay lại phía Xintxốp hỏi.

— Cũng được thôi...

— Không có người dẫn đường thì không tìm ra chỉ huy sở của Xerpilin đâu,—người sĩ quan trực chiến lại xen vào câu chuyện.

— Tôi tìm được tuốt, — Miska nói. —Chỉ có cái là chụp bây giờ thì hơi tối mất rồi.—Anh nhìn lên bầu trời đã bắt đầu ngả màu xám, bực mình nhăn mũi lại và cuối cùng, biết rằng không cãi lại được với ông trời, đành lòng phải cho chiếc xe của mình đi lấy xăng vậy.—Này, anh ngồi xệp xuống đất cạnh Xintxốp. — Cậu có gì chén không? Từ sáng đến giờ mình chưa ăn gì cả, lời nói danh dự của thiếu niên tiền phong đấy nhé!

Xintxốp lặng thinh mở túi dết lầy bánh mì và hộp thức ãn ra. Anh biết rằng trong lúc Miska đang đói bụng thì có hỏi han gì cũng vô ích. Miska rút dao, rạch một đường vòng quanh nắp hộp, dùng dao xiên những miếng thịt hộp, kèm thêm những miếng bánh to tướng, và bắt đầu nhai ngấu nghiến. Mãi khi thanh toán xong ba phần tư hộp, anh mới quay sang phía Xintxốp, miệng nhồm nhoàm hỏi:

—Thế cậu ăn rồi chứ?

— Chưa.

— Đấy, — Miska có vẻ tiếc rẻ, đẩy hộp thức ăn với chỗ bánh còn lại cho Xintxốp. — Mình bao giờ cũng thế, quên khuấy cả bạn bè, quả là không tiện thật.

Xintxốp đỡ lấy con dao cùng chỗ đồ hộp còn lại từ tay Miska, mỉm cười.

— Này, ở Maxcơva ra sao?—anh hỏi khi Miska nhai nốt miếng thịt hộp cuối cùng mà chàng ta sau khi đã trao hộp thức ăn cho Xintxốp rồi vẫn không nín nổi, lấy dao xiên thêm miếng nữa. —Cậu sẽ bảo là mình nói dối, nhưng nào mình có trông thấy Maxcơva đâu. Hai lần mình nhót từ mặt trận về được có mấy tiếng đồng hồ, chỉ để nộp ảnh rồi quay trở lại. À, cậu biết không,—-anh sực nhớ ra, giọng vui vẻ, — Côvrighin ở tờ «Ngôì sao» đã hy sinh tại Minxk rồi, cậu ạ. Thằng ấy tốt lắm, tội nghiệp cho nó!

Quả tình anh ta thương hại Côvrighin thật, nhưng vì hôm nay đã thu được những chiếc xe tăng vào ống kính, anh khoái chí đến nỗi chuyện gì anh cũng nói bằng cái giọng vui mừng như thế cả. Cũng vẫn với cái giọng ấy, anh bắt đầu kể lại những chuyến đi của mình ra mặt trận.

Xintxốp ngắt lời anh và hỏi là sau tất cả những chuyền đi đỏ, anh thấy tình hình chung ra sao.

Nhưng tình hình chung thì Miska chẳng nhìn thấy ra sao cá, điểu anh đã trông thấy tận mắt là chúng ta, theo lối nói của anh, đang bị bọn phát xít dồn ép tợn và điều mà anh không nghi ngờ chút nào là dù sao chúng ta cũng sẽ đánh bại được bọn chúng.

Anh ta không muốn nói những chuyện nghiêm trang, và anh ta vui mừng ra mặt khi trông thấy chiếc xe của mình đi lấy xăng đã về.

— Kiếm được cái gì chén không?—anh hỏi người lái xe. Người lái xe lôi trong xe ra một ổ bánh mì gối. Miska bẻ ngav lấy một nửa và lại bắt đầu ăn. Còn Xintxốp thì đến trình diện với sư đoàn phó chính trị vừa từ hỏa tuyến vể.

Sư đoàn phó chính trị là một người Ukren đẫy đà, mũi dài, có bộ ria mép rậm lòng thòng làm cho ông giống một người chí huy quân sự hon là một cán bộ chính trị. Ông cau có, nhưng nhẫn nại nghe Xintxốp nói xong và báo rằng không rõ hôm nay Cục chính trị mặt trận ở đâu : mặt trận đã di chuyển nhưng bộ tham mưu tập đoàn quân thì còn đang ở Tsauxư và ở đó chắc chắn Xintxốp sẽ được biết cục chính trị mặt trận ở đâu.

Xintxốp trinh bày với ông rằng trước khi về tập đoàn quân, anh muốn ngày mai cùng với phóng viên nhiếp ảnh sang bên kia sông Đniép, đến thăm trung đoàn hôm nay đã diệt được nhiều xe tăng Đức.

Đối với đề nghị ấy sư đoàn phó chính trị vẫn tỏ một thái độ nhẫn nại, cau có và báo rằng chỉnh ông vừa từ bên đó về, nhưng muốn sang bên đó thì tốt nhất là đi ban dêm, ban ngày có thể không qua được nữa, mà nếu đi ban dêm cũng phải mang theo người dẫn đường.

— Đồng chí trung tá ạ, không sao đâu. Chúng tôi đã là lính chiến đấu già đời rồi, chúng tôi khắc đi tới nơi thôi,—vừa nhai nốt miếng bánh, Miska vừa sỗ sàng nói và ngất ngưởng đi đến bên sư đoàn phó chính trị.

— Già hay trẻ tôi chẳng biết, nhưng không có người dẫn đường thì các đồng chí không được đi! — ông ta ngắt lời.— Đồng chí cán sự phòng chính trị ăn xong ngay bây giờ và sẽ đi với các đồng chí. Các đồng chí chỉ chụp ảnh thôi hay là còn viết nữa?

—Cả chụp cả viết, — Miska nói.

—Nếu viết thì chớ có để lộ sự bố trí của các đơn vị đấy,— vẫn với cái giọng cau có ấy sư đoàn phó chính trị nói với Xintxốp mà không để ý gì tới Miska. —Thế mà bọn Đức cũng biết khối ra rồi đây, cứ như là chúng nhìn qua tủ kính ấy, mẹ chúng nỏ !.. — bỗng ông bật chửi rủa lên ; tuy ông ở trung đoàn về sau một trận chiến đấu thắng lợi, nhưng rõ ràng đã có điểu gì luôn luôn chì chiết ông.

— Báo cáo trung tá, đội trưởng du kích đã tới,—một chính trị viên trẻ tuổi đến gần sư đoàn phó chính trị báo cáo.

— Được. Còn đồng chí thì đi ăn ngay rồi quay trớ lại chỗ Xerpilin với các đồng chí này bằng xe của họ, —sư đoàn phó chính trị hất đầu chỉ Xintxốp và Miska rồi quay về phía một anh chàng đẹp trai tóc vàng hoe, mặc một chiếc áo bludông da, đeo khẩu súng lục Môde và những quả lựu đạn ở thắt lưng. Anh ta vừa xuống ngựa, ông cùng với anh ta đi sâu vào rừng.

Một giờ sau, chiếc xe tải nhỏ nhẹ nhàng đè lên nhưng tấm ván kêu cọt kẹt, vượt qua cầu sông Đniép tiến vào Môghilép. Đối diện với bệnh viện, nơi mà sáng nay Xintxốp còn nằm, một chuỗi cáng dài dằng dặc chở thương binh nặng rập rình trên những cánh tay, lặng lẽ nối đuôi nhau, đi tới những chiếc xe vận tải đang đỗ bên vỉa hè. Ở ngã tư tiếp liền đó, các pháo thú đắp lên mình những tấm áo mưa vải bạt đang ngủ gà ngủ gạt bên cạnh những khẩu cao xạ.

Không hiểu sao trong thành phố mọi việc đều diễn ra hết sức im lặng: người ta lặng lẽ kiểm tra giấy tờ, lặng lẽ chỉ đường; tất cả mọi việc đều có vẻ trật tự làm cho Xintxốp vui mừng. Trong lúc họ vượt qua cầu và đi trong thành phố, đã có tới ba đội tuần tra ban đêm lần lượt giữ họ lại để xét hỏi.

Cuối cùng, khi đã ra đến tận ngoại ô Môghílép, anh chính trị viên mới cho đỗ xe trước căn nhà nhỏ một làng.

— Bây giờ để tôi hỏi xem Xerpilin đã dời địa điểm chưa,— anh chính trị viên nói rồi cho người gác xem giấy và biến vào trong cổng căn nhà.

Người ta nghe thấy có tiếng nói ở đằng sau những ô cửa sổ che rèm kín mít. Một phút sau, anh chính trị viên quay ra.

— Ban tác chiến sư đoàn đang ở đây và hiện thời sư đoàn trưởng cũng đang có mặt, — anh khẽ nói với Xintxốp, và Xintxốp nhớ ngay đến ông đại tá to béo đã thét vào máy nói : «Tớ sẽ tới, tớ sẽ tới chỗ cậu, Xerpilin ạ!»

— Thế Xerpilin ở đâu? — Xintxốp hỏi, vì hôm nay anh đã nghe nhiều người nhắc đến cái tên Xerpilin đến nỗi anh tưởng như mình gần như đã quen biết con người ấy.

— Vẫn chỗ cũ, — anh chính trị viên nói.

Họ cho xe chạy qua những căn nhà cuối cùng của khu ngoại ô, rẽ sang con đường lát đá, chui qua cái cầu xe lửa và lại chạm trán với một đội tuần tra từ trong bụi cây xông ra. Lẩn này họ gồm những bốn người.

—Trật tự thật! — Miska nói.

— Nơi nào có bộ đội là nơi đó có trật tự, — anh chính trị viên đáp lời.

Anh em tuần tra kiểm tra giấy tờ rồi ra lệnh đánh xe ôtô vào bụi. Họ để hai người ở lại canh xe, còn hai người khác thì báo ràng «sẽ dẫn các đồng chí chí huy đến tận nơi». Một người đi trước dẫn đường, người thứ hai thì đi đằng sau, tay làm lăm chĩa khẩu súng trường. Xintxốp hiểu rằng họ không chỉ dẫn đường mà còn áp giải mình để đề phòng bất trắc. Vấp dúi dụi vi trời tối, họ bước xuống một giao thông hào, đi khá lâu trong đó rồi rẽ sang một công sự đồ sộ và cuối cùng đụng phải một cửa hầm kiên cố. Người tuần tra thứ nhất biến vào hầm và một phút sau quay ra với một người rất cao, cao đến nỗi trong bỏng tối tiếng nói của ỏng hình như từ đâu phía trên vọng xuống.

— Các đồng chí là ai?— ông ta hỏi.

Miska nhanh nhảu trả lời rằng mình là phóng viên.

— Phóng viên gì? — người cao to đỏ ngạc nhiên nói.-— Phóng viên gì mà lại đến đây lúc mười hai giờ đêm? Ai mà lại đến tìm tôi vào lúc mười hai giờ đêm thế này?

Qua những tiếng «đến tìm tôi», Xintxốp hiểu rằng đó chính là Xerpilìn.

—Tôi sẽ cho cả ba đồng chí nằm bẹp xuống đất ngay bây giờ và các đồng chí sẽ nằm tới sáng, cho đến lúc chúng tôi xác minh được các đồng chí là ai. Ai phái các đồng chí tới đây?

Xintxốp nói rằng sư đoàn phó chính trị đã phái mình tới.

— Thế mà tôi sẽ bắt các đồng chí nằm bẹp xuống đất đến mai đấy, — người tiếp chuyện họ khăng khăng nhắc lại,—và sáng mai tôi sẽ báo cáo với đồng chí ấy rằng tôi yêu cầu đêm hôm chớ có phái đến khu vực bố trí của trung đoàn tôi những người mà tôi không biết là ai.

Anh chính trị viên không ngờ tới nông nỗi ấy, lúc đầu còn rụt rè, cuối cùng phải lên tiếng:

— Báo cáo lữ đoàn trưởng, tôi là Mirônốp ở phòng chính trị sư đoàn đây ạ. Đồng chí có biết tôi đấy ạ...

— Ừ, đồng chí thì tôi biết, — lữ đoàn trưởng nói.—Chính vì thế nên tôi chưa bắt tất cả các đồng chí nằm bẹp xuống đất tới sáng. Đấy, các đồng chí phóng viên, các đồng chí cứ thử tự suy xét xem, — ông nói tiếp với một giọng khác hẳn mà đằng sau đó phảng phất một nụ cười không thể thấy được trong bóng tối, — tình hình ra sao thì các đồng chí rõ cả rồi đấy, buộc lòng phải nghiêm khắc thôi. Xung quanh ai cũng cứ lải nhải: «Bọn biệt kích ! Bọn biệt kích !» Và tôi thì mụốn rằng cả đến lời đồn đại về bọn biệt kích cũng không thể có trong khu vực bố trí của trung đoàn tôi. Tôi không công nhận chúng đâu. Nếu canh gác tốt thì làm gì có bọn biệt kích nào được. Vào hầm đi, trong đó có đèn, người ta sẽ kiểm tra giấy tờ của các đồng chí rồi tôi sẵn sàng phục vụ các đồng chí. Còn đồng chí Mirônốp, đồng chí ở lại đây nhé!

Xintxốp và Miska bước vào hầm và một phút sau đã trở ra. Đổi giận làm lành, lữ đoàn trưởng siết tay họ trong bóng tối và dùng lòng bàn tay để che điếu thuốc, ông bắt đầu kế lại trận chiến đấu mới chấm dứt ba giờ trước đây, trong đó ông đã cùng với trung đoàn mình tiêu diệt ba mươi chín xe tăng Đức. Còn đầy cảm tưởng về trận chiến đấu ấy và mỗi lúc một hoạt bát hơn, ông kể lại với cái giọng kim cao lanh lảnh đã được kích động, trẻ trung đến nỗi cứ theo giọng nói thì Xintxốp không thể nào cho là con người cao lớn đó đã quá ba mươi tuổi được. Xintxốp nghe và thắc mắc không hiểu tại sao con người có giọng nói trẻ trung này lại giữ cái quân hàm lữ đoàn trưởng cũ rích đã bị bãi bỏ từ lâu và tại sao trong lúc giữ quân hàm ấy ông lại chỉ huy vỏn vẹn có một trung đoàn.

— Người ta cứ lải nhải «Xe tăng, xe tăng! », — Xerpilin nói. — thế mà chúng tôi đã diệt và sẽ diệt chúng đấy! Tại sao vậv? Sáng mai khi mặt trời mọc, các đồng chí sẽ thấy: ở trung đoàn tôi đã đào được hai chục cây số toàn là công sự và giao thông hào. Đúng thế, không phải nói láo đâu! Ngày mai, các đồng chí sẽ được chứng kiến: nếu chúng nó tái diễn thì chúng tôi cũng sẽ tái diễn cho mà xem ! Đấy, một chiếc nằm ở kia kìa! — và ông trỏ một đống đen lù lù cách đó không xa lắm. — Nó không chạy nổi được một trăm thước nữa để đến chỉ huy sở của tôi, và cứ thế nó dừng lại, ngoan ngoãn đứng ở đó, tại nơi đã quy định cho nó. Thế thì tại sao vậy? Vì người lính trong công sự đã hết cảm thấy mình là con thỏ và không cụp tai lại nữa.

Vừa liên tục rít thuốc lá hết điếu nọ đến điếu kia, ông vừa kể cho Xintxốp và Miska nghe thêm suốt một tiếng đồng hồ rằng phải chật vật lấm mới giữ vững được tinh thần chiến đấu trong trung đoàn, trong khi mà ròng rã mười ngày trời, ngày nào cũng có hàng trăm và thậm chí hàng ngàn người thoát khói vòng vây từ phía tây kéo mãi qua con đường mà trung đoàn đang chặn giữ.

— Trong đám người bị bao vây ấy khối kẻ hoang mang! — Miska nói một cách khinh thường.

Cái giọng tự phụ của con người chưa được nếm mùi gian khổ thoáng lộ ra trong lời nói của anh đã chạm lòng lữ đoàn trưởng.

— Phải, bọn hoang mang không phải là ít, — ông ta tán thành. — Nhưng đồng chí muốn gì ở người ta chứ? Ngay trong chiến đấu họ cũng đã khiếp sợ rồi, nhưng nếu không chiến đấu lại khiếp sợ gấp đôi kia! Vì đâu mà họ sợ? Người lính đang đi trên đường ngay ở hậu phương mình, thế mà lại có xe tăng lao đến ; anh ta nhảy sang con đường khác thì lại vẫn có xe tăng xông tới. Anh nằm xuống đất thì cũng lại bị từ trên trời bắn xuống! Những kẻ mà đồng chí cho là hoang mang là như thế đấy! Nhưng phải xem xét tình hình đó một cách tỉnh táo mới được: chín phần mười trong bọn họ không phải là những kẻ hoang mang suốt đời. Cứ để cho họ xả hơi chút đã, chỉnh đốn lại tác phong di, rồi đưa họ vào những diều kiện chiến đấu binh thường, họ sẽ làm tròn được nhiệm vụ của họ. Nhưng nếu cứ nhìn họ trong dạng mắt trợn trừng, môi run bần bật thì tất nhiên chẳng thấy vui vẻ gì, ta sẽ chỉ nhìn rồi tự nhủ : mong sao họ xéo hết khỏi vị trí của mình đi cho rảnh. Không đâu, họ vẫn đi qua, đi mãi. Tất nhiên họ kéo qua như thế là tốt đấy, vì rồi đây họ sẽ chiến đấu đấy, nhưng tình hình của chúng tôi đâm ra gay go! Không sao, dù thế nào chúng tôi cũng không để cho anh em mình ở đây mất tinh thần, — cuối cùng Xerpilin kết luận.—Trận chiến đấu hôm nay đã chứng minh điều đó. Tôi chẳng giấu giếm gì là tôi hài lòng về trận chiến đấu này. Từ sáng sớm, tôi đã hồi hộp như cô dâu về nhà chồng: hai mươi năm trời không đánh nhau, trận đầu tiên đâu có phải chuyện đùa! Nhưng bây giờ thì không sao nữa rồi, tôi tin vào trung đoàn mình và thấy hả dạ rồi. Hả dạ lắm! —ông nhắc lại với giọng có phẩn nào như thách thức. —Thôi được rồi, ba hoa xích tốc thế là đủ. Trong hầm ngột ngạt lắm, lại chật chội nữa. Các đồng chí có mang theo áo capốt đấy chứ?

— Có ạ!

— Thế thì nằm ngủ ở trên này đi. Nếu nghe tiếng súng máy thì cứ ngủ, đừng đế ý làm gì: chúng nó quẫy roi đấy. Nhưng nếu pháo binh bắt đầu giã thì xin mời các vị cứ việc xuống hầm cho ! Xin lỗi các đồng chí, tôi đi kiểm tra các trạm gác đây. — Trong bóng tối, ông đặt tay lên vành mũ rồi đi dọc theo chiến hào, có mấy người nữa lặng lẽ theo sau.

— Ở chỗ tay này đừng hòng được chén gì đâu nhé! — Miska nói ra ý nửa khen nửa chê, khi anh ta đã cùng với Xintxốp cuộn tròn trong những tấm capốt, nằm lăn ra trên cỏ.

Xintxốp lặng ngắm hồi lâu bâu trời mây đen kéo kín, không còn lấy một ngôi sao. Anh ngủ thiếp đi và tưởng chừng chỉ vài phút sau đã có tiếng súng mảy quạt dữ dội. Qua cơn mơ màng, anh nghe thấy tiếng súng khi thì lặng di, khi lại rộ lên, khi thì vang lên ở chỗ cũ, khi thì lại ở chỗ khác hẳn.

— Miska này, —Xintxốp tỉnh dậy vì cảm thấy tiếng súng đã bao vây khắp ngả, anh thúc vào sườn ông bạn Miska đang ngáy khò khò.

— Gì thế? —Miska hỏi giọng ngái ngủ.

—Này, lạ thật, sao mới đầu tiếng sủng ở phía trước, đằng chân, mà bây giờ lại ở đâu phía sau, đằng đầu mình...

—Thế thì cậu cử việc quay đầu lại, — Miska đùa một cách ý nhị qua giấc ngủ và lại bắt đầu ngáy.

Khi Xintxốp tỉnh giấc thì đã thấy bầu trời trên đầu mình xanh ngắt, mặt trời rực sáng, và chỉ có tiếng đại bác ầm ì từ rất xa vẳng lại là còn nhắc nhở tới chiến tranh mà thôi. Xintxốp nằm rốn thêm mấy phút, hết nheo mắt lại mở mắt ra, rồi mới nhảy phắt dậy được. Miska ngồi trên đám cỏ bên cạnh, đang lắp phim vào máy «Lâyka».

— Cậu xem kìa, trời đẹp quá!—Xintxốp hớn hở nói.

Lữ đoàn trưởng khom lưng thật thấp từ trong cửa hẩm chui ra. Trong ánh sáng ban ngày, té ra ông ta hoàn toàn không phải là một người trẻ trung như đêm qua Xintxốp tưởng. Trông bề ngoài, ông trạc độ năm mươi tuổi, nếu không phải là hơn. Ông từ trong hầm ra mà không đội mũ. Những mớ tóc vàng hoa râm rẽ lệch chí che lấp được một nửa chỗ đầu hói. Ông ta có khuôn mặt xấu xí, dài như mặt ngựa, chằng chịt những nếp nhăn sâu hoắm và hai hàm răng màu thép trong mồm.

— Các đồng chí nghỉ ngơi ra sao?—Xerpilin vừa vuốt lại mái tốc vốn đã phẳng phiu vừa hỏi. Ông nhoẻn cái miệng thép ra cười cởi mở và khuôn mật xấu xí của ông lập tức trở nên hiền lành và trẻ trung với nụ cười đó.

— Cảm ơn đồng chí, tốt lắm, — Xintxốp đáp.

— Chúng tôi muốn mau chóng chụp được ảnh xe tăng,— Miska sốt ruột nói,—ở tòa soạn đang cần ảnh xe tăng như cẩn bánh mi !

— Đại úy tiểu đoàn trưởng Plốtnhikốp sẽ ra đây ngay bây giờ, các đồng chí sẽ đi cùng anh ta về tiểu đoàn: hôm qua, anh ấy diệt được nhiều xe tăng nhất đấy. Các đồng chí có hỏi gì tôi không? Không thì tôi sẽ bận việc đấy.

— Báo cáo lữ đoàn trưởng,— Miska nhanh nhẩu hói,— đồng chí cho biết tại sao ban đêm, khi đi xe qua cầu, chúng tôi không trông thấy một khẩu cao xạ nào ở dó?

— Thế chúng tôi cần cái cầu này để làm gì nhỉ?—Xerpilin hỏi với một giọng mà Xintxốp nhớ suốt dời.

— Sao lại để làm gì ạ? — Miska nhún vai. — Nhờ sau này sẽ phải trở lại bên kia thì sao? —Và anh trỏ tay về phía sông Đniép.

— Sẽ không phải trở lại đâu, — Xerpilin nói. — Người lính đào công sự không phải để rời bỏ nó ngay trước yêu cầu đầu tiên của quân thù. Câu chuyện quen thuộc rồi, nhưng người ta vẫn cứ hay quên: đào, đào mãi và sau dó... — Ông phẩy tay. — Còn chúng tôi thì đã đào là sẽ không bỏ. Người khác làm thế nào thì kệ họ!

Ông nói câu cuối cùng với giọng cay đắng; câu nói này không dúng, bán thân ông cũng không nghĩ như thế, nhưng lại nói ra điều dó, vi những tình cảm mà ông không lấy làm hổ thẹn. Xerpilin biết cái điều mà cả Xintxốp lẫn Miska đểu chưa biết. Ông biết rằng ở bên trái và bên phải Môghilép quân Đức đều đã vượt qua sông Đniép và nếu trong những giờ sắp tới mà không có lệnh rút lui thì ông ta với trung đoàn của mình sẽ không sao thoát khỏi số phận phải chiến đấu trong vòng vây. Nhưng lúc này, không những ông không chờ đợi mà còn không mong có lệnh rút lui nữa là khác. Lòng ông tràn ngập niềm tự hào của một người lính không muốn tin rằng bên cạnh mình có người nào đang chiến đấu tồi, đang rút lui hoặc bỏ chạy. Chính trong ý nghĩ đó mà ông đã phát biểu rằng ông không dính dáng đến người khác. Ông đã hết lòng hết dạ xây công sự mười ngày và mười đêm, hôm qua trung đoàn của ông đã chiến đấu giỏi và cả từ nay về sau cũng nhất định sẽ chiến đấu giỏi. Ông tin vào điều đó và cho rằng những người khác cũng phải làm đúng như thế thì mới chiến thắng được.

— Báo cáo lữ đoàn trưởng, đồng chí nghĩ thế nào,— Xintxốp hỏi, — hôm nay sẽ ra sao: sẽ có đánh nhau hay sẽ yên tĩnh? —nỗi xúc động kín đáo của Xerpilin đã truyền sang anh và một sự phỏng đoán lờ mờ đang lởn vởn trong tâm trí anh.

—Tôi nghĩ rằng sẽ yên tĩnh đấy, — Xerpilin suy nghĩ chốc lát rồi đáp,—e rằng hôm nay chúng sẽ chọc thử vào nơi nào núng hơn. Tôi đã và vẫn đánh giá khá cao chiến thuật của bọn Đức, chúng nó là những nhà chiến thuật không tồi đâu,— ông nói thêm với một giọng hơi thách thức một cách khó hiểu đối với Xintxốp, rồi cười gằn về một điều gì đó mà ông sực nhớ tới nhưng không nói ra. — Đại úy Plốtnhikốp, đồng chí lại không cạo râu rồi, — ông có nhận xét như vậy đối với một đại úy vừa bước tới và bắt tay anh ta.

Người đại úy này có đôi mắt mệt mỏi, đỏ ngầu, còn nét mặt thì lộ vẻ sẵn sàng hoàn thành bất cứ việc gì nếu được lệnh, cũng như sẵn sàng ngủ ngay nếu được phép.

— Xin lỗi lữ đoàn trưởng. Mười ngày đêm đào bới dưới đất, sau đó choảng nhau, đến đêm thì lại sửa sang công sự.

— Tôi biết cả, — Xerpilin nói,—nhưng gì thì gì vẫn nên cạo râu. Đồng chí phóng viên sẽ chụp ảnh đồng chí, một tiểu đoàn trưởng cừ khôi nhất, thế mà đồng chí lại không cạo râu. Hãy dẫn các đồng chí phóng viên này đi theo, đảm bảo cho các đồng chí ấy chụp được ảnh xe tăng rồi đến tối đưa họ về đây. — Xerpilin khẽ hất đầu rồi đi vào hầm.

Đại úy Plốtnhikốp dõi nhìn theo ông ta, đưa tay quệt bộ râu xổm xoàm và nói cộc lốc:

— Đi thôi!

Anh tiến lên trước, Xintxốp và Miska theo sau.

Quá thực người tiểu đoàn trưóng nủy có cái vỏ tựa hồ như mười ngày đêm liền không chui ra khói công sự: mũ kêpi đã nhầu nát. chắc là anh đội cả mũ mà ngủ, ủng không lau chùi, trên bộ quân phục còn những vết đất sét chỉ được phủi qua loa.

Nếu Xerpilin có nói rằng trung đoàn mình đã bám giữ được tốt thì cũng không phải là điều phỏng đại, Dọc đường đi đến tiểu đoàn, đâu đâu cũng thấy công sự cố thú và các công sự này đều được nối liền với nhau bằng các giao thông hào chính và phụ khiến cho ngay cả hỏa lực mạnh của pháo binh cùng khó lòng phá được hệ thống chỉ huy trong trung đoàn. Các chỉ huy sở đều có hầm kiên cố, có mái lót mấy tầng ván rẩm, có súng máy đặt trên những ụ đất tròn.

— Đào y hệt bọn Nhật, — Miska nói có vẻ tán thưởng.

— Cái gì cơ?—Plốtnhikốp ngoái đầu hỏi lại.

— Giống hệt như bọn Nhật ở Khankhingôn vậy, Miska nhắc lại, —nếu không móc được từng thằng trong lỗ ra thì đừng hòng xơ múi gì.

— Anh đã từng ở Khankhingôn đấy à? — Plốtnhikốp hỏi.

— Phải!

— Còn chúng tôi thì hôm qua mới chiến đấu ngày đầu tiên, — Plốtnhikốp nói và tiếp tục di.

Tiền duyên trận địa tiểu đoàn lượn quanh một khoảng rừng sổi non; tiếp đó là cánh đồng lúa mạch rổi đến khu rừng thông rậm — bọn Đức đang chiếm giữ ở đấy. Con đường sắt chạy từ trong rừng ra, và hầu như ngay sát cạnh nó là đường ô tô. Cả đường sắt lẫn đường ô tô đều chạy ngang qua trận địa tiểu đoàn, rồi đi sâu vào hậu tuyến của trung đoàn. Trên cánh đồng lúa mạch, phía trước các công sự, người ta thấy có những hố chiến dấu của tuyến cảnh giới có giao thông hào chạy tới. Những chiếc xe tăng Đức bị hạ trong trận đánh hôm qua đang nằm trong vạt lúa mạch, đằng trước những hố chiến đấu ấy.

— Thế còn ở đâu, ở đâu có xe tăng nữa? — Miska thèm khát hỏi Plốtnhikốp.—Người ta báo tôi rằng có mười bốn chiếc xe tăng bị diệt trước trận địa của các anh. Tôi đã trông thấy chín, thế còn năm chiếc nữa đâu?

— Còn năm chiếc nữa cũng nằm bên kia tuyến cảnh giới, nhưng ở trong thung lũng, đứng đây không thấy được.

— Được, rồi tôi sẽ nhót tới mấy chiếc đó, — Miska nói, còn bây giờ ta hẵng đến chỗ những chiếc trong ruộng lúa mạch đã.

— Thế đứng đây không chụp được những chiếc đó sao?—Plốtnhikốp hỏi.

— Có việc gì đâu nhí? Bây giờ đang tạm lắng tiếng súng cơ mà?

— Tạm lắng à?—Plốtnhikốp hỏi lại có vẻ nghi hoặc rồi gọi một đại đội trưởng lại, đó là một anh chàng trung úy tuổi trạc hai mươi, tóc màu vàng hoe. — Khôrưsép, đồng chí đi với đống chí này — Plốtnhikốp hất đầu chỉ Miska, — đồng chí ấy muốn chụp ảnh xe tăng. Đồng chí lấy khoảng năm người trong đội cánh giới, bảo họ bò tới chỗ xe tăng, nằm đó đề phòng bất trắc rồi hẵng dẫn phóng viên tới.

Anh ta nói những điều đó một cách uể oải, mệt mói. Anh muốn nhanh chóng tống khứ cái ông phóng viên ồn ào này đi để chớp mắt một lát.

— Còn đồng chí thì đến chỗ tôi mà chờ chứ? — anh ta quay sang hỏi Xintxốp.

— Không, tôi cũng đi,—Xintxốp đáp. Anh muốn được tận tay sờ mó những chiếc xe tăng Đức bị diệt.

— Được, tùy đồng chí thôi, — Plốtnhikốp đồng ý, cũng vẫn với cái giọng uế oái ấy. — Còn tôi sẽ ở lại đây, ngủ một lát.—Anh tỏ thái độ của một con người vừa rất gan dạ nhưng lại vừa rất mệt mói nên hết sức thản nhiên đối với những điều mà người ta có thế suy nghĩ về mình.

Té ra những chiếc xe tăng nằm cách xa hơn là người ta tưởng. Phải bò khá lâu mới tới nơi. Nhưng trong ruộng lúa mạch, không có các tay súng máy của quân Đức, mà từ trong rừng cũng không thấy chúng bắn ra.

Thoạt tiên Miska nằm chụp và ngồi xổm mà chụp, về sau đâm bạo, anh đứng thẳng cả người dậy. Anh muốn chụp tuốt cả chín chiếc. Nhưng không thể nào thu tất cả chín chiếc vào ống kính: chỉ được bảy, còn hai chiếc nằm quá xa. Nét mặt Miska lộ vẻ rất muốn tìm cách gì đó để kéo hai chiếc đó lại gần những chiếc kia, một ý muốn không sao thực hiện được.

Trong lúc Miska chụp ảnh thì Xintxốp lượn vòng quanh mấy chiếc xe tăng. Chúng nằm chết dí trong đám lúa mạch, trông không có vẻ to lớn và dễ sợ như trước đây người ta vẫn tưởng. Trông chúng nhem nhuốc, với những ụ súng tròn mà thấp. giống như những cái nắp đậy biđông nước khổng lồ. Có mấy tên Đức chết nằm gần xe tăng, Xác chết bốc lên một mùi lờm lợm.

Sau khi làm xong công việc, Miska xin lấy người dẫn đường và sang đại đội bên cạnh để chụp ảnh những xe tăng còn lại, còn Xintxốp thì cùng với trung úy Khôrưxép quay lại đài quan sát của đại đội. Căn hầm kiên cố nhỏ bé này đào sâu vào nền đường sắt, cảch chòi canh đường khỏng xa.

— Cánh mình lại ngồi bên chòi canh đi, —Khôrưsép chuyẻn sang xưng hô «cậu tớ» với Xintxốp, —ở đó tớ có một ít lương khỏ và nước uống. Ông già gác đường vẫn ở lại đó cho đến hây giờ đấy,

— Sao thế? Xintốp hỏi.

— Nào ai biết được, lão cứ ở, cóc sợ! Lính của tớ đã phải đến làm làm lao công cho lão, đào cho lão một hố cá nhân, còn cái chòi canh thì suốt cả trận đánh chẳng bị một viên đạn đại bác nào, y như là được trừ ra ấy.

Khi họ đến chỗ chòi canh thì ông lão gác đường đang ngồi trên nền đường, cạnh cái hố và xắn quần lên tận đầu gối, sưởi nắng cho đôi chân già gày gỏ, gân xanh nổi hằn lên chằng chịt. Đôi ủng để ở bên cạnh lăo và bộ xà cạp cũng đang được phơi nắng. Ông lão ngồi lim dim hai mắt và khẽ động đậy những ngón chân không xỏ giầy. Ngoài chiếc áo sơ mi chui cổ xẻ lệch bằng sa tanh đen, ông lão lại đánh một bộ quân phục Đức màu lục thẫm.

— Hôm qua, anh em tặng lão bộ quân phục tước của tên trung úy Đức, Khôrưsép mỉm cười, ngồi xuống nền đường bên cạnh ông già, — thế là ông già diện vào ngay, chỉ tháo lon đi thôi.

Nghe lời Khỏrưsép nói, ông ta quay nửa người lại, hé mở một con mắt với vẻ ngái ngú, đưa ngón tay sở vào ống tay áo quân phục, rồi nói ra ý tán thành:

— Thứ dạ này được, tốt đấy.

— Thế không nóng hả cụ?

— Nóng thì có gãy xương mất đâu.

— Sao cụ không chạy về Môghilep? – Xintxốp hỏi.

— Còn thiếu cái gì ở đó mà lão không thấy nữa chứ?—ông già uể oải đáp.—Chính các anh cũng bảo là không rời khỏi nơi này kia mà?—ông ta quay sang hỏi Khôrưsép.

— Chúng cháu không đi đâu.

— Thế thì lão cũng ở đây với các anh, lão đang làm công tác mà lại.

— Chúng con nuôi bố, — Khôrưsép nói.

— Cũng là việc không tồi lắm, — ông già lại uể oải hé một mắt ra, đáp lại. — Bọn trẻ tốt lắm, chỉ tội một nỗi là hôm qua tụi Đức đã hạ các anh nhiều... quá đỗi!

— Hôm qua thương vong nhiều à? — Xintxốp hỏi.

Khôrưsép nheo mắt lại vì chói nắng, kéo mũ calô xuống tận mắt và nói rằng đại đội đã bị tổn thất khá đậm: cả chết và bị thương tới ba mươi người.

— Chúng mình cũng tháo úng ra đi, — anh ta nói. — Cứ đi, đi mãi, bỏng cả chân.

Anh lôi đôi ủng ra, đặt xà cạp lên tà vẹt, rồi cũng ngọ nguậy các ngón chân đã tê dại một cách khoan khoái.

— Đôi ủng bằng vải bạt từ hồi ở nhà trường, chưa có đôi khác. Anh em tháo đôi ủng của một thằng Đức, thằng sĩ quan, cho tôi nhưng không vừa, mu bàn chân bị bóp chặt quá, cổ giầy lại cứng. Chúng nó lót cái gì ở trong ấy thì phải.

— Như thời Nga hoàng đó thôi, — ông già gác đường nói. — Loại ủng của sĩ quan thường có tẩm hồ.

Xintxốp cũng cởi giầy. Khôrưsép đi chân đất vào trong chòi của người gác rồi quay ra, mang theo một cà mèn nước, bánh mì và ba con cá bơn khô.

— Đừng dẫm lên đường ray, nóng đấy! — ông già nói và liếc mắt nhìn mấy con cá. — Ăn vào rồi chỉ tổ uống nước đẫy!

Tuy vậy, khi Khôrưsép không trả lời mà chìa cho ông lão một con cá thì ông cũng chẳng bàn cãi gì, cầm lấy cá và bắt đầu róc vẩy.

Trong lúc ba người ngồi bên nhau ăn uống, Xintxốp thỉnh thoảng lại liếc nhìn Khôrưsẻp. Anh lấy làm lạ rằng cái anh chàng trẻ măng, lém lính và đám đang này vừa mới choảng nhau lần đầu tiên với quân Đức ngày hôm qua, thế mà bây giờ đã nói tới chuyện đó như là một việc gì quen thuộc, một việc mà anh ta chăng lấy gì làm sợ hãi ngay cả trong tương lai.

Họ ngồi chơi thêm nửa giờ nữa, sau đó thấy có ba người quân báo tiến đến chỗ họ, mỗi người dắt hai chiếc xe đạp Đức. Những chiếc xe đạp này là do bọn quân báo Đức đã quẳng lại trên đường cái từ sáng sớm. Bọn này từ trong rừng phóng ra. Bị bắn rát, hai tên Đức chết, những đứa còn lại chuồn vào rừng. Khôrưsép hạ lệnh thu nhặt lầy mấy chiếc xe đạp, nên anh em quân báo mới mang xe đến đây.

— Để lại dại đội ba chiếc, còn ba chiếc nộp lên tiểu đoàn,— Khôrưsép ra lệnh.

Một cậu quân báo nhăn trán lại.

— Tôi đã báo nộp thì cứ nộp đi. — Khôrưsép nhắc lại,— nẽu không thì Plốtnhikốp lấy ráo cả sáu chiếc đấy.

Anh em quân báo vừa đi khỏi thì một chiếc «Métxersmít» đã lượn tròn trên đồng lúa mạch, khi thì lao vút lên trời, khi thì cứ bổ nhào mãi quanh một chỗ.

— Nó bắn bạn anh đấy, — Khôrưsép thản nhiên nói.— Xe tăng nằm đúng chỗ đó.

Chiếc «Métxersmít» quay tròn trên cánh đồng một lúc rồi bay đi. Xintxốp đã đâm lo, nhưng cái thân hình béo ị của anh chàng Miska đã hiện ra đằng chân trời. Anh ta tiến lại, nhổ phẹt xuống nền đường, trông thấy con cá bơn đang ăn dở trong tay Xintxốp liền nói : «Cho tớ», rồi ngoạm lấy ngoạm để. Khôrưsép bèn vào chòi canh đem ra mấy con cá nữa.

— Máy bay nó bắn cậu đấy à?—Xintxốp hỏi.

— Bắn tớ đấy, — Miska cười phá lên. — Tớ liền nằm sấp xuống ngay rồi chui béng vào gầm xe tăng ! Còn nó thì như con muỗi cứ vo ve xung quanh mà chẳng làm quái gì được cá.

— Chụp hết rồi chứ?—Xintxốp hỏi.

— Hết rồi. Có thể đi được rồi đấy.

Miska ăn hết con cá của Xintxốp, sau đó lại còn ăn thêm hai con nữa cũng nhanh như vậy, rồi uồng một cà mèn nước. Xintxốp xỏ giầy, từ biệt ông lão gác đường rồi cá ba người— anh, Miska cùng Khôrưsép—quay trở về tiểu đoàn của Plốtnhikốp.

Plốtnhikốp đang ngồi trong hầm, bên cạnh máy điện thoại và cứ đều giọng trả lời :

— Rõ, tôi hiểu rồi... Rõ, tôi hiểu rồi. Tôi sẽ làm.—Anh đặt ống nghe xuống bàn và đứng dậy.

— Thế nào, chợp mắt được một lúc rồi chứ?—Xintxốp hỏi.

— Có chợp mắt được chút ít. Công việc thế này làm sao ngủ đẫy giấc được?

— Bây giờ tôi chụp ảnh anh đấy, — Miska nói.

Họ đi ra ngoài trời và Miska đưa mắt nhìn Plốtnhikốp với vẻ phê phán vì thấy: bộ mặt anh ta không cạo thì chớ chiếc mù kêpi còn nhầu nát, bộ quân phục đã cháo lòng, khẩu «para-benlum» của Đức lại đeo trễ quá rốn.

— Không được rồi, — Miska thở dài.

Anh thích chụp những bức ảnh trang trọng mà Plốtnhikốp lại không phù hợp với ý thích của anh.

— Thiết chặt thắt lưng vào, — Miska bắt đầu ra lệnh.— Mà tại sao không có quai đeo nhỉ? Đồng chí có quai đeo không?

— Có, ở trong hầm ầy.

— Vào lấy quai đeo đi, để cho nó chỉnh tề một chút.

Plốtnhikốp miễn cưỡng quay vào hầm, mang quai đeo ra, vắt qua vai rồi móc vào thắt lưng.

— Cài móc ở cổ áo vào ! — Miska đòi hỏi ráo riết.

Plốtnhikốp sờ tìm cái móc rồi bực bội nói :

— Rơi mất rồi!

Miska thở dài.

— Thế có mũ sắt không?

— Không có mũ sắt.

— Không có là thế nào nhỉ?

— Khôrưsép, đồng chí bảo cậu chiến sĩ nào cho mình mượn cái mũ sắt,—Plốtnhikốp nói. Anh đã quá ngán và không che giấu điều đó. Khôrưsép đem mũ sắt tới, Plốtnhikốp cất mũ kêpi và đội mũ sắt thay vào.

— Đồng chí có tiểu liên không?

— Có tiểu liên. Khôrưsép, đồng chí lấy khẩu tiểu liên của tôi trong hầm ra đây.

Khôrưsép đem tiểu liên ra. Plốtnhikốp khoác súng vào cổ, Miska sửa lại cách đeo súng, ngắm nghía lần cuối cùng rổi mới chụp cho Plốtnhikốp. Thật ra thì cả chiếc mũ sắt, cả khẩu tiểu liên, và nói chung tất cả những sự thay đổi bề ngoài của Plốlnhikốp do Miska nằng nặc yêu câu đều chẳng thích hợp mấy tí với Plốtnhikốp.

Sau đó chỉ trong nháy mắt, Miska chụp được ảnh cho Khôrưsẻp. Anh chàng này không được mời mọc, tự mình nhanh nhẹn tiếp nhận khẩu tiểu liên và chiếc mũ sắt trong tay đại úy, đội và khoác vào người, vươn thẳng toàn thân, mắt không chớp, đứng nghiêm trước chiếc máy ánh.

— Tôi sẽ phái một trung sĩ tới đưa các anh về đến trung đoàn. — Plốtnhikốp nói. — Lữ đoàn trưởng gọi điện thoại ra lệnh nội trong đêm nay phải đào xong chiến hào dưới gầm những chiếc xe tăng Đức và đặt ổ phục kích. Tôi phải đi thi hành đây. Công việc phải làm xong tôi nay. — Anh ta mệt mói vươn vai, quay lưng lại rồi đi thẳng.

— Thế nào, Plốtnhikốp có cho các đồng chí ăn gì không, hay là không nghĩ tới?—Xerpilin hỏi khi Xintxốp và Miska đã đứng trước mặt ông.

— Đại thể thì cũng có cho ăn đây... — Miska mở đầu một cách mập mờ, nhưng Xerpilin lại coi câu trả lời đó là đã đầy đủ rồi và không để cho nói thêm gì nữa, hỏi luôn:

— Nghĩa là công việc đã xong xuôi, có thể lên đường được rồi chứ?

— Vâng. Ngày mai phải kịp về Maxcơva nộp tài liệu cho số báo mới, nhưng tôi còn muốn được chụp ảnh đồng chí nữa.

— Chụp tôi để làm gì? Đi đi, thời gian quý báu lắm đấy.

Trong giọng nói của ông ta có cái gì khiến Xintxốp phải chú ý. Hình như Xerpilin muốn họ nhanh chóng rời khỏi nơi này. Suốt cả ngày tiếng đại bác đã vẳng lại cả từ phía bắc lẫn phía nam, bây giờ, tối đến, nó lại đã tiến vào sâu hơn về phía đông, phía sau lưng họ.

— Đồng chí lữ đoàn trưởng, dù sao cũng xin phép được chụp ảnh đồng chí, — Miska khẩn khoản.

— Vậy thì chụp cả ba, cả với trung đoàn phó chính trị và tham mưu trưởng nữa. Để lưu niệm về các bạn cùng trung đoàn, — Xerpilin nói. — Đồng chí sẽ in ảnh lấy à?

— Tôi in lấy, — Miska nói dối, vì chưa bao giờ anh làm ảnh cả. — Tôi sẽ in và gửi đến đây.

— Đừng gửi đến đây, — Xerpilin nói, và trong giọng nói của ông lại vang lên cái âm sắc đã từng làm cho Xintxốp chú ý. — Hãy gửi cho vợ chúng tôi, chúng tôi sẽ cho địa chỉ.

Ông ta gọi đồng chí cần vụ đến và bảo đi mời trung doản phó chính trị và tham mưu trưởng.

— Vợ các đồng chí ấy đâu?—Miska hói.

— Vợ hai đồng chí kia ở Riadan, còn nhà tôi thì ở Maxcơva. Anh có sổ tay không?

Miska lôi trong cặp bản đồ ra một cuốn sổ tay đã cáu bẩn, Xerpilin lật giở từng trang, rồi trên một trang giấy còn bỏ trắng, bằng nét chữ to và cứng, ông ghi : «Valentina Egôrốpna Xerpilina, Pirôgốpxkaia, 16, căn hộ số 4».

Pirôgôpxkaia... Thế là sát ngay cạnh căn hộ nhỏ hẹp của Artêmiép ở phố Uxatrépca, nơi Masa đã tiễn chân Xintxốp lên đường về Grốtnô.

«Grốtnô, Grốtnô...»—anh nghĩ vậy và đây đã là đến lần thứ một trăm trong những ngày đó anh lại vẫn tự đặt ra cho mình câu hỏi này một cách vô mục đích: «Con gái mình ra sao rồi?»

Một phút sau, trung đoàn phó chính trị và tham mưu trưởng trung đoàn đã đến.

— Kia, họ đề nghị chụp ảnh đấy, — Xerpilin hất đầu về phía Miska,—và hứa là sẽ gửi ảnh cho vợ chúng mình.

Và đây cũng là lần thứ ba Xintxốp lại cảm thấy trong giọng nói của ông ta có một cái gì không nói được ra, một lòng kiên quyết trang trọng mà u buồn.

Xerpilin đứng giữa, bên trái là trung đoàn phó chính trị, bên phái là tham mưu trưởng, một người trẻ tuổi, đẹp trai, tóc nâu, với đôi mắt đen buồn bã.

— Cậu cũng đứng vào đây đi, — Miska bảo Xintxốp,— miễn là đừng đứng sát quá, để sau tớ sẽ cắt riêng cậu ra và in ảnh vể cho vợ cậu.—Anh ta không muốn lắp phim mới, mà cuộn phim này thì đã sắp hết rồi.

Xintxốp đứng vào. Miska bấm xong rút sổ tay ra, sửa soạn ghi địa chỉ hai người kia, nhưng Xintxốp muốn rằng vợ của ba người nảy chắc chắn sẽ nhận được ảnh nên khuyên là cả ba người nên viết mỗi người một mánh giấy ngắn về nhà để đồng chí Miska chuyển cả giấy Iẫn ảnh về nhân thể.

Xintxốp hy vọng rằng dù cho có không thích in ảnh đến đâu chăng nữa, Miska cùng không sao ỉm được những lá thư từ mặt trận gửi về hậu phương.

— Ờ, thư từ làm cái gì! —Xerpilin toan từ chối, nhưng nhác thấy đôi mắt trẻ trung ủ dột của tham mưu trưởng bèn vội đồng ý:—Thôi được, chúng tôi sẽ viết ngay. Không giữ các anh lại lâu đâu, các anh còn phải lên đường.

— Tai hại thật! —Khi mọi người đã đi viết thư, Miska nói. —Phải lên đường, phải lên đường! Thế là cũng chả cho được bữa cơm chiều nữa. Bản thân mình cũng biết là mình phải lên đường rồi, nhưng cồ tranh thú lẫy độ một giờ để chén bữa cơm chiều thì sao chẳng được! Thế mà không, lão cứ đuối ồi ồi, đồ bủn xỉn.

— Ấy, cậu chả hiểu gì hết! — Xintxốp chợt hình dung ra một cách hoàn toàn rõ ràng rằng những tấm ảnh và những lá thư này có ý nghĩa như thế nào. Rồi trong lòng anh nẩy ra một quyết tâm đột ngột nhưng sắt đá, đó là sự tổng kết tất cả những điều mà anh đã nếm trải trong suốt ba tuần qua.

— Đợi tớ ở đây nhé, tớ quay ra ngay, — nói đoạn anh mở cánh cửa ăn thông vào căn hầm của Xerpilin.—Báo cáo lữ đoàn trưởng, có thể vào được không ạ?

— Cứ vào đi.

Xerpilin ngồi trước bàn và đang phóng bút viết lên một tờ giấy xé trong cuốn sổ dã chiến.

— Cái gì thế?—ông rời mắt khỏi mảnh giấy, hỏi Xintxốp và trỏ vào chiếc ghế đẩu cạnh bàn. — Đồng chí ngồi xuống đây.

Xintxốp ngồi xuống. Chắc hẳn nét mặt anh lộ ra một vẻ gì đặc biệt, khiến Xerpilin phải chú ý.

— Anh có chuyện gì thế?

—  Tôi sẽ không cùng đi với anh bạn tôi nữa. Tôi xin phép đồng chí được tạm thời ở lại trung đoàn đồng chí.

— Tạm thời làm sao?—Xerpilin vội hỏi.

—  Tôi không muốn rời khỏi trung đoàn đồng chí, — Xintxốp không trả lời vào câu hỏi của Xerpilin mà chỉ nhắc lại ý mình.

— Tại sao vậy?

— Tôi thấy hình như các đồng chí không định rút lui. Tôi muốn ở lại với các đồng chí. — Và Xintxốp nhìn thẳng vào đôi mắt của Xerpilin.

—Quả thực chúng tôi không định rút lui, —Xerpilin nói,—nhưng chỗ chúng tôi đâu phải là duy nhất trên đời này, anh đã thấy tình hình ở đơn vị chúng tôi, vậy hãy đi đi và xem tình hình ở nơi khác ra sao, phóng viên thì ít mà đơn vị thì nhiều. Đi đi, — ông ta kết luận cố làm ra vẻ phấn chấn mà không được.—Tôi không cho phép ở lại, anh chẳng có việc gì làm ở đây đâu. — Rồi ông lại cúi xuống bức thư.

— Báo cáo lữ đoàn trưởng, — Xintxốp nói bằng một giọng bẳt buộc Xerpilin lại phải nhìn thẳng vào mắt anh ta,— tôi đã chán cái cảnh cứ chạy dài như con thỏ mà không biết viết cái gì. Chiến tranh đã sang tuần thứ tư mà tôi chưa viết lách được gì cả. Không biết thế nào, nhưng hẳn là tôi không được may mắn lắm hay sao ấy, nhưng hôm nay lần đầu tiên tôi đã đến được một trung đoàn mà đúng là ta đã diệt tới ba mươi chín chiếc xe tăng Đức, và cuối cùng tôi cũng đã được tận mắt trông thấy những chiếc xe tăng đó. Nếu ngày mai các đồng chí lại xuất trận, tôi cũng sẽ được tận mắt trông thấy trận đánh và sẽ viết về trận đó. Tôi là cán bộ của tờ báo mặt trận, ở chỗ các đồng chí là mặt trận, nẽu tôi không ở đây thì còn ở đâu nữa?

—Thế này nhé, đồng chí gì... tôi quên mất, hôm qua đồng chí đã xưng tên là...

—Xintxốp.

— Thế này nhé, đồng chí Xintxốp ạ ! — vẻ mặt Xerpilin trở nên nghiêm trang. — Tôi đã hiểu nguyện vọng của đồng chí xin ở lại chiến đấu rồi. Nhưng có khi vì tình hình mà chỉ có những người qui định theo biên chế mới được ở lại đơn vị, ngoài ra không cần có một người nào khác chiến đấu và hy sinh trong đơn vị cả. Giá như trước mắt chúng tôi chỉ đơn giản là chiến đấu thôi thì tôi đã để đồng chí ở lại, nhưng rõ ràng trước mắt chúng tôi không phái chỉ đơn giản là chiến đấu mà là chiến đấu trong vòng vây. Sáng nay, tôi mới giả thiết thễ thôi, còn bây giờ tôi đã tin chắc như vậy rồi. Đồng chí có nghe tiếng pháo bắn đấy chứ?

— Có nghe ạ.

— Đồng chí nghe chưa rõ đấy. Bây giờ bọn Đức đã kẹp hai bên sườn chúng tôi, đã ở sâu bên kia sông Đniép rồi. Dọc đường các đồng chí có thể gặp chuyện phức tạp đấy, dù cho các đồng chí có lên đường ngay bây giờ đi nữa. Ra ngoài đi, cho tôi viết nốt lá thư, cả tôi lẫn đồng chí đều còn ít thời gian quá rồi.

— Báo cáo lữ đoàn trưởng!—Xintxốp nói. — Báo cáo lữ đoàn trưởng! — anh khăng khăng nhắc lại, và đã lớn tiếng hơn để làm cho Xerpilin phải chú ý, vì ông ta đã lại cầm lấy bút chì.

— Sao?—Xerpilin rời khỏi lá thư với vẻ không bằng lòng.

— Tôi là đảng viên, chính trị viên có quân hàm, và tôi đề nghị đồng chí để tôi ở lại đây. Chuyện gì sẽ xảy ra với đồng chí thì sẽ xảy ra với tôi. Nếu chúng ta còn sống, tôi sẽ viết tất cả mọi chuyện xẩy ra, tôi sẽ không trở thành gánh nặng cho đồng chí đâu; còn nếu cần, tôi sẽ hy sinh không kém gì người khác.

— Xintxốp, cậu thử nghĩ lại xem, sau này đừng oán hối đấy!—Xerpilin chăm chú nhìn Xintxốp từ đầu đến chân hồi lâu, rồi chợt chuyển sang «cậu tớ» mà bảo anh như vậy.

— Tôi sẽ không hối tiếc đâu, —Xintxốp nói và trong giây phút đó anh tin chắc là quả thật mình không hối tiếc gì hết, và hiểu rằng vấn đề như vậy là đã giải quyết xong, không còn gì để nói nữa.

— Báo bạn cậu rằng một phút nữa tớ sẽ viết xong, cứ sửa soạn đi,—Xerpilin dặn với theo anh.

— Ở ngoài này người ta đã cấp lương khô cho chúng ta đi đường rồi đấy, — Miska vui vẻ nói, vừa vỗ vỗ vào chiếc túi dết đã phải dùng hết sức mới cài nổi khuy.—Lữ đoàn trưởng không nói với chúng mình, nhưng tớ cứ tự ý ra lệnh.

— Tớ không đi với cậu nữa đâu. Tở còn phải ở lại đây vài ngày.—Xintxốp nói, không đi sâu vào chi tiết.

— Ở lại là thế nào? Ở lại đến bao giờ? Tinh hình của cậu ra sao, tài liệu ít quá à?

— Ít quá.

— Ít thì lần sau lại đi, sẽ thu lượm nhiều hơn, còn tạm trong lúc này thì thế cũng đú khá rồi!

— Không, Miska ạ, tớ sẽ ở lại, — Xintxốp khăng khăng nhắc lại.

— Cậu nghe đây, thế là đểu giả nhé! — Miska đỏ mặt tía tai, phát cáu mà kêu lên. —Cậu cùng thừa biết rằng tớ không thể ở lại với cậu được, chả ai mang hộ ảnh vể tòa soạn thay cho tớ cả!

— Đúng, bởi thế cậu cứ về đi.

— Chả hóa ra tớ bỏ cậu lại đây một mình à!

— Thôi đừng có nói bậy! Cậu cứ đi đi, thế là xong!

— Thôi được, — Miska nói vì vừa nẩy ra trong óc một ý nghĩ nó giải thoát anh ngay lập tức khỏi cái tình thế khó xử này. — Tớ sẽ nhót về Maxcơva, nộp ảnh rồi quay trở lại đây với cậu. Lâu nhất là ba hôm nữa! Nhưng chỉ cốt là cậu dừng đi đâu cả. Phải đợi ở đây, tại chỗ! Cam đoan chứ?

— Cam đoan!—Xintxốp vừa nói vừa đáp lại cái bắt tay nồng nhiệt của Miska.

Miska lập tức trở lại vui vẻ sau cái ý nghĩ cứu nguy đó vừa nẩy ra trong óc mình.

— Mà này,—anh sực nhớ ra,—cậu hãy viết cho tớ một trăm giòng ngay bây giờ. Để cho có bài tường thuật việc tiêu diệt những chiếc xe tăng này. Tớ bảo đảm là nó sẽ được đăng cùng với bức ảnh của tớ. Bài của cậu sẽ được đăng lên báo «Tin tức», có hại gì đâu nhí?

Xintxốp lo lắng nhớ lại lời Xerpilin nói rằng thời giờ rát quý và lưỡng lự là có nên làm cho Miska chậm trễ không.

Ngay lúc đó, Xerpilin đã bước ra khỏi hầm, tay cầm chiếc phong bì chưa dán và nói với Miska:

— Đây. Tôì đã viết xong, anh bỏ ảnh vào và dán lại cho. Sửa soạn xong rồi, bây giờ anh lên đường chứ?

— Tôi đi ngay bây giờ, chỉ còn chờ cậu ấy viết cho bài tường thuật nữa là tôi lên đường. — Miska hất hàm chỉ Xintxốp.

Xintxốp xin phép Xerpilin vào trong hầm để viết vài dòng dưới ánh nến.

— Cứ vào,—Xerpilin báo — tôi cũng đi bây giờ. Các đồng chí kia đã đưa thư cho anh chưa?

— Đưa rồi ạ.

— Lên đường bình an nhé. — Xerpilin bắt tay anh rồi đi luôn, ông không từ biệt Xinlxốp, bởi vì lẽ đã coi anh là người nhà.

Miska cùng Xintxốp bước vào hầm, vì đứng đợi một mình cũng buồn. Xintxốp ngồi xuống viết, còn Miska thì mở khuy tủi dết, lôi ra một khúc dồi khô, bắt đầu tập trung vận động đôi quai hàm.

Xintxốp viết nhanh và thậm chí viết với nỗi bực dọc, vì cần phải vội vàng. Anh viết vể những chiếc xe tăng Đức bị diệt, về những tên Đức chết lăn trong ruộng lúa mạch, về Xerpilin, Plốtnhikốp, Khôrưsép, và nhấn đi nhấn lại một điều chủ yếu nhất là : có thể đốt cháy xe tăng Đức được, miễn là đừng rút lui khi nó xông tới.

Anh viết vội vàng mà trong óc thì vẫn thấp thoáng hiện ra tất cả những hậu quả của sự quyết định mới đây của mình. Anh có cảm tưởng rằng nếu ban nãy anh không hạ quyết tâm như vậy và không kịp thời nói với Xerpilin thì bây giờ anh đã là kẻ nhát gan và đã ra đi. Anh hổ thẹn suy nghĩ về sự yếu đuối của mình, không hiểu rằng các cá tính khác nhau thường mạnh mẽ một cách khác nhau, và đôi khi sức mạnh của chúng là ở chỗ tuy khiếp sợ những hậu quả của quyết định của mình, nhưng vẫn không hề thay đổi quyết định.

Theo đúng đồng hồ thì anh viết xong toàn bộ bài tường thuật trong có hai mươi lăm phút, rồi thuận tay viết thêm luôn vào tờ cuối cùng mấy giòng cho Masa.

—Cầm lấy,—anh vừa nói vừa gấp mấy tờ giấy làm tư.— Đánh máy xong thì trao bản nháp lại cho vợ tớ. Có thể cô ấy còn ở Maxcơva, số điện thoại của cô ấy đây. Khi nằm bệnh viện, tớ đã viết cho cô ấy hai lần rồi, nhưng tớ hy vọng vào cậu hơn vào bưu điện.

—Đã hẳn là thế! — Miska thở dài nhét khúc dồi đang ăn dở vào túi dết, rồi cầm lấy mấy tờ giấy của Xintxốp.

Họ cùng nhau ra khỏi căn hầm. Miska vốn không thích nghĩ ngợi lâu về những quyết định của mình cũng như của người khác, nhưng dù sao trong tâm hồn tuy không nhạy bén nhưng hiền hậu của anh, giữa giây phút đó, vẫn nao nao một nỗi lo âu mà bản thân anh cùng chưa hiểu được tường tận. Anh không bằng lòng về việc anh đi mà Xintxốp thì ở lại. Anh không bầng lòng, rất không bàng lòng!

— Khỏe nhé,—anh vừa nói vừa bắt tay Xintxốp, — khỏe nhé. Tớ sẽ nhót tới chỗ cậu đấy. Cam đoan đấy! — Rồi bóng dáng vuông vắn của anh hòa lẫn vào bóng tối.

Ghé ngồi xuống mép công sự và ngước nhìn bầu trời đầy sao, Xintxốp suy nghĩ là ngày mai, lúc trời xẩm tối, Miska sẽ ngồi xe ô tô bon tới Maxcơva, sẽ tự mình tráng phim, in ánh rồi mang những tấm ánh còn ướt đó đến tận bản tổng biên tập. Và chỉ sau đó (Xintxốp biết trước như vậy) Miska mới gọi điện thoại cho Masa. Lúc ấy sẽ là ban đêm, nếu Masa còn ở Maxcơva, cô ta sẽ nhắc ống nghe lên và Miska sẽ bảo cô ta rằng mới cách đây có một ngày đêm, anh ta đã gặp chồng cô, anh ấy còn sống và khỏe mạnh...

Còn anh trong lúc ấy, sẽ qua một ngày đêm nữa... Anh chưa biết qua một ngày đêm nữa sẽ có chuyện gì xẩy ra với mình, và anh không muốn nghĩ tới việc đó bây giờ. Anh chỉ biết một điều: sự yên tĩnh hôm nay không phải là vô tận, nó sẽ chấm dứt vào đêm nay hay sáng mai, và lúc ấy trận chiến đấu sẽ bắt đầu. Còn cái gì sẽ xẩy ra với anh trong trận chiến đấu này thì anh không biết, cũng như tất cả những người lính khác đều không biết, những người ấy hợp thành trung đoàn Xerpilin và đang ngồi đây, ngay bên cạnh, trong công sự, và xa hơn—cách một hai cây số — trong các hầm trú ẩn và giao thông hào, rồi xa hơn nữa, trong những hố chiến đấu mà chắc hẳn anh chàng Plốtnhikốp cần cù đã cho đào xong trên cánh đồng lúa mạch, dưới gẩm xe tăng Đức.

Miska đã kịp phóng qua cầu sông Đniép và bây giờ về phía mình cũng đang nghĩ đến anh bạn Xintxốp mà mình đã bỏ lại. Cả Xintxốp lẫn Miska, cả hai người cũng đều không biết là sau đây một ngày đêm họ sẽ gặp chuyện gì. Miska băn khoăn với ý nghĩ là đã bỏ bạn ở lại hỏa tuyến, còn chính mình thì quay về Maxcơva, nhưng anh không biết được là sau đó một ngày đêm Xintxốp vẫn không bị giết, cũng không bị thương, chẳng sây sát, mả vẫn sống và khỏe mạnh, chỉ phải cái mệt tưởng chết và sẽ nằm ngủ mê man dưới đáy cái công sự này.

Còn Xintxốp tuy ghen tị rằng sau một ngày đêm nữa Miska sẽ được ởMaxcơva, trò chuyện với Masa, nhưng anh lại không biết được rằng một ngày đêm sau, Miska sẽ chẳng tới được Maxcơva, sẽ không trò chuyện được với Masa, bởi vì anh đã bị tử thương từ buổi sáng tại Tsauxư, vì một băng đạn súng máy từ chiếc xe mô tô Đức quạt tới. Băng đạn này đã xuyên thủng cái thân hình to lớn và khỏe mạnh của anh ở mấy chỗ và anh cố thu hết sức tàn, bò vào bụi cây bên đường, rồi mặc cho máu chảy, sẽ tháo cho ánh sáng vào cuộn phim có hình ảnh xe tăng Đức, có anh chàng Plốtnhikốp mệt mỏi mà Miska đã bắt đội mũ sắt, khoác tiểu liên, có anh chàng Khôrưsép đứng nghiêm một cách hiên ngang, có Xerpilin, Xintxốp và người tham mưu trưởng ủ rũ. Sau đó, phục tùng cái ý muốn cuối cùng theo bản năng, anh sẽ dùng những ngón tay mập mạp đã yếu sức để xé vụn mây lá thư mà những người kia gửi nhờ anh chuyển về cho vợ. Những mảnh thư vụn ấy thoạt tiên sẽ bay rải rác trên mặt đất bên cạnh cái thân hình mất máu đang hấp hối của Miska, sau đó rời khỏi chỗ và bị gió cuốn đi, vừa bay vừa quay tít, lướt trên con đường tắm bụi dưới bánh xe vận tải Đức, dưới vòng xích của những chiếc xe tăng Đức đang bò vể phía đông.

Phêđô Phêđôrôvích Xerpilin, người chỉ huy cái trung đoàn mà Xintxốp ở lại đó, là một trong những con người có những trang tiểu sử bị bẻ quẹo nhưng không hề chịu khuất phục. Trong bản ghi quá trình công tác của ông đã nhiều sự đổi thay, nhưng xét về thực chất thì suốt đời ông vẫn chỉ làm có một việc là hết lòng phục vụ cách mạng, theo tác phong người lính. Ông đã phục vụ trong cuộc chiến tranh với Đức, trong cuộc nội chiến, phục vụ khi chỉ huy trung đoàn và sư đoàn, phục vụ lúc học và giảng bài trong các học viện, phục vụ ngay cả khi số phận ném ông đến Côlưma không phải vì thiện ý.

Ông xuất thân trong một gia đình y sĩ nông thôn, cha là người Nga, còn mẹ là một người Tácta ở Caximốp, đã trốn khỏi nhà và theo đạo Kitô để được lấy cha Xerpilin. Đếnn bây giờ ông cụ vẫn còn làm y sĩ ở Tuma, bên con đường goong chạy qua những khu rừng hoang rậm miền trung lưu sông Mesera. Thời thơ ấu của Xerpilin đã trôi qua ở đó, rồi ông đã nối gót cha, năm mười tám tuổi rời quê hương đến Riadan vào học trường y tế trung cấp. Trong trường này, ông đã gia nhập nhóm cách mạng, bị cảnh sát theo dõi và chắc hẳn đã bị đi đầy nếu cuộc chiến tranh thế giới lần thứ nhất không bắt ông cạo trọc đầu, mặc áo lính.

Mùa đông năm 1917, y sĩ Xerpilin đã từng tham gia vào những vụ phản chiến đầu tiên và mùa thu ông đã choảng nhau với quân Đức đang tấn công thành phồ Pêterbua đỏ với tư cách là tiểu đoàn trưởng được bầu lên. Khi thành lập Hồng quân, ông vẫn giữ nguyên cái chức vụ chiến đấu thích họp với tâm tính mình, và khi nội chiến chấm dứt, ông chỉ huy một trung đoàn ở Pêrecốp.

Các bạn đồng đội biết rõ quãng đầu của tiểu sử ông thường đùa bỡn, gọi trộm ông là y sĩ. Việc đó đã lâu lắm rồi, đã đến lúc nên quên bẵng đi, nhưng chính bản thân ông trong lúc vui đùa cũng vẫn nhắc tới cái nghề y sĩ thời xưa cũ của mình. Như Xerpilin vẫn nhớ thì sau cuộc nội chiến hầu như lúc nào ông cũng học: học theo lớp bổ túc quân nhu rồi lại chỉ huy trung đoàn, sau đó chuẩn bị vào học viện rồi tốt nghiệp học viện, kế đó lại học sang nghề xe tăng, phục vụ,trong các đơn vị cơ giới đầu tiên, rồi lại quay trở về bộ binh và chỉ huy sư đoàn trong hai năm nhận chức giáo sư chủ nhiệm bộ môn chiến thuật ngay trong Học viện Phrunde ấy, nơi mà chính ông đã tốt nghiệp trước đó năm năm. Nhưng ở đây ông vẫn tiếp tục học tập, tất cả thời giờ nghi chì nghiền tiếng Đức, thứ tiếng của một đối thủ rõ rệt nhất.

Khi ông thình lình bị bắt năm 1937 thì, lạ thật, chính cái tiếng Đức này và những nguyên bản diều lệnh của quân đội Đức mà người ta lấy được ở nhà riêng của ông trong khi lục soát đã khiến ông bị buộc tội.

Lý do trực tiếp để bắt giam là việc ông đã nêu lên trong bài giảng của mình những ý kiến đề phòng trước về các mặt mạnh trong quan điểm chiến thuật của nước Đức do Hítle làm sống lại, mà nhưng ý kiến này lai không hợp mốt lúc bấy giờ.

Ngày hôm qua, chính ông đã suy nghĩ về những việc này sau khi đã đánh giá đúng mức chiến thuật quân Đức một cách chua chát và lạnh lùng, cười khẩy vói những hồi ức của mình mà Xintxốp không sao hiểu nổi.

Sau việc bắt giam khiến ông vô củng sửng sốt thì ngoài lời buộc tội ban đầu cho ông một cách hết sức ngu xuẩn về việc tuyên truyền ưu thế của quân đội phát xít, nói chung người ta còn ghép cho ông biết bao nhiêu tội trạng mả chỉ có ma quỷ mới hiểu nổi. Chính Êgiôp đã hai lần đích thân xem xét lời khai của ông và suốt nửa năm ròng ba viên thẩm phán đã thay phiên nhau chờ đợi một cách uổng công, mong ông ký nhận cho những điều hoàn toàn không có thực.

Cuối cùng, người ta tuyên án ông mười năm tù mà thực ra là chẳng có xét xử gì. Thế rồi nửa năm sau, trong khi đang ngồi tù, chẳng cần tranh cãi dài dòng, ông đã nện tóe máu một tên trốtkít vốn là bạn đồng đội cũ của ông hồi nội chiến,vì tên này tưởng nhầm ông là kẻ cùng hội cùng thuyền và trao đổi với ông những ý kiến bảo rằng đảng đã hoàn toàn biến chất, còn cách mạng thì đã sụp đổ rồi.

Theo nhận thức của Xerpilin thì thời gian ngồi tù trước hết là thời gian bị mất đi một cách vô ích. Bây giờ đang lúc chiến tranh, mỗi khi nhớ tới bốn năm trời uổng phí đó, ông lại nghiến răng ken két lên vì tức giận. Nhưng suốt trong bốn năm ấy, ông chưa bao giờ kết tội chính quyền ô viết về những việc đã gây ra đối với ông : ông coi đó chỉ là một sự hiểu nhầm kỳ quái, một sai lầm, một điều ngu ngốc. Còn đối với ông, chủ nghĩa cộng sản đã và vẫn là một sự nghiệp thiêng liêng và không gọn vết nhơ.

Khi ông được thả ra một cách đột ngột giống như khi bị bắt giam thì ông đã già sọp đi và đã kiệt quệ đi về thể lực nhưng tâm hồn ông vẫn không hề hằn lên nhưng nếp nhăn của tuổi già và của lòng hoài nghi. Ông quay trở lại Maxcơva vào đúng ngày đầu tiên của chiến tranh và chỉ mong có mỗi một điều là được nhanh chóng ra mặt trận.

Những người bạn cũ của ông đã từng hết lòng xoay xỏa cho ông được tha, giờ đây lại đến giúp đỡ ông: ông đã đi ngay ra mặt trận, không chờ đợi một cuộc giám định lại, thậm chí không đợi phục hồi đảng tịch, — ông chỉ đến nộp hồ sơ cho quân ủy rồi ra đi tiếp nhận trung đoàn. Ông đã sẵn sàng phụ trách dù chỉ một trung đội, miễn sao sớm được trở về với công tác cũ, công tác đó lại một lẩn nữa từ nghĩa vụ quân sự trở thành chiến trận. Ông muốn nhanh chóng chứng minh khả năng của mình. Chứng minh không chỉ cho bản thân mình: người ta đã trao trả ông vũ khí và quân hàm, người ta đã hứa khôi phục đảng tịch và đã cho ông đi đánh quân phát xít,— ông còn mong gì hơn được nữa? Nhưng ông muốn nêu gương mình để chứng minh rằng người ta đã làm một việc lố bịch đối với cả nhiều người khác đang còn ở lại cái nơi mà từ đó ông quay trở về đây. Đó đúng là một việc lố bịch không hơn không kém.

Thêm một ngày ở ngoài mặt trận thì cảm giác đó càng lớn thêm lên trong lòng ông: quân Đức mạnh thật — không thể có hai ý kiến về điều này được. Cuộc chiến tranh thật là nghiêm trọng, và sau những thất bại đầu tiên, nó lại càng trở nên nghiệt ngã.

Người ta tự hỏi rằng: ngay trước ngày nổ ra cuộc chiến tranh ấy, ai là kẻ thấy cần phải tước đoạt khỏi quân đội những người như Xerpilin? Cố nhiên là những người như họ, không phải là duy nhất trên đời này. Không có họ, quân đội vẫn chiến thắng. Nhưng tại sao lại thiếu họ? Ý nghĩa của việc này là gì?

Hôm nay trước lúc bình minh, nằm trên mớ cỏ khô do người cần vụ đưa đến, ông đang suy nghĩ về việc đó. Trận đánh thắng đầu tiên đã làm cho lòng ông tràn ngập một niềm tin, không, không phải niềm tin rằng trung đoàn mình sẽ lập nên những chiến công kỳ diệu, mặc dầu ông cũng muốn tin như vậy, mà là niềm tin rằng nói chung sự việc diễn biến không đến nỗi tồi tàn như người ta tưởng lúc ban đầu.

Tất nhiên bộ đội đã chiến đấu khá hơn, đã gây cho bọn Đức nhiều tổn thất hơn là ta tưởng tượng, khi chỉ trông thấy những người bị bao vây thất thểu đi qua trận địa của mình. Chắc hẳn là ở hàng trăm nơi, bộ đội cùng đã đánh y như trung đoàn ông đã đánh ở đây trong trận đấu, và nếu như thế mà quân Đức vẫn tiến lên được, vẫn bao vây và dồn ép chúng ta thì cố nhiên chúng đã đạt được điều đó một cách không đơn giản và với cái giá không rẻ mạt gì đâu. Quy mô đồ sộ của chiến trường, việc ném các lực lượng dự bị của chúng ta vào vòng chiến và việc tăng cường trang bị cho quân ta những trang bị mà, khỉ thật, đáng lẽ phải được đưa ra mặt trận với những sô lượng bình thường, — tất cả mọi việc đó rút cục sẽ chặn quân Đức lại ở một giới hạn nào đó. Vấn đề chỉ là giới hạn đỏ sẽ nằm ở đâu.

Tình trạng tạm lắng tiếng súng hôm qua không làm cho Xerpilin vui mừng. Ông hiểu rằng quân Đức để cho ông yên không phải tại vì chúng đã mất hy vọng nghiền nát trung đoàn ông mà tại vì, — thật đáng tiếc, — chúng biết cách điều động lực lượng của mình. Kết quả của sự điều động đó đã bắt đầu biểu lộ ra. Quân địch đã chọc thủng mặt trận cả ở bên trái lẫn bên phải Môghilép. Người ta đã nhận thấy rõ điều này căn cứ vào tiếng súng đã lan xa về phía đông. Chỉ có người điên mới không hiểu điều này. Thế mà ông đang cùng với trung đoàn ngồi bó tay ở đây và đợi đến lượt mình.

Mệnh lệnh cuối cùng mà sư đoàn nhận được trước khi đứt liên lạc với tập đoàn quân là: giữ vững trận địa. Ồ, phải, đối với những con người đang sẵn sàng đổi tính mạng của mình với một giá đắt và biết cả cách thực hiện việc ấy thế nào thì đây chẳng phải là một mệnh lệnh tồi, nhất là nếu sau đó không có thêm mệnh lệnh rút lui, khi rút lui đã là quá muộn. Nhưng người ta tự hỏi rằng điều gì đã xảy ra với các sư đoàn bạn, và những chuyện vỡ mặt trận, bị bao vây liên miên còn sẽ tiếp diễn đến bao giờ, những chuyện đã làm cho tai người ta phát nhức lên vì phải nghe kể mãi rồi?!

Khi suy nghĩ về tình hình trước mắt, Xerpilin sợ nhất là sẽ phải nhận một mệnh lệnh rút lui đã quá muộn. Vả lại, nếu trận đánh bắt đầu từ sáng thì dù ta muốn, nhưng vẫn không tránh được quân Đức. Dù thế nào cũng phải đánh thôi. Sư đoàn bảo vệ Môghilép, các ngả đường đều đổ về đây, ở đây có cầu qua sông Đniép—tất cả gộp lại thành một đầu mối không còn ở trong hậu phương của chúng, mà chúng đã không tìm cách gỡ ra được.

«Thật là ma dắt lối, quỷ đưa đường, chắc hẳn cậu này sẽ bỏ mạng ở đây mất ! — với mối thiện cảm, Xerpilin suy nghĩ về anh chàng Xintxốp đang ngủ trên vệ cỏ bên cạnh ông,— Cậu ta còn trẻ, như anh chàng tham mưu trưởng của mình vậy. Chắc là cũng có cô vợ trẻ...» Rồi Xerpilin liên tưởng tới vợ mình trước đây đã sống ở Maxcơva trong một cân hộ cũ kỹ của học viện cấp cho, do nhà nước quản lý. Khi ông bị bắt, người ta vẫn phải để lại cho bà một phòng, chắc có kẻ nào đã bị lương tâm cắn dứt rồi đó. «Ôi chao, bà nó già rồi, già rồi!—Xerpilin trìu mến suy nghĩ.—Tóc bạc hết cả rồi. Kiệt cả sức đi vì thư từ, vì chuyển quà bánh, đồ đạc, vì chạy vạy khắp các bạn đồng sự và các cấp thủ trưởng, mà hồi nào xưa kia cô ta đã từng đẹp xiết bao, và không biết bao nhiêu thằng cha nông nổi và ngu ngốc trong các đơn vị đồn trú đã phải ngạc nhiên tại sao cô ta lại đi lấy cái lão xấu xí cao lêu đêu này, và tại sao lại không phản bội lão ta».

Ở phía tây có tiếng nổ rền nghe rõ mồn một : bọn Đức bắn liền một lúc mấy phát đại bác.

«Ở chỗ Plốtnhikốp,—Xerpilin thầm nhận xét và điềm tĩnh suy nghĩ:—Chúng nó bắt đầu rồi đấy».

Xintxốp bật dậy sờ quáng sờ quàng chung quanh mình để tìm mũ calô.

— Vậy là dứt khoát ở lại hả?—Xerpilin vừa thong thả rũ những cọng cỏ khô trên người vừa bảo Xintxốp. — Bây giờ có oán hối cũng chẳng kịp nữa đâu...

Xintxốp im lặng.

—Thôi được, đi với tớ xuống các tiểu đoàn đi. Cậu muốn xem đánh nhau thì bây giờ sẽ thấy...

Trận chiến đấu lại nổ ra trên mặt trận của trung đoàn Xerpilin và tiếp diễn hầu như liên tục trong ba ngày.

Tới giữa ngày thứ nhất, quân Đức hầu như không tiến lên được ở một nơi nào cả, mặc dầu chúng phát huy hỏa lực pháo binh rất mãnh liệt, bắn không tiếc đạn và mở cả mấy cuộc tấn công bằng xe tăng phối hợp với bộ binh ngồi trên xe bọc sắt. Trước phòng tuyến trung đoàn lại có thêm hai chục chiếc xe tăng và xe bọc thép bị bắn cháy và bắn hỏng. Theo lời anh em thống nhất nói lại thì có năm trăm, còn theo lời của Xerpilin. con người vốn không ưa phóng đại, báo cáo lên sư đoàn thì đã có ba trăm xác quân Đức nằm lại trên cánh đồng lúa mạch. Sự tổn thất trong trung đoàn lại còn nhiều hơn — nào vì hỏa lực pháo binh, nào vì xe tâng, nào vì hỏa lực của bọn xạ thủ tiểu liên Đức. một đại đội chạy ra khỏi công sự đã bị bọn này quạt gục sạch không sót người nào. Có tới một nửa số đại đội đã mất đại đội trưởng hay chính trị viên, cái cậu Plốtnhikốp chưa kịp ngủ đẫy giấc ấy cùng đã hy sinh, trung đoàn phó chính trị thì bị xé tan thành từng mảnh vì một phát đạn súng cối rơi đúng vào đài quan sát.

Buổi chiều đại tá sư đoàn trưởng Daitrikốp lần mò tới chỗ Xerpilin, tới người cuối cùng trong ba người trung đoàn trưởng của mình. Từ sáng, ông ta đã ở bên kia sông Đniép và khi hiếu rằng mình đã bị bao vây thì liền xoay cái trung đoàn đang nằm ở thê đội hai đó lại cho mặt quay về phía đông và lưng quay về phía sông. Sau đó, ông vượt sông, ngồi nửa ngày ở cái trung đoàn báo vệ ngoại thành Môghilép, ở đây pháo binh Đức hoạt động ác liệt, nhưng chúng tấn công yếu hơn ở chỗ Xerpilin. Chắc là quân Đức tính không mở những trận đánh trên đường phố nội thành mà thoạt tiên nhằm tiêu diệt Xerpilin, rồi vòng qua Môghilép tiền đến cầu sông Đniép. ít ra thì sư đoàn trưởng đã nói với Xerpilin như vậy, khi ông đến gặp Xerpilin trong chí huy sở mồ hôi mồ kê nhề nhại vì nóng bức và bàn tay của ông thò vào trong áo quân phục mùa hè để nắn bóp quả tim đang đau nhói. Sau một ngày lặn lộn ở khắp các trận địa, quả tim ấy đã giở chứng. Béo phục phịch, mí mắt dưới hum húp, sư đoàn trưởng đứng cạnh Xerpilin trong công sự, hớp lấy hớp để không khí mà vẫn không sao hớp được nhiều.

— Chỗ tớ Glusencô chết mất rồi, — sư đoàn trưởng chua xót nói tới người sư đoàn phó chính trị của mình. — Chết một cách ngở ngẩn vì một viên đạn đại bác lạc ở gần cầu.

— Nào có ai chết một cách thông minh?—Xerpilin đáp.—Tôi đã báo cáo đồng chí lả trung đoàn phó chính trị của tôi cũng chết rồi, tôi cũng đang mồ côi nốt.

—Tớ biết rồi,—sư đoàn trưởng nói, — và tớ dẫn người đến thay đây.

Ông ta quay về phía một thiếu tá chính ủy đeo cặp kính dày có hai tròng, lông mày bạc, mặt đỏ, người thấp bé, đi cùng với ông. Từ trước tới nay, Xerpilin chưa hề thấy người này trong sư đoàn.

—Thuyết trình viên từ tận Cục chính trị Hồng quân công binh phái về đấy,—sư đoàn trưởng vừa tiếp tục thở hổn hển vừa nói nhát gừng.—Đồng chí ấy đến đây giảng chính trị, mà cậu thấy đấy, ở đơn vị chúng mình thì còn giảng với dạy gì...

—Tôi là Smakốp,—thiếu tá chính ủy đặt tay lên vành mũ và nói.

—Chính đồng chí Smakốp đã tỏ ý muốn đến trung đoàn cậu. Đồng chí ấy đã rõ tình hình. Đã ra thông tri trong toàn sư đoàn rồi,—sư đoàn trưởng nói,—vậy tớ chúc mừng cậu đã có chính ủy trung đoàn.

Xerpilin đưa mắt nhìn Daitrikốp có ý hỏi lại. Ông ta bèn đáp:

— Chính thế đấy! Cậu đã có chính ủy trung đoàn. Mệnh lệnh cuối cùng mà trước lúc hy sinh và trước khi đứt liên lạc, Glusencô nhận được từ phòng chính trị tập đoàn quân là đã có pháp lệnh khôi phục lại chế độ chính ủy trong quân đội. Cậu ta định thân hành mang mệnh lệnh đó xuống các trung đoàn mà không kịp. Tội nghiệp...

— Phải rồi,—Xerpilin nói sau một lát im lặng, — lại như hồi nội chiến, vừa có chỉ huy, vừa có chính ủy. Càng chứng tỏ tinh hình của chúng ta là hết sức nghiêm trọng...

— Đồng chí trung đoàn trưởng, xin nói để đồng chí biết,— Smakốp nói, — là trước đây vào hồi động viên lực lượng đánh Đênikin, tôi đã làm chính ủy sư đoàn khinh binh bốn hai được gần một năm. Nhưng quả thực sau nội chiến, tôi được điều ngay sang công tác chính trị, và mới mặc lại quân phục có một tuần nay thôi.

— Cậu này cũng mới mặc lại quân phục chưa đầy một tháng, — Daitrikốp hất đầu chỉ Xerpilin.—Trước cũng đã từng chỉ huy sư đoàn, còn tôi thì sau khi tốt nghiệp học viện đã từng đến tập sự ở sư đoàn cậu ta. Vậy thì các anh đều là hai cấp to tình cờ gặp nhau, —ông ta nói đùa nhưng đùa không xong: hình ảnh Gluscncô tử trận đã không sao rời khỏi đầu óc ông.

—Thế nào thủ trưởng, còn nhiều quân dưới trướng nữa không? —nén lòng mình, sư đoàn trưởng vẫn cố nói đùa.

Xerpilin báo cáo về số thương vong.

— Đơn vị nào cũng thương vong nhiều cả, —Daitrikốp nói.—Thương vong lớn! — ông nhắc lại và lại nghĩ đến Glusencô.

Thời gian xả hơi ngắn ngủi đã chấm dứt và bọn Đức lại xông lên tấn công trước khi Xerpilin kịp trò chuyện cặn kẽ với Smakốp. Trận tấn công vừa bắt đầu, chính ủy mới đã lấy người dẫn đường đi xuống các tiểu đoàn tìm hiểu tình hình.

— Bắt đầu từ sườn bên trái, từ tiểu đoàn ba ấy,—Xerpilin khuyên.—Tiểu đoàn đó gần hơn.—Và ông tự nói thêm với mình: «Mà cũng tĩnh hơn nữa».

Chính ủy không mò lên sở chỉ huy ngay, điều đó khiến Xerpilin vừa ý, vả lại chính ông cũng muốn tận dụng khả năng bảo vệ chính ủy được an toàn.

Trong khi đợt tấn công lần thứ sáu trong ngày ấy đang tiếp diễn thì Daitrikốp vẫn lưu lại trung đoàn, luôn luôn ở bên cạnh Xerpilin. Sự có mặt của ông ta tại trung đoàn không khiến cho Xerpilin bị gò bó, vả lại trong suốt thời gian đó sư đoàn trưởng chỉ ra có hai ba mệnh lệnh, hơn nữa lại là những mệnh lệnh mà chính Xerpilin cũng sắp sửa ra vào giây phút sau đó. Điều này chứng tỏ rằng họ nhìn sự việc diễn biến trên trận địa bằng con mắt giống nhau.

Mặc dù hai tuần trước đây khi Xerpilin tiếp nhận trung đoàn thì sư đoàn trưởng hoàn toàn không vui, vì thấy mình phải chỉ huy một người quân hàm cao hơn mình, nhưng giờ đây trong chiến đấu, chính bản thân ông cũng đã quên khuấy điều đó đi rồi. Tuy trước đây nhiều năm ông đã từng tập sự ở đơn vị Xerpilin và về thực chất hai bên chưa biết rõ nhau lắm. song trong tình hình trầm trọng hiện nay thì sự quen biết trước chiến tranh thật là quan trọng đồi với cả hai người, và nó khiến họ tỏ lòng thành thực đối với nhau.

Trận tấn công thứ sáu vừa bị đánh lui một cách dễ dàng hơn những trận trước nhiều — hình như quân Đức đã bắt đầu kiệt sức, — sư đoàn trưởng đã tất tưởi định sang trung đoàn bên cạnh.

— Xerpilin ạ, vể cậu thì tớ chẳng lo ngại gì, — lúc chia tay chỉ có hai người với nhau, ông bảo Xerpilin. —Tất nhiên tớ vui mừng là cấp trên đã giao cho cậu một trung đoàn của tớ, mặc dầu nói thật ra thì đáng lẽ cậu với tớ phải chỉ huy hai sư đoàn ở cạnh nhau, ít ra thì hai bên đều yên tâm không lo hở sườn, đằng này chúng mình cứ đánh mà không có trắc vệ. Mới sáng hôm qua ít ra còn tiếp giáp được với ông láng giềng bên trái, nhưng bây giờ thì trơ trụi rồi !

— Không sao đâu,—Xerpilin nói,—công việc là công việc chung của chúng ta. Tôi với anh, chúng mình chỉ huy bất cứ cái gì trời trao cho chúng ta. Nếu còn sống, chúng mình sẽ phục vụ trong quân đội lên đến cấp tướng, mà nếu chết ở cấp đại tá và lữ trưởng thì cứ đành chết sao chôn vậy, thế thôi.

— Mong sao đào sâu chôn chặt được nhiều quân phát xít hơn,—sư đoàn trưởng đáp,—còn bản thân ta không được ăn bánh thánh thì cũng đành thôi. Sao mà hôm nay máy bay chúng không bay nhỉ, — lúc chia tay với Xerpilin, ông ta ngẩng trông trời và nói thêm.

Nhưng ông ta đã nói gở: chưa đầy nửa giờ sau, quân Đức giáng một đòn oanh tạc nặng vào chỗ tiếp giáp giữa Xerpilin với trung đoàn láng giềng. Bốn chục chiếc máy bay ném bom nối đuôi nhau bổ nhào xuống, tựa hồ dùng lưỡi dao rạch ra cả một vạch đến bờ sông. Một màn khói dầy đặc bao phủ phần chân trời phía bắc.

Thế rồi một giờ nữa trôi qua sau khi trận ném bom đã chấm dứt, người ta đã khiêng sư đoàn trưởng trở lại bằng cảng, ông đã kiệt sức, bi thương nặng vì một mánh bom xuyên trúng bụng, và bác sĩ phẫu thuật chạy tới sở chỉ huy đã cùng với chị y tá phẫu thuật loay hoay hồi lâu mới gắp được mảnh bom ra trong tiếng rên rí nặng nhọc của ông. Ngay sau khi bị thương, sư đoàn trưởng đã cương quyết hạ lệnh không đưa mình đến trạm quân y mà đưa đến đây, đế chỉ huy sở, đến với Xerpilin.

Người bác sĩ bất đắc dĩ phải tuân theo mà trong bụng cứ rủa thẩm. Anh ta còn trẻ và nhút nhát, bởi vì trong sư đoàn này người ta sợ đại tá Daitrikốp như sợ cọp, và cái cảm giác đó vẫn ám ánh người bác sĩ ngay cả lúc này, khi mà cái ông Daitrikốp dữ tợn ấy đang nằm rũ ra không động đậy trước mặt anh.

Sau khi máy bay ném bom Đức đã xới tung khoảng đất ở chỗ tiếp giáp giữa hai trung đoàn đến tận sông Đniép thì xe tăng Đức lại đánh ngay vào chỗ đó trong khi khói bom còn chưa tan, thọc tới cầu sông Đniép, kịp thời chiếm lấy chiếc cầu còn nguyên vẹn. Bọn xạ thủ tiểu liên Đức ngồi trên xe bọc sắt, tràn sang cùng với xe tăng. Chúng không đông gì, vẻn vẹn có một đại đội, nhưng trận ném bom và tấn công bằng xe tăng thật bất ngờ, trong bóng tối hỏa lực của bọn xạ thủ tiểu liên Đức lại rền vang tưởng chừng như dầy đặc lắm khiến cho cả Xerpilin lẫn trung đoàn trưởng của cái trung đoàn bên cạnh, trong giờ phút đẩu tiên của tai biến, đều chưa dám quyết định đánh vào chuỗi xích còn mỏng manh của bọn Đức đang thọc tới sông Đniép.

Tối đến, họ cũng chưa dám liều mạng, đó vừa là do thiếu kinh nghiệm, vừa là do đánh giá quá cao quân số của địch, — nhưng để đến sáng hôm sau thì đã muộn mất rồi.

Khi Daitrikốp được đưa đến sở chỉ huy trung đoàn thì Xerpilin không có ở đó. Xerpilin không gặp sư đoàn trưởng ở dọc đường, ông đi xuống tiểu đoàn ở sườn bên phải vừa bị tấn công, để điều khiển việc chuẩn bị cho trận đánh sáng mai.

Sư đoàn trưởng hạ lệnh đưa thẳng mình tới sở chỉ huy của Xerpilin, bởi vì ông có cảm tưởng rằng đây là một vết tử thương và ông muốn kịp giao quyền chỉ huy sư đoàn cho Xerpilin. Lúc người bác sĩ rửa xong vết thương, chuẩn bị gây mê cho ông, ông liền phản đối vì sự mình ngất đi dù chỉ là một phút; ông thấy hình như thể là mình sẽ đi vào cõi chết mà chưa kịp bàn giao sư đoàn lại Xerpilin...

Khi còn ở dưới tiểu đoàn, Xerpilin đã biết tin sư đoàn trưởng bị thương nặng. Ra xong những mệnh lệnh cần thiết nhất, ông vội vàng đến trạm quân y trung đoàn, hy vọng sẽ gặp sư đoàn trưởng ở đó. Nhưng ở trạm quân y không có cả sư đoàn trưởng lẫn người bác sĩ phẫu thuật, anh ta đã được gọi tới chỉ huy sở.

— Báo cáo lữ đoàn trưởng,— người bác sĩ mặc chiếc áo choàng bê bết máu bên ngoài áo quân phục đang đứng ở cửa hầm thì thầm nói, — không phãi lỗi tại tôi, tôi muốn theo đúng điều lệnh, chạy chữa vết thương trong những điều kiện tốt nhất, nhưng sư đoàn trưởng ra lệnh...

— Ủa, cái anh này, ra lệnh cho anh là thế nào! — Xerpilin giận dữ phẩy tay. — Có những trường hợp không phải chúng tôi ra lệnh cho bác sĩ mà bác sĩ phải ra lệnh cho chúng tôi. Thế nào? Liệu có sống được không?

— Tất cả việc gì có thể làm được đều đã làm rồi, nhưng vết thương nặng lắm mà điều kiện cứu chữa thỉ...

— Than vãn thì cũng muộn rồi! Bây giờ còn làm gì được nữa không?

— Lúc này tôi không thể lảm gì hơn được nữa.

—Thế thì đi đi, ở chỗ anh, đằng trạm quân y thương binh đang nằm xếp hàng la liệt dưới đất đấy, — Xerpilin nói đoạn bước vào hầm.

Daitrikốp nằm trên chiếc giường sắt với đôi mắt mở to, đôi môi giật giật, ông cố nén cho khỏi rên.

Xerpilin kéo chiếc ghế đẩu lại để ngồi, hai đầu gối đụng phải mép giường đau điếng.

— Cậu Xerpilin ạ, thế là tớ hết đánh nhau rồi, — sư đoàn trưởng nói và một giọt lệ từ mắt ông ứa ra lăn trên gò má. Ông lau nước mắt rồi lại đặt tay xuống vải trải giường, dọc theo thân mình.—Đắp áo capốt vào cho tớ, người thấy ớn lạnh rồi.

Xerpilin lấy tấm áo capốt của mình treo trên đinh xuống đắp thêm lên cho sư đoàn trưởng bên trên tấm vải trải giường.

— Quân Đức ngoài ấy thế nào?—sư đoàn trưởng hỏi.

Che giấu sự thật đối với người bị thương thật chẳng ích gì, mà chính Xerpilin cũng cho là mình không có quyền làm như vậy. Daitrikốp tuy bị thương, nhưng vẫn còn là sư đoàn trưởng. Xerpilin báo cáo rằng quân Đức đã cắt rời ông ra khỏi trung đoàn bên cạnh, tiến đến sông Đniép và chắc chắn đã chiếm được cầu. Sư đoàn trưởng nằm im lặng mấy phút, suy ngẫm tin đó và cố tập trung tư tưởng. Nhưng khó lòng mà tập trung tư tưởng được, nó cứ tản ra tứ phía: nếu quân Đức chiếm được cầu thì có nghĩa là chỉ một đòn, chúng đã cắt rời được tất cả ba trung đoàn ra khỏi nhau. Ông nghĩ tới đại tá Iuskêvít, tham mưu trưởng của mình, giờ đây đã trở thành cấp cao nhất ở bờ sông bên kia.

—Tan tác ráo cả rồi, — ông nói to.

Theo ông thì Iuskêvít là một tham mưu trưởng giỏi, nhưng số phận của ông ta bây giờ thật là hẩm hiu. Sau khi cầu bị mất, ông đã lâm vào cái cảnh nằm giữa hai làn đạn, bị găm chặt vào giải đất chật hẹp ven sông, đằng sau lưng là quân Đức. Nếu ngay đêm nay mà Iuskêvít đoán ra được và thử đột phá về phía đông thì may ra còn có thế còn vớt vát được chút gi, còn nếu không đoán ra được thì chỉ còn một nước đi đứt !

Thiếu tá Lôskarép, người chỉ huy cái trung đoàn bám giữ ngoại thành Môghilép mà giờ đây đã bị cắt đứt, thật là một người gan dạ, gan dạ đến liều lĩnh, nhưng anh ta còn non nớt quá. Daitrikốp tin chắc là anh ta không hèn đớn đâu, nhưng khó mà nói được rằng Lôskarép gánh vác một trung đoàn ra sao, nếu anh cứ hành động theo kiểu dơ đầu chịu báng như vậy. Thậm chí Daitrikốp còn tiếc rằng sao mình lại bị thương ở đây, ở trung đoàn Xerpilin, chứ không phải ở đằng kia, ở chỗ Lôskarép, nếu ở đằng ấy ông sẽ có ích hơn ngay cả lúc này, lúc ông đã nằm liệt.

Sau đó, ông nghĩ tới vết thương của mình và tới gia đình— tới người vợ và mấy đứa con gái của mình —mà cảm thấy tủi thân. Toàn là con gái với con gái, đến nỗi lần cuối cùng vợ ông đã phát khóc lên vì không đẻ được thằng con giai.

«Năm đứa con gái thì gay go thật»,—ông nhớ tới gia đình tựa hồ như bản thân ông đã không còn sống nữa rồi.

— Này Xerpilin,—cuối cùng ông đã tập trung được tư tưởng, cậu chuẩn bị tiếp nhận lấy sư đoàn. Viết lệnh đi.

— Nếu sau này cần thì tớ sẽ xin sẵn sàng, nhưng mệnh lệnh thì hẵng khoan đã! Không ai bàn giao sư đoàn trong khi sư đoàn trưởng còn sống cả. Cậu cứ chịu khó nằm nghỉ ít hôm thì sẽ lành thôi, cậu khỏe thế kia mà. — Và Xerpilin thận trọng đưa tay đụng vào vai ông.

Daitrikốp đưa mắt liếc nhìn Xerpilin rồi lặng thinh, vả lọi biết nói gì đây? Nếu ở vào địa vị Xerpilin thì ông cũng sẽ trả lời như vậy.

— Dù sao cậu cũng cứ chuẩn bị đi, — im lặng một lát, ông nói rồi nhắm mắt lại.

Bây giờ ông đang ở chỗ Xerpilin mà không ở trạm quân y, điều đó đã an ủi ông: nếu ở trạm quân y thì ông sẽ cảm thấy mình chỉ là một người bị thương giữa những người bị thương khác, còn ở đây ông vẫn là sư đoàn trưởng. Ông nằm nhắm mắt mấy phút và khi mở mắt ra thì thấy người chính trị viên cao lênh khênh đã từ tòa báo đến gặp ông ở trong rừng cách đây không lâu, lúc này đang đứng sau lưng Xerpilin. Người chính trị viên ấy mặc chiếc áo quân phục bẩn thỉu, lấm láp, và đeo khẩu tiểu liên Đức.

Hẩu như suốt ngày Xintxốp cứ quanh quẩn bên cạnh Xerpilin, mới đầu ở tiểu đoàn này sau đó ở tiểu đoàn khác; chính mắt anh đã thấy xe tăng tràn vào khu vực bố trí của tiểu đoàn Plốtnhikốp; một chiếc chồm lên nền đường sắt, hất tung cái chòi canh của ông lão gác đường, rồi cứ đứng cách Xintxốp năm chục thước mà nã đại bác hồi lâu, đạn đại bác rít ngay trên đầu. Rồi anh thấy Plốtnhikốp xông ra khỏi công sự, ném vào gầm xe tăng một chùm lựu đạn. Chiếc xe tăng bốc cháy, nhưng một giây sau Plốtnhikốp đã bị một băng súng máy từ trên chiếc xe tăng khác quạt chết.

Sau đó, Xintxốp trông thấy một đại đội bỏ chạy. Bọn xạ thủ tiểu liên Đức bắt đầu quét đại đội này, nhưng Xerpilin đã chỉ huy các chiến sĩ ở cạnh mình dùng súng và lựu đạn đánh bật cuộc tấn công của bọn xạ thủ tiểu liên, trong đó chính anh thỉnh thoảng cũng ngắm mục tiêu và bắn bằng súng trường.

Cách chỗ Xintxốp không xa, ông già gác đường dùng súng trường bắn vào quân Đức; nhưng sau đó khi Xintxốp ngoái nhìn lại lần nữa thì thấy ông già đã nằm chết dưới đáy công sự, mặc bộ quân phục Đức khuy cởi phanh trên bộ ngực lông bạc trắng, đẫm máu.

Xintxốp cũng bắn bằng súng trường và chính mắt anh thấy rõ mình bắn trúng một tên Đức tựa hồ như vừa từ dưới đất chồm lên cách anh có mười bước.

— Ấy đấy, cậu cùng đã bắn được một thằng Đức rồi,—-khi đã đánh lui được cuộc tấn công, Xerpilin nói với Xintxốp như vậy. Y như là ông ta không bỏ sót một việc gì xẩy ra chung quanh mình. Sau đó, ông ra lệnh đưa cho Xintxốp khẩu tiểu liên tước của thằng Đức tử trận, với hai băng đạn dự trữ dài kèm theo đựng trong cái túi bằng vải gai. — Cầm lấy, của cậu đấy, đúng luật lệ đấy!

Tất cả nhưng việc đó xẩy ra đã lâu rồi, từ lúc ban ngày kia, còn đến chiều khi trời đã tối hẳn thì Xintxốp cùng Xerpilin đi tới chỗ quân Đức đã chọc thủng phòng tuyến của ta sau trận ném bom. Ở đó, anh đã để mất hút Xerpilin, phải tìm mãi, cứ sợ rằng ông ta chết mất, và khi quay về sở chỉ huy được biết là Xerpilin còn sống và lành mạnh thì anh rất mừng.

Xintxốp cứ thế tươi cười bước vào hầm, và bỗng nhiên cùng một lúc anh đã trông thấy tất cả, thấy cái lưng gầy, còng của Xerpilin đang ngồi trên ghế đẩu và thấy ông đại tá sư đoàn trưởng đang nằm trên chiếc giường sắt của Xerpilin với đôi mắt nhắm nghiền. Mặt đại tá tái xanh, đến nỗi thoạt tiên Xintxốp ngỡ là ông ta đã chết. Sau đó, ông mở mắt ra và im lặng nhìn Xintxốp hồi lâu.

Xintxốp cũng đứng im, không biết là bây giờ nên làm gì và nói gì. Xerpilin cảm thấy có ai đằng sau lưng bèn quay lại.

— Thế nào, chính trị viên, được đánh nhau thỏa thích rồi chứ? Bây giờ cậu sẽ hết kêu ca là không có gì để viết nữa chứ?

Xintxốp sực nhớ tới cuốn sổ tay nằm trong xà cột, thế mà cả ngày hôm nay anh chưa hề đụng đến nó lần nào. Anh đói rồi, nhưng anh thấy mình còn thèm ngủ hơn là thèm ăn.

— Báo cáo lữ đoàn trưởng, tôi xin phép đi ra ạ, — anh không trả lời mà nói thế, vì cảm thấy một sự mệt mỏi âm ỷ không phải ở tay cũng chẳng phải ở chân mà ở đâu tận trong phủ tạng, một thứ mệt mổi âm ỷ do tất cả những sự nguy hiểm đã lần lượt trải qua trong suốt một ngày nay chất chứa lại.

— Buồn ngủ hả?—Xerpilin nhìn anh từ đầu đến chân bằng cặp mắt thấu hiểu. — Đi đi, cậu là người được tự do.

— Tôi sẽ nằm ngay cạnh đây, gần hầm,—Xintxốp nói, tự thấỵ xấu hổ vì mình buồn ngủ, trong khi Xerpilin chắc hẳn còn mỏi mệt hơn nhiều mà vẫn ngồi đây và vẫn tỉnh táo như thường. Xerpilin không quay lại, gật đầu.

— Tại sao anh ta lại ở đây với cậu? — Daitrikốp khẽ hỏi, nhưng Xerpilin chỉ nhún vai vì thấy khó trả lời.

Xintxốp vừa ra khỏi thì Smakốp bước vào hẩm: ông ta cũng đeo một khẩu tiểu liên Đức. Vào đến nơi, ông bỏ súng xuống đặt vào góc hẩm, mệt mỏi ngó ngoáy cổ rồi bước lại gần giường. Ông đã được biết rằng Daitrikốp bị thương và nằm ở đây. Hỏi cũng chẳng để làm gì, mà cũng chẳng có gì để hỏi nữa. Ông đứng im lặng.

— Lấy được nhiều tiểu liên không?—Daitrikốp nhìn ông, hỏi.

— Hai chục.

— Tiểu liên của chúng nó bắn rất thật, — Daitrikốp nói.— Hồi còn đánh nhau ở Phần Lan đã thấy rõ ràng phải trang bị thật nhiều tiểu liên thế mà người ta vẫn gãi gáy. Thế là cứ gãi mãi cho đến tận lúc có chiến tranh. Bên ta nếu mỗi trung đoàn có được mười khẩu tiểu liên là tốt rồi, thế mà chúng nó có hàng trăm!—Giọng nói khàn khàn đã yếu nhược của ông lộ vẻ bực tức.

Smakốp bắt đầu kể lại những việc xảy ra ở tiểu đoàn sườn bên trái. Xerpilin cùng sư đoàn trưởng nghe ông kể : Xerpilin còn chăm chú nghe được, chứ Daitrikốp thì mười câu chỉ nghe được năm, cách nửa phút ông lại phải nheo mắt lại vì đau ở bụng.

— Cứ như trở dạ đẻ,—cuối cùng ông cố hết sức mím cười và nói.

— Đồng chí Smakốp, tôi sẽ chuyển sang hầm đồng chí,— Xerpilin nói,—còn ở đây sẽ đặt nhân viên quân y chăm sóc cho sư đoàn trưởng.

Lúc đầu, ông còn muốn khẩn khoản đưa sư đoàn trưởng sang trạm quân y, nhưng về sau đành phải thôi ỷ định đó. Xét cho cùng, bây giờ đang trong vòng vây, ở trung đoàn chẳng còn biết đâu là hậu tuyến, đâu là tiền tuyến. Cứ để ông ấy nằm đây vậy, dù sao cũng chẳng thuyết nổi ông ấy, còn nếu cứ gây tranh cãi mà biết là chẳng ăn thua thì Xerpilin không thích thú gì.

— Chẳng cần cắt đặt gò cho mình cả, — Daitrikốp nói.— Hỏa ra mình lại dồn cậu ra khói hầm.

— Phải đặt! — Xerpilin cương quyết nói. — Về mặt này thì đừng tranh cãi với tớ, dù sao trước kia tớ cũng đã từng là y sĩ, tớ có kinh nghiệm.

Daitrikốp bất giác mỉm cười. Ông vụt nhớ lại cái biệt hiệu «y sĩ» của Xerpilin và thời gian mình tập sự ở sư đoàn Xerpilin vào cái năm ba mươi ba xa xôi ấy.

— Daitrikốp ạ, nếu có thể thì cậu hãy cố tranh thủ chợp mắt một lát. —Xerpilin đứng dậy nói. — Tớ cùng với chính ủy đi tổng kết tình hình trong ngày, rồi sau sẽ quay lại nhận lệnh của cậu.

«Sao nhỉ, bây giờ cậu vẫn cần tới những mệnh lệnh của mình kia ư! — Daitrikốp trông theo Xerpilin và nghĩ thầm một cách thành thật, không chút ác ý. — Cậu đâu phải là Lôskarép. Nếu cuộc đời cậu chuyển biến khác đi thì bây giờ cậu đã chỉ huy sư đoàn và có khi cả quân đoàn chưa biết chừng và chính cậu sẽ ra lệnh cho tớ ấy chứ... Nếu lúc ấy, giữa tớ và cậu vẫn còn liên lạc được với nhau», — ông nhớ đến việc đứt liên lạc với tập đoàn quân và nhếch mép cười chua chát.

Trong căn hầm của Smakốp, mà bây giờ chính Smakốp đã bước vào lần đẩu tiên, hai người ngồi đối diện nhau trên hai chiếc giường—Smakốp ngồi trên giường của người chính ủy đã chết buổi sáng, còn Xerpilin thì ngồi trên giường của người tham mưu trưởng chết buổi chiều, — họ tổng kết tình hình trong ngày và nhằm vá víu những chỗ tổn thất trong trung đoàn ngày hôm nay như thể giật gấu vá vai một bộ áo quần rách như tổ đỉa, họ bàn xem nên điều động ai đi đâu để bịt cho hết mọi lỗ hổng. Nội trong đêm nay họ phải chỉ định xong một tiểu đoàn trưởng, hai đại đội trưởng và ba chính trị viên để thay thế những người đã bị loại ra ngoài vòng chiến đấu trong ngày hôm đó. Vì lúc ấy Smakốp mới tạm tìm hiếu được anh em trong một tiểu đoàn mà cũng chí thoáng qua thôi, do đó Xerpilin đã nêu tên hầu hết những người được đề cử. Khi bàn đến vấn đề chính trị viên, Xerpilin đã nhớ tới Xintxốp.

Khi thấy Smakốp nhún vai, ông nói :

— Thế việc gì mà cậu ầy cứ phải theo sau tôi như cái đuôi cho đến khi bị hy sinh? Đã có quân hàm chính trị viên thì cứ để cho làm chính trị viên đại đội, chẳng kém người khác đâu mà dù có kém người khác thì cũng chẳng còn ai nữa.

Năm phút sau, Xintxốp đã được dựng dậy, lấy tay dụi dôi mẳt ngái ngủ, đứng trước mặt Xerpilin và Smakốp, người mà anh hoàn toàn không ngờ lại gặp ở đây, và lắng nghe lời dặn dò của hai ông. Anh được phái xuống đại đội ngay bây giờ lúc trời còn tối, xuống chính chỗ cái anh chàng Khôrưsép mà hôm qua đã tháo ủng, ngồi với anh trên nền đường sắt, vừa sưởi nắng vừa nhá cá bơn.

— Chỉ phải cái tôi chưa chỉ huy bao giờ cả,—anh rụt rè trả lời, khi Xerpilin đặt cho anh một câu hói tuy đúng điều lệnh, nhưng trong hoàn cảnh đó có lẽ không có ý nghĩa gì cho lắm: «Thế nào, kham nổi chứ?»

— Cậu cứ chỉ huy đi,—Xerpilin nói với ý căn dặn, chỉ dẫn.—Cậu đeo một ngôi sao trên ống tay áo và ba khối vuông⁽¹⁾ trên cổ áo, nghĩa là tớ có quyền đòi hỏi cậu theo đúng quân hàm. — Ông ta nói tất cả những điều đó với vẻ khá giận dữ, không phải vì ông thật sự bực mình với Xintxốp mà là vì ông muốn cho anh thấy được sự thay đổi trong địa vị của anh. — Bây giờ điều lệnh không cho phép cử người đưa đường cho cậu nữa đâu, nếu cậu không lần mò đến nơi được là coi như đào ngũ đấy!—Và Xerpilin tủm tỉm cười để cho anh ta hiểu rằng câu cuối cùng chỉ là câu nói đùa.

Xintxốp vẫn chưa tỉnh hẳn, nắm lấy hai bàn tay của Xerpilin và Smakốp chia ra cho mình bắt để từ biệt. Từ nay đối với anh, cả hai người này đều đã khác hẳn trước. Mới hôm qua, anh còn là khách trong trung đoàn của cái ông lữ đoàn trưởng cao lênh khênh có bộ mặt ngựa hiền lành này, và cách đây không lâu, anh còn là người bạn đồng hành tình cờ trên đường ra mặt trận của cái ông chính ủy tiểu đoàn bé nhỏ tóc bạc này, thế mà bây giờ họ đã là vị chỉ huy và là chính ủy của anh, còn anh đã là chính trị viên của một đại đội dưới quyển chỉ huy của họ. Và giờ đây, người ta không còn chờ đợi xem anh viết lách chuyện người khác chiến đấu ra sao nữa, mà mong chờ chính bản thân anh chiến đấu được như những người khác. Trong đời chưa bao giờ anh gặp một sự biến đổi đột ngột và khó khăn hơn thế.

---

⁽¹⁾ Khối vuông: trong quân đội Liên Xô hồi bấy giờ, quân hàm đeo ở cổ ao không biếu hiện bằng những ngôi sao nhỏ, mà bằng những khối vuông nhỏ.

Khi Xintxốp đã lui ra, Xerpilin và Smakốp đưa mắt nhìn nhau.

— Tớ từ một anh thầy thuốc nhảy ngay lên làm tiểu đoàn trưởng đày, —Xerpilin nói, —thế mà chẳng sao cả, làm được tuốt. Vậy thì tại sao mình lại hoài nghi cậu ta?—ông hất hàm ra phía cửa. —Sao nhỉ, chẳng lẽ qua hai mươi ba năm dưới chính quyền Xô viết họ lại đâm ra tồi hơn chúng mình à? Hay là chúng mình chỉ biết tán dóc với họ thôi, chứ không làm cho họ thành người được? Tớ không tin! Và mặc dầu hiện nay chúng ta đang cặp mọi tai họa đen tối, tớ vẫn cứ không tin! Có thể không phải là bao giờ chúng ta cũng đều giáo dục được đúng yêu cầu cả, nhưng cũng chẳng sao cả đâu, tớ cho rằng chúng ta giáo dục một cách chắc chắn hơn là bọn phát xít dạy dỗ con em chúng. Ngay cả trong tù, chúng ta giáo dục con người cũng không đến nỗi xoàng đâu. Tớ nói đến nhà tù, cậu không ngạc nhiên chử?

— Không ngạc nhiên đâu. Daitrikốp đã kể chuyện anh cho tôi nghe rồi,—Smakốp đáp, ông ta còn giữ kẽ, chưa dám chuyển ngay sang lối xưng hô «mày tao cậu tớ». Nhưng Xerpilin lại hiểu cách xưng hô bằng «anh, tôi» đó của Smakốp theo ý mình.

— Anh Smakốp ạ, anh thật không may đấy, số phận đã ném anh tới làm chỉnh ủy bên cạnh thằng này: trách nhiệm nặng gấp hai, có thể coi là gấp bốn nữa đấy,—ông nói, tự mình chuyển sang xưng «anh» và không che giấu vẻ giễu cợt chua chát.

Smakốp có thể trả lời được nhiều về điều đó. Ông có thể nói rằng chẳng phải là số phận đã ném ông vào quân đội mà chính ông đã tự ý tòng quân. Ông có thể trả lời được rằng ông đã yêu cầu Daitrikốp sử dụng ông vào bất kỳ chức vụ nào cũng được, nhưng không phải là trước mà là sau khi ông đã hiểu rõ tình hình sư đoàn. Cuối cùng, ông còn có thế trả lời được rằng ông cũng tin tưởng vào chính quyển Xô viết và vào khả năng của chính quyền đó trong việc giáo dục những người trung thành với mình đến hơi thở cuối cùng chả kém gì Xerpilin và chính vì vậy mà ông tin vào Xerpilin như tin vào chính bản thân vậy.

Nhưng cái ông Smakốp trước là giáo sư, hiện nay là chính ủy tiểu đoàn, thường ngày vốn mồm mép, thế mà khi bị bắt buộc phải giải thích thì lại không sao giải thích được. Do đó, chẳng trả lời được một điều nào trong số những điều mình có thể trả lời, ông chỉ im lặng, nhìn thẳng vào mắt Xerpilin qua đôi mắt kính dầy cộp và nói vẻn vẹn mỗi một câu:

—Đồng chí Xerpilin, tôi không quen chuyển sang «mày tao, cậu tớ» một cách nhanh quá. Mong đồng chí tuyệt nhiên đừng lấy đó làm điều.

Ông chỉ hơi nhấn mạnh chữ «tuyệt nhiên» để cho Xerpilin cảm thấy rằng ông đã hiểu và bác bỏ lời trách móc của Xerpilin.

— Nếu tôi hiểu đồng chí đúng thì đồng chí không quan tâm gì đến cái quá khứ của tôi,—Xerpilin vốn tính thẳng ruột ngựa liền nói vậy.

— Vâng, đồng chí hiểu tôi đúng đấy.

— Nhưng tôi thì vẫn chưa quên được đâu, thỉnh thoảng lại sực nhớ tới. Đồng chí hiểu điều đó chứ?

— Tôi hiểu.

— Tên đồng chí là gì?

— Xécgây Nhicôlaevít.

— Tên tôi là Phêđô Phêđôrôvít.

— Thế là chúng ta đã quen hẳn nhau rồi đấy! — Smakôp cười phá lên, vui mừng trước kết cục của câu chuyện căng thẳng. — Nếu không, nhỡ có ai trong hai đứa mình lăn cổ ra chết, lại đâm ra bất tiện nữa là khác: lúc ấy lại không biết đầy đú họ tên để đề lên mộ chí.

— Ôi, anh Smakốp, anh bạn nối khố và bạn đồng sự chỉ huy trung đoàn của tôi!—Xerpilin lắc đẩu. — Biết cách chết vẫn chưa phải là tất cả công việc quân sự mà nhiều nhất cũng chí mới là một nửa công việc thôi. Phải làm cho bọn Đức chết, đó mới là điều yêu cầu đối với chúng ta. — Ông đứng dậy, vươn thắng tất cả cái thân hỉnh dài ngoẵng ra và nói là đã đến lúc phải sang báo cáo với sư đoàn trưởng.

— Có lẽ cứ để cho ông ấy được yên tĩnh thì hơn, ông ấy đang mệt tợn — Smakốp can ngăn.

— Chúng ta đến báo cáo thì sẽ làm cho ông ấy dễ chịu hơn đấy. Vết thương quá nặng, không thể cứ nằm vậy mả chờ chết được. Còn ra lệnh được thì ông ấy còn sống !

— Vị tất cảc bác sĩ đã đồng ý với quan điểm ấy của anh đâu. — Smakốp cũng cất mình đứng dậy.

— Nhưng tôi cũng có hỏi ý kiến của họ đâu, chính tôi là y sĩ cơ mà.

Smakốp bất giác mỉm cười. Xerpilin cũng mỉm cười vể câu nói đùa của mình, nhưng đột nhiên ông lại trở nên nghiêm nghị.

— Anh vừa bàn đến cái chết thì nhân thể tôi cũng nói với anh để sau này ta không phải bàn lại nữa và để anh hiểu đến tận ruột gan tôi. Tôi không sợ chết trước mặt mọi người đâu. Nhưng tôi không có quyền mất tích! Anh hiểu chứ?

Ngày hôm sau lại đánh nhau từ sáng đến tối. Dần dần phần lớn các đại bác dã chiến và đại bác chống tăng của ta đều đã bị bị hỏng, xe tăng Đức thỉnh thoảng lại thọc sâu vào tung thâm trận địa, bò lổm ngổm hồi lâu giữa các công sự, dùng xích sắt hất tung các hầm trú ẩn, dùng đại bác nã đạn rồi lại từ sườn chọc sang, dùng súng máy bắn xối xả dọc theo các công sự và giao thông hảo. Đôi lúc tưởng chừng như các vị trí của trung đoàn đã bị địch chiếm cả rồi, nhưng suốt cả ngày bộ binh Đức đã không tải nào theo sau xe tăng để thọc sâu vào được, mà kbông có bộ binh thì xe tăng không thể làm gì nên hồn: chiếc thì bắn hết cả đạn dự trữ phải rút ra ngoải vòng chiến, chiếc thì bốc cháy trong tung thâm trận địa vì bị ném lựu đạn chùm và xăng chai.

Do thiếu đại bác và thiếu đạn, nên anh em đánh được ít xe tăng địch hơn những hôm trước, nhưng dù sao vẫn có chín chiếc bốc cháy rải rác ở nhiều nơi. Thậm chí có một chiếc đã lù lú bò lên cả hầm trú ấn của Xerpilin, nơi hiện nay Daitrikốp đang nằm. Nó đã bị đốt cháy tại đây, ngay trên nóc hầm và đứng khựng ở đó như một cái đài kỷ niệm, phần đuôi rệ xuống công sự, nòng súng đại bác chổng lên trời.

Trong suốt một ngày, trước sau anh em đã lần lượt đánh lui tất cả tám trận tấn công của quân Đức.

Xintxốp đến đại đội Khôrưsép từ chiều tối, suốt hai mươi bốn giờ qua chỉ liếc nhìn đồng hồ tất cả có hai lần. Anh chẳng còn thì giờ đâu mà suy nghĩ xem mình là một chính trị viên đại đội giỏi hay kém ; suốt ngày anh chỉ ở dưới công sự với anh em chiến sĩ và cố gắng ra lệnh thật cụ thể cho đám người ít ỏi ở sát ngay cạnh mình về những điều mà anh cho là cần thiết trong từng lúc. Anh ra lệnh không được bắn khi cảm thấy nên để cho mũi tấn công của quân Đức tiến lại gần hơn nữa, và đã ra lệnh bắn khi hiểu rằng đã tới lúc phải nổ súng, rồi tự mình cũng nổ súng mà hẳn là đã giết chết được những tên Đức.

Vì vậy, khi chấm dứt đợt tấn công cuốí cùng của quân Đức (tính ra là đợt thứ tám), khi trời bắt đầu tối, và Khôrưsép, đầu quấn băng dưới mũ calô, tiến lại gần anh thét to vào tai anh như nói với người điếc: «Làm ăn khá đấy, chính trị viên ạ!» —thì Xintxốp chỉ nhún vai. Chính anh cũng chẳng biết rằng mình làm ăn khá hay kém, mà chỉ biết có mỗi một điều là ta vẫn ở y nguyên trong những công sự mà ta đã ở từ sáng, và chắc chắn như vậy là khá.

Suy nghĩ như thế xong, anh bỗng ngạc nhiên thấy mình vẫn còn sống : có quá nhiều người đã chết và bị thương xung quanh anh trong một ngày. Khi họ chết và bị thương từng người một. anh không nghĩ đến mình, nhưng giờ đây sau trận chiến đấu. khi nhớ tới tất cả anh em, tới toàn bộ những người đã chết và đã bị thương, anh lấy làm lạ rằng tại sao tất thảy những anh em đó đều đã bị giết và bị thương mà mình thì suốt cả ngày cũng chẳng bị sây sát gì.

— Cậu nghĩ sao, ngày mai chúng lại xông sang nữa chứ? Xintxốp hỏi Khôrưsép.

Cậu ta không nghe ra, phải hỏi lại. Xintxốp mệt mỏi nhắc lại câu hỏi và Khôrưsép cũng trả lời một cách mệt mỏi giống như anh:

— Tất nhiên, chúng sẽ xông sang, chúng còn làm gì hơn được nữa!

Khi Xerpilin tới căn hầm chỗ sư đoàn trưởng thì trời đã tối hẳn. Xà lót trên nóc hầm đã xiêu vẹo, và một khúc gỗ tụt ra, rệ xuống thành hình gãy góc. Đất từ trên xà đổ xuống hàng đống trên nền hầm ngay bên cạnh giường Dartrikốp nằm.

— Suýt nữa thì xe tăng nó đè bẹp tớ. — Daitrikôp nhếch mép cười. —Tớ tưởng quân Đức xông đến. đã chuẩn bị đâu vào đấy để tự tử. —ông sờ vào khẩu súng lục thò ra ở dưới gối. Có động tĩnh gì bên phía Lôskarép không ?

— Mấy tiếng đồng hồ vừa qua không nghe thấy gì cả, — Xerpilin nói. — Yên tĩnh lắm!

— Ấy đấy. mình cũng cứ lắng nghe mãi : từ trưa trở đi là bắt đẩu thấy yên tĩnh. Tớ ngại cho Lôskarép quá. — Daitrikốp lo lắng nói.

Xerpilin im lặng. Ông đã thôi không ngại cho Lôskarép nữa : phía đó trở nên yên tĩnh đến mức mà lo sợ thì cũng đã muộn rồi.

— Chính ủy sắp sửa về bây giờ, ta sẽ hỏi xem, — ông nói, — ở đằng ấy có cái kho thóc cao, có thể trèo lên nhìn tứ phía được, đồng chí ấy có báo tôi là muốn bò lên nhìn xem sao.

Nửa giờ trôi qua. vẫn chưa thấy Smakốp đâu cả. Mãi sau mới thấy ông ta về đến nơi, chiếc áo quân phục đẫm mồ hôi đã đen sẫm lại. Chưa kịp nói gì, ông uống liền hai ca nước múc trong cái thùng đặt ở góc hầm ; nước trong thùng đã đục, pha cặn vàng do đất trên trần hầm rơi xuống. Rót xong ca nước thứ ba. ông bỏ mũ kêpi. tháo kính ra, dội nước vào cái cổ chắc nịch, đỏ gay, phủ lông bạc của mình.

— Chạy cả ngày nóng máy quá rồi hả? — Xerpilin hỏi nửa đùa nửa thật.

— Vâng, ngột ngạt quá, lại thêm tuổi già cũng giở chứng ra nữa, Smakốp nói với cái giọng như nhận lỗi, rồi lại ngồi xuống ghế đẩu, kể lại rằng trong suốt thời gian ông ở trên kho thóc, bọn Đức không hề nã đạn vào đó lần nào cả. Toàn bộ cái tháp đều thủng lỗ chỗ như tổ ong vậy,—ông giải thích.

Chắc là chúng tưởng rằng chúng ta đã dời đài quan sát đi rồi. Tin tức cũng chẳng có gì vui: phía bên phải chúng ta hoàn toàn im lìm không có lấy một tiếng súng. Thật vậy, tôi không dám chắc về sự quan sát của mình đâu vì trời đã tối rồi, nhưng theo anh em chiến sĩ xác nhận, và mắt họ dĩ nhiên là tốt hơn mắt tôi, ông tháo cặp kính lấy ngón tay lau rồi lai đeo vào, — cách đây một tiếng đồng hồ quân Đức đã giải một đoàn tù binh từ Môghilép đi về phía tây theo đường ô tô.

— Nhiều không?—Daitrikốp hỏi.

— Anh em nói là khoảng ba trăm người.

— Phải, trung đoàn Lôskarép đi đứt rồi. — Daitrikốp nói xong rồi lại nhắc lại lần nữa. sau mấy phút im lặng: — Trung đoàn Lỏskarép đi đứt rồi.

Trong hầm im lặng hồi lâu. Cả ba người đều im lặng và cả ba đều cùng suy nghĩ về một điều : ngày mai hoặc ngày kia, tất sẽ đến lượt họ. Đạn pháo đã hết. lựu đạn tuy còn nhưng rồi cũng sẽ có lúc hết, chai xăng không còn nữa. Ngày mai. quân Đức sẽ bắt đầu những đợt tấn công mới. cứ giả dụ rằng còn có thể giữ thêm được một hôm nữa, nhưng rồi sau đó sẽ ra sao? Cố nhiên cũng có cách rút lui vào ban đêm, đột phá về phía đông, qua sông Đniép. Nhưng rút bằng cách nào, liệu có rút được không và nếu rút thì tổn thất bao nhiêu — tất cả những dấu hỏi đó dẫn đến những ý nghĩ nặng nề. Tiếc quá, tiếc đến rơi nước mất nếu phải bỏ những trận địa này, nơi mà đã mấy hôm nay họ đã từng đánh lui quân Đức một cách thắng lợi và đã tiêu diệt tới ngót bảy chục xe tăng địch. Nếu chui ra khỏi công sự thì đừng hòng đốt được nhiều xe tăng nữa...

Cả ba người đều hầu như cùng chung những ý nghĩ này, nhưng không ai muôn phát biểu đầu tiên. Xerpilin đợi xem sư đoàn trưởng nói sao. Daitrikốp đợi xem Xerpilin nói sao, còn Smakốp thì cứ quay đi quay lại mái đầu bạc tròn xoe hết liếc nhìn người nọ lại liếc nhìn đến người kia, cho rằng mình là người mới đến trung đoàn, chắc hẳn nên nói cuối cùng trong những vần đề như vậy. Thế là chẳng ai nói ra cả: mọi người đành im lặng gác việc giải quyết vấn đề này đến mai.

Khoảng nửa đêm thì có tiếng súng nổ dữ dội từ bên kia sông Đniép vẳng sang, nhưng tới gần sáng cả bên đó cũng im lặng nốt. Vị tất đấy đã là trận tấn công ban đèm của bọn Đức. Xerpilin đã kịp nhận thấy rằng thường là bọn chúng không thích đánh đêm «Ban ngày chúng làm cũng kịp chán rồi»,— ông chua chát cười với những ý nghĩ của mình. Có lẽ hơn thì đó là Iuskêvít đã tìm cách để đột phá về phía đông với những đơn vị của sư đoàn này còn sót lại bên tả ngạn sông.

Khó mà nói được rằng cậu ta có làm được việc đó hay không. Dù sao chăng nữa, bên tả ngạn cùng đã im hơi lặng tiếng rồi, mọi chuyện đã chấm dứt cả rồi, tới sáng ngày chiến đấu thứ năm, trung đoàn Xerpilin đã lâm vào cảnh hoàn toàn cô độc. Từ lúc rạng đông, Xerpilin đã chờ đợi những cuộc tấn công mới của quân Đức, không nghi ngờ máy may gì vì việc chúng sẽ bát đầu tấn công vào bất kỳ giây phút nào. Nhưng một giờ rồi hai giờ trôi qua, vẫn chưa thấy quân Đức ra tay. Ngược lại, các đài quan sát phi báo rằng đội cảnh giới Đức đã biến mất trong đêm, và đã rút vào rừng. Đó là một điều bí hiểm, nhưng chỉ một giờ sau điều bí hiểm đó đã được cắt nghĩa ngay. Không quân Đức đã lại xuất hiện trên trời, mà ta nhớ rằng trong suốt bốn ngày qua bọn này chí oanh tạc có một lần vào lúc xe tăng của chúng cắt đứt trung đoàn Xerpilin ra khỏi trung đoàn Lôskarép. Hẳn là chúng đã bị hút vào những hướng khác quan trọng hơn và bây giờ Xerpilin cùng trung đoàn ông sắp được nếm toàn bộ sức mạnh của những ngón đòn của chúng.

Sau khi để cho trung đoàn Xerpilin được hưởng ba giờ yên tĩnh đầu tiên trong buổi sáng, bọn Đức đã tự đền bù lại trong suốt cả ngày. Đúng mười hai tiếng đồng hồ liền —từ chín giờ sáng cho đến chín giờ tồi — những chiếc máy bay ném bom Đức thay phiên nhau bổ nhào xuống trận địa trung đoàn và cái trò giã gạo chết người đó đã không lúc nào ngừng được lấy quá nửa giờ. Những quả bom cỡ lớn nửa tấn và một phần tư tấn, những quả bom một tạ, năm mươi và hăm nhăm cân những quả bom thùng chứa những quả bom con chừng hai ba cân, vãi tung ra như những hạt đậu, tất cả ngần ấy thứ từ trên trời trút xuống trận địa trung đoàn Xerpilin từ sáng đến tối. Có lẽ bọn Đức cũng chẳng tung ra nhiều máy bay lắm đâu— chỉ khoảng hai ba chục chiếc thôi—nhưng chúng cất cánh từ một sân bay nào rất gần đẫy và hoạt động liên tục. Một bộ chín chiếc này vừa đi khỏi là bộ chín chiếc khác đã tới thay ngay, thế là chúng lại trút bom và trút bom.

Bâỵ giờ đã có thể hiểu ra tại sao bọn Đức lại rút tuyến cảnh giới : chúng không muốn thí thêm xe tăng và bộ binh cho trung đoàn Xerpilin nữa. Không quân của chúng đã rảnh tay và chúng bèn dành cho nó vai trò của một tên giết người không bị trừng trị quyết làm cỏ trung đoàn Xerpilin mà mình không bị tổn thất, sau đó dùng tay không chiếm lấy những gì còn lại. Chắc hẳn, cả đến ngày mai chúng cũng chưa tấn công đâu mà sẽ còn tiếp tục ném bom và ném bom — ý nghĩ ấy khiến Xerpilin kinh hoàng. Chẳng có gì gay go bằng việc phải chết mà không được lấy mạng đổi mạng. Nhưng linh tính lại báo trước rằng tình hình sẽ diễn ra đúng như thế.

Khi đợt ném bom cuối cùng đã kết thúc và bọn Đức đã bay về để ăn uống ngủ ngáy, thì trận địa của trung đoàn đã bị sắt thép trên trời trút xuống xới tung đến nỗi không sao tìm được lấy một đoạn giây điện thoại nguyên vẹn dài chừng năm, mười mét. Trong suốt cả thời gian đó chỉ hạ được một chiếc «Zunke» nhưng sự tổn thất của trung đoàn thì lại suýt soát bằng ngày hôm qua, một ngày đẫm máu nhất trong tất cả các ngày. Lúc bắt đầu chiến đấu, trung đoàn có hai ngàn một trăm người. Bây giờ tính sơ qua cũng không còn tới sáu trăm nữa.

Xerpilin bước vào hầm Daitrikốp với bản báo cáo không lấy gì an ủi được đó. Trong một ngày mà đã mấy lần ông không hy vọng được thấy sư đoàn trưởng còn sống sót nữa : ít ra cũng có mười quả bom đủ các cỡ đã nổ quanh hầm vào nhiều thời gian khác nhau, chẳng biết một sự may mắn kỳ diệu nào đã biến căn hầm thành một hình nội tiếp nguyên vẹn trong cái vòng tròn chết chóc này.

— Báo cáo sư đoàn trưởng, tôi có ý kiến là đêm nay ta thử chọc thủng vòng vây xem sao, — mới bước vào hầm là Xerpilin nói phăng ngay. Hôm nay, ông đã tin chắc là không còn lối thoát nào khác, mà đã tin chắc thì ông lập tức phát biểu không rụt rè. — Nếu chúng ta không phá vây ra, ngày mai chúng sẽ tiếp tục tiêu diệt chúng ta từ trên không.

Daitrikốp, người xanh nhợt vì vết thương bắt đầu mưng mủ, với giọng nói đã yếu hẳn đi kể từ hôm qua, nói rằng ông đồng ý, rồi cùng với Smakốp mới tới, cả ba người liền bàn bạc để lựa chọn hướng phá vây tiến ra sông Đniép.

Nửa giờ sau, mọi việc đã được quyết định xong xuôi: Smakốp vốn thông thạo tiếng Đức nên đã về hầm mình để hỏi cung tên xạ thủ súng máy từ trên chiếc «Zunke» nhảy dù xuống, còn Xerpilin thì đi xuống các đơn vị. Để tiện việc quản lý người trong trận chiến đấu đêm này ông quyết định sát nhập tất cả những ai còn sống lại thành một tiểu đoàn, và để khỏi mất thời gian, ông làm luôn việc đó, chỉ định cấp chỉ huy ngay trong công sự và chỉ rõ địa điểm tập trung trước khi đột phá vòng vây. Rõ ràng không thế hoãn lại dù chí là hai mươi bốn giờ nữa, mà đêm thì cũng không sao kéo dài thêm được : đêm tháng bảy thường rất ngắn. Sau khi phiên chế tiểu đoàn Plốtnhikốp thành đại đội và chỉ định Khôrưsép làm trung đội trưởng, Xerpilin đưa mắt liếc nhìn anh chàng Xintxốp vừa được thôi giữ chức chính trị viên đại đội rồi ra lệnh cho anh ta đi theo mình.

Về tới sở chỉ huy, Xerpilin bỏ qua căn hầm của Daitrikốp mà ghé vào chỗ Smakốp trước đã.

Đầu tóc bù rối và nom bộ dữ tợn, Smakốp đang ngồi sau bàn, một tên Đức trẻ tuổi cao lớn mặc quần áo phi công thì đang đứng nghiêm trước mặt ông; hắn giần giật những thớ thịt trên mặt một cách căng thẳng tựa hồ như để xua ruồi. Một bên má hắn xanh nhợt, còn bên kia lại có những vệt đỏ tía.

— Thế nào, chưa xong à?—Xerpilin hỏi từ ngoài ngưỡng cửa.

— Đã phải cho một bạt tai và bắt đứng nghiêm rồi đấy, — nhìn nét mặt cũng đủ thấy là Smakốp không lấy gì làm hài lòng cả, — hắn cứ ngồi vắt chéo chân, lại giở giọng cam đoan bảo toàn tính mạng cho tôi khi bị chúng bắt làm tù binh, nếu tôi thân hành đưa nó đi qua trận địa của ta ! Nghĩa là định đổi công đấy! Lại còn hòng mua chuộc cả tôi nữa, đồ du côn.

— Thế hỏi cung có kết quả gì cụ thể không?

— Ít lắm. Hắn hầu như không biết gì về tình hình ở đây: bọn chúng mới được điều động từ Bréxt tới đây sáng nay. Hắn xác nhận rằng, hắn mới đi ném bom thành cổ Bréxt-Litốpxk cách đây có hai hôm.

Smakốp tạm ngừng và hồi hộp đưa mắt nhìn Xerpilin, hai người lại một lần nữa cảm thấy hoàn toàn hiếu biết lẫn nhau.

— Nó không biết tình hình mà bản đồ cũng không có, nó bảo là theo điều lệnh thì xạ thú máy bay không được phát bản đồ. — Smakốp sực nhớ tới con trai của mình bèn nói thêm : — Hình như tình hình quả có như vậy thật. Nói chung lại, đối với chúng ta, nó chẳng qua chí là một cái rễ thối. Tuy nhiên về mặt tâm lý...

— Về mặt tâm lý thì chúng ta bây giờ không có thời gian đâu. anh Smakốp ạ,— Xerpilin sốt ruột nói. — Nếu đã rõ cả rồi thì thôi, bây giờ thời giờ quý lắm. Tôi đi đây. Tôi sẽ chờ ở chỗ Daitrìkốp.

Từ hầm Smakốp đến hầm Daitrikốp chưa đầy một trăm bước.

— Báo cáo lữ đoàn trưởng,—Xintxốp vội vàng hỏi vì sợ không kịp,—đồng chí có cho rằng đoạn nó nói về thành Bréxt là đúng sự thực không?

Xerpilin rất vội, nhưng câu hỏi của Xintxốp khiến ông phát cáu và ông buộc phải dừng bước.

—Tớ thì tớ cho rằng đó là một trăm lần đúng sự thực! — ông gay gắt nói.—Thế tại sao cậu lại nghi ngờ điều đó là thế nào? Nếu cậu tưởng tượng rằng chỉ có một mình chúng ta ở đây mới là những kẻ không thích giơ hai tay lên trời thì thật là nghĩ bậy!

Sau sự va chạm ấy, cả hai người im lặng đi chừng bon chục bước.

—Anh là người có học đấy,—cuối cùng Xerpilin phá tan sự im lặng nặng nề ấy đối với Xintxốp và nói: — Mặc dầu rằng theo con mắt tôi thấy thì anh học cũng chưa đến nơi đến chốn đâu. Bao giờ ra khỏi vòng vây là ta phải theo dõi chặt chẽ quân số hàng ngày, cả người đi và người đến, đại để là anh sẽ luôn ở cạnh tôi để giúp tôi.

«À ra thế, nghĩa là chúng ta sẽ phá vây!»—Xintxốp nghĩ thầm và tiếc rằng Xerpilin đã lấy anh đi theo. Qua hai ngày, anh đã quen với ý nghĩ rằng mình sẽ kề vai sát cánh với Khôrưsép và anh em trong đại đội chiến đấu đến cùng.

— Một giờ nữa chúng ta sẽ lên đường, — khi cùng Xintxốp bước vào hầm, Xerpilin nói.

— Cậu cứ lên đường đi, — Daitrikốp nói, còn tớ thì khiêng đi khiêng lại lích kích lắm. Tớ sẽ thành gánh nặng cho các cậu, làm tốn công tốn sức... ông yếu ớt siết nắm tay của mình đang đặt trên áo capốt.

— Không sao, chúng tôi còn sống thì chúng tôi sẽ khiêng được anh ra... Anh có một mình, mà chúng tôi thì những sáu trăm.

— Cuối cùng đã xác định được là sáu trăm rồi à?

— Còn thêm ra được mấy người nữa là khác, — Xerpilin nói. — Nếu cắm được mũi nhọn thì sẽ qua được, mà mũi nhọn thì đã có rồi, — ông nói thêm.

— Còn việc này nữa nhé, — Daitrikốp báo, — không thể trì hoãn được nữa đâu. Xerpilin, cậu ngồi xuống đây và thảo mệnh lệnh chí định cậu làm sư đoàn trưởng đi. Rồi có đưa tớ đi được hay không thì tùy, nhưng cậu phải chỉ huy lấy, tớ không phải là chỉ huy nữa đâu.

Xerpilin nhún vai.

— Tùy theo lệnh anh.

Ông không muốn phản đối vì cho rằng Daitrikốp nói đúng, đã đến lúc làm việc này rồi.

— Vả lại, —Daitrikốp nói,—trong khi vượt vòng vây chúng ta còn có thể gặp những anh em thuộc những đơn vị khác trong sư đoàn, mà ở trong vòng vây thì cần có một bàn tay vững vàng hom bất cứ ở nơi nào!

Xerpilin lặng lẽ gật đầu. Theo ông thì như thế cũng đúng thôi.

— Cậu ngồi xuống, viết mệnh lệnh đi, — Xerpilin bảo Xintxốp và lại xưng hô với Xintxốp bằng «cậu tớ», tựa hồ như muốn xí xóa hẳn câu chuyện ban nãy giữa hai người. Ông ta không muốn chính tay mình lại viết mệnh lệnh đề bạt mình.

—Viết thế nào kia ạ?—Xintxốp ngồi vào bàn và hỏi.

—Cứ mực đen trên giấy trắng mà viết thôi, — Daitrikốp nghiến răng ken két lên vì cơn đau và nói.

—Tôi hỏi vậy bởi vì tôi chỉ có bút chì thôi ạ,—Xintxốp vừa nói vừa rút cây bút chì ra khỏi túi áo quân phục rồi nhìn nó với vẻ hoài nghi, — té ra nó lại gãy mất rồi !

Xerpilin bèn đưa cho anh con dao dip.

Trong lúc Xintxốp gọt bút chì, Daitrikốp vẫn nằm yên lặng nhìn lên nóc hầm. Xintxốp vừa gọt xong, ông bất đầu đọc ngay:

— «Mệnh lệnh số...— ông cau trán lại trong gần một phút cố nhớ xem mệnh lệnh cuối cùng ban bố trong sư đoản là số bao nhiêu rồi sực nhớ ra, ông nói : — Số mười một. Vì bị thương không thể chiến đấu được, — ông dọc, — tôi ra lệnh cho lữ đoàn trưởng Xerpilin, chí huy trưởng trung đoàn bộ binh năm trăm hăm sáu, tiếp nhận quyền chỉ huy tất cả các đơn vị thuộc sư đoàn mà tôi phụ trách». Cậu đề cho đủ họ tên vào đây nhé! — Xintxốp còn đợi đọc tiếp, nhưng Daitrikốp đã nói: — Xong, — và đưa tay lau vầng trán đẫm mồ hôi vì yếu mệt, rồi lả đầu xuống gối. — Cậu đưa cho tôi ký, mà thôi, hẵng gượm, tôi có một cây bút chì đỏ trong cái cặp bản đồ ấy, lấy ra đây.

Xinlxốp lấy chiếc cặp bản đồ của Daitrikốp treo ở một chiếc đinh trên tường hầm xuống, rút ra cây bút chì đó gọt nhọn và đặt bản mệnh lệnh lên chiếc cặp, đi đến chỗ Daitrikốp.

Daitrikốp chống cùi tay, hơi nhổm đầu dậy, đưa mấy ngón tay yếu ớt kẹp lấy cây bút chì bắt đầu ký. Đang khi ký họ của mình đến chữ thứ hai thì cây bút chỉ run run rồi gãy gục, để lại trên trang giấy một nét đỏ ngoằn ngoèo trông thật chán.

— A, khỉ thật! — Daitrikốp văng tục. — Gọt lại bút chì đi. Xintxốp lại cầm lấy con dao díp ở tay Xerpilin hí hoáy gọt bút chì và lần này Daitrikốp nắm cây bút trong tay với vẻ cố gắng rõ rệt, cẩn thận ký nốt họ của mình rồi đề ngày tháng ở bên dưới.

— Cầm lấy, Xerpilin.

Xerpilin đọc bản mệnh lệnh, gấp làm tư và cất vào túi áo quân phục.

Khi đi ra mặt trận để chỉ huy một trung đoàn, ông đã tin rằng rồi đây đời ông sẽ có lúc tất cả mọi cái hoàn toàn trở lại đâu vào đấy, và rồi người ta sẽ còn ra lệnh cho ông bàn giao trung đoàn để tiếp nhận một sư đoàn. Nhưng ai mà có thể thấy trước được rằng ông sẽ phải tiếp nhận một sư đoàn như thế này và trong một hoàn cảnh như thế này!

— Đồng chí cho phép đi chuẩn bị xuất kích chứ ạ?—ông đưa tay lên vành mũ nói với Daitrikốp, không phải do thói quen mà tại vì trong lúc này chinh ông muốn nói đúng những lời như thế một lấn chót.

Daitrikốp cùng hiểu rõ ý ông. chìa bàn tay yếu ớt đẫm mồ hôi ra tỏ vẻ cảm ơn để thay thế cho câu trả lời. Xêrpilin siết chặt bàn tay ấy rồi đi ra khỏi hầm.

— Các đại đội trưởng đã đến đủ cả chưa? Tất cả đến gặp tôi! — cái giọng kim oai vệ của ông đã vang lên ở ngoài kia.

Đó là một buổi sáng trời nắng. Một trăm năm chục người còn lại của trung đoàn Xerpilin đang đi trong những khu rừng rậm bên tả ngạn sông Đniép, vội vã tránh xa càng nhanh càng tốt chỗ sang sông. Trong đám một trăm năm chục con người nảy có một phần ba bị thương nhẹ. Năm thương binh nặng được nằm trên cáng do hai chục chiến sĩ khỏe mạnh nhất mà Xerpilin đã cắt cử thay phiên khiêng. Thật là may mắn đến kỳ lạ mới lôi nổi những thương binh ấy sang bên tả ngạn.

Trong số này có cả ông Daitrikốp đang hấp hối. Lúc ngất đi lúc hồi tỉnh lại, ông nhìn lên bầu trời xanh, nhìn những ngọn cây thông và cây bạch dương lắc lư trên đầu. Ý nghĩ của ông lẫn lộn và ông thấy hình như mọi vật đều bập bềnh trôi: cả những tấm lưng của các chiến sĩ đang khiêng ông, cả cây cối, bầu trời. Ông cố lắng nghe sự yên tĩnh : khi thì ông tưởng chừng trong đó có tiếng súng đạn nổ, khi thì chợt tỉnh lại, ông chẳng nghe thấy gì và lúc ấy ông tưởng là mình đã hóa điếc—thực ra đó chí là một sự yên tĩnh thật sự.

Trong rừng rất im ắng, chỉ nghe có tiếng cây cối khẽ kẽo kẹt trong gió, nghe tiếng chân của những con người mệt mỏi hoặc thỉnh thoảng có tiếng cà mèn lách cách. Sự yên tĩnh có vẻ kỳ lạ không nhưng đối với Daitrikốp đang ngắc ngoải mà cỏn đối với tất cả những người khác. Họ đã lãng quên sự yên tĩnh đến nỗi thấy nó có chứa chất một nguy cơ gì đó đối với mình. Như nhắc nhớ tới cuộc hỗn chiến rùng rợn vừa qua ở điểm vượt sông, một làn hơi nước mỏng manh vẫn còn bốc lên trên hàng quân, từ những bộ quân phục đang khô dần trong lúc đi đường.

Sau khi cho các đội xích hầu tiến lên đằng trước và tỏa ra hai bên sườn và để cho Smakốp đi với đội hậu vệ. Xerpilin tự mình dẫn đầu hàng quân. Ong cất bước khó khăn, nhung những người đi sau vẫn tưởng là ông bước nhẹ và nhanh, với dáng đi vững chắc của một con người biết mình đi đến đâu và sẵn sàng đi như vậy nhiều ngày liền, Xerpilin không phải dễ dàng mà đi được như thế. ông chẳng còn trẻ trung gì, đã dãi dầu cuộc sống và mệt mỏi vô cùng vì những ngày chiến đấu vừa qua, nhưng ông biết rằng từ nay ở trong vòng vây, không có cái gì là không quan trọng và không có cái gì mà anh em không nhận thấy. Mọi việc đều quan trọng và dễ thấy, kể cả cái dáng đi của ông khi dẫn đầu hàng quân.

Xintxốp cũng ngạc nhiên vì thấy lữ đoàn trưởng đi nhanh và nhẹ quá. Vừa bước theo sau anh vừa luôn chuyển khẩu tiểu liên từ vai trái sang vai phải và ngược lại; lưng, cổ, vai anh đau nhừ vì mệt mỏi, tất cả những cái gì có thể đau được đều đau hết.

Khu rừng tháng bảy ngập nắng đẹp một cách kỳ diệu! Trong rừng sực nức mùi nhựa thông và mùi rêu được sưởi ấm. Ánh nắng xuyên qua cành lá đang đu đưa thành những đốm vàng ấm áp rung rinh trên mặt đất. Giữa đám lá thông, những khóm dâu đất xanh rờn đơm quả đỏ mọng như những giọt nước tươi vui. Thỉnh thoảng các chiến sĩ vừa đi vừa cúi xuống hái những quả dâu. Tuy rất mệt mỏi, nhưng Xintxốp vẫn đi và ngắm không chán mắt cảnh đẹp của rừng cây.

Anh nghĩ thầm : «Chúng ta vẫn sống, dù sao chúng ta vẫn sống!» Cách đây ba tiếng, Xerpilin ra lệnh cho anh lặp bản danh sách những người đã vượt được qua sông. Anh đã lập xong và biết là còn sống sót một trăm bốn mươi tám người. Cứ bốn người đi phá vòng vây trong đêm qua thì ba người đã chết trận hay chết đuối, chỉ còn lại một người—người thứ tư là còn sống sót, và bản thân anh cùng là một trong những người thứ tư đó.

Giá cứ đi mãi trong khu rừng này rồi đến tối không còn gặp quân Đức nữa mà tiến thẳng tới chỗ quân ta—được như vậy thì hạnh phúc biết bao ! Mà lại sao lại không như vậy nhỉ? Xét cho cùng thì không phải ở đâu cũng có quân Đức. mà quân ta rút lui có lẽ cũng chưa đến nỗi xa lắm đâu!

— Thưa lữ đoàn trưởng, theo đồng chí hôm nay liệu chúng ta có thế đi đến chỗ quân mình được không ạ?

— Bao giờ đến thì tôi chịu không biết được,—Xerpilin vừa đi vừa hơi ngoái đầu lại, tôi chỉ biết rằng nhất định sẽ có lúc đi đến. Trong lúc này như thế là may phúc rồi.

Ông ta mở lời một cách nghiêm trang nhưng kết thúc với vẻ giễu cợt pha lẫn bực dọc. Ý nghĩ của ông hoàn toàn trái ngược với ý nghĩ của Xintxốp. Căn cứ vào bản đồ thì có thể tránh đường cái và đi trong rừng rậm lâu nhất là hai chục cây số nữa và ông tính là đến tối sẽ đi hết quãng này. Muốn tiếp tục tiến về phía đông, nếu không vượt qua đường ôtô ở đó thì phải vượt ở đây, có nghĩa là phải chạm trán với quân Đức. Nếu không gặp chúng mà lại đi sâu được vào giải rừng xanh phía bên kia dường như đã được vẽ trên bản đồ thì thật là một điều may mắn quá kỳ lạ. Xerpilin không tin vào điều may mắn đó mà như thế có nghĩa là ban đêm, khi đi ra đường ô tô sẽ lại phải choảng nhau, ông vừa đi vừa suy nghĩ về trận đánh sắp tới đó giữa cảnh yên tĩnh và màu sắc xanh tươi của rừng cây, những cái đã đưa Xintxốp đến tâm trạng hân hoan và dễ tin.

— Lữ đoàn trưởng đâu? Đồng chí lữ đoàn trưởng! — một chiến sĩ trong đội xích hầu từ phía trước chạy tới hỏi và khi trông thấy Xerpilin liền vui vẻ kêu lên.—Trung úy Khôrưsép phái tôi đến để báo cáo ạ! Chúng tôi đã gặp anh em ở năm trăm hăm bảy.

— Thế kia à! Xerpilin vui mừng đáp. — Vậy họ ở đâu?

— Kia kia!—người chiến sĩ trỏ tay về phía trước, nơi có những bóng quân nhân hiện ra trong lùm cây và đang đi đến.

Xerpilin quên hết mệt nhọc dấn hước lên.

Anh em trung đoàn 527 đo hai cán bộ dẫn đầu : một đại úy và một thiếu úy. Họ đều mặc quân phục và cầm vũ khí. Có hai người còn mang cả trung liên nữa.

— Xin chào đồng chí lữ đoàn trưởng! — người đại úy tóc quăn đội calô lệch, dừng bước cất giọng hiên ngang chào.

Xerpilin nhớ ra rằng đã gặp anh ta một lần nào đó ở phòng tham mưu sư đoàn, nếu trí nhớ của ông không nhầm lẫn thì đây là đặc phái viên của phòng đặc biệt

— Chào anh bạn thân mến!—Xerpilin nói.—Chúc mừng cậu và tất cả anh em nhân dịp các cậu trở về sư đoàn ! Rồi ông ôm hôn anh ta thật chặt.

— Chúng tôi đã đến đây đồng chí lữ đoàn trưởng ạ,—đại úy nói, có vẻ cảm động trước thái độ trìu mến mà điều lệnh không quy định,—nghe nói là sư đoàn trưởng ở đây với đồng chí?

— Ở đây đấy, — Xerpilin nói, — chúng tôi đã mang được sư đoàn trưởng ra, chỉ có điều... — Không nói hết câu, ông tự ngắt lời: — Chúng ta đến gặp đồng chí ấy ngay bây giờ.

Hàng quân dừng lại, mọi người mừng rỡ nhìn những anh em mới đến. Họ không đông lắm nhưng ai nấy đều có cảm tưởng rằng đây mới chỉ là bước đầu.

— Tiếp tục tiến, — Xerpilin báo Xintxốp. — Đến chỗ nghỉ chân đã quy định, —ông nhìn vào chiếc đồng hồ tay to tướng của mình,—còn hai mươi phút nữa.

Hàng quân miễn cưỡng tiếp tục tiến lên, còn Xerpilin thì ra hiệu mời không những chỉ đại úy và thiếu úy mà tất cả những chiến sĩ mới đến với họ đi theo ông, rồi thong thả đi ngược trở lại tới chỗ cáng tải thương ở giữa hàng quân.

— Hạ xuống, — Xerpilin khẽ nói với các chiến sĩ khiêng Daitrikốp.

Các chiến sĩ hạ cáng xuống đất. Daitrikốp nằm không động đậy, mắt nhắm nghiền, vẻ vui mừng biến mất trên mặt đại úy. Khi gặp nhau, Khôrưsép đã nói ngay với anh rằng sư đoàn trưởng bị thương, nhưng sắc diện của Daitrikốp đã khiến anh phải sửng sốt. Bộ mặt của sư đoàn trưởng mả anh vẫn nhớ là đẫy đà và rám nắng, bây giờ hóa ra gầy gò và xanh xao màu chết chóc. Mũi ông nhọn hoắt ra, như mũi người đã qua đời, còn ở vành môi dưới cắt không ra hột máu thì hằn lên những vết răng đen kịt. Một cánh tay trắng bệch yếu ớt duỗi ra cứng đơ ở ngoài áo capốt. Sư đoàn trưởng đang hấp hối và đại úy hiểu ngay điều đó khi mới trông thấy ông.

— Daitrikốp, Daitrikốp à— Xerpilin chật vật gập đôi chân đã nhức nhối vì mệt mỏi, rồi quỳ một bên gối xuống cạnh chiếc cáng, khẽ gọi

Thoạt đầu Daitrikốp đưa tay sờ soạng khắp trên áo capốt rồi cắn môi, sau đó mới mở mắt ra.

— Chúng tôi đã gặp các anh em mình ở năm trăm hai bảy!

— Báo cáo sư đoàn trưởng, đặc phái viên phòng đặc biệt là Xưchin đến nhận lệnh của đồng chí. Tôi dẫn theo một phân đội gồm mười chín người.

Daitrikốp lặng lẽ nhìn từ dưới lên, rồi dùng những ngón tay trắng bệch đặt trên áo capốt làm một cử động yếu ớt.

— Anh cúi thấp xuống, Xerpilin bảo đại úy. — Sư đoàn trưởng gọi anh đấy.

Lúc ấy, người đặc phái viên bèn quỳ xuống một bên gối giống như Xerpilin, còn Daitrikốp đã thôi cắn môi, thì thầm nói với anh ta điều gì mà anh chưa nghe ra ngay. Nhìn mắt anh và hiểu rằng anh chưa nghe rõ, Daitrikốp liền cố sức nhắc lại lần nữa điều vừa nói.

— Lữ đoàn trưởng Xerpilin đã tiếp nhận sư đoàn, — ông thều thào, — hãy báo cáo với đồng chí ấy.

— Xin báo cáo, — thế là người đặc phái viên vẫn quỳ như vậy và bây giờ đã nói với cả Daitrikốp và Xerpilin củng một lúc,—chúng tôi đã mang theo ra được lá cờ của sư đoàn.

Một bên má của Daitrikốp rung lên một cách yếu ớt. Ông muốn mỉm cười mà không sao mỉm cười được.

— Cờ ở dâu?—ông mấp máy môi. Không nghe thấy tiếng thì thào nhưng đôi mắt ông như có ý báo: «Cho tôi xem!»—và mọi người đều hiểu như vậy.

— Chuẩn úy Kôvantrúc mang cờ ở trong người, —đặc phái viên nói. — Kôvantrủc, lấy cờ ra.

Nhưng không cần ra lệnh mà Kôvantrủc cũng chẳng chờ đợi gì đã cởi ngay thắt lưng quăng xuống đất, vén áo quân phục lên, tháo lá cờ quấn sát quanh mình ra. Tháo xong, anh nắm lầy mép cờ, căng rộng ra đế cho sư đoàn trưởng trông thấy toàn bộ lá cờ đã nhàu nát, thấm đầy mồ hôi lính, nhưng đã được giữ gìn nguyên vẹn với những hàng chữ quen thuộc thêu kim tuyến trên nền lụa đỏ: «Sư đoàn bộ binh cờ đỏ số 176 của Hồng quân Công Nông».

Nhìn lá cờ. Datrikốp khóc nức lên. Ông khóc theo kiểu một con người đã kiệt sức và đang hấp hối có thể khóc — khóc thút thít, không động đậy một thớ thịt nào trên mặt : từng giọt lệ theo nhau thong thả lăn ra từ cả hai con mắt ông, còn anh chàng Kôvantrúc cao lớn đang cầm lá cờ trong hai bàn tay to lớn vững chắc và qua phía trên lá cờ đỏ nhìn vào mặt ông sư đoàn trưởng đang nhỏ lệ trên mặt đất thì càng bật khóc lên theo kiểu một người đàn ông khỏe mạnh, vạm vỡ, xúc động trước cảnh xảy ra mà khóc — cổ họng anh liên tục co bóp lại do những dòng nước mắt đang dâng lên, còn hai vai và đôi bàn tay to lớn giữ lá cờ thì lại lẩy ba lẩy bầy vì những cơn nấc. Daitrikốp nhắm mắt lại và rùng mình khiến Xerpilin hoảng hốt nắm lấy tay ông.

Nhưng không, ông chưa chết : ở cổ tay ông mạch vẫn đập một cách yếu ớt—chẳng qua ông chỉ ngất đi thôi và không biết đây là lần thứ mấy trong một buổi sáng.

— Nhấc cáng lên và đi đi. —Xerpilin khẽ bảo các chiến sĩ khi ấy đang quay lại phía Daitrikốp, lặng lẽ nhìn ông.

Họ liền nắm lấy đòn cáng êm ái nâng lên rồi khiêng đi.

—Đồng chí cất lá cờ vào người.—Xerpilin nói với Kôvantrủc vẫn cứ đứng cầm lá cờ. — Đã đem ra được thì cứ tiếp tục đem đi.

Kôvantrúc nâng niu gấp lá cờ lại, quấn vào người. buông áo quân phục xuống rồi nhặt thắt lưng lên thắt lại như cũ.

—Đồng chí thiếu úy, đồng chí cùng anh em đi tiếp vào cuối hàng quân.—Xerpilin bảo người thiếu úy cách đây một phút cũng khóc và đang đứng cạnh ông với vẻ lúng túng.

Khi đuôi hàng quân đi qua trước mặt, Xerpilin níu lấy tay người đặc phái viên giữ lại, để cho những ngtrời đi cuối hàng quân đã cách khoảng mười bước rồì mới cùng anh ta song song cất bước.

— Bây giờ đồng chí báo cáo cho tôi biết những gì đồng chí đã thấy được và đã nắm được.

Người đặc phái viên bắt đầu kể lại trận đánh cuối cùng trong đêm qua. Khi tham mưu trưởng sư đoàn là Iuskêvít và trung đoàn trưởng 527 là Écsốp quyết định phá vây vào ban đêm để rút về phía đông thì trận chiến đấu đang ác liệt : họ chia làm hai tổ thọc ra định sau sẽ hợp lại nhưng rút cục đã không gặp được nhau, Iuskêvít đã hy sinh ngay trước mắt người đặc phái viên do đụng phải bọn xạ thủ tiêu liên Đức còn Écsốp chỉ huy tổ kia còn sống hay không và nếu sống thì vượt vòng vây đi đằng nào, điều đó anh không biết được. Đến sáng chính anh cũng đột phá ra và chạy được vào với mười hai người, sau đó lại gặp sáu người do đồng chí thiếu úy dẫn đầu. Đó là tất cả những gì mà anh biết.

— Đồng chí đặc phái viên ạ, khá lắm ! —Xerpilin nói, — Đã mang được cờ sư đoàn ra khỏi vòng vây. Ai chăm lo việc này, cậu à ?

— Tôi ạ!

— Khá lắm!—Xerpilin nhắc lại,—Cậu đã làm cho sư đoàn trưởng vui lòng trước khi nhắm mắt.

— Đồng chí ấy sẽ chết mất ư, —người đặc phái viên hỏi.

— Chả nhẽ cậu không thấy sao? —đến lượt Xerpilin hỏi lại, — vì vậy tôi mới phải nhận quyền chỉ huy thay đồng chí ấy. Dấn bước lên, chúng mình đuổi cho kịp đầu hàng quân. Cậu có thể đi nhanh hơn được không hay hết sức rồi?

— Còn đi nhanh được ạ, —đặc phái viên mỉm cười. —Tôi còn trẻ.

— Sinh năm nào?

— Mười sáu.

— Hăm nhăm tuổi, — Xerpilin khẽ huýt sáo miệng. —Cậu được lên cấp nhanh thật.

Buổi trưa, đoàn quân vừa mới dừng lại bố trí đợt nghi chân lâu lần thứ nhất thì lại có một cuộc gặp gỡ nữa khiến Xerpilin mừng rỡ. Vẫn cái anh chàng Khôrưsép tinh mắt đi xích hầu phía trước đã trông thấy một tốp người đang ngồi trong bụi cây rậm. Sáu người ngủ lăn ngủ lóc, còn hai người khác—một chiến sĩ mang tiểu liên Đức và một nữ bác sĩ quân y ngồi trong bụi với khẩu súng lục đặt trên đùi thì đang canh gác cho những người kia ngủ, nhưng lại canh gác quá chểnh mảng. Khôrưsép bèn tinh nghịch từ trong bụi bò thẳng đến trước mặt họ bất thinh linh quát: «Giơ tay lên!», và chỉ một suýt nữa thì cậu ta được ăn luôn một băng đạn vì cái trò nghịch ngợm này, Té ra cùng là những người cùng sư đoàn, thuộc đơn vị hậu cần. Một trong những người đang ngủ là kỹ thuật viên quân nhu, trưởng kho lương thực, ông ta dẫn đầu cả tổ gồm có ông ta, sáu thủ kho và giám mã cùng một nữ bác sĩ quân y tình cờ ngủ đậu trong căn nhà gỗ bên cạnh họ.

Khi họ được đẫn tớí gặp Xerpilin, người cán bộ quân nhu luống tuổi, đầu hói, được động viên khi đã nổ ra chiến tranh liền kể rằng cách đây ba đêm xe tăng Đức có bộ binh ngồi xe bọc sắt kèm theo đã tràn vào làng nơi họ đóng quân. Ông ta cùng với anh em lẻn ra vườn rau bằng cửa sau ; không phải ai cũng đều có súng cả đâu, nhưng chẳng ai muốn đầu hàng quân Đức. Bản thân ông vốn là người Xibêri, xưa từng là du kích đỏ đã gánh trách nhiệm dẫn anh em theo đường rừng đi tim quân ta.

— Thế là tôi đã dẫn ra được, — ông nói, — quả tình là cũng chẳng đủ : bị mất mười một người vì chạm trán với tổ lùng sục của quân Đức. Nhưng chúng tôi cũng giết được 4 thằng Đức và lấy được vũ khí. Chị này đã dùng súng lục bắn chết một thằng Đức, — ông ta hất đầu chỉ nữ bác sĩ.

Nữ bác sĩ còn trẻ lắm và nhỏ bé đến nỗi trông cứ như một cô bé con, Xerpilin và anh chàng Xintxốp đứng cạnh ông cùng tất cả mọi người xung quanh đều nhìn chị với vẻ ngạc nhiên và trìu mến. Họ càng ngạc nhiên và trìu mến hơn khi chị vừa nhai đầu mẩu bánh mì vừa bắt đầu kể chuyện mình để đáp lại những câu hỏi căn vặn.

Chị nói về mọi việc đã xảy ra như nói về một chuỗi sự việc, trong đó sự việc nào chị cũng đều phải làm hoàn toàn theo sự cần thiết cả thôi. Chị kể là mình tốt nghiệp trường cao đẳng nha khoa, sau đó người ta bắt đầu tuyển nữ đoàn viên vào quân đội và cố nhiên là chị xung phong đi; rồi về sau mới phát hiện ra là trong thời gian chiến tranh chẳng ai đến nhà chị chữa răng cả, thế là từ bác sĩ nha khoa chị trở thành nữ y tá, bởi vì không thể ngồi rồi chả làm gì. Đến khi bác sĩ quân y bị chết trong một trận ném bom thì chị lại trở thành bác sĩ, bởi vì phải có người thay thế ông ta ; thế rồi chị phải tự nình về hậu tuyến lấy thuốc, bởi vì cần đem thuốc đến cho trung đoàn. Rồi khi quân Đức tràn vào cái làng nơi chị ngủ nhờ thì cố nhiên chị phải cùng mọi người bỏ đi nơi khác, bởi vì chị ở lại cùng quân Đức thế nào được! Sau đó, khi gặp phải tổ lùng sục của quản Đức và bắt đầu bắn nhau thì phía tnước có một chiến sĩ bị thương, anh ta rên to lắm, và chị bò đến băng bó cho anh thì bỗng một tên Đức to tướng xông thẳng đến trước mặt chị, thế là chị rút súng lục ra bắn nó chết ngoẻo. Khẩu súng nặng đến nỗi chị phải cầm hai tay mới bắn được.

Chị kể những việc đó rất nhanh, với lời nói liến thoắng của trẻ con, rồi khi ăn xong miếng bánh, chị liền ngồi xuống một gốc cây cụt, bất đầu lục lọi trong chiếc túi cứu thương. Thoạt đầu chị lôi ra mấy cuộn băng cá nhân, rồi đến một chiếc ví đầm nhỏ sơn đen. Từ chiều cao của tầm vóc mình Xintxốp thấy trong chiếc ví của chị còn có một hộp phấn và một hộp son đã đen lại vì bụi. Sau khi ấn hộp phấn và hộp son xuống sâu cho khỏi ai trông thấy, chị mới moi ra một tấm gương con đoạn bỏ mũ calô, bắt đầu chải mớ tóc trẻ con mềm mại như lông tơ của mình.

— Đàn bà như thế đấy!—Xerpilin nói khi chị bác sĩ nhỏ bé đã chải xong tóc đưa mắt nhìn những người đàn ông vây quanh mình rồi không hiểu sao lẳng lặng bỏ đi và biến mất vào rừng.—Đàn bà như thế đấy! —ông nhắc lại, vỗ vào vai Smakốp đã đuổi kịp hàng quân và vừa ngồi xuống cạnh ông để nghỉ chân.—Điều đó thì tôi hiểu được đấy! Trước mặt một người đàn bà như thế mà hèn nhát thì cũng đáng thẹn thật!—Ông nhoẻn miệng cười phô hàm răng thép lấp lánh, ngả lưng xuống, nhắm mắt lại rồi ngủ thiếp ngay trong giây lát.

Xintxốp trượt lưng vào thân cây thông, ngồi xổm xuống đưa mắt nhìn Xerpilin rồi ngáp dài.

— Thế cậu đã có vợ chưa?—Smakốp hỏi anh.

Xintxốp gật đầu và cố xua đuổi cơn buồn ngủ, thử hình dung xem sự thể sẽ ra sao, nếu hôm ở Maxcơva, Masa cứ đòi cùng đi với anh bằng được ra mặt trận, và nếu họ đã thực hiện điều đó... Thế là họ sẽ cùng nhau xuống tàu ở Bôrixốp... Rồi sao nữa nhỉ? Ừ, kể cũng khó hình dung thật đấy... Nhưng dù sao, trong thâm tâm, anh vẫn biết rằng trong cái ngày chia ly cay đắng ấy, người đã xử sự đúng lại chính là Masa, chứ không phải anh.

Sau mọi điều đã phải chịu đựng, anh nung nấu một mối căm hờn đối với quân Đức mà sức mạnh của lòng căm hờn này đã xóa nhòa nhiều ranh giới trước kia từng tồn tại trong ý thức anh, anh đã không sao có thể suy nghĩ gì về tương lai, nếu không suy nghĩ rằng bọn phát xít nhất định sẽ phải bị tiêu diệt. Vậy thì tại sao anh lại định tước của Masa cái quyền mả anh không cho phép ai tước của mình, cái quyền mà bạn hãy thử tước đi của người nữ bác sĩ nhỏ nhắn kia xem!

—Thế cậu có con chưa?—Smakốp làm cho dòng suy nghĩ của anh bị gián đoạn.

Suốt thời gian qua, suốt tháng qua, mỗi khi hồi tưởng lại là Xintxốp luôn một mực tự thuyết phục mình rằng mọi việc đều ổn thỏa cả, rằng con gái của mình đã về Maxcơva. Vì vậy, giờ đây anh chỉ trình bày một cách vắn tắt về cảnh ngộ của gia đình mình. Nhưng thực ra càng tự thuyết phục mình rằng mọi việc đều tốt đẹp một cách gượng gạo bao nhiêu thì anh lại càng ít tin tưởng vào điều đó bấy nhiêu.

Smakốp nhìn vào mặt Xintxốp và hiểu rằng lẽ ra mình không nên hỏi anh ta câu đó.

—Thôi được, cậu ngủ đi, — nghỉ chân cũng ngắn thôi, cũng chẳng kịp thấy hết giấc mơ đầu tiên đâu !

«Bây giờ còn ngủ với nghê gì nữa kia chứ !» — Xintxốp bực bội nghĩ thầm, nhưng hai mắt mở thao láo ngồi được chừng một phút thì anh bỗng chúi mũi vào hai đầu gối, giật mình, mở choàng mắt ra, định nói điều gì với Smakốp, nhưng chưa kịp nói đã gục đầu xuống ngực, ngủ thiếp đi như chết.

Smakốp nhìn Xintxốp với vẻ thèm muốn, bỏ kính ra, đưa ngón trỏ và ngón giữa lên dụi mắt : mắt ông cay sè vì mất ngủ, ánh sáng ban ngày tưởng chừng như châm vào mất, xuyên qua cả lớp mi mắt đã nheo lại, thế mà ông vẫn không tài nào ngủ được.

Trong ba ngày đêm vừa qua, Smakốp đã trông thấy biết bao nhiêu người chết cùng lứa tuổi với đứa con trai tử trận của mình, đến nỗi lòng đau xót của một người cha vốn bị nghị lực nén lại dưới đáy sâu tâm hồn ông đã thoát ra ngoài, phát triển thành một tình cảm không những chỉ riêng đối với con mình mà còn đối với những người khác đã hy sinh trước mắt mình, thậm chí cả những người tuy mắt ông không trông thấy nhung biết lả họ đã chết. Tình cảm nảy cứ lớn lên thêm mãi và cuối cùng lớn tới mức mà đau xót đã biến thành căm thù. Chính lòng căm thù đó giờ đây đang khiến Smakốp nghẹn ngào. Ông ngồi nghĩ đến bọn phát xít lúc này đang dùng gót sắt của chúng chà đạp làm chết hàng ngàn vạn con người cùng tuổi với Cách mạng tháng Mười như con ông, người trước kẻ sau, hết mạng này sang mạng khác, ở khắp nơi, trên khắp các nẻo đường chiến tranh. Giờ đây, ông căm thù bọn Đức này như xưa kia đã căm thù bọn bạch vệ. Ông không thấy có lòng căm thù nào sâu sắc hơn thế nữa và chắc rằng trong thực tế cùng không có lòng căm thù nào như vậy.

Mới hôm qua, ông còn phải cố đấu tranh tư tưởng mới ra được mệnh lệnh cho đem bắn tên phi công Đức. Nhưng hôm nay, sau những cảnh tượng hết sức đau thương của lúc vượt sông, khi mà quân phát xít như những tên đổ tể, dùng tiểu liên quạt sủi nước quanh đầu những người bị thương nhưng chưa chết, đang chới với, thì trong tâm hồn ông có cái gì đã đảo lộn, cái mà đến giây phút chót ấy vẫn chưa muốn đảo lộn đến cùng. Và ông đã thề với mình một cách thiếu suy nghĩ rằng từ nay không thèm thương hại những tên sát nhân ấy bất cứ ở đâu, bất cứ trong hoàn cảnh nào, cả trong chiến tranh, cả sau chiến tranh, bất cứ bao giờ!

Chắc hẳn bây giờ khi nghĩ tới điều đó, trên mặt ông, trên bộ mặt thường điềm đạm của con người trí thức đã luống tuổi, bản tính vốn hiền lành, đã hiện lên một vẻ quá khác thường cho nên ông đã chợt nghe tiếng Xerpilin hỏi:

— Smakốp! Cậu làm sao thế? Có chuyện gì vậy? Xerpilin đang nằm trên vệ cỏ, mở to mắt nhìn ông.

— Chẳng có chuyện gì sất. — Smakốp đeo kính vào, và mật ông đã lấy lại vẻ bình thường.

— Nếu không có gì thì xem hộ mấy giờ rồi, đã đến giờ chưa? Kẻo lại không buồn nhấc chân động tay nữa đâu.— Xerpilin nói đùa.

Smakôp liếc nhìn đồng hồ và nói là còn bảy phút nữa mới hết giờ nghỉ.

— Thế thì mình cứ ngủ thêm. — Xerpilin lại nhắm mắt lại.

Mặc dầu anh em đã mệt rã rời, nhưng Xerpilin vẫn không cho phép kéo dài thời gian nghỉ chân thêm phút nào hết. Sau một giờ nghỉ ngơi, họ lại tiếp tục hành quân, dần dần quay sang phía đông nam.

Cho tới khi nghỉ chân buổi tối đã có thêm ba chục người lang thang trong rừng sát nhập vào đoàn quân. Không còn gặp người nào cùng trong sư đoàn nữa. Tất cả ba chục người gặp sau lần nghỉ chân thứ nhất đều thuộc sư đoàn bên cạnh đóng ở phía nam bên tả ngạn sông Đniép. Họ là người thuộc nhiều trung đoản, tiểu đoàn, và đơn vị hậu cần khác nhau. Mặc dầu trong đám họ có ba trung úy và một chính trị viên trưởng, nhưng không một ai hình dung được là sư đoàn bộ của mình ở đâu và thậm chí cũng không hình dung được là nó đã đi về hướng nào. Tuy nhiên, theo những lời kể lại chắp vá và nhiều lúc mâu thuẫn của họ, cuối cùng cũng có thể mường tượng được ra đại thể cái khung cảnh của cơn tai biến.

Căn cứ vào tên các địa điểm mà từ đó những người bị bao vây chạy ra được thì cho tới lúc quân Đức chọc thủng mặt trận, sư đoàn họ đã bị rải mành mành trên một mặt trận dài gần ba chục cây số. Thêm vào đó, sư đoàn tại không kịp hoặc không biết củng cố phòng tuyến cho đúng cách. Quân Đức đã ném bom xuống đầu họ hai mươi giờ liền, sau đó chủng tung mấy đội nhảy dù xuống hậu tuyến sư đoàn làm cho hệ thống liên lạc và chỉ huy của sư đoàn bị rối loạn, rồi dưới sự yểm hộ của không quân, chúng bắt đầu vượt sông Đniep ngay tức khắc ở ba nơi cùng một lúc. Thế là các đơn vị của sư đoàn bị tan tác, nơi thì bỏ chạy, nơi thì chiến đấu ảc liệt, nhưng cũng đã không sao có thể xoay chuyển tình thế chung được nữa.

Anh em thuộc sư đoàn này kéo đi từng tốp nhỏ hai ba người một, người có súng, người không. Sau khi hỏi chuyện họ, Xerpilin xếp họ vào hàng ngũ lẫn lộn với các chiến sĩ của mình. Ông cứ để những người không có súng đứng vào hàng với hai tay không, nói rằng họ phải tự mình cướp lấy súng trong chiến đấu, chứ chẳng làm gì có súng dự trữ cho họ.

Xerpilin nói với anh em có vẻ gay gắt nhưng không xỉ vả. Chỉ riêng đối với anh chàng chính trị viên trưởng phân trần rằng tuy mình không mang súng nhưng quân phục chinh tề và còn thẻ đảng viên trong túi, thì Xerpilin đã bác bỏ một cách chua cay, nói rằng ở ngoài mặt trận người đảng viên phải giữ gìn vũ khí ngang với thẻ đảng viên.

— Anh bạn thân mến ạ, chúng ta không phải là đi đến nơi chịu nạn mà là đi chiến đấu, — Xerpilin nói. — Khi anh đã thấy được rằng thà để cho quân phát xít xử bắn còn hơn tự tay mình lột bỏ những ngôi sao chính ủy trên áo đi, thì điều đó chứng tỏ rằng anh còn có lương tâm. Nhưng đối với chúng ta chỉ có thế thôi thì chưa đủ. Chúng ta không muốn bị xử bắn mà muốn bắt bọn phát xít bị xử bắn, song nếu không có vũ khí thì đừng hòng làm việc đó. Thế kia đấy! Vậy anh hãy đứng vào hàng đi và tôi hy vọng rằng anh sẽ là người đầu tiên kiếm được vũ khí cho mình trong chiến đấu.

Khi anh chàng chính trị viên trưởng ngượng ngùng kia đã đi cách Xerpilin mấy bước, ông gọi giật anh ta lại và tháo một trong hai quả lựu đạn trứng gà đeo ở thắt lưng ra, rồi đặt trên lòng bàn tay, đưa cho anh:

— Cầm lấy để làm vốn lúc đầu!

Xintxốp, với tư cách là sĩ quan tùy tùng đang ghi tên họ, cấp bậc và số hiệu đơn vị vào sổ tay. Anh thầm vui sướng trước sự điềm đạm và nhẫn nại không mệt mỏi của Xerpilin trong khi nói chuyện với mọi người.

Tuy không thể đi sâu được vào tâm hồn con người, nhưng qua nhũng ngày này Xintxốp đã nhiều lần có cảm tưởng rằng bản thân Xerpilin không cảm thấy sợ chết. Chắc cũng chẳng phải hoàn toàn như vậy, nhưng trông có vẻ như vậy.

Đồng thời Xerpilin cũng không tỏ ra vẻ không hiểu tại sao người ta lại sợ, tại sao lại có thể bỏ chạy cuống quít quăng cả súng đi. Trái lại, ông cho họ cảm thấy rằng ông hiểu điều này, nhưng đồng thời lại kiên trì làm cho họ tin rằng nỗi hoảng sợ của họ và sự thất bại mà họ phải chịu — tất cả đều là quá khứ. Đã xảy ra như vậy nhưng sẽ không xảy ra như vậy nữa, họ đã mất vũ khí nhưng họ sẽ lấy lại được vũ khí. Chắc hẳn vì vậy nên anh em không rời khỏi Xerpilin với tâm trạng chán nản, ngay cả khi ông nói với họ với giọng gay gắt đi nữa. Ông đã tỏ ra công bằng: không miễn tội cho họ, nhưng cũng không đổ tất cả tội tình lên đầu họ. Họ cảm thấy được điều đó và họ muốn chứng minh rằng cách cư xử của ông như vậy là đúng đắn.

Ngay trước khi nghỉ chân buổi tối. lại có mộí cuộc gặp gỡ nữa không giống tất cả những cuộc khác. Một trung sĩ từ đội trắc vệ đang đi ở tận khu rừng sâu đã dẫn hai người mang vũ khí. Một người là một chiến sĩ hồng quân thấp bé mặc một chiếc bludông da đã sờn cũ ở ngoài chiếc áo quân phục mùa nóng vai mang khẩu súng trường. Còn người kia là một tay cao lớn đẹp mã, tuổi trạc bốn mươi, có cái mũi diều hâu và mớ tóc trắng quý tộc lòi ra dưới mũ calô, khiến cho bộ mặt còn trẻ trung, sáng sủa, chưa có nếp nhăn của anh ta càng thêm trang trọng. Gã mặc một cái quần phăng, và đi đôi ủng da rất đẹp, vai đeo tiểu liên mới tinh có băng đạn hình đĩa tròn, nhưng cái mũ calô trên đầu thì lại bẩn thỉu, cáu ghét, và chiếc áo quân phục mùa nóng của chiến sĩ cũng bẩn thỉu, cáu ghét, không họp với tầm vóc gã, cổ quá chật và tay quá ngắn.

— Đồng chí lữ đoàn trưởng, — người trung sĩ tiến lại gần Xerpilin cùng với hai người lạ kia, đưa mắt lườm họ, tay lăm lăm khẩu súng trường, nói, — xin phép báo cáo. Tôi dẫn đến đây hai người bị bắt giữ, sở dĩ tôi phải giữ họ lại và áp giải đến đây, bởi vì họ không chịu trình bày rõ họ là ai, mà cũng bởi vì hình dạng của họ. Chúng tôi chưa tước được vũ khí của họ, bởi vì họ không chịu nộp vũ khí, mà chúng tôi thì không muốn nổ súng trong rừng khi chưa cần thiết.

— Phó phòng tác chiến của bộ tham mưu tập đoàn quân, đại tá Baranốp,—người mang tiểu liên đứng nghiêm trước mặt Xerpilin và Smakốp tay đặt lên vành mũ calô để chào rồi nói vói giọng nhát gừng, bực tức, có vẻ phật ý.

— Chúng tôi xin lỗi,—người trung sĩ vừa áp giải hai người bị bắt giữ đến, nghe câu ấy liền cũng đặt tay lên vành mũ calô mà nói vậy.

— Đồng chí xin lỗi cái gì?—Xerpilin quay về phía anh ta,—đồng chí bắt giữ lại thế là đúng và dẫn đến chỗ tôi cũng là đúng. Sau này cũng cứ thế mà làm. Đồng chí có thể đi được rồi. Đề nghị cho xem giấy tờ,—sau khi cho người trung sĩ đi rồi, ông quay sang nói với người bị bắt giữ.

Đôi môi gã này giật nảy lên, rồi anh ta lúng túng mỉm cười. Xintxốp cảm thấy rằng người này chắc hẳn có quen biết Xerpilin, nhưng chỉ đến bây giờ mới nhận ra ông và sửng sốt vì cuộc gặp gỡ này. Đúng là như vậy. Cái người tự xưng là đại tá Baranốp ấy quả thực có mang tên họ đó và quân hàm đó, quả thực có giữ chức vụ mà gã đã nói ra khi được dẫn đến gặp Xerpilin. Và quả thật anh ta không hề nghĩ rằng người đang mặc quân phục đứng trước mặt mình trong khu rừng này, xung quanh có các cán bộ chỉ huy khác, cái ông lữ đoàn trưởng cao lớn mang tiểu liên Đức trên vai này mà trong giây phút đầu tiên gã chỉ nhận xét thầm trong óc rằng ông ta rất giống một người nào đó, lại chính là Xerpilin.

— Xerpilin! — gã kêu lên, giang hai tay ra và khó mà hiểu được rằng đó là cử chỉ tỏ vẻ hết sức kinh ngạc hay là gã định ôm lấy Xerpilin.

— Phải, tôi là lữ đoàn trưởng Xerpilin.—Xerpilin đột nhiên nói bằng một giọng khô khan, lạnh như tiền,—chỉ huy trưởng của sư đoàn mà tôi được giao phụ trách, còn anh là ai thì tôi chưa thấy. Anh cho xem giấy.

— Xerpilin, tớ là Baranốp, cậu làm sao thế, điên rồi à?

— Lần thứ ba tôi đề nghị anh xuất trình giấy tờ, — Xerpilin vẫn nói với cái giọng lạnh như tiền ấy.

— Mình không có giấy tờ,—Baranốp nói sau một hồi lâu im lặng.

— Sao lại không có giấy tờ.

— Sự thể là như thế, tớ đã tình cờ đánh mất giấy tờ... Tớ để quên trong cái áo quân phục cũ khi đổi sang cái áo... chiến sĩ này,—Baranốp đưa mấy ngón tay sờ sờ chiếc áo quân phục không hợp với tầm vóc, quá hẹp và đã cáu ghét.

— Để quên giấy tờ trong cái áo cũ à? Thế cấp hiệu đại tá của anh cũng ở trong cái áo ấy à?

— Vâng, — Baranốp thở dài.

— Thế thì tại sao tôi lại cứ phải tin lời anh nói rằng anh là đại tá Baranốp, phó phòng tác chiến của tập đoàn quân?

— Nhưng chính cậu biết tớ cơ mà, chính tớ đã công tác cùng với cậu trong học viện cơ mà! — Baranốp lúng ba lúng búng với cái vẻ đã hoàn toàn bối rối.

— Cứ giả thiết là như vậy, — Xerpiíin đáp, không hề dịu đi chút nào, vẫn cái giọng rắn lạnh như tiền mà Xintxốp chưa từng thấy, —nhưng nếu anh gặp không phải là tôi thì ai có thể chứng thực cho cá nhân anh, cho quân hàm và chức vụ của anh?

— Có cậu này. — Baranốp trỏ người chiến sĩ hồng quân mặc áo bludông da đứng bên cạnh mình. — Đây là người lái của tớ.

— Đồng chí chiến sĩ, thế đồng chí có giấy tờ không?— Xerpilin quay sang người chiến sĩ, không thèm nhìn Baranốp.

— Có ạ... — người chiến sĩ ngập ngừng mất một giây, chưa cả quyết được ngay là nên xưng hô với Xerpilin như thế nào, — Báo cáo thiếu tướng có ạ! — Anh ta cởi phanh chiếc áo da, lôi trong túi áo quân phục mùa nóng ra một cuốn sổ chứng minh nhỏ của chiến sĩ hồng quân bọc trong tấm giẻ rách và đưa cho Xerpilin.

— Thế đấy, — Xerpilin đọc to.—«Chiến sĩ hồng quân Dôlôtarép Piôtr Ilíts, đơn vị quân đội 22/14». Rõ rồi. — Và ông trả giấy chứng minh cho người chiến sĩ. — Đồng chí Dôlôtarép, đồng chí có thể chứng thực nhân thân quân hàm và chức vụ của người đã cùng bị bắt giữ với đồng chí không?— Và vẫn không thèm quay về phía Baranốp, ông đưa ngón tay chỉ vào gã.

— Báo cáo thiếu tướng, đúng thế, đây đích thực là đại tá Baranốp, tôi là lái xe của đồng chí ấy.

— Nghĩa là đồng chí chứng thực rằng đây đúng là cấp chỉ huy của mình.

— Báo cáo thiếu tướng, đúng thế ạ.

— Xerpilin, cậu đừng có nhạo báng nữa! —Baranốp gào lên một cách cáu kinh.

Nhưng Xerpilin thậm chí vẫn không thèm đưa mắt về phía gã.

— Được, vậy là dù sao đồng chí đã có thể chứng thực được cho nhân thân cấp chỉ huy của mình, nếu không thì không may người ta cũng đã có thể đem xử bắn anh ta rồi. Giấy tờ chẳng có, cấp hiệu thì không, áo thì đi mượn, quần và ủng lại của sĩ quan...—Càng nói thêm câu nào giọng nói của Xerpilin càng trở nên rắn đanh hơn. — Các anh đến đây trong hoàn cảnh nào? — ngừng một lát ông hỏi.

— Bây giờ tớ sẽ kể hết cho cậu nghe... — Baranốp đã định bắt đầu kể lể.

Nhưng Xerpilin ngắt lời gã đã quay nửa người lại:

— Bây giờ tôi chưa hỏi đến anh. Đồng chí nói đi... — ông lại quay sang phía người chiến sĩ.

Người chiến sĩ bắt đầu kể, mới đầu còn ấp úng, nhưng về sau mỗi lúc một vững tâm hơn, cố cho khỏi quên một điều nào. Anh ta nói là cách đây ba hôm họ từ tập đoàn quân đến ngủ đêm ở trụ sở phòng tham mưu sư đoàn, buổi sáng hôm sau, đại tá vừa đi sang cơ quan tham mưu thì xung quanh lập tức bị ném bom, một lát sau một người lái xe từ hậu tuyến đến nói rằng ở đó bọn Đức đã thả quân nhẩy dù, và khi nghe nói thế, anh ta bèn cho xe ra, sẵn sàng để đi bất cứ lúc nào. Rồi một giờ sau, đại tá chạy tới khen anh đã chuẩn bị sẵn ôtô, nhẩy phắt lên xe và ra lệnh lập tức cho xe chạy quay trở lại, chạy về Trauxư. Lúc ra đến đường cái thì đằng trước đã có tiếng súng bắn dữ dội và có khói bốc lên, họ liền rẽ xuống đường làng, chạy được một lúc thì lại nghe có tiếng súng và đã thấy xe tăng quân Đức đang ở ngã tư. Thế là họ bèn rẽ vào một con đường rừng vắng, kế đó bỏ con đường này chạy tuốt vào rừng, rồi đại tá ra lệnh dừng xe lại.

Vừa kể lại tất cả những việc ấy, người chiến sĩ thỉnh thoảng lại vừa liếc mắt nìin ông đại tá của mình, tựa hồ như mong gã này xác nhận giúp cho, nhưng gã chỉ đứng im, đầu cúi gằm xuống. Cái điều nặng nề nhất đối với gã đã bắt đầu và gã cũng hiểu như vậy.

— Ra lệnh đừng xe lại,—Xerpilin nhắc lại câu cuối cùng của người chiến sĩ,—rồi sau sao nữa?

— Sau đó đồng chí đại tá ra lệnh cho tôi lôi chiếc áo và chiếc calô cũ của tôi ở dưới ghế ra, tôi được lĩnh quân phục mới cách đây không lâu, nhung vẫn giữ áo mũ cũ lại để đề phòng lúc nào phải chui xuống dưới gầm xe. Đồng chí đại tá cởi áo quân phục và mũ áo kêpi của mình ra, mặc áo mũ của tôi vào, bảo rằng bây giờ phải cuốc bộ để thoát khỏi vòng vây, rồi ra lệnh cho tôi tưới xăng vào xe mà đốt. Nhưng chỉ có điều là tôi, —người lái xe ấp úng,— chỉ có điều là, thưa đồng chí thiếu tướng, tôi không biết rằng đồng chí đại tá đã bỏ quên giấy tờ trong đó, trong chiếc áo cũ của mình, chứ nếu biết thì cố nhiên tôi đã nhắc đồng chí ấy rồi, thành thử ra thế là tôi đã đốt ráo tất cả cùng với chiếc xe.

Anh ta cảm thấy mình có lỗi.

— Anh nghe thấy chứ?—ông quay sang phía Baranốp.— Chiến sĩ của anh tiếc rằng đã không nhắc anh về các giấy tờ của anh đấy.—Giọng ông có vẻ giễu cợt. — Nếu anh ta mà nhắc anh thì tình hình sẽ ra sao rồi nhỉ? Thú vị thật. — Ông lại quay sang người lái xe: — Rồi về sau ra sao nữa?

— Sau đó, chung tôi vừa đi vừa lẩn tránh trong hai hôm. Cho đến lúc gặp các đồng chí...

— Đồng chí Dôlôtarép, cảm ơn đồng chí nhé,—Xerpilin nói.—Xintxốp, ghi tên anh ta vào danh sách di. Hãy đuổi cho kịp đoàn quân và đi vào hàng. Đến chỗ nghỉ, đồng chí sẽ nhận được thức ăn.

Người lái xe đã cất bước đi rồi, nhưng lại dừng chân, đưa mắt nhìn ông đại tá của mình ra ý hỏi, nhưng gã này vẫn đứng nguyên nguyên như trước, mắt nhìn xuống đất.

—Đi đi!—Xerpilin nói với giọng ra lệnh.—Đồng chí không còn việc gì nữa đâu.

Người lái xe đi ngay. Một bầu không khí im lặng nặng nề bao trùm lấy xung quanh.

— Anh hỏi cậu ta ngay tnước mặt tôi như vậy để? Anh có thể hỏi tôi mà không làm tổn thương đến danh dự của tôi trước mặt một người chiến sĩ.

— Tôi hỏi cậu ấy là vì tôi tin vào lời của một chiến sĩ có giấy chứng minh hơn là lời của một đại tá đã đổi lốt, lột lon và không có giấy tờ,—Xerpilin nói. — Bây giờ ít ra tôi cũng đã rõ được sự thật. Anh xuống sư đoàn với nhiệm vụ theo dõi xem tình hình sư sư đoàn chấp hành mệnh lệnh của tư lệnh tập đoàn quân ra sao, có đúng thế không?

— Đúng, — Baranốp vẫn nhìn trừng trừng xuống đất, nói.

— Ấy thế mà mới gặp tình hình nguy hiểm đầu tiên, anh đã bỏ chuồn! Vứt bỏ ráo và chuồn. Có đúng thế không?

— Không hoàn toàn như vậy.

— Không hoàn toàn hả? Thế thì thế nào?

Nhưng Baranốp lặng thinh. Tuy gã сảm thấy rõ ràng mình bị sỉ nhục, nhưng không biết phản đối cái gì được.

— Tôi làm tổn thương danh dự của anh ta trước mặt một chiến sĩ! Smakốp, cậu có nghe thấy không? — Xerpilin quay sang phía Smakốp. — Buồn cười thật! Anh ta đã tỏ ra hèn nhát, trước mặt chiến sĩ đã cởi bỏ tấm áo sĩ quan, quẳng bỏ giấy tờ, còn tôi thì té ra lại làm tổn thương danh dự anh ta. Không phải tôi làm tổn thương danh dự của anh trước mặt chiến sì, mà chính anh đã làm tổn thương danh dự của cán bộ chỉ huy quân đội trước mặt chiến sĩ bằng một hành động nhục nhã của mình. Nếu trí nhớ tôi không nhầm lẫn thì anh đã từng là đảng viên. Thế nào, cả thẻ đảng viên cũng đốt nốt rồi chứ?

— Tất cả đều cháy hết, — Baranốp dang hai tay ra.

— Anh bảo là đã vô tình quên giấy tờ trong áo hả?—Lần đầu tiên tham gia vào câu chuyện, Smakốp khẽ hỏi.

— Vô tình thôi.

— Nhưng theo tôi, anh nói dối. Theo tôi thì dù người lái xe có nhắc anh về giấy tờ chăng nữa, anh vẫn sẽ quăng nó đi ngay khi có dịp.

— Để làm gì kia chứ?—Baranốp hỏi.

— Điều đó anh rõ hơn tôi.

— Nhưng tôi vẫn mang vũ khí kia mà?

— Khi tình hình nguy hiểm thực sự chưa đến gần mà anh đã đốt cả giấy tờ rồi anh cũng sẽ quẳng nốt vũ khí đi khi gặp tên Đức đầu tiên.

— Anh ta giữ vũ khí lại, vì sợ chó sói ở trong rừng,—Xerpiiin nói.

— Tôi giữ súng lại để đánh quân Đức, để đánh quân Đức!—Baranốp bực tức kêu lên.

—Tôi không tin,—Xerpilin nói.—Sĩ quan phụ trách tham mưu như anh có cả một sư đoàn trong tay, thế mà anh đã bỏ nó để chuồn! Vậy thì làm sao một mình anh chiến đấu với quân Đức được?

—Xerpilin, cứ nói mãi làm gì? Tôi không phải trẻ con, tôi hiểu hết, — Baranốp bỗng nói khẽ.

Nhưng chính cái lối đấu dịu bất ngờ đó chẳng khác nào một người vừa mới đây thấy cần hết sức tự biện bạch, nay bỗng xoay ra cho rằng đổi giọng là có lợi cho mình hơn, cái lối đó đã khiến Xerpilin càng thêm nghi ngờ tợn.

— Anh hiểu cái gì?

— Hiểu lỗi của mình. Tôi sẽ lấy máu để chuộc lỗi. Hãy cho tôi một đại đội, cùng lắm thì một trung đội, dù sao tôi cũng không đi đến chỗ quân Đức đâu, mà đến với quân ta, anh có thể tin điều đó được không?

— Tôi không biết, — Xerpilin nói. — Theo tôi anh chẳng đi đến với ai hết. Anh chỉ đi theo hoàn cánh, theo gió xoay buồm...

— Tôi nguyền rủa cái giờ phút mà mình đốt mất giấy tờ... — Baranốp lại bắt đầu nói, nhưng Xerpilin ngắt lời :

— Anh nói là bây giờ anh hối tiếc, điều đó thì tôi tin. Bây giờ anh tiếc rằng mình đã quá vội vàng, đó là bởi vì anh đã gặp quân ta, nhưng nếu sự thể xảy ra khác đi thì tôi không biết anh có tiếc không. Thế nào chính ủy, — ông quay sang hỏi Smakốp,—chúng mình có nên cho ông cựu đại tá này chỉ huy một đại đội không?

— Không, — Smakốp nói.

— Một trung đội?

— Không.

— Ý kiến tôi cùng thế. Sau những việc đã xảy ra, tôi muốn giao cho người lái xe của anh chỉ huy anh hơn là để anh chỉ huy cậu ta!—Xerpilin nói, và lần đầu tiên dịu bớt giọng xuống nửa âm trình so với tất cả những câu đã nói từ nãy đến giờ, ông bảo Baranốp:—Hãy đi đi và đứng vào hàng ngũ với khẩu tiểu liên mới toanh này của anh, và như anh đã nói. hãy thử chuộc lỗi của mình bằng máu... của quân Đức.—ông ngừng lại một tí rồi nói thêm. — Mà nếu cần thì bằng cả máu của mình nữa. Tôi cùng đồng chí chính ủy dùng quyền lực được giao ở đây để hạ tầng anh xuống làm binh nhì cho đến khi nào gặp được quân ta. Đến đó anh sẽ giải thích về hành động của mình, còn chúng tôi thì sẽ giải thích về sự tự tiện của chúng tôi.

— Hết rồi chứ? Anh không còn gì để nói với tôi nữa chứ?— Baranốp ngước nhìn Xerpilin bằng đôi mắt dữ tợn và hỏi.

Co cái gì run lên trên mặt Xerpilin trước những lời nói đó; thậm chí ông đã nhắm mắt lại trong một giây để che giấu cảm xúc biểu hiện trong đôi mắt.

— Anh hãy nói một lời cảm ơn rằng chúng tôi đã không xử bắn anh về tội hèn nhát, —Smakốp xen lời thay Xerpilin.

— Xintxốp,— Xerpilin vừa mở mắt vừa nói, —anh hãy ghi tên chiến sĩ Baranốp vào danh sách của đơn vị. Đi cùng với anh ta đến chỗ trung úy Khôrưsep, — ông hất hàm về phía Baranốp, — và nói rằng chiến sĩ Baranop thuộc quyền chỉ huy của đồng chí ấy.

— Xerpilin, quyền lực của cậu tớ chấp hành hết, nhưng đừng hòng tớ sẽ quên điều đó cho cậu đâu.

Xerpilin chắp tay ra sau lưng, bẻ đốt ngón tay kêu răng rắc và lặng thinh.

— Đi theo tôi,—Xintxốp nói với Baranốp, và họ cất bước đuổi theo đoàn quân đã tiến lên phía trước.

Smakốp đăm đăm nhìn Xerpilin. Bản thân bị xúc động trước việc đã xảy ra, ông cảm thấy là Xerpilin còn xúc động hơn. Rõ ràng lữ đoàn trưởng đã chịu đựng một cách khó khăn cái hành vi nhục nhã của người bạn đồng sự cũ mà chắc rằng trước kia ông đã đánh giá khác hẳn, đánh giá rất cao.

—Xerpilin!

— Cái gì?—Xerpilin tựa hồ như bừng tỉnh giữa cơn mơ màng và thậm chí giật mình, rồi cất tiếng đáp lời; ông mải suy nghĩ, nên quên mất rằng Smakốp đang đi cạnh mình, vai kề vai.

— Sao cậu buồn phiền thế? Trước công tác với nhau có lâu không? Có biết rõ hắn không?

Xerpilin lơ đãng nhìn Smakốp và trả lời với cái vẻ lảng tránh không giống với bản tính ông, khiến cho chính ủy ngạc nhiên.

— À, ở đời đã mấy ai biết được ai! Tốt hơn là ta dấn bước lên đến chỗ nghỉ chân!

Smakốp vốn không thích nài ép nên lặng thinh và cả hai người dấn bước lên, đi cạnh nhau mà không nói một lời nào cho đến tận nơi nghỉ, mỗi người theo đuổi những ý nghĩ riêng.

Smakốp đoán không đúng. Tuy Baranốp có cùng công tác với Xerpilin ở học viện thực, nhưng chẳng những Xerpilin không đánh giá cao về gã mà ngược lại, còn đánh giá rất thấp nữa là khác. Ông coi Baranốp là một kẻ không phải là không có năng lực, nhưng ham địa vị không quan tâm tới lợi ích của quân đội mà chỉ quan tâm tới việc mình được thăng quan tiến chức. Trong khi giảng dạy ở học viện, Baranốp sẵn sàng hôm nay ủng hộ một học thuyết này, ngày mai lại ủng hộ một học thuyết khác, đổi trắng thay đen, thay đen đổi trắng. Khôn khéo uốn mình theo những cái có thể làm vừa lòng «trên» như gã tưởng, thậm chí gã không ngần ngại ủng hộ cả những ý kiến lầm lạc rành rành do thiếu am hiểu về những sự việc thực tế, mặc dầu chính bản thân gã biết rất rõ những sự việc này.

Gã chuyên nghề làm những bản báo cáo và thông báo về tình hình quân đội của các nước đối phương giả định; trong khi tìm bới những chỗ yếu có thực cũng như sự bịa đặt, của kẻ thù tương lai, gã cứ lờ đi một cách xu phụ, không nói gì tới tất cả những mặt mạnh và nguy hiểm của nó. Mặc dầu hồi ấy những cuộc bàn cãi về những vấn đề đó đều có tính chất rất phức tạp, Xerpilin đã chửi Baranốp hai lẩn khi chỉ có hai người với nhau, và một lần thứ ba trước mặt mọi người, về thái độ của gã.

Sau đó, ông đã phải nhớ lại việc này trong những hoàn cảnh hết sức bất ngờ; và chỉ có trời biết được là ông đã phải vất vả như thế nào để khỏi biểu lộ ra tất cả những gì đột nhiên tới xáo động tâm hồn ông trong lúc hỏi chuyện Baranốp.

Ông không biết mình đúng hay sai khi nghĩ cho Baranốp những điều mà ông đã nghĩ về gã, tuy vậy điều ông biết chắc là bây giờ không phải lúc và cũng chẳng phải chỗ để ôn lại chuyện xưa, dù là chuyện hay hay chuyện dở cũng thế thôi.

Cái khoảnh khắc khó khăn nhất trong câu chuyện của họ là khi Baranốp thình lình nhìn thẳng vào mắt ông một cách ác độc pha lẫn ý dò hỏi. Nhưng dường như ông đã chịu đựng được cả cái nhìn đó, và Baranốp đã ra đi với vẻ yên tâm, ít ra thì cũng như vậy, nếu căn cứ vào câu nói càn rỡ của gã lúc chia tay.

Thôi, thế cùng được! Xerpilin, phải, chính Xerpilin chẳng muốn mà cùng không thể có một sự trả thù cá nhân nào đối với chiến sĩ Baranốp thuộc quyền mình. Nếu gã sẽ chiến đấu gan dạ thì Xerpilin sẽ tuyên dương gã trước hàng quân; nếu gã bỏ mạng mình một cách trung thực thì Xerpilin sẽ báo cáo việc đó; nếu gà hèn nhát và bỏ chạy thì Xerpilin sẽ ra lệnh xử bắn gã như bất cứ kẻ nào khác. Tất cả đều đúng cả thôi. Nhưng sao vẫn thấy nặng trĩu trong lòng!

Đoàn quân nghỉ chân bên cạnh một ngôi nhà có người ở, ngôi nhà mà họ gặp giữa rừng lần đầu tiên ngày hôm nay. Đứng bên rìa một mảnh đất trống trải đã được cầy xới thành vườn rau là căn nhà gỗ của người gác rừng. Ngay gần đó còn có cả một cái giếng, làm cho những con người đã kiệt sức vì nóng nực trông thấy ai nấy đều mừng rỡ.

Sau khi dẫn Baranốp tới chỗ Khôrưsép, Xintxốp ghé vào ngôi nhà gỗ đó. Căn nhà có hai phòng, cửa đi sang phòng thứ hai đang đóng; từ cửa phòng thấy vẳng ra tiếng đàn bà khóc rền rĩ. Trong góc bên phải treo một chiếc giá thờ với những bức tượng thánh nghèo nàn không mạ vàng. Một ông lão tám mươi tuổi nghiêm nghị, mặc quần áo rất sạch sẽ—áo cánh trắng, quần chùng trắng—ngồi yên không nói năng, không động đậy trên chiếc trường kỷ rộng cùng với hai cán bộ chỉ huy đã vào đây trước Xintxốp, cả bộ mặt ông lão đều chằng chịt những nếp nhăn sâu hoắm như những lỗ nẻ, còn cái cổ gày gò thì đeo một sợi dây chuyền bằng đồng đã mòn có treo cây thánh giá hộ mệnh.

Một bà giả nhỏ nhắn hoạt bát, chắc hẳn là cùng tuổi với ông lão, nhưng do cử động nhanh nhẹn nên có vẻ trẻ hơn nhiều, ra cúi mình chào đón Xintxốp. Từ trên giá treo tường có che tấm khăn mặt, bà lấy xuống thêm một chiếc cốc nhiều cạnh nữa và đặt lên bản trước mặt Xintxốp, ở đây đã có sẵn hai chiếc cốc và một cái liễn. Trước khi Xintxốp tới, bà lão đã đưa sữa ra thiết các cán bộ chỉ huy ghé thăm nhà.

Xintxốp hỏi bà xem có thể xoay xỏa được cái gì cho sư đoàn trưởng và chính ủy ăn không và nói thêm là bánh mì thì đã có sẵn rồi.

— Biết lấy gì mà đãi các ông ấy bây giờ, chỉ có sữa thôi.

Bà lão buồn rầu dang hai tay ra. — Nếu có thời giờ thì nhóm lò lên mà luộc khoai tây vậy.

Xintxốp chẳng biết là thời gian có đủ không, nhưng cứ xin luộc khoai tây phòng sẵn.

— Khoai cũ vẫn còn, khoai năm ngoái đấy...—bà lão nói bắt đầu lúi húi bên bếp lò.

Xintxốp uống hết sữa: anh muốn uống nữa, nhưng nhìn vào liễn thấy chỉ còn non một nửa, nên đâm ngại. Hai người cán bộ kia chắc hẳn cũng muốn thêm mỗi người một cốc nữa, nhưng cũng đành chào từ biệt mà đi ra. Xintxốp ngồi lại với hai ông bà già. Sau một hồi tất tưởi bên lò, luồn xong mấy thanh đóm xuống dưới đống củi, bà lão đi sang phòng bên, rồi một phút sau cầm diêm quay ra. Cả hai lần, khi bà ta mở và đóng cửa, đều nghe tiếng khóc rền rĩ, nức nở trong phòng lọt ra.

— Nhà ta có chuyện gi, ai khóc vậy?—Xintxốp hỏi.

— Con Đunca nó gào đấy. Nó là cháu gái tôi. Người yêu nó chết. Thằng ấy nó bại liệt một tay, nên người ta không lấy ra trận. Nó cùng bà con lùa đàn súc vật của nông trang Nêliđôvô đi, khi vượt qua đường ôtô thì bị máy bay ném bom nên nó chết. Con bé gào thét đến hôm thứ hai rồi,—bà lão thở dài.

Bà châm đóm, đặt lên ngon lửa cái chảo gang trong có khoai tây đã rửa sẵn từ trước, chắc là để luộc cho gia đình, rồi ngồi xuống trưởng kỷ bên cạnh ông lão, và chống tay xuống bàn, vẻ ủ ê.

— Cà nhà chúng tôi ra trận hết, cả mấy đứa con trai, cả mấy đứa cháu trai, đều đi ráo. Thế quân Đức sắp đến đây chưa, hả anh?

— Cháu không biết.

— Thế mà ba con từ Nêliđôvô đến, bảo rằng quân Đức đã ở Trauxư rồi đấy.

— Cháu không biết.—Quả thực Xintxốp cũng không biết trả lời ra sao.

— Chắc là sắp rồi, — bà lão nói. — Người ta lùa súc vật đi đã được năm hôm rồi, nếu không thì lùa đi làm gì. Còn chúng tôi ở đây, — bà giơ bàn tay khô khẳng trỏ vào cái liễn,—đang uống nốt chỗ sữa cuối cùng. Bò cái cũng cho đi rồi. Cứ để cho họ lùa đi, nhờ giời rồi cũng có ngày lại lùa về. Bà bên hàng xóm nói là ở Nêliđôvô chẳng còn mấy người, tất cả bỏ đi ráo...

Tát cả những điều đó đều do bà lão nói ra, còn ông lão thì cứ ngồi im, chẳng nói chẳng rằng: trong suốt thời gian Xintxốp ở trong nhà, chẳng thấy cụ nói một câu nào. Ông lão đã già lắm rồi và dường như chỉ muốn chết ngay bây giờ, khỏi phải đợi đến lúc bọn Đức kéo vào nhà sau khi những người mặc quân phục hồng quân này đã ra đi. Và một nỗi buồn đã xâm chiếm tâm hồn khi nhìn ông lão, một nỗi nhớ thương đã trào lên trong tiếng đàn bà nức nở nỉ non sau bức tường, khiến Xintxốp không chịu nổi, phải nói thác rằng mình sẽ quay lại, rồi bỏ đi ra. Vừa mới xuống khỏi bậc thềm anh đã trông thấy Xerpilin đang đi tới căn nhà.

— Đồng chí lữ đoàn trưởng...—anh cất tiếng.

Nhưng cô bác sĩ nhỏ nhắn đã vượt lên trước anh, chạy tới chỗ Xerpilin, xúc động nói rằng đại tá Daitricốp mời lữ đoàn trưởng đến gặp ông ấy ngay bây giờ.

— Tôi sẽ ghé lại sau, nếu còn kịp thời giờ,—Xerpilin phẩy tay để đáp lại lời Xintxốp đề nghị ghé vào nghỉ trong căn nhà gỗ, rồi bước những bước nặng như chì theo sau cô bác sĩ nhỏ nhắn.

Daitrikốp nằm trên chiếc cáng đặt dưới bóng râm một cây dẻ um tùm. Người ta vừa cho ông uống nước; chắc là chật vật lắm ông mới nuốt nổi hụm nước: cổ áo quân phục và hai vai ông đều ướt.

— Có tôi đây, Daitrikốp ạ, — Xerpilin vừa nói vừa ngồi xuống đất bên cạnh Daitrikốp.

Daitrikốp mở mắt ra chậm đến nỗi tựa hồ như chỉ nguyên một cử động đó cũng đòi hỏi ở ông một sự cố gắng không tưởng tượng nổi.

— Phêđia, cậu hãy nghe đây,—ông thều thào nói, lần đầu tiên xưng hô với Xerpilin như vậy, — bắn cho mình chết đi, nhé? Không còn sức để chịu đau đớn nữa, giúp mình với.

— Tớ chịu thôi,—Xerpilin nói, giọng run rẩy.

— Giá mà chí mình tớ bị dày vò, đằng này lại thành gánh nặng cho mọi người.—Daitrikốp dằn từng tiếng, mỗi tiếng lại thở dốc.

— Tớ không thể làm thế được,— Xerpilin nhắc lại.

— Đưa súng đây, mình tự bắn lấy.

Xerpilin lặng thinh.

— Cậu sợ trách nhiệm à?

— Không thể tự tử được,—cuối cùng, cố tập trung hết tinh thần, Xerpilin nói,—cậu không có quyền làm như thế. Sẽ ảnh hưởng tới anh em. Phải chi có hai đứa mình với nhau...

Ông không nói hết câu, nhưng đang lúc hấp hối Daitrikốp không chỉ hiểu mà còn tin thật rằng nếu chỉ có hai người với nhau thì chắc Xerpilin đã không khước từ cái quyền tự sát của ông.

— Ối, đau quá, — ông nhắm mất lại, nói, — mình đau quá, Xerpilin, phải chi cậu biết mình không còn sức nữa! Cho tớ thuốc mê đi, cậu ra lệnh bảo bác sĩ cho tớ thuôc mê đi, tớ đã hỏi mà có ấy không cho, nói là không có. Cậu kiểm tra xem, có lẽ cô ấy nói dối!

Bây giờ ông lại nằm yên không nhúc nhích, mắt nhắm nghiền, môi cắn chặt. Xerpilin đứng đậy, lánh ra một bên, gọi cô bác sĩ đến chỗ mình.

— Không còn hy vọng gì nữa ư?—ông hỏi khẽ.

Cô bác sĩ chỉ chập hai bàn tay nhỏ bé lại.

— Đồng chí còn hỏi gì nữa? Đã ba lần tôi tưởng là đồng chí ấy đã thở hắt ra rồi. Lâu nhất cũng chỉ sống được mấy tiếng đồng hồ nữa thôi.

— Cô có cách gì để gây mê cho đồng chí ấy được không?— Xerpilin hỏi khẽ nhưng cương quyết.

Cô bác sĩ sợ hãi nhìn ông bằng cặp mắt trẻ con mở to.

— Không thể làm thế được!

— Tôi biết không thể làm thế được, nhưng trách nhiệm là ở tôi. Có cách gì hay không?

— Không ạ,—cô bác sĩ trả lời, và ông có cảm tưởng là cô ta không nói dối.

— Tôi không có can đảm để nhìn một người bị đau đớn dày vò như vậy.

— Vậy đồng chí cho là tôi có cái can đảm đó ư?—cô đáp, và thật bất ngờ đối với Xerpilin, cô khóc nấc lên, đưa tay giụi nước mắt đầm đìa khắp mặt.

Xerpilin quay đi, tiến lại gần Daitrikốp, và ngồi xuống bên cạnh, nhìn đăm đăm vào mặt sư đoàn trưởng.

Trước khi chết, khuôn mặt đó gầy rộc đi, và vì vậy mà đâm trẻ ra. Xerpilin sực nhớ ra rằng Daitrikốp trẻ hơn mình những sáu tuổi và tới khi chấm dứt nội chiến vẫn còn là một trung đội trưởng trẻ, lúc mà ông, Xerpilin, đã chỉ huy một trung đoàn. Trước cái hồi ức xa xôi ấy, giờ đây người lớn tuổi hơn trông thấy một người ít tuổi hơn chết trên tay mình thì thật đau đớn xiết bao, và chính nỗi đau ấy đã xâm chiếm tâm hồn của một người nay không còn trẻ trung gì nữa, bên cạnh thi thể của người kia.

«Ôi, Daitrikốp, Daitrikốp, — Xerpilin nghĩ, —khi cậu thực tập ở đơn vị mình thì cũng chẳng phải lấy đá vá trời được, phục vụ cũng có nhiều mức độ khác nhau : có giỏi hơn mà cũng có kém hơn những người khác, sau đó cậu chiến đấu trong cuộc chiến tranh với Phần Lan, chắc chắn là đã chiến đấu gan dạ: nếu không thì cũng chẳng ai cho không cậu hai tấm huân chương đâu, rồi ở Môghilép cậu đã không hèn nhát, không luống cuống, vẫn tiếp tục chỉ huy cho tới khi hai chân còn đứng vững được, thế mà bây giờ cậu đang nằm hấp hối ở đây, ở cái rừng mà không biết và sẽ không bao giờ biết cuộc chiến tranh này sẽ kết thúc lúc nào và ở đâu..., một cuộc chiến tranh mà cậu đã nếm mùi cay đắng đến như thế ngay từ đầu...»

— Mong sao giữ được số hiệu của sư đoàn, — Daitrikốp bỗng mở mất và khi thấy Xerpilin ngồi bên cạnh liền thều thào nói vậy.

Không, ông chưa bất tỉnh nhân sự, ông đang nằm và đang nghĩ gần đúng với điều mà Xerpilin đang nghĩ.

— Tại sao lại không giữ được?—Xerpilin tin tưởng nói.— Chúng tớ sẽ mang được cờ ra, sẽ vượt khỏi vòng vây với cả vũ khí, sẽ báo cáo tinh hình chúng ta đã chiến đấu ra sao. Sao lại không giữ được số hiệu sư đoàn ! Chúng ta đã và sẽ không làm hoen ố nó, xin lấy tư cách một người cộng sản mà thề với cậu như vậy...

— Mọi sự đều không hề gì, —Daitrikốp nhắm mắt lại,— chỉ phải cái đau quá. Đi đi, cậu còn công việc! — Ông cố hết sức nói, giọng đã khẽ lắm, và lại cắn chặt lấy môi vì đau đớn.

Tám giờ tối, đội quân của Xerpilin đi đến gần bộ phận đông-nam của khu rừng. Căn cứ vào bản đồ thì sau đó còn hai cây số rừng cây nhỏ nữa, rồi tới một con đường ôtô nhất định phải đi qua không thể tránh khỏi được. Bên kia đường là một cái làng, một dải đất cày rồi sau đó mới lại bắt đầu có rừng. Trước khi đi đến khoảng rừng con, Xerpilin bố trí cho anh em nghỉ và dự đoán sẽ phải đánh nhau và phải vượt qua đường ban đêm, ngay sau trận đánh. Anh em cần ăn uống và ngủ. Nhiều người đã vất vả kéo lê đôi chân từ lâu, nhưng họ vẫn thu hết sức tàn mà đi, vì biết rằng nếu không ra tới đường ôtô trước khi trời tối và không vượt qua đường ban đêm thì tất cả mọi cố gắng trước đây của họ đều là công dã tràng: họ sẽ phải đợi tới đêm hôm sau.

Sau khi đi một vòng quanh nơi bố trí của đoàn quân, kiểm tra các tổ cảnh giới và phái tổ trinh sát ra đường ôtô. Xerpilin quyết định nghỉ ngơi một lát trong lúc đợi trinh sát quay về. Nhưng ông không ngủ ngay được. Ông vừa mới chọn cho mình một chỗ trên đám cỏ dưới gốc cây rợp bóng thì Smakốp đã ghé ngồi xuống bên ông, rút trong túi quần bồng ra một tờ truyền đơn Đức cứng cồm cộm, chắc đã mấy hôm lăn lóc trong rừng, rồi giúi vào tay ông.

— Này, xem tí cho đỡ tò mò. Anh em chiến sĩ họ nhặt được đem đến. Chắc là từ trên máy bay ném xuống.

Xerpilin giụi hai mắt đã ríu lại vì mất ngủ và cẩn thận đọc hết tờ truyền đơn, đọc tất cả, từ đầu đến cuối. Тгong truyền đơn loan báo rằng các tập đoàn quân của Xtalin đã bị đánh tan, rằng đã có sáu triệu người bị bắt làm tù binh, rằng các đạo quân Đức đã chiếm được Xmôlenxk và đang tiến đến gần Maxcơva. Sau đó là kết luận: tiếp tục chống cự nữa là vô ích, và sau kết luận là hai lời hứa: «bảo vệ tính mạng cho mỗi ai tự nguyện đầu hàng, kể cả cán bộ chỉ huy và cán bộ chính trị» và «tù binh được ăn ba bữa một ngày và được sinh hoạt trong những điều kiện chung thông thường của thế giới văn minh». Mặt sau tờ truyền đơn có in một bản sơ đồ vẽ nguệch ngoạc: trong số tên các thành phố trong sơ đồ chỉ thấy có Minxk, Xmôlenxk và Maxcơva, nhưng theo tỉ lệ xích đại thể, thì mũi tên tấn công phía bắc của các tập đoàn quân Đức đã đi sâu vào quá Vôlôgơđa rất xa, còn mũi tên phía nam thì vòng xuống và dừng lại ở vào khoảng giữa Penđa và Tambốp. Trong khi đó, mũi tên ở giữa chỉ còn một tí tẹo nữa là đã chạm tới Maxcơva, — vậy là các nhà soạn ra tờ truyền đơn này dù sao vẫn chưa dám cả quyết chiếm đóng Maxcơva.

— Vâ-âng. — Xerpilin mỉa mai nói day và gập tờ truyền đơn làm đôi, trả lại cho Smakốp. — Chính ủy ạ, té ra chúng hứa bảo toàn tính mạng cả cho cậu nữa kia đấy. Thế nào, có lẽ ta hàng quách đi nhỉ?

— Bọn Đênikin còn biết bôi bác các loại giấy lộn nảy một cách thông mình hơn. — Smakốp đáp và quay sang Xintxốp hỏi anh còn diêm không.

Xintxốp rút bao diêm trong túi ra định đốt ngay không đọc tờ truyền đơn mà Smakốp đưa cho, nhưng Smakốp đã ngăn lại:

— Cậu đọc đi chứ, nó không truyền nhiễm đâu!

Xintxốp đọc hết tờ truyền đơn với một vẻ dửng dưng mà chính anh cùng lấy làm ngạc nhiên. Hôm kia và hôm qua, chính anh đã tự tay mình giết hai tên phát xít, thoạt tiên bằng sủng trường, sau đó bằng khẩu tiểu liên Đức, mà có lẽ anh đã giết được nhiều hơn cũng nên, nhưng hai tên là cái chắc quá rồi; anh còn muốn tiếp tục giết chúng nhiều nữa kia, cho nên lá truyền đơn này chẳng ăn nhằm gì với anh cả...

«Báo vệ tính mạng cho mỗi ai... Cho mỗi ai! Tiếng Nga đâu có viết như vậy»,—anh nghĩ thầm rồi quệt que diêm lên cái hộp chưa khô, châm vào một góc quăn vỏ đỗ của tờ truyền đơn.

Trong lúc ấy Xerpilin, theo tác phong con nhà lính, không bỏ phí một chút thời gian nào, đang thu xếp chỗ ngủ dưới gốс cây mà mình đã chọn. Thật đáng ngạc nhiên đối với Xintxốp. giữa những đồ đạc ít ỏi hết sức cần thiết trong chiếc xà cột của Xerpilin có cả một cái gối bằng cao su gấp làm tư, Xerpilin phồng đôi má hóp một cách ngộ nghĩnh để thổi căng nó lên và khoan khoái kê xuống dưới đầu.

— Đi đâu tớ cũng mang theo, quà của vợ tớ đấy! — Ông tủm tỉm cười nói với Xintxốp đang nhìn mình sửa soạn chỗ ngủ, nhưng ông đã không nói thêm rằng cái gói nhỏ ấy là một kỷ vật đặc biệt đối với ông: bà vợ ở nhà gửi nó cho ông cách đây đã mấy năm, nó đi chu du với ông đến tận vùng Kôlưma rồi lại trở về.

Smakốp không muốn rằng mình cùng ngả lưng trong lúc Xerpilin ngủ. nhưng Xerpilin đã thuyết phục được ông.

— Dù sao hôm nay tớ với cậu cũng không thể thay phiên nhau được đâu. Đêm nay, không thể ngủ được rồi, vì phải đánh nhau. Nhưng đánh nhau mà không ngủ tí nào thì chẳng ai chịu nổi, kể cả các chính ủy. Vậy cậu hãy chịu khó chợp mắt ít ra là một tiếng đồng hồ đi, như con gà đậu trên giàn ấy mà.

Sau khi ra lệnh hễ tổ trinh sát quay về là đánh thức mình ngay, Xerpilin thoải mái nằm duỗi dài trên vạt cỏ. Smakốp trở mình một lát, rồi cũng ngủ luôn. Xintxốp không nhận được mệnh lệnh gì của Xerpilin, nên đã phải vất vả lắm mới thắng được sức quyến rũ của giấc ngủ. Giá Xerpilin bảo thẳng vói anh rằng có thể đi ngủ được, thì anh đã không chịu nổi đâu và nằm lăn ra ngay. Nhưng Xerpilin chẳng nói gì cả nên để khỏi buồn ngủ, Xintxốp đã phải xoay ra đi đi lại lại trong khoảng rừng thưa bé nhỏ, nơi mà lữ đoàn trưởng và chính ủy đang nằm dưới gốc cây. Trước kia anh chỉ nghe nói là có lúc người ta vừa đi vừa ngủ, bây giờ bản thân anh mới được nếm mùi, thỉnh thoảng anh thấy mình tự nhiên đứng dừng lại và loạng choạng mất thăng bằng.

— Đồng chí chính trị viên, —anh bỗng nghe thấy giọng nói quen thuộc của Khôrưsép phía sau lưng mình.

— Có chuyện gì thế?—Xintxốp quay lại hỏi, lo lắng nhận thấy vẻ xúc động mạnh trên bộ mặt tré con thường vui vẻ một cách hồn nhiên của người trung úy.

— Có gì đâu. Chúng tôi phát hiện ra pháo ở trong rừng. Tôi định báo cáo với lữ đoàn trưởng.

Khôrưsép vẫn nói nhỏ như trước, nhưng chắc là chữ «pháo» đã làm cho Xerpilin tỉnh giấc. Ông chống tay ngồi dậy, liếc nhìn Smakốp đang ngủ và khe khẽ đứng lên, giơ tay ra hiệu đừng báo cáo to tiếng để khỏi làm chính ủy thức giấc. Xốc lại áo quân phục và vẫy tay ra hiệu cho Xintxốp đi theo, ông đi mấy bước vào sâu trong rừng. Mãi đến đây, ông mới cho Khôrưsép báo cáo:

— Pháo gì thế? Của bọn Đức à?

— Của ta. Có cả năm chiến sĩ theo pháo.

— Thế có đạn không?

— Còn một viên.

— Không nhiều lắm. Thế có xa đây không?

— Chừng năm trăm bước.

Xerpilin vươn hai vai để rũ hết vẻ ngái ngủ rồi báo Khôrưsép dẫn ông đến chỗ để pháo.

Dọc đường, Xintxốp muốn tìm hiểu xem tại sao cái anh chàng trung úy luôn luôn bình tĩnh này lại có vẻ xúc động đến như vậy, nhưng suốt thời gian đó Xerpilin cứ lặng lẽ tiến bước, nên Xintxốp không tiện phá tan sự im lặng ấy.

Đi được năm trăm bước quả nhiên họ trông thấy một khẩu đại bác chống tăng bốn nhăm ly ở giữa đám cành lá rậm rạp của một rừng thông non. Các chiến sĩ của Khôrưsép cùng năm pháo thủ mà anh ta đã báo cáo với Xerpilin ngồi lẫn lộn với nhau bên cạnh khẩu pháo trên lớp lá thông già dày cộm đã nhuốm màu hung đỏ.

Khi lữ đoàn trưởng đến nơi, tất cả đều đứng dậy; các pháo thủ đứng dậy hơi chậm hơn anh em khác một chút nhưng vẫn là trước lúc Khôrưsép hô khẩu lệnh.

— Chào các đồng chí pháo thủ! — Xerpilin nói.—Тrong các đồng chí ai là người cấp bậc cao hơn?

Một chuẩn úy đội chiếc mũ kêpi với vành mũ màu đen của pháo binh và có lưỡi trai đã gẫy làm đôi, bước lên trước. Một bên mắt anh bị thương sưng húp, còn mi trên của mắt kia thì cứ giật giật vì quá căng thẳng. Nhưng anh ta vẫn đứng trên mật đất một cách chắc chắn tựa hồ như hai chân đã được đóng đinh xuống đất trong đôi ủng rách nát; anh vung cánh tay với ống tay áo rách bươm và cháy sém lên vành lưỡi trai gẫy để chào bật nẩy lên như một chiếc lò xo; rồi với cái giọng chắc khỏe, anh báo cáo rằng anh, Sextacốp, chuẩn úy của tiểu đoàn pháo chống tăng độc lập thứ chín, hiện thời là người cấp bậc cao nhất trải qua nhiều trận chiến đấu, đã đưa được phần vũ khí khí tài còn lại từ thành phố Brext ra đây.

— Từ đâu, từ đâu?—Xerpilin hỏi lại và tưởng mình nghe nhầm.

—Từ thành phố Brext, nơi mà tiểu đoàn chúng tôi với quân số có mặt đầy đủ đã giao chiến với quân phát xít trận đầu tiên, — người chuẩn úy hô lên từng tiếng, chứ không phải là nói nữa.

Mọi người ai nấy đều im lặng.

Xerpilin vừa nhìn anh em pháo thủ vừa suy ngẫm xem điều ông vừa được nghe có thể có thật không. Và càng nhìn họ lâu bao nhiêu ông càng thấy rõ rằng chính câu chuyện khó tin đó lại là một sự thật hiển nhiên, còn điều mà bọn Đức viết trong những tờ truyền đơn về thắng lợi của chúng, tuy có vẻ giống như thật, nhưng chỉ là một điều bịa đặt giống sự thật, không hơn không kém.

Năm bộ mặt đen đủi, hốc hác vì đói khát; năm cánh tay mệt mỏi, rã rời vì làm việc quá sức; năm chiếc áo quân phục tả tơi, bẩn thỉu, bị cành cây quất cho rách bươm; năm khẩu tiểu liên Đức tước được trong chiến đấu và khẩu đại bác, khẩu đại bác cuối cùng của tiểu đoàn pháo, đã được kéo từ biên giới tới đây qua hơn bốn trăm dặm đường, không phải bằng một phép lạ mà là bằng những bàn tay người lính, không kéo trên trời mà là kéo dưới đất... Không, các ngài phát xít, các ngài nói dối, sự việc sẽ không như ý các ngài đâu!

— Khênh hay sao?—Xerpilin nuốt vội một cái gì nghẹn ngào ở trong cổ, gật đầu chỉ khẩu pháo mà hỏi.

Chuẩn úy trả lời, nhưng những anh em khác không nhịn được cũng đồng thanh xác nhận lời của người chuẩn úy, cho thấy rằng họ đã dùng nhiều cách: nào ngựa kéo, nào người kéo bằng tay, rồi lại xoay ra ngựa kéo, sau lại kéo bằng tay...

— Thế khi qua sông ngòi thì làm thế nào, như qua sông Đniép ở đây thì thế nào?—Xerpilin lại hỏi.

— Chúng tôi dùng bè, chúng tôi mới qua sông đêm hôm kia.

— Vậy mà chúng ta thì chẳng đưa qua sông được một cái gì cả, —Xerpilin bỗng nói vậy, và dù lúc đó ông đã đưa mắt nhìn khắp lượt tất cả các chiến sĩ của mình, họ vẫn cảm thấy rằng giờ đây ông chỉ chê trách có mỗi một người mà thôi, người đó chính là bản thân ông.

Sau đó, ông lại nhìn các pháo thủ.

— Nghe nói các đồng chí còn cả đạn nữa

— Còn một viên, viên cuối cùng, — chuẩn úy nói với giọng nhận lỗi, y như mình đã sơ xuất không kiểm tra kỹ và không kịp thời bổ sung cho đủ cơ số đạn.

— Thế viên đạn gần cuốí các đồng chí sử dụng ở đâu?

— Ở đằng kia. cách đây chừng mười cây số, — chuẩn úy trỏ tay về phía sau, về nơi má con đường ôtô chạy qua phía bên kia rừng. Đêm qua chúng tôi kéo pháo vào bụi cây sát đường, ngắm thẳng và giã ngay vào pha đèn của chiếc ôtô chạy đầu một đoàn xe.

— Thế các đồng chí không sợ chúng nó sẽ càn quét trong rừng?

— Đồng chí lữ đoàn trưởng, chúng tôi đã chán sợ rồi, bây giờ phải để cho chúng sợ chúng ta.

— Thế chúng không càn ư?

— Không. Chúng chỉ vãi đạn súng cối ra xung quanh thôi ạ. Đồng chí tiểu đoàn trưởng của chúng tôi bị tử thương.

— Thế đồng chí ấy đâu? —Xerpilin vội hỏi. nhưng chưa kịp nói hết câu ông đã tự hiểu ra là ở đâu...

Theo hướng mắt nhìn của người chuẩn úy, dưới gốc cây thông già to lớn, trụi lá đến tận ngọn, nổi lên một nấm mộ mới vừa đắp, màu đất còn vàng khè. Thậm chí một chiếc rìu Đức to bản mà anh em vừa dùng để hót lớp đất cỏ đắp lên mộ cũng còn đang cắm trên mộ, chổng ngược chuôi lên như một cây mộ chí tình cờ.

Trên thân cây thông, nhựa còn rỉ ra từ vết đẵn phũ phảng hình chéo chữ thập. Còn hai vết đẵn dữ dội như thế nữa trên hai cây thông ở bên trái và bên phải ngôi mộ, như một lời thách thức với số phận, như một lời hẹn thầm là sẽ có ngày trở lại.

Xerpilin bước lại gần ngôi mộ, ngả mũ kêpi xuống, và lặng lẽ nhìn nắm đất hồi lâu tựa hồ như cố nhìn xuyên qua đất, để trông thấy được một bộ mặt mả không ai được thấy bao giờ nữa, bộ mặt của con người đã phải trải qua nhiêu trận chiến đấu mới đưa được từ Brext đến tận khu rừng bên này sông Đníép tất cả những gì còn lại của tiểu đoàn mình: năm chiến sĩ và một khẩu đại bác với viên đạn cuối cùng.

Xerpilin chưa bao giờ được thấy người này, nhưng ông có cảm tưởng rằng mình đã biết rõ con người ấy là như thế nào. Đó lá một ngườí mà chiến sĩ sẵn sàng đi theo để xông vào nước sôi lửa bỏng, một người được anh em hy sinh tính mạng mang xác ra từ trong khói lửa, một người mà cả sau khi chết vẫn được anh em chấp hành mệnh lệnh. Đó phải là một người như vậy thì mới đưa nổi khẩu pháo kia và các chiến sĩ này thoát khói vòng vây. Nhưng ngay cả những chiến sĩ này, những chiến sĩ được anh dẫn ra khói vỏng vây cũng lại xứng đáng với cấp chỉ huy của mình. Anh đã là người như vậy chính bởi vì anh đã cùng đi với họ...

Xerpilin đội mũ rồi lặng lẽ lần lượt bắt tay từng pháo thủ. Sau đó ông trỏ vào ngôi mộ, hỏi nhát gừng:

— Tên đồng chí ấy là gì?

— Đạí úy Guxép.

— Khỏi phải ghi nữa. Như thế cũng đủ để tôi nhớ cho đến giờ phút thở hơi cuối cùng rồi, — thoáng thấy Xintxốp cầm lấy chíếc cặp đựng bán đồ, Xerpilin liền nói vậy. — Nhưng dù sao tất cả chúng ta cũng chẳng có ai sống mãi được, vậy cứ ghi đi! Ghi luôn cả tên các pháo thủ vào danh sách chiến đấu đi ! Các đồng chí, xin cảm ơn tinh thần phục vụ của các đồng chí ! Còn viên đạn cuối cùng thì tôi nghĩ rằng chúng ta sẽ dùng ngay trong trận đánh đêm nay.

Từ lâu, Xerpilin đã nhận thấy cái đầu bạc của Baranốp giữa đám chiến sĩ của Khôrưsép đang đứng với các pháo thủ, nhưng chỉ tới bây giờ ông mới đột nhiên bắt gặp cặp mắt của gã—mắt nhìn mắt và trong khi gã chưa kịp giấu đi thì ông đã đọc thấy trong dôi mắt ấy một nỗi sợ hãi đối với trận chiến đấu sắp tới.

— Đồng chí lữ đoàn trưởng,   —từ sau lưng các chiến sĩ đã hiện ra cái thân hình nhỏ bé của nữ bác sĩ, —đại tá gọi đồng chí!

— Đại tá à? — Xerpilin hỏi lại. Lúc này ông mải nghĩ tới Baranốp nên chưa hiểu ngay là đại tá nào gọi mình. —Vâng, tôi đến, tôi đến ngay. —Sau khi hiểu ra là nữ bác sỉ nói về Daitrikốp, ông liền bảo vậy.

— Chuyện gì thế này? Tại sao không gọi tôi? —nhận thấy đông người đứng xúm xít quanh một ngôi mộ mới, nữ bác sĩ bèn kêu lên, haì tay chắp lại trước ngực tỏ vẻ buồn phiền.

— Không có gì đâu, chúng ta đi thôi, gọi cô thì đã muộn mất rồi! — Với một vẻ trìu mến hơi cục mịch, Xerpilin đặt bàn tay to lớn của mình lên vai cô, gần như dùng sức mạnh để xoay người cô lại rồi cùng đi, tay vẫn đặt lên vai cô.

«Chẳng có lòng tin. Chẳng có danh dự, mà cũng chẳng lương tâm nữa,—vừa bước bên cạnh nữ bác sĩ ông vừa tiếp tục suy nghĩ về Baranốp. — Khi chiến tranh tưởng như còn xa thì hắn gào thét huênh hoang rằng địch đánh ta khác gì châu chấu đá voi. Nhưng khi chiến tranh xảy đến thì chính hắn lại bỏ chạy đầu tiên. Làm như là một khi hắn đã hoảng sợ, hắn thấy kinh hãi thì có nghĩa là tất cả đều đã mất hết rồi, chủng ta không chiến thắng được nữa rồi ấy. Chẳng phải thế đâu ! Ngoài mày ra, chúng tao còn có đại úy Guxép và cả các pháo thủ của anh ấy, còn có cả chúng tao, những người rất bình thường, những người đang sống và những người đã chết, lại còn có cả cô bác sĩ nhỏ bé này đây, đã phải cầm súng lục bằng hai tay... »

Xerpilin bỗng cảm thấy bàn tay nặng nề của mình vẫn còn đặt trên một bên vai gày gò của nữ bác sĩ, và không những là đặt mà thậm chí còn vịn vào cái vai ấy. Thế mà cô ta vẫn cứ tiến bước, tựa hồ như không nhận thấy, thậm chí hình như lại cố ý hơi nhô vai lên. Cô tiến bước và chắc hẳn không ngờ trên đời này lại có những kẻ như Baranốp.

— Cô thấy không, tôi quên, cứ vịn vai cô mãi đấy, — ông nói với nữ bác sĩ bằng cái giọng trìu mền hơi ồ ồ, rồi bỏ tay xuống.

— Không sao đâu ạ, nếu mệt thì đồng chí cứ vịn đi. Đồng chí biết không, tôi khỏe lắm kia.

«Phải, cô khỏe thật đấy, — Xerpilin nghĩ thầm,—với những người như cô thì chúng ta không toi mạng được đâu, đúng thế!» Ông muốn nói với người đàn bà nhỏ nhắn này một điều gì trìu mến và tin tưởng, điều đó sẽ trở thành lời giải đáp đối với nhửng ý nghĩ riêng của ông về Baranốp, nhưng ông tìm mãi không ra cái điều nên nói, vì vậy họ cứ im lặng tiến bước cho đến tận nơi Daitrikốp nằm.

— Đồng chí đại tá, tôi đã đưa đồng chí ấy đến, — nữ bác sĩ quỳ xuống trước tiên bên cạnh chiếc cáng của Daitrikốp, khẽ nói.

Xerpiỉin cũng quỳ xuống cạnh cô, và cô tránh sang một bên đi ông có thể cúi xuống gần mặt Daitrikốp hơn.

— Cậu đấy à? Xerpilin?—Daitrikốp hói, giọng thều thào nghe không rõ.

— Mình đây.

— Cậu nghe mình nói câu này nhé, — Daitrikốp nói càng khẽ hơn nữa, rồi im bặt.

Xerpilin đợi một, hai rồi ba phút, nhưng số phận đã không cho ông được nghe những điều mả người sư đoàn trưởng cũ định nói với người sư đoàn trưởng mới.

— Tắt thở rồi,—cô bác sĩ nói rất khẽ, chỉ như một hơi thở.

Xerpilin từ từ bỏ mũ, để đầu trần quỳ chừng một phút, rồi phải cố sức lắm mới thẳng gối lên được, đoạn đứng đậy, quay bước trở lại mà không nói một lời nào.

Các chiến sĩ quân báo quay về báo cáo rằng ngoài đường cái có các đội tuần tra Đức và có xe cộ chạy về phía Trauxư.

— Đành vậy thôi, rõ ràng là phải đánh nhau rồi,—Xerpilin nói. — Đánh thức anh em đậy và cho tập hợp đi.

Giờ đây, khi thấy rằng những điều mình giả định đã được xác nhận và biết rằng vị tất đã vượt qua được đường cái mà không phải đánh nhau, ông liền dứt khoát rũ sạch cái cảm giác mệt mỏi về thể xác nó vẫn đè nặng lên ông từ sáng tới giờ. Lòng ông đầy quyết tâm dẫn dắt tất cả những người vừa thức giấc và đang cầm súng trong tay đi tới đích mà ông phải dẫn họ tới—tới chỗ quân ta ! Ông không nghĩ và khòng muốn nghĩ tới một việc nào khác hơn, bởi vì giờ đây không có một việc nào khác hợp với ý của ông cả.

Đêm ấy, ông chưa biết và chưa có thể biết được đầy đủ giá trị của tất cả những việc mà anh em trong trung đoàn ông đã làm. Và giống như ông cùng cấp dưới của ông, hàng ngàn người khác ở hàng ngàn nơi khác, những người đang chiến đấu sống mái, chiến đấu với một ý chí ngoan cường mà quân Đức không sao tính trước được, cũng chưa biết được đầy đủ giá trị của những công việc mình làm.

Họ không biết và không thể biết rằng mười lăm năm sau bọn tướng tá của cái quân đội Đức hồi ấy đang còn tiến công một cách đắc thắng vào Maxcơva. Lêningrát và Kiép sẽ gọi cái tháng bảy năm bốn mươi mốt này là tháng của những đợi chờ hụt, của những thành tựu mà không thể trở thành thắng lợi.

Họ không thể thấy trước được những sự thừa nhận cay đắng ấy của quân thù trong tương lai, nhưng hầu hết mỗi một người trong số đó lúc bấy giờ, vào tháng bảy, đều đã góp một tay làm cho tất cả những gì phải xảy ra thì đã xảy ra đúng như thế.

Xerpilin đứng lắng nghe những tiếng hô khẩu lệnh khe khẽ bay đến tai ông. Trong màn đêm đã buông xuống khu rừng, đoàn người từng nơi từng chỗ rục rịch. Một vừng trăng đỏ quạch và phẳng lặng đang mọc lên trên những ngọn cây lởm chởm trong rừng. Hai mươi bốn giờ đầu tiên thoát khỏi vòng vây đang đi tới chỗ chấm dứt...

Sau các trận tấn công tháng tám và tháng chín thành công của chúng ta ở Ennha, trên mặt trận phía tây đã hình thành một tình huống tương đối yên tiếng súng. Lữ đoàn xe tăng của trung tá Klimôvíts đang đóng trong những khu rừng phía nam Ennha, còn tiểu đoàn quân báo của nó lại chiếm lĩnh một khu vực phòng ngự dài hơn cây số ngoài tiền duyên như bộ binh.

Ngay trước khi chiến tranh bùng nổ, Klimôvíts chỉ huy lữ đoàn xe tăng đóng ở Xlônim. Trong số những người cùng chiến đấu với anh lúc đầu nay vẻn vẹn chỉ còn chừng bảy chục người tại ngũ. Một số đã tử trận khi lữ đoàn phá vòng vây xuyên qua rừng để đến Xlutxk và Bôbruixk, một số khác đã ngã xuống trong lúc yểm hộ Môghilép, còn một số nữa thì đã bị loại ra khỏi vòng chiến đấu ngay ở Enna này.

Cho tới trước khi nổ ra những trận chiến đấu ở Ennha, lữ  đoàn đã được trang bị một nửa là các xe tăng cũ «BT-7» còn một nửa là các xe tăng «T - 34», hay như người ta đã đặt ngay cho chúng một cái tên là «những chiếc ba mươi tư». «Ba mươi tư» đã tỏ ra là những xe tăng hạng nhất, nhưng chính vì thế mà ở Ennha gánh nặng chủ yếu của các trận chiến đấu đã đổ lên đầu chúng. Từng tiểu đoàn đều đã hao hụt nhiều, nhưng người ta vẫn không đưa lữ đoàn về hậu phương mà hứa là nay mai sẽ bổ sung cho thêm người và xe tăng ngay tại trận địa, lần này chỉ toàn là «ba mươi tư» cả thôi. Trong thời gian đánh nhau ở Ennha, Klimôvíts đã đâm mê những chiếc xe tăng này cho nên cứ sốt ruột chờ đợi chúng đến bổ sung, sự sốt ruột này chỉ có người sĩ quan xe tăng, kể từ ngày bắt đầu chiến tranh tới nay, đã hai lần nhờ sự may mắn kỳ lạ mà chui ra được khỏi những chiếc «BT-7» đang bốc cháy như những bao diêm, mới có thể hiểu nổi. Những chiếc xe tăng hạng nhẹ này tuy có tốc độ nhanh nhưng vỏ sắt thì mỏng và hỏa lực lại yếu, điều đó đã rõ ngay từ hồi kết thúc những sự kiện ở Khankhingôn. Nhưng đợi mãi mà chẳng được thay thế bằng những chiếc «ba mươi tư» như người ta hứa hẹn, Klimôvíts đã phải ứng phó với chiến tranh ở biên giới phía tây chỉ bằng những chiếc xe tăng cổ lỗ sĩ đó mà thôi.

Đến ngày thứ năm của chiến tranh, suýt nữa thì anh đã xử bắn một đại đội trưởng của mình ngay trước hàng quân, vì anh chàng này, do điên đầu lên vì bất lực, đã kêu la trước mặt chiến sĩ rằng không thể đánh nhau bằng những cái bao diêm ấy được. Thế mà một giờ sau anh ta xuất trận đã diệt được một xe tăng Đức rồi bản thân mình cũng bốc cháy ngay trước mắt Klimôvíts.

Ở Ennha, Klimôvíts cảm thấy trong lòng mình xen lẫn hai loại tình cảm: một mặt anh tự hào về các chiến sĩ xe tăng của mình với những chiếc xe mới đã bóp bẹp xe tăng Đức như bóp bẹp những chiếc vỏ lạc, và mặt khác anh đau xót là ngay từ ngày đầu chiến tranh đã không có lấy một chiếc xe tăng nào như thế thành ra đã phải đổi hai — ba để lấy một, ở nơi mà đáng lẽ anh có thể đổi một lấy hai.

Bây giờ, trong lúc tạm lắng tiếng súng, anh đã cho sửa chữa tất cả những chiếc «BT-7» còn lại trong lữ đoàn, và kiên trì gây cho cấp dưới một ý thức sâu sắc rằng có thể chiến đấu được cả với những chiếc xe tăng đó, nhưng thật ra trong thâm tâm mình, anh vẫn chờ đợi những xe tăng mới với một lòng say mê chưa từng có đối với bất cứ một cái gì trên đời này.

Anh chỉ nghĩ đến lữ đoàn của mình chứ không nghĩ đến một điều gì khác hơn, bởi vì anh cũng chẳng còn có cái gì khác để mà nghĩ đến nữa cả.

Trước chiến tranh đã có bốn người cùng chung sống với anh, trong đó anh yêu ba người, còn đối với người thứ tư anh coi mình có bổn phận chăm sóc: đó là con gái anh, con trai anh, vợ anh và mẹ vợ anh. Cả bốn người ấy đều đã bị chết bom trên một chiếc ôtô ở dọc đường vào ngày thứ ba của chiến tranh, vào lúc mà anh tưởng là họ đã thoát nạn. Khi anh được tin đó thì trận đánh vẫn đang diễn ra và thậm chí anh đã không sao có thể đến xem những nắm xương tàn của những người thân của mình sẽ được chôn cất ra sao. Anh mới có ba mươi tuổi, và nếu ai nảy ra ý nghĩ hỏi anh rằng: «Phải, một việc khủng khiếp nhất đã xảy ra với cậu, nhưng trước mật cậu còn cả cuộc đời, chẳng nhẽ trong cuộc đời đó sẽ không còn gì để bù lại cho những cái đã mất hay sao?»—thì chắc hẳn mặc dầu đau khổ đến cùng cực, anh vẫn thẳng thắn trả lời: «Không, còn chứ!!» Nhưng trong tất cả những tháng ngày ấy, không một ai trong số những người đã nghe thấy giọng nói cứng rắn của anh và trông thấy vẻ mặt lầm lỳ của anh lại nảy ra ý nghĩ hỏi anh rằng sau chiến tranh, còn lại một mình, anh định sẽ sống ra sao. Má bản thân anh cũng chưa hề nghĩ rằng sau chiến tranh mình sẽ sống ra sao nữa. Bản thân anh cũng là sự thể hiện của chiến tranh và trong lúc chiến tranh đang tiếp diễn thì ngoài chiến tranh cùng với những nhu cầu và lợi ích trực tiếp của chiến tranh ra, trong tâm hổn anh bây giờ, sau khi gia đình đã tử nạn, đã không còn gì và cũng chẳng còn ai nữa cả.

Chiếu ngày mồng một tháng mười, Klimôvíts đang ngồi trong ban tham mưu của lữ đoàn mình. Đó là một ngôi nhà gỗ, bên ngoài trông xiêu vẹo và bẩn thỉu, nhưng bên trong được lau chùi rất sạch sẽ — anh vốn là con người rất cầu kỳ và thích sạch sẽ. Anh đang đọc «Những cuộc phiêu lưu mới của chú lính Svâyk gan dạ» do một nhà văn trào phúng viết ngoài mặt trận. Phần lớn anh em bộ đội ngoài mặt trận đều thích đọc những mẩu truyện ngắn đó, nhưng Klimôvíts lại không thích, theo ý anh, trong lúc quân Đức đang quật ta nhiều hơn là ta quật chúng, nếu đi chế giễu chúng thì còn sớm quá. Tuy vậy, anh vẫn đọc những mẩu truyện ngắn này, bởi vì anh có thói quen đọc một mạch cho hết cả tờ báo mặt trận đế tim xem có cái gì có ích lợi thiết thực cho công tác của mình không.

Máy diện thoại trên bàn reo lên. Klimôvíts gấp tớ báo lại, chú ý sao cho đoạn mình đang đọc dở ở đúng vào chỗ gấp để sau này khỏi phải mất công tim kiếm, rồi cầm lấy ống nghe, Tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn quân báo gọi dây nói về báo cáo một tình huống hết sức khác thường là : trước hỏa tuyến của tiểu đoàn, trong hậu tuyến của quản Đức bỗng nổi lên tiếng súng máy, tiếng tiểu liên và súng trường bắn dồn dập, lại nghe có cả tiếng lựu đạn nổ. Klimôvíts bèn bỏ ống nghe ra khỏi tai, đẩy cánh cửa sổ và lắng nghe. Cái tai thành thạo của anh đã bắt được những tiếng vang vọng phảng phất của một trận chiến đấu ở đằng xa.

— Tôi sẽ đến chỗ  anh. Đợi nhé, — Klimôvíts nói.

Trên tiền duyên ở trong rừng, trời tối và ẩm, vừa mới mưa xong một trận ngắn. Người trung úy được phái ra đón lữ đoàn trưởng đi đằng trước Klimôvíts, hai tay anh đặt lên khẩu tiểu liên, hai cùi tay nhô lên dưới tấm áo khoác mưa ướt sũng. Khi đi ngang qua chiếc xe tăng «BT-7» giấu ở trong một công sự đào sâu, Klimôvíts lại nghĩ tới điều anh hằng nghĩ đến không lúc nào nguôi: «Mong sao chóng nhận được xe tăng ba mươi tư!»

Đài quan sát đặt ở tận cửa rừng. Ban ngày đứng đãy trông thấy rõ cả một cánh đồng cỏ chưa cắt thoai thoải đổ xuống suối và ở bờ bên kia, phía quân Đức cũng có một cánh đồng cỏ như vậy chênh chếch chạy lên tới bìa rừng. Trên đồng cỏ hai chiếc xe tăng đã cháy đứng cạnh nhau : một chiếc «ВТ -7» của ta và chiếc «T-4» của Đức. Chúng đúng đấy từ gần một tháng nay, không rời nhau chẳng khác nào một cặp anh em sinh đôi vậy

Ở đằng trước, phía trên khu rừng do quân Đức chiếm, nhiều chỗ đang thấy có pháo hiệu màu trắng và đỏ bay vút lên và ánh lửa đạn lóa sáng. Tiếng súng máy và súng trường bây giờ đã rất gần không còn ở sau tiền duyên quân Đức một cây số rưỡi như tiểu đoàn trưởng quân báo báo cáo cách đây nửa giờ nữa. Từ đây đến hỏa tuyến của quân Đức là bốn trăm thước, tiếng súng ở đằng sau hỏa tuyến của chúng là chừng năm trăm thước, mà theo số liệu của quân báo thì đó chính là tuyến công sự thứ hai của quân Đức.

Nỗi hồi hộp của tất cả những người đang tập trung trên đài quan sát đã truyền sang Klimôvíts. ai nấy đều cùng nghĩ như nhau, nhưng đều sợ không dám tin vào điều dự đoán của mình.

— Ivanốp, cho các tổ chiến đấu lên xe! — Klimôvíts ra lệnh cho tiểu đoàn trưởng quân báo sau khi đã nghe báo cáo về những điều quan sát được trong nửa giờ qua.

— Rõ, các tổ chiến đấu lên xe! — Ivanốp nói và không nhịn được, phải hỏi thêm: —Thưa đồng chí trung tá, chúng ta công kích đến tận nơi để đón họ chứ ạ?

— Chúng ta sẽ quyết định tùy theo hoàn cảnh, cứ làm đi! — Klimôvíts nói rồi xuống hầm, ra lệnh cho diện thoại viên bắt liên lạc với ban tham mưu tập đoàn quân.

Anh đã gọi dây nói cho tập đoàn quân lần đầu ngay từ trước khi đi đến đây, nhưng bây giờ đã đến lúc phải gọi lại. Điện thoại viên chưa kịp quay máy thì đã nghe có chuông nơi khác gọi đến: chính bộ tư lệnh tập đoàn quân đã chủ động gọi lữ đoàn trưởng trước.

— Chỗ các anh thấy thế nào ? Báo cáo đi! — tư lệnh trưởng ra lệnh.

Klimôvíts báo cáo rằng mình trông thấy pháo sáng và ánh lửa đạn lóe lên, rằng có trận đánh đang diễn ra trong hậu tuyến quân Đức và chỗ đánh nhau cách đài quan sát chừng tám trăm đến chín trăm mét.

— Đơn vị bạn ở bên trái anh cũng báo cáo như vậy. Nhưng trận đánh xảy ra phía bên phải họ, tất cả đang diễn ra ngay trước mặt các anh, trong một mặt trận hẹp. Anh nhận định tình hình như thế nào và định hành động ra sao?

Klimôvíts trả lời theo những điều mà bản thân anh cũng như anh em trong tiểu đoàn quân báo đã suy nghĩ: ở khu vực mình có một đơn vị phá vây đang chiến đấu để thọc ra qua hỏa tuyến quân Đức. Anh xin phép dùng chiến đấu có sử dụng cả xe tăng để tiến hành trinh sát ở bên trái và bên phải khu vực nơi nghe thấy tiếng súng ở hậu tuyền quân Đức.

Ống điện thoại lặng im trong mấy giây, sau đó tư lệnh trưởng báo rằng theo ông biết, ở hậu tuyền gần nhất của quân Đức từ lâu đã không có đơn vị nào bị bao vây cả, và có thể đó là một vụ khiêu khích không ngờ nghệch gì, nhằm lúc đầu buộc chúng ta phải xông sang đón, rồi sẽ lật nhào chúng ta xuống và cưỡi ngay lên chính hai vai chúng ta mà tràn vào trận địa quân ta.

— Báo cáo tư lệnh trưởng, tôi đã tính đến khả năng đó. Tôi đã có những biện pháp phòng bị trước, đã cho xe tăng ba mươi tư phục kích sẵn.

— Hiện giờ cậu có bao nhiêu chiếc còn dùng được, mười một à? — tư lệnh trưởng ngắt lời Klimôvíts.

Trong những ngày này mỗi chiếc ba mươi tư là một viên châu báu của toàn tập đoàn quân, nên tư lệnh trưởng nhớ rõ từng chiếc không nhầm.

— Mười một ạ, — Klimôvíts xác nhận, —nhưng báo cáo tư lệnh trưởng, dù sao chăng nữa, nếu đó là quân ta phá vòng vây thì chẳng nhẽ chúng ta không giúp đỡ họ hay sao?

Trong ống lại bắt đầu im lặng. Klimôvíts nghe có nhiều tiếng nói lao xao nhưng không phân tích được từng câu từng chữ; hẳn là tư lệnh trưởng đang đứng ngay cạnh máy mà nói chuyện với ủy viên hội đồng quân sự hay tham mưu trưởng.

— Hành động đi, — một phút sau ông nói. — Cứ cách nửa giờ lại báo cáo nhé!

Klimôvíts đặt ống nghe xuống và không đế mất thời gian, bắt đầu chuẩn bị tấn công; rồi anh lại cầm lấy ống diện thoại nói chuyện với các tiểu đoàn trưởng, ban bố mệnh lệnh, trong lúc đó, trận chiến đấu phía trước vẫn tiếp tục vang rền, khi lan sang trái, lúc chuyển sang phải, khi nhích lên trước, khi lùi ra xa một cách đáng lo ngại. Không, đây không thể là một vụ khiêu khích được: ở cách đây tám trăm thước, giữa tuyến thứ nhất và thứ hai của trận địa quân Đức, có những người đang tiến lên, đang gục ngã, đang xông ra, đang lùi lại phía sau và đang bị một vòng hỏa lực mỗi phút một dày đặc và cũng đang tiến lên của quân Đức dồn ép bốn bề. Hình như ở bên kia, giữa những vị trí của quân Đức có một trái tim sống rỉ máu đang lồng lộn, một trái tim bốn bề bị những ảnh lửa đạn băm chém, bị những băng tiểu liên xỉa xói, bị những loạt súng cối xâu xé...

Nếu như tư lệnh trưởng cấm Klimôvíts đưa quân đi ứng cứu những người bị vây đó, những người chắc hẳn đã vượt qua hàng trăm cây số mà giờ đây lại gục ngã cách quân mình có hai bước, thì đấy sẽ là ngày đen tối nhất trong cuộc đời bộ dội của Klimôvíts, và nếu như người ta dự đoán trước với anh rằng đi ứng cứu là bản thân anh cũng nhất định sẽ chết thì anh vẫn phải xông vào trận chiến đấu đó, không lưỡng lự một chút nào. Khi quả tim rách nát đầy thương tích đó giữa những vị trí của quân Đức đã đổ máu lần cuối cùng để văng mình một cách tuyệt vọng lên phía trước thêm hai trăm thước nữa tới gần tuyến công sự thứ nhất của quân Đức, và lúc bấy giờ tám chiếc xe tăng «BT-7» cùng một trăm rưỡi chiến sĩ của tiểu đoàn quân báo xông tới đón nó trong bóng tối, thì đó không đơn giản chỉ là một trận tấn công ban đêm táo bạo, mà còn là sự chuyển động tâm hồn một cách hài hòa và kiên cường của tất cả những con người hợp thành tiểu đoàn quân báo, cái tiểu đoàn mà hàng ngũ đã thưa thớt hẳn đi qua nhiều trận chiến đấu ròng rã.

Ý đồ của Klimôvíts—công kích vào bên trái và bên phải, nơi đang có quân ta từ hậu tuyến quân Đức đánh thọc ra — tỏ ra là đúng đắn và đã mang lại kết quả ngay tức khắc.

Bọn Đức theo các công sự và giao thông hào kéo đến chỗ dự đoán có đột phá khẩu, hòng dùng chiếc nút bằng xương thịt mà bịt cái cổ họng nhỏ hẹp ấy lại. Nhưng chúng bỗng nghe cả hai phía đều có tiếng động cơ xe tăng rú và tiềng thét «xung phong», thì lại phải vội vàng theo đường công sự mà di chuyển sang trái và sang phải. Sự vận động đi lại hai lần như vậy vào ban đêm không thể không gây ra hỗn loạn; rồi quân ta vừa từ hậu địch thọc ra lại vừa từ ngoài mặt trận tấn công vào là một sự giáp công hết sức bất ngờ đối với quân Đức, khiến chúng càng đâm ra hỗn loạn hơn.

Một giờ sau trận chiến đấu kết thúc. Thỉnh thoảng nó còn bùng lên đây đó, về sau hoàn toàn im lặng, rồi đâu đấy trong bóng tối có lúc tại ùng ục vang lèn những tràng tiểu liên muộn màng nghe như tiếng gõ vào một chiếc thùng rỗng. Klimôvíts mất hai chiếc xe tăng vấp phải mìn nổ tung và mười lăm người ngã xuống trước làn đạn ở hai bên bờ suối. Tuy vậy. chí với theo sự tính toán đại thể trong ban đêm, đã có một tiểu đoàn — hơn ba trăm người, — trong khi hai bên đánh nhau hỗn loạn, đã đột phá được qua trận địa quân Đức và giờ đây đang mê lên vì sung sướng. Vừa rách rưới vừa đói khát, vừa lành lặn vừa bị thương, tay vẫn chưa buông vũ khí, tỏa vào các công sự và hầm ngầm của các chiến sĩ xe tăng.

Các đài phát thanh trên toàn thế giới đã theo dõi việc các tàu phá băng và máy bay của sáu nước đến cứu mười hai ngươi của đoàn thám hiểm Nôbilê ra khỏi các tảng băng trôi; báo chí trên toán thế giới đã viết về việc các phi công đến chở những người thám hiểm ra khỏi tàu «Trêliuxkin» đang bị cầm tù trong băng giá: hàng chục triệu người đã nín thở chở đến những tin tức về ba đoàn công tác đã cùng một lúc đi đến băng đảo «Bắc cực» để đưa bốn người ra khói nơi đó.

Còn những việc xảy ra đêm ấy lại khu vực tiểu đoàn quân báo thuộc lữ đoàn xe tăng thứ mười bảy chỉ chiếm vẻn vẹn nửa trang trong bản thông báo chiến sự của mặt trận và thậm chí không được đăng vào bản thông cáo của Cục thông tin, nhưng niềm vui sướng cao nhất trong tất cả những niềm vui sướng của con người, niềm vui sướng của những người đã cứu sống người khác, thì đã không phải vì thế mà giảm sút đi chút nào.

Trong mỗi căn hầm thuộc lữ đoàn xe tăng của Klimôvíts, những người được cứu và nhửng vị cứu tinh đến ngồi cạnh nhau, ôm hôn nhau, tranh lời nhau, và vừa kể lại tất cả những chuyện xảy ra một cách chẳng có mạch lạc gì vừa ăn bánh mì, cháo, thịt hộp đến no nê rồi ngủ lăn ra trên những chiếc giường đơn và phản, trên mặt đất, trên những cành lá thông sắc nhọn.

Lữ đoàn trưởng Xerpilin, người chỉ huy đội quân phá vây, đã bị thương ở cả hai chân trong trận chiến đấu cuối cùng. Người sĩ quan tùy tùng và hai xạ thủ tiểu liên dùng áo capốt khiêng ông vào căn nhà gỗ của Klimôvíts và đặt ông lên giường nông thôn có trải tấm chăn bông chần màu xanh lơ. Xerpilin nằm tựa lưng vào những chiếc gối cao màu trắng, người ông dài nghêu, bẩn thỉu, râu ria lởm chởm mớ tóc bạc xòa ra trên cái đầu hói, nhưng ông vẫn ăn mặc chỉnh tề, đeo huân chương Cờ đỏ trên ngực áo và đôi phù hiệu hình thoi trên cố áo: một bên là phù hiệu thật, có lớp mạ đã bong mất; còn một bên lại bằng len cắt ở vành mũ kêpi ra.

Hai chân Xerpilin trong cái quần bồng đã được rạch toang ra tới quá đầu gối đang đặt trên tấm chăn xanh lơ và rỉ máu qua lớp băng bê bết bùn đất. Các xạ thủ tiểu liên đặt ông lên giường xong, bước ra khỏi cửa nhà cùng với người cần vụ của Klimôvíts. Anh này cứ vội vàng muốn đưa họ đi nhanh để cho họ ăn uống, còn người sĩ quan tủy tùng của Xerpilin,—một chính trị viên cao lênh khênh đã mệt nhoài—thì cứ đứng như vị thiên thần hộ mệnh ở ngay phía trên đầu cấp chỉ huy của mình, và chỗ ngay bên thành giường đăm đăm nhìn xuống mặt ông ta.

Klimôvíts ghé ngồi xuống chiếc ghế đẩu cạnh giường:

— Đồng chí lữ đoàn trưởng, tôi đã gọi bác sĩ, một vài phút nữa đồng chí ấy sẽ đến. Trước khi nói chuyện, xin phép thay băng cho đồng chí.

— Đồng chí trung tá, thôi đừng gọi bác sĩ nữa, —Xerpilin mấp máy đôi môi một cách vất vả. — Cậu cứ đưa thẳng mình đến tiểu đoản quân y, dù sao ở đây cùng không làm phẫu thuật được. Nhưng trước hết cho mình nói chuyện với tư lệnh tập đoàn quân. Cậu có liên lạc trực tiếp chứ?

— Có.

— Ai là tư lệnh trưởng tập đoàn quân này?

Klimôvíts nói họ tên của tư lệnh trưởng ra.

— Xécgây Philipôvíts à? — Xerpilin hỏi, và trên bộ mặt phờ phạc của ông thoáng một nụ cười.

— Vâng.

— Bạn đồng môn với tớ ở học viện đấy, — Xerpilin nói. — Cho tớ nói chuyện đi !

Klimôvíts liền gọi ngay dây nói cho tư lệnh trưởng mà không phản đối gì. Vả lại chính anh cũng có nhiệm vụ phải báo cáo nữa, vì quá phấn khởi anh đã trễ mất mười phút rồi.

— Trung tá Klimôvíts báo cáo, — anh nói khi tư lệnh trưởng đã đến bên máy điện thoại. — Kết quả của trận chiến đấu vừa qua là đã có một đội quân gồm tới ba trăm người mang theo vũ khí thoát khỏi vòng vây về tới trận địa của chúng tôi. Đồng chí chỉ huy dội muốn nói chuyên với đồng chí.

— Cứ cho nói đi, — tư lệnh trưởng nói vào máy điện thoại.

Klimôvíts đi vòng qua bàn, kéo dây điện thoại từ dưới gầm bàn ra, để chuyển máy nói lại đầu giường. Lữ đoàn trưởng ngửa đầu lên, trông thấy người sĩ quan tùy tùng đang đứng phía trên đầu mình, bèn ra hiệu bằng mắt khiến anh ta hiểu ngay và chạy lại kê gối xuống phía dưới lưng để giúp lữ đoàn trưởng nhổm dậy.

— Đồng chí tư lệnh trưởng, — người lữ đoàn trưởng bị thương nay đã dùng hết sức nói oang oang vào máy điện thoại, chứ không nói khe khẽ như vừa nói với Klimôvíts nữa. — lữ đoàn trưởng Xerpilin báo cáo ! Tôi đã đưa được sư đoàn bộ binh một trăm bảy sáu mà tôi được ủy thác ra khỏi vòng vây sang tới khu vực của đồng chí... Chào Xécgây Philipôvíts, Xerpilin đang nói đây...

Mãi tới lúc này, khi nói những câu cuối cùng ấy, giọng của ông mới lạc hẳn đi. Cơn nấc giật chẹn lấy cổ họng ông, rồi ông lăn kềnh ra một bèn, cùng với mấy chiếc gối mà người tùy tùng không sao giữ kịp vì quá bất ngờ. Chiếc ống nghe rơi xuống nền nhà. Khi nhặt nó lên. Klimôvíts vẫn nghe tiếng tư lệnh trưởng nói vì ông tưởng là Xerpilin vẫn ở đầu dây.

— Xerpilin à, Xerpilin nào nhỉ? Phêđôr Phêđôrôvíts, có phải cậu đấy không? — tư lệnh trưởng nói vào ống nghe mà lủc này Klimôvíts đang áp vào tai mình, bởi vì Xerpilin đã nằm ngất xỉu đi rồi.

Người bác sĩ quân у chạy vào, cúi xuống xem cho Xerpilin, còn cô у tá thì vội vã đặt những hộp đựng xơranh và thuốc tiêm lên chiếc ghế đẩu.

— Xerpilin, sao cậu không nói gì nữa? Có phải cậu đấy không? Xerpilin nào đấy? Sao cậu lại im lặng thế? — tư lệnh trưởng hét vào ống điện thoại.

Còn Klimôvíts thì đang mải nhìn Xerpilin đã bất tỉnh nhân sự, quên khuấy mất rằng lẽ ra từ lâu đã phải báo cáo cho tư lệnh trưởng biết không phải Xerpilin mà chính anh đang nghe ông nói.

— Báo cáo đồng chí tư lệnh trưởng, — cuối cùng anh rời mắt khỏi Xerpilin đang được cô y tá dùng bông thấm ête lau cánh tay cho trước khi tiêm thuốc, — trung tá Klimôvíts đây ạ, tôi đang cầm ống nghe đây ạ, lữ đoàn trưởng bị thương, đồng chí ấy đã ngất đi rồi ạ!

— Hình dạng ông ta ra sao? — tư lệnh trưởng căn vặn. — Cao, gầy, hơi hói phải không?

— Thưa đúng thế, Klimôvíts trả lời, trong phút ấy anh không còn phải nhìn lại Xerpilin nữa.

Khỏi phải nhìn anh cũng đã đủ ghi nhớ suốt đời rằng Xerpilin cao, gày và hơi hói, rằng ông ta đeo một phù hiệu hình thoi có lớp mạ đã vỡ, còn chiếc phù hiệu bên kia thì cắt ở vành mũ kêpi ra, rằng trên ngực ông có tấm huân chương Cờ đỏ, và rằng ông là một người mà quân đội lúc nào cũng vẫn lả quân đội, dù cho nó có rút lui từ biên giới đến Ennha đi chăng nữa, một con người mà không phải nhìn tới lần thứ hai mới hiểu và ghi nhớ được đó là người như thế nào.

— Đúng là Xerpilin rồi! — tư lệnh trưởng mừng rỡ reo lên trong máy điện thoại. — Mà cậu ấy từ đâu ra thế nhỉ? Cậu ấy còn đang... — Suýt nữa tư lệnh trưởng buột mồm nói ra điều Klimôvíts hoàn toàn không cần biết tới, ông bèn nói thêm rằng ông sẽ thân hành xuống lữ đoàn ngay bây giờ. — Chỗ cậu có bác sĩ rồi đấy chứ? Anh ta nói sao?

— Báo cáo tư lệnh trưởng, có đây ạ. Tôi sẽ hỏi đồng chí ấy ngay bây giờ, — Klimôvíts quay lại phía bác sĩ: —Tư lệnh trưởng sẽ xuống đây ngay bây giờ, đồng chí ấy hỏi tình hình sức khỏe của lữ đoàn trưởng thế nào.

Bác sĩ vẫn đứng kế bên Xerpilin, đang xem mạch cho ông.

— Đến đây thì không nên dâu, anh ta thậm chí không quay đầu lại mà nói vậy. — Bây giờ tôi đặt thêm miếng gạc nữa. rồi phải chở ngay đồng chí này đến tiểu đoàn quân y, đưa thẳng lên bàn mổ. Mỗi phút là một phút quý, đồng chí báo cáo với tư lệnh trưởng cho.

— Đồng chí tư lệnh trưởng, Klimôvíts lại cầm lấy diện thoại, — bác sỉ báo cáo rằng phải đưa lữ đoàn trưởng đến tiểu đoản quân y để cho lên bàn mổ ngay bây giờ.

Tư lệnh trưởng thở dài thẳng vào ống nghe và khe khẽ nguyền rủa có vẻ cay cú.

— Thế thì bảo bác sĩ cứ đưa đi. Nói lả tớ sẽ thân hành đến tiểu đoàn quân y, may ra sẽ đến kịp trước khi mổ... Hay thôi, đừng nói nữa: biết dâu họ lại mất bình tĩnh, lại mổ lung tung ra. Nói là tớ sẽ đến tiểu đoàn quân y ngay sau khi mổ. Còn về những việc khác thì khi nào đưa đồng chí ấy di, cậu cứ gọi dây nói cho tham mưu trưởng. Mình nói hết rồi đấy.

Mười phút sau, người ta đưa cáng vào và đặt Xerpilin lên. Klimôvíts đưa tiễn ra đến tận xe cứu thương. Người sĩ quan tùy tùng của Xerpilin theo anh đi ra. Anh ta muốn theo chân bác sĩ và y tá trèo lên xe, nhưng bác sĩ bảo rằng không có chỗ mà cũng không cần thiết nữa.

— Đồng chí bác sí quân y, dù sao tôi vẫn cừ đi. —Người tùy tùng nói và níu lấy thảnh xe.

— Báo cáo trung tá! — người bác sĩ quân y đành phải cầu cứu.

Nhưng bất ngờ thay cho người bác sĩ, Klimôvíts không ủng hộ anh ta, mà lụi ủng hộ người sĩ quan tùy tùng kia. Trung tà cho rằng anh này muốn đi tới tiểu đoàn quân y cùng lữ đoàn trưởng của mình là hợp lý thôi.

— Đồng chí chính trị viên, không sao đâu, cứ trèo lèn! Sẽ tìm ra chỗ đấy. Khi nào về thì cứ cái xe cứu thương này mà về nhé.

— Cái đó còn tùy lữ đoàn trưởng ra lệnh ạ, — người chính trị viên đáp.

— Cố nhiên. Nhưng nếu về thì đến thẳng chỗ tôi nhé.

— Đồng chí trung tá, nhờ đồng chí nói hộ với chính ủy Smakốp của chúng tôi rằng tôi đưa lữ đoàn trưởng đi! — người chính trị viên hét to khi xe đã chạy.

Chiếc xe cứu thương đã đi khuất.

Klimôvits thoáng nghĩ thầm rằng hình như trước kia mình đã trông thấy người chính trị viên cao kều này ở đâu đó thì phải, rồi anh quay vào ngôi nhà gỗ, đặt máy điện thoại trở lại chỗ cũ và quay máy gọi trợ lý hậu cần, dặn dò không nên cho những anh em đã kiệt sức ăn quá no và uống quá nhiều rượu vốtca trong những lúc liên hoan.

— Không thể đưa lòng hiếu khách của lính xe tăng vào khuôn khổ được đâu!—Trợ lý hậu cần định nói đùa trong máy.

— Thì anh phải đưa vào khuôn khổ đi chứ. — Klimôvít ngắt lời. — Và nội trong đêm nay hãy cho tất cả anh em tắm rửa xong cho tôi, thế mới là hiếu khách đấy.

Sau đó, anh gọi dây nói cho chính ủy lữ đoàn, hỏi xem hiện giờ chính ủy của đội quân phá vây là Smakốp có ở đằng ấy không.

— Có đấy. Đồng chí ấy hơi bị ù tai. Một quả mìn nổ ngay bèn cạnh. Nhưng đồng chí ấy đã nằm nghỉ được một lát ổn rồi, bây giờ chúng tôi sắp ăn bữa tối đây.

— Được, cứ ăn đi, tớ cũng đến đằng cậu ngay bây giờ. — Klimôvíts nói vậy đoạn dặn dò người cần vụ chuẩn bị sẵn phòng khi đồng chí chính trị viên quay về đây ngủ, rồi bước ra khỏi nhà.

Những đám mây thấp xám xịt, rách nát, bị gió lùa chạy trên bầu trời, những ngôi sao mùa thu mờ nhạt nhấp nháy trong mây. Một bầu im lặng như tờ bao trùm lấy mặt trận, tựa hồ như trước đó không hề có một trận chiến đấu nào xảy ra cả.

...Còn Xintxốp lúc bấy giờ đang bị xóc mạnh trên chiếc xe ôtô dọc con đường rừng đầy ổ gà, ngồi xổm ở đằng đầu Xerpilin.

Được nửa đường thì Xerpilin hồi tỉnh, nhưng ông vẫn im lặng, chỉ thỉnh thoảng mới mím môi lại mà khẽ rên lên khi gặp ổ gà.

Mãi sau ông mới hỏi :

— Đi đâu thế này? Đến tiểu đoàn quân y hả?

Khi nhận ra tiếng Xintxốp, ông liền bảo anh rằng hễ đến nơi là anh phải quay về sư đoàn ngay. Đã hơn hai tháng nay, ông đã một mực gọi đoàn người cùng phá vây ra với ông là sư đoàn, và cả đến bây giờ vẫn tiếp tục gọi họ như thế.

— Tôi không muốn rời đồng chí. — Xintxốp nghĩ đến tiểu đoàn quân y và việc mổ xẻ sắp tới bèn nói.

Nhưng Xerpilin lại hiểu theo ý khác:

— Ấy ấy, chú ạ, thế thì có mà chú theo tớ đến tận Uran. Người ta sẽ cho tớ nằm điều trị không thiếu chỗ  nào đâu! Vậy thì chiến đấu vào lúc nào? Chính bây giờ cuộc chiến tranh mới thực sự bắt đầu đấy.

— Tôi chỉ muốn đợi cho đến lúc mổ xong...

— Ờ, ờ, thế thì cứ đợi! — bây giờ Xerpilin đã hiểu ra, liền nói. — Theo sự hiểu biết trong nghề y sĩ trước đây của tớ thì vết thương không nặng lắm đâu, chỉ phải cái dở là máu ra nhiều quá.

Ông thở dài và bỗng hỏi :

— Cậu còn nhớ là cô bác sĩ nhà mình đã phát khóc lên vì thấy trong vòng vây không thể tiếp máu cho thương binh được không? Máu thì anh em sẵn sàng cho, cô ta lại khéo chân khéo tay, thế mà không có khả năng để tiếp máu! Không có dụng cụ, không có phòng hóa nghiệm... Đúng thế đấy, chú ạ, không có trang bị thì thật là khó, trên đời không còn gì khổ hơn! À náy, cậu ở đằng ấy đừng quên cô ta nhé, nhớ săn sóc cô ấy đấy ! Nói với Smakốp thế và cả bản thân cậu nữa... —nói những lời ấy, Xerpilin đưa bàn tay giá lạnh vì mất máu của mình đụng vào tay Xintxốp.

— Đồng chí lữ đoàn trưởng... —cử chỉ đó khiến Xintxốp cảm động, tiếng anh run lên và anh không biết nói thêm gì nữa cả.

Trong cuộc chiến tranh này. anh chẳng sợ mất ai như mất Xerpilin, nhưng anh vẫn sẽ không nói to lên được với ông: «Đồng chí lữ đoàn trửong, mong sao đồng chí không bị chết !»

Toàn tiểu đoàn quân y đang bận tíu tít. Trước khi Xerpilin tới, người ta đã chở tới đây nhiều thương binh loại nặng.

Trong phòng tiếp nhận và phân loại thương bệnh binh, cũng như trong phòng chờ mổ, đều không còn chỗ để chen chân nữa.

Anh em vội vàng kéo cái cáng khiêng Xerpilin ra khỏi xe, rồi mở vải bạt ra, đưa ông vào một chiếc lều tiếp nhận thương binh. Xintxốp len lỏi theo sau cái cáng và dưới ánh đèn vàng vọt tù mù, lần cuối cùng, anh trông thấy bộ mặt mất máu, trắng xanh của Xerpilin.

— Đừng sợ, tớ không chết đâu. Vượt vòng vây ra đây có phải để mà chết đâu.—Xerpilin nói, tựa hồ như để đáp lại cái nhìn lặng lẽ có vẻ cầu khẩn của Xintxốp.

Những người cứu thương khiêng chiếc cáng bằng những quai đeo vai bện bằng xà cạp, họ đã mệt mỏi, những đôi vai của họ rung rung nên bộ mặt của Xerpilin cùng rung theo.

 Người ta khiêng ngược về phía họ một người đắp vải trải giường, hình như đã chết rồi. Anh em cứu thương bèn phải nép vào một bên ở lối ra vào để nhường chỗ khiến cho chiếc cáng trong tay họ bị lắc lư, họ vội vàng giữ lại cho yên, rồi đưa Xerpilin vào phòng mổ.

Xintxốp cừ lo lắng đi quanh quẩn bên phòng mổ tới gần hai tiếng đồng hồ: cuối cùng người bác sĩ quân y hồi nãy đưa Xerpilin từ lữ đoàn xe tăng đến đây, bước ra nói rằng lữ đoàn trưởng đã được tiếp máu và gắp ở chân ra hai viên đạn, tim ông đã chịu đựng nổi và bây giờ đã có thể coi là không lo nguy hiểm gì đến tính mệnh nữa.

— Trước mắt là như vậy, — người bác sĩ quá cẩn thận nói thêm, nhưng Xintxốp đã không nghe đến câu ấy nữa.

Anh chỉ cần hiểu một điều: đồng chí ấy vẫn sống!

Và niềm vui sướng được trở về với quân ta, trước đây bị nỗi lo ngại cho tính mệnh của Xerpilin nén xuống như một hòn đá, nay đã tràn ngập toàn bộ tâm hồn anh không sót chỗ nào Anh cố xin bác sĩ nán lại cho mươi phút rối đến chỗ tiểu đoàn trưởng quân y để nhờ gọi ngay dây nói cho Smakốp.

Tiểu đoàn trưởng toan từ chối, báo rằng trung tá Klimôvíts, chỉ huy lữ đoàn xe tăng đã gọi dây nói tới đây, đã được biết hết tình hình và người ta cũng đã báo cáo lên cả tập đoàn quân nữa rồi! Nhưng Xintxốp cứ như người điếc, vẫn nằng nặc đòi được gọi dây nói, người ta đành phải bắt liên lạc với đơn vị xe tăng theo đường vòng, qua phòng tham mưu cua sư đoàn bộ binh trực tiếp chỉ huy tiểu đoàn quân y này, và cuối cùng đã lùng tìm được Smakốp.

Qua điện thoại, Xintxốp báo cáo cho Smakốp biết việc mổ xẻ tiến hành ra sao và hiện nay tình hình sức khỏe Xerpilin như thế nào, nhưng thực ra ông đã được nghe Klimôvits kể lại một lần đầu đuôi câu chuyện rồi. Và như thế vẫn chưa yên tâm, Xinxốp còn nói thêm rằng sẽ đến chỗ ông và trực tiếp kể lại lần nữa

— Được, nhưng để đến sáng mai nhé, Smakốp cắt ngang cơn hăng say của anh, — của đáng tội. mình thì tháo ủng ra rồi, đang định đi nằm, mà cả anh cũng phải nghỉ ngơi đi thôi, hôm nay như thế là đủ mệt rồi đấy.

Nhưng Xintxốp đâu có thể nghỉ ngơi được.

Nuốt vội nuốt vàng chưa xong ít nước trà nóng với mấy chiếc bánh khô, anh nói là mình vội rồi đứng phắt dậy. Nhưng khi từ biệt thì anh đột nhiên níu lấy ống tay áo của ông tiểu đoàn trưởng quân y và sung sướng trình bày với ông ta trong năm phút liền rằng Xerpilin là người như thế nào và Xerpilin vẫn còn sống thì thật là tốt như thế nào.

Sau đó. vẫn với tâm trạng phấn khởi ấy, tựa hồ như có ai bôi mỡ vào lưỡi, suốt dọc đường về, anh cứ huyên thuyên kể cho người bác sĩ đang ngủ gật nghe rằng mình đã vượt vòng vây ra sao.

Thậm chí khi về đến căn nhà gỗ của Klimôvíts anh vẫn chưa buồn nằm xuống chiếc giường sắt đã dọn sẵn cho mình.

Không thấy Klimôvíts ở nhà. Anh chàng cần vụ ngái ngủ thì bực mình trả lời rằng trung tá đã ra tiền duyên để tiến hành kiểm tra việc kéo những chiếc xe tăng bị vướng mìn nổ về trước lúc trời sáng.

Vẫn trong tâm trạng xúc động phấn khởi như vậy, thoạt tiên không hiểu tại sao Xintxốp lại quyết định chờ cho đến lúc trung tá quay về, sau đó, vừa đi đi lại tại trong căn nhà, anh vừa căn vặn người cần vụ xem lữ đoàn xe tăng đã phải phá vòng vây bao giờ chưa và ở chỗ nào. Cuối cùng, anh đề nghị đồng chí kia đi hỏi xem phòng tắm đã đun nước nóng chưa, có kịp tắm ngay bây giờ mà không cần chờ đến sáng mai được không.

«Phòng tắm nào cho ông được bây giờ, cái lão ma còm này? Nằm xuống mà ngủ nhanh lên. kéo lại khuỵu xuống như con ngựa ốm bây giờ!»— anh cần vụ nghĩ thầm nhưng không nói ra, chỉ quay lưng lại, càu nhàu, vớ lấy chiếc mũ calô treo trên đinh, rồi đi hỏi tình hình.

Khi anh trở về thì thấy Xintxốp đang ngồi trên chiếc giường sắt, đầu ngoẹo sang một bên vai, ngủ say như chết.

Người cần vụ lắc đầu, kéo đôi ống ướt sũng, rách nát từ chân người chính trị viên ra, tháo nốt đôi xà cạp đen như bồ hóng, rồi đỡ lấy hai vai anh, đặt cho anh nằm kê đầu lên chiếc gối.

Đến khí Xintxốp bừng mắt dậy thì thấy trong nhà đã sáng trưng. Klimôvíts đang ngồi trên ghế đẩu trước tấm gương nhỏ treo trên tường, cạo nốt râu trên mặt. Anh đi ủng, mặc quần bồng và áo sơ mi lót với chiếc khăn mặt tổ ong nhét trong cổ áo.

— Thế là tỉnh rồi đấy hả,—anh vừa quay nửa ngươi lại với chiếc dao cạo trong tay vừa nói. Mặt anh đã cạo được một nửa còn một nửa đang phủ đầy bọt xà phòng.

— Đồng chí trung tá, — Xintxốp thõng chân xuống khỏi giường, chăm chủ nhìn ông chủ nhà của mình rồi nói:— Hôm qua. Tôi chưa nghe rõ, có phải tên đồng chí là Klímôvíts không ạ?

— Phải, mà sao?

—Thế tôi là Xintxốp đây. Đồng chí không nhận ra ư?

Klimôvíts lặng lẽ đặt dao cạo lên bậu cửa sổ, liếc nhìn từ đầu đến chân cái người râu ria xồm xoàm, gầy gò, vai rộng, vừa mới từ trên giường đứng dậy, tựa hồ như để thẩm tra lần cuối cùng xem có thể như thế không, rồi bước nhanh về phía anh ta.

Họ ôm chầm lấy nhau, thậm chí Xintxốp ứa cả nước mắt ra—đó là kết quả của sự mệt nhọc và nỗi xúc động.

— Thảo nào hôm qua mình cứ ngờ ngợ là đã gặp cái anh chàng chính trị viên này ở đâu rồi ấy! — Kliimôvíts vội mỉm một nụ cười.

— Còn mình, nếu cậu không xưng họ tên ra, với bộ mặt cạo nhẵn nhụi thế này mình cũng chẳng nhận ra cậu được đâu.

—Cạo râu mà cạo chưa xong đấy!—Klimôvíts sục nhớ ra liền quay về tấm gương để tiếp tục cạo nốt.

Có lẽ trong một tình huống khác, họ đã hân hoan với nhau hơn. Nhưng cuộc gặp gỡ hôm qua trong chiến đấu đã đưa niềm vui của con người lên đến cực điểm khiến người ta không thể cảm thấy hân hoan hơn được nữa.

Hôm qua, cả hai người đã cảm thấy sung sướng thực sự, còn giờ đây họ chỉ thấy thú vị, vì đã gặp nhau và vẫn nhận ra nhau kể từ khi rời ghế nhà trường phố thông cho đến nay, do đó câu chuyện của họ dễ dàng trở nên thân mật.

— Lữ đoàn trưởng của cậu ổn rồi, — Klimôvíts vừa bôi xà phòng lên mặt lẩn nữa trước khi cạo vừa nói. — Người ta đã đưa ông ấy ra khỏi tiểu đoàn quân y, và nghe nói sau đó sẽ đưa lên máy bay đi Maxcơva! Đến bộ tham mưu mặt trận cũng đã phải hỏi vể ông ấy và suýt nữa thì cả Tổng hành dinh cũng hỏi nữa! Tư lệnh trưởng đã thân hành đến chỗ ông ấy từ sáng. Sao ông ấy lại là lữ đoàn trưởng nhỉ? Không kịp giám định để phong quân hàm à?

— Không kịp, —Xintxốp không muốn đi sâu vào chi tiết, nên chỉ trả lời có thế thôi. Anh đã được nghe nói về quá khứ của Xerpilin nhưng giờ đây, sau hai tháng chiến đấu, anh không còn muốn nói đến chuyện ấy nữa. — Ở, thế nghĩa lả lúc này sư đoàn chúng tớ không có người chỉ huy...

— Còn có sư đoàn thì sẽ có người chỉ huy thôi! — Klimôvíts đáp.—Cậu thế nào, ở sư đoàn ngay từ đầu à?

Tất cả câu chuyện của mình trước khi đến với đơn vị Xerpilin, Xintxốp đã kể lại chỉ bằng mấy câu vắn tắt đến nỗi chính anh cũng thấy ngạc nhiên.

— Thế nghĩa là cậu lạc ngũ mà trở thành lính chiến đấu. — Klimôvíts nói với giọng đùa cợt đượm vẻ tán thành,—Tớ cũng vớ được vô số lạc binh như vậy trong lúc vượt vòng vây, và có cả những tay chiến đấu cừ đến nỗi mình không hình dung nổi, nếu không có họ thì sống làm sao đấy!

Xintxốp cảm thấy lòng mình ấm lên trước lời khen ngợi gián tiếp đó, và anh phát biểu với Klimôvíts điều mà trong lúc vượt vòng vây anh đã nghĩ đến nhiều lần: anh sẽ không xin trở về tòa báo nữa mà sẽ ở lại sư đoàn.

— Miễn sao người ta giữ sư đoàn lại, không phân tán các cậu đi. Việc này đã có cả trên tập đoàn quân và cả trên mặt trận cử người xuống nghiên cứu với các cậu, tớ chẳng biết ý định trên ấy ra sao...

— Còn nghiên cứu gì với chúng tớ nữa nhỉ? Chúng tớ đã ra khỏi vòng vây với tư cách là một đơn vị: có quân phục chỉnh tề. có vũ khí, có cả quân kỳ.

— Nếu không thế thì người ta đã nói chuyện với các cậu một cách khác rồi. Người ta đã đưa cái bầy nô lệ của Chúa trời ấy đi để thẩm tra theo như luật lệ đã quy định và người ta sẽ quần cho bã người ra: anh là ai, người ở đâu, sao lại sa vào vòng vây, sao lại vượt vòng vây? — Khi nói đến câu cuối cùng, Klimôvíts mỉm cười vẻ không vui.

— Thế mà còn cười được à! — Xintxốp bỗng phát khùng lên.—Thế là cái quái gi, tốt lắm hả?

— Nào có tốt đẹp gì cho cam! Nếu tốt đẹp thì bây giờ chúng ta đã không phải đánh nhau ở Ennha mả đánh nhau ở Kênicxbéc⁽¹⁾ kia, còn bọn Đức thì phải bị chúng ta vây và vượt vòng vây thay chúng ta kia chứ! Nhưng nói chung, rất có thể ông Xerpilin nhà cậu sẽ chứng minh được rằng phải giữ số hiệu cho sư đoàn và bổ sung thêm quân số, chứ không nên đem những phần còn lại của sư đoàn xé lẻ lung tung ra. Rất có thể là như thế, — Klimôvíts nhắc lại. Anh muốn an ủi Xintxốp khi thấy rõ ràng anh chàng đã sa sầm mặt xuống.— Vả lại, các cậu đã mang được cả quân kỳ ra khỏi vòng vây. Cách đây ít lâu, báo chí có nói tới một số anh em thoát khỏi vòng vây, ngoài một lá cờ ra chẳng đem theo được gì nữa cả, ấy thế mả người ta cũng làm ỏm tỏi lên rồi đây.

— Thế thì có gì là xấu?—Xintxốp phật ý hỏi.

— Mà cũng có gì đặc biệt tốt không?— Đến lượt Klimôvíts hỏi lại. — Ngoài lá cờ ra còn phải cố gắng mang được cả xe tăng, cả pháo, cả những người còn tiếp tục chiến đấu được nữa! Cờ thì lúc nào anh cũng có bổn phận phải mang ra, nếu anh còn có lương tâm. Cánh tớ cũng đã mang được cờ ra khỏi Xlônim đấy, nhưng chẳng coi đó là công trạng gì, bời vì có làm thế nào khác được đâu? Mà cũng bởi vì trong số một trăm bốn mươi chiếc xe tăng cánh tớ chỉ đưa ra được có bảy chiếc, thì còn có gì đáng để khoe khoang nữa cơ chứ! Nhưng cái thằng cha nhà báo nào cứ viết nhặng xị lên: «Lá cờ! lá cờ!», lẽ ra cùng phải viết một chữ nào đó nói rằng ngoài lá cờ họ còn mang ra được bao nhiêu con người nữa chứ! Làm như cái đó là hoàn toàn không quan trọng gì ấy! Một thằng vua tán phét nào trong khi vui miệng đã ba hoa với gã này rằng hắn vừa thoát chết, thế là anh chàng bèn phết luôn một bài...

---

⁽¹⁾ Một thành phố trên bờ biển Bantích, thuộc nước Lítva bị Đức chiếm đóng trái phép, đặt tên là Kênicxbéc. Sau nước này giành được độc lập gia nhập Liên bang Xô viết, thành phố mang tên Kaliningrát.

— Tớ hiểu, cậu khỏi phải than phiền về các nhả báo,— Xintxốp nói.

— Than phiền về họ làm quái gì? Nếu thằng cha ấy đã được nếm mùi, biết được tâm trạng của những ai tuy mang được cờ nhưng không mang được xe tăng ra thì có lẽ hắn đã viết theo kiểu khác,

— Như tớ chẳng hạn, tớ đã được nếm mùi rồi đó,— Xintxốp nói.

— Đối với cậu thì khỏi phải nói nữa, bây giờ cậu đã là lính rồi, — Klimôvíts cắt đứt câu chuyện và lôi ở dưới gầm bàn ra một đôi ủng mới tinh còn nguyên mùi hắc ín, buộc bằng một sợi dây nhỏ, rồi ném xuống dưới chân Xintxốp: — Này, ướm thử xem!

Đôi ủng chặt quá khiến Klimôvíts bực mình, vì anh không còn đôi nào khác nữa cả.

— Cậu có hai cái bánh xe khá thật! — Anh đưa mắt nhìn đôi bàn chân không giày của Xintxốp. — Cứ vào bộ binh mà cuốc là tốt.

— Có sao đâu, thì tớ đã cuốc rồi...

— Thế cậu tưởng là tớ không cuốc à? Khi không còn xe tăng nữa thì xin mời anh cứ cuốc bộ cho. Tóm lại. Tổ quốc ta vĩ đại tươi sáng biết bao này⁽¹⁾... Giá năm ba mươi chín, sau chiến sự Khankhingôn có ai bảo tớ rằng sẽ phải cuốc bộ như vậy thì tớ đã coi là chế giễu và sẽ trần cho một mẻ ngay. Nhưng không sao. — Anh rảy nước hoa vào khăn mặt, lau mặt lau đầu sau khi cạo xong, rồi ra đứng trước mặt Xintxốp, giạng hai chân tựa hồ như thách ai đến đánh nhau với mình, mặc dù thân hình anh nhỏ bé nhưng vai anh rộng, những bắp thịt rắn chắc nổi lên cuồn cuộn dưới tấm áo sơ mi lót. —Đừng lo, cứ đợi đây, tớ sẽ còn cưỡi chiếc xe tăng ba mươi tư của tớ tiến vào nước Đức cho mà xem. Và tớ sẽ cho cậu ngồi trên thành xe, cố nhiên là nếu đến lúc ấy chúng mình chưa «yên giấc ngàn thu» và nằm trong «bốn dài hai ngắn». Thế nào Khautxốp đã mang bữa sáng đến đấy hả? nghe tiếng cửa mở ken két sau lưng mình, Klimôvíts hỏi.

— Thưa đúng thế! — Anh cần vụ vừa nói vừa đặt lên bàn chiếc ấm trà và mấy cái đĩa phủ khăn mặt.

— Thế phòng tắm có chỗ không?

— Tôi chưa dám báo cáo là có chỗ đâu ạ, thưa đồng chí trung tả...

— Bao giờ cánh tớ uống trà xong, anh đưa chính trị viên đi tắm nhé. Anh đã lấy cho đồng chí ấy bộ quần áo lót rồi chứ?

— Thưa đúng thế! Tôi chỉ sợ rằng... —anh cần vụ liếc nhìn cái tầm vóc dài nghêu của Xintxốp.

— Ta hẵng ăn sáng cái đã. — Klimôvíts vừa nói vừa kéo cho phẳng vạt áo quân phục.— Kẻo tớ lại bận mà cậu còn phải cạo râu nữa. Đúng mười một giờ cấp trên sẽ triệu tập sĩ quan đơn vị cậu. Thế mà cậu thì râu ria xồm xoàm như ông cố đạo ấy, chỉ thiếu có cây thánh giá trước ngực.

Trong khi ăn sáng. Klimôvíts không quay lại câu chuyện nghiêm trang nữa và nói chung có vẻ vội vàng.

Anh khuyên Xintxốp sau trận đói nên ăn chậm và nhai kỹ, rồi uống vội hai cốc trà và đứng dậy.

— Xin lỗi nhé, hết giờ rồi. Nếu cậu muốn viết thư báo cho người nhà biết là đã được Chúa Kitô phục sinh cho, thì cứ viết, rồi đưa ngay cho Khauxtốp, tức là cậu cần vụ ấy, cậu ta sẽ gửi đi cùng với bưu phẩm mặt trận ngay hôm nay.

— À mà gia đình cậu thế nào, ở đâu nhỉ? — Tựu hồ như bị ngứa miệng, Xintxốp bỗng hỏi.

— Tớ không có gia đình. — Klimôvíts trả lời rất nhanh, giọng lạnh lùng nghe đến là kỳ cục, rồi ra thẳng, không một lời từ biệt.

Xintxốp nín lặng nhìn cánh cửa đã đóng sập lại sau lưng Klimôvíts.

«Sao cậu ta lại trả lời bằng cái giọng lạnh lùng thế nhỉ? Hay gia đinh cậu ta có chuyện gi: lục đục, ngoại tình, ly dị chăng?» Xintxốp băn khoăn tự hỏi mình, và mãi khi bắt gặp cái nhìn cau có với vẻ trách móc của người cần vụ, anh mới sực hiểu ra câu chuyện của Klimôvíts không phải là về tình hình lục đục, ly dị hay ngoại tình, mà là cánh chết chóc của gia đình...

---

⁽¹⁾ Một câu trong bài hát «Ca ngợi Tổ quốc» của Liên Xô đã được dịch ra tiếng Việt, chủng tôi để nguyên như bài hát đã dịch.

Ba chục cán bộ quân sự và chính trị vừa thoát khỏi vòng vây cùng với Xerpilin đã tập trung trong nhà bạt của phòng chính trị lữ đoàn. Qua một đêm, ai nấy đều đã cạo râu, tắm rửa. thay giặt quần áo, đánh giày sạch sẽ. Một số người đêm trước hình dạng trông thật tả tơi, bây giờ đã mặc quân phục bộ đội xe tăng màu xám: trái tim đâu phải là gỗ đá — theo lệnh của Klimôvíts, người trợ lý hậu cần của anh đã hào phóng phát ra cho họ tới mười bộ.

Khi bước vào nhà bạt, mọi người vui mừng chào hỏi anh em mà đều không nhận ra nhau. Khó lòng tưởng tượng được rằng vẻn vẹn chỉ có một đêm sống trong những điều kiện bình thường của con người, việc tắm rửa và cạo râu lại có thể thay đổi người ta đến mức ấy.

Chính ủy tiểu đoàn Smakốp giới thiệu anh em đã cùng mình chiến đấu trong vòng vây với các vị thủ trưởng mới đến, rồi đặt lên bàn bản danh sách gồm ba trăm mười hai ngươi đã đột phá được ra khỏi vòng vây quân Đức.

Ba vị thủ trưởng mới đến gồm: một chính ủy trung đoàn thuộc phòng chính trị tập đoàn quân, một người đàn ông tóc đen, dịu dàng, hiền lành, do thiếu ngủ nên hay ngáp vặt, một trung tá thuộc phòng phiên chế các đơn vị của mặt trận — một người đứng tuổi, ngồi thẳng đờ như một cái gậy («Đúng là mặt sắt đen sì», — vừa trông thấy lần đầu, Xintxốp đã nghĩ thầm về ông ta như vậy), và một thiếu tá nhỏ bé thuộc phòng đặc biệt, không hiểu sao lại mặc quân phục biên phòng, với bộ mặt lầm lỳ và hai môi mím chặt một cách nghiêm nghị

Cuộc trò chuyện sáng nay với Klimôvíts đã khiến cho Xintxốp phải lưu tâm. Theo sự mong ước của anh, lẽ ra trước hết nên cho tất cả những người đã thoát khỏi vòng vây tập hợp lại một cách long trọng với quân kì và với vũ khí trong tay, rồi biểu dương về tinh thần chiến đấu của họ thì đằng này không hiểu sao người ta lại tập trung các cán bộ vào một túp lều, tách rời với các chiến sĩ... Và bỗng nhiên Xintxốp thấy hình nlư mọi việc nhất định sẽ diễn ra không đúng như ý anh muốn thậm chí ở một mức độ đáng bực nữa là khác.

Song trái lại, câu chuyện mở đầu có vẻ không đáng bực chút nào.

Người chính ủy trung đoàn dịu dàng kia của phòng chính trị tập đoàn quân đã phát biểu ý kiến đầu tiên và nói rằng việc tập hợp anh em một cách long trọng ở đây, nơi gần hỏa tuyến, là không hợp lý. Sau khi đến địa điểm mới ở huyện Iukhơnốp là nơi tất cả anh em sẽ được di chuyển tới ngay trong ngày hôm nay, ta sẽ làm việc đó cũng vẫn chưa muộn. Thay mặt bộ tư lệnh, ông chúc mừng các cán bộ quân chính, nhân dịp thoát khỏi vòng vây, và nói là các đồng chí cán bộ phải hiểu rằng việc giải quyết vấn đề có giữ số hiệu cho sư đoàn hay không, có để nguyên sư đoàn và boor sung cho nó hay không— vấn đề mà đồng chí Smakốp đã nêu ra với ông—sẽ được giải quyết không phải trong vòng một hôm, hơn nữa không phải do ông mà thậm chí cũng không phải do bộ tư lệnh tập đoàn quân nữa. Còn trong lúc vấn đề đang được cấp trên giải quyết thì không thế coi tất cả những người đã vượt vòng vây là một đơn vị chiến đấu được, mà phải coi là một cánh quân tạm thời được thành lập trong điều kiện bị bao vây, cánh quân đó đã hoàn thành nhiệm vụ của mình. Mà nếu như vậy thì giờ đây nó không còn tổn tại như một đoàn quân nữa, những ai có nhiệm vụ quan tâm đến việc này, từ nay trở đi sẽ xem xét vấn đề của từng anh em ở đây một cách riêng biệt, có chú ý đến quân hàm, chức vụ và tinh thần của từng người biểu hiện trong khi bị bao vây.

— Vả lại,—chính ủy trung đoàn nói thêm, — theo tài liệu sơ bộ thì trong đoàn quân này chỉ có một trăm linh bảy người là thuộc sư đoàn 176, còn số hai phần ba còn lại là những người đã sát nhập vào trong những thời gian khác nhau.

Trong lúc chính ủy trung đoàn nói tất cả những điều kể trên thì Smakốp vừa dùng góc khăn mùi soa luồn dưới cặp kính mà lau đôi mắt toét nhoèn vì mất ngủ vừa luôn luôn chăm chú nhìn ông ta. Trước khi có cuộc nói chuyện chung này, hai ngươi đã từng hội ý sơ bộ với nhau một lần, và Smakốp luôn lo lắng chờ xem bây giờ chính ủy trung đoàn sẽ nói ra sao—nói đúng hay không đúng những điều mà theo ý Smakốp cần phải nói tới.

Sau đó, chính ủy trung đoàn quay sang ông trung tá của phòng phiên chế các đơn vị và, với giọng the thé, cứng đờ như que củi, ông trung tá này bảo rằng khi anh em đến địa điểm thuộc quyền ông chỉ huy, người ta sẽ tiếp tục nói chuyện thêm với họ, còn bây giờ các đồng chí cán bộ phải tập hợp anh em lại, chỉ huy việc đưa họ ra xe — xe đỗ trong một khu rừng nhỏ cách đây một cây số — và xếp cho họ lên xe, mỗi xe là hai chục chiến sĩ với hai sĩ quan. Địa điểm quy định phải đến — làng Liútcôvô ở gần Iukhơnốp, đường dài — một trăm bốn chục cây số, đường hành quân — hướng đông-nam theo đường Ennha — Xpaxơ-Đêmenxk, sau đó theo đường ôtô ở Iukhơnốp mà đi về phía đông. Cự ly hành quân giữa các xe là ba chục mét, trong trường hợp bị máy bay đánh phá thì phải phân tán anh em ra cách xa trục đường. Bản thân ông sẽ đi trên chiếc xe con ở đầu đoàn. Nói lia lịa như gõ mõ một hồi về tất cả những điều ấy xong, ông trung tá lặng im, và hình như ông ta không buồn nói thêm gì nữa.

Khi ông trung tá đã kết thúc bài phát biểu của mình, chính ủy trung đoàn quay sang hỏi thiếu tá biên phòng thuộc phòng đặc biệt.

— Thế nào, đồng chí Đanilốp, đồng chí có thêm bớt gì nữa không, hay chúng ta bắt đầu lên đường?

Ông thiếu tá có cặp môi mím chặt một cách nghiêm nghị ấy rõ ràng là chưa vội trả lời ngay, nhưng rồi cuối cùng ông ta cũng đã chịu mở mồm ra, và bằng một giọng trầm đanh, ông nói là không thêm bớt gì, nhưng có vấn đề muốn hỏi người cao cấp nhất trong đoàn. Nói đến đó, ông quay sang phía Smakốp.

— Đã nộp vũ khí chưa?

— Vũ khi nào?—Smakốp hỏi lại.

— Vũ khí chiến lợi phẩm mà anh em trong đoàn vẫn đang giữ.

— Nhưng tai sao chúng tôi lại phải nộp nhỉ?—Smakốp ngạc nhiên.—Chiến lợi phẩm hay không, đó là vũ khí của chúng tôi, chúng tôi đã mang từ trong vòng vây ra, cớ sao chúng tôi phải nộp?

Mọi người ai nấy đều xao xuyến, bàn tán xôn xao cả lên

Thiếu tá biên phòng đợi cho lắng tiếng ồn, và không hề cất cao giọng, ông nói rằng trong quân đội không có vũ khí của các anh hay vũ khí của chúng tôi, mà chỉ có vũ khí được phát theo biên chế và chỉ trao cho cầm tay khi đã quy định được phép cầm vũ khí trong tay. Theo quy định thì những quân nhân đang được đưa đến chỗ phân loại và phiên chế nói chung đều không được cầm vũ khí, huống hồ đây lại là vũ khí chiến lợi phẩm. Phải nộp vũ khí chứ không được mang theo về hậu phương. Ở đây không có gì phải bàn nữa.

— Chưa biết là có hay không có gì phải bàn! — Smakốp gay gắt nói. — Chúng tôi sẽ còn nộp báo cáo đề nghị giữ nguyên sư đoàn của chúng tôi —Trong giây phút đó, ông đã quên mất rằng chính bản thân ông cũng chưa hề có tên trong biên chế của sư đoàn này.

— Đồng chí chính ủy tiểu đoàn, chúng tôi sẽ không tranh luận với đồng chí về vấn đề này ở đây, — thiếu tá biên phòng nói. — Còn sư đoàn hay không còn sư đoàn, việc đó không phải là do tôi và đồng chí giải quyết, nhưng trong lúc này bất kể là vấn đề đó sẽ được giải quyết ra sao, hẵng cứ phải nộp toàn bộ vũ khí chiến lợi phẩm đã.

— Trừ vũ khí cá nhân, vũ khí của cấp chỉ huy! — ông trung tá cứng như que củi thuộc phòng phiên chế các đơn vị, mà từ nãy đến giờ vẫn thấy thản nhiên ngồi im, bỗng nói tướng lên với vẻ thách thức nữa là khác, một điều khiến cho mọi người hết sức bất ngờ.

Rõ ràng là trong câu chuyện đang xảy ra đã có điều gì tác động sâu sắc đến tâm tư của con người khô khan này.

— Toàn những chuyện bực mình, — Smakốp vừa nói vừa đứng dậy, hai tay nắm lại vì tức giận. — Bực cả mình!— ông to tiếng nhắc lại, giọng ông vang lên lanh lảnh. — Rất bực mình, xấu hổ với anh em! Còn anh thì không biết xấu hổ hay sao? — ông bỗng quát thẳng vào mặt người sĩ quan biên phòng.

Ông này cũng đứng dậy và mặt hơi tái đi, thong thả cài cái nút đầu tiên rồi đến cái nút thứ hai ở trên tấm cặp bản đồ

— Đã có chỉ thị,—ông nói rất khẽ, và người ta cảm thấy rằng ông phải cố gắng lắm mới có thể nói được khẽ như vậy, — mà người ta đã đòi hỏi giải thích lý do của chỉ thị đó, và rồi cũng đã có sự giải thích rằng phải chấp hành những chỉ thị này, vì vậy phải nộp vũ khí chiến lợi phẩm, đồng chí chính ủy tiểu đoàn ạ.

Cuộc đấu khẩu đang sôi sục thì Klimôvíts mà ngay từ đầu đã biến đi đâu mất khá lâu, nay chợt bước vào nhà bạt.

— Đồng chí chính ủy trung đoàn, xin phép báo cáo. Tư lệnh trưởng gọi tôi đến máy nói và ra lệnh chuyển lời tới đồng chí rằng Hội đồng quân sự của tập đoàn quân ra lệnh tập họp liên hoan đoàn quân đã vượt vòng vây dưới sự chỉ huy của lữ đoàn trưởng Xerpilin và tổ chức một cuộc mít tinh ngắn nhân dịp này ngay tại đây, trong khu vực đơn vị do tôi phụ trách.

Tất cả những người có mặt đều đưa mắt nhìn nhau. Chính ủy trung đoàn trong thâm tâm cảm thấy hài lòng: sáng nay, trước khi lên đường, chính ông đã trình bày với trưởng phòng chính trị là nên chấn chinh đội ngũ và tổ chức mít tinh ngay tại lữ đoàn xe tăng, nhưng trưởng phòng chính trị lại bảo ông rằng làm việc đó ở gần hỏa tuyến là không phải lúc và không phải chỗ: nhỡ ra bị địch ném bom thì sao!

«Vậy rút cục lại hóa ra không đúng ý ông ta mà đúng ý mình, thế nghĩa là Hội đồng quận sự đã quyết định lại!»,— chính ủy trung đoàn nghĩ thầm.

Trung tá của phòng phiên chế các đơn vị cũng như thiếu tá Đanilốp đều trực thuộc mặt trận, họ không nhận được chỉ thị trực tiếp là nên tố chức mít tinh ở đâu và như thế nào, nhưng họ thấy không thể tranh cãi được với tư lệnh trưởng trong khi mình đang ở trong khu vực tập đoàn quân của ông ta. Họ đành chỉ im lặng đưa mắt nhìn nhau.

Trong khi ấy, Smakốp hân hoan ra mặt.

— Đồng chí chính úy trung đoàn, đồng chí cho phép chứ ạ? — ông hỏi trước khi chưa ai kịp đáp lại những lời của Klimôvíts.

— Vâng, tôi nghe.

— Đại úy Muratốp! Chính trị viên Xintxốp! Truyền lệnh tập hợp... sư đoàn di! — ông ta hơi ngừng lại một tí rồi vẫn nhất quyết nói thêm cái chữ đã ăn sâu vào ý thức chung của họ

— Thế là phải! — Klimôvíts vừa nói vừa ngồi vào bàn. — Thực ra, tôi đã ra lệnh rồi, nhưng cứ để cho họ đôn đốc, thời giờ của chúng ta ít lắm, tư lệnh trưởng ra lệnh: cứ tiến hành nhưng đừng có lề mề.

Klimôvíts tỏ vẻ thông cảm đưa mắt nhìn ông chính ủy tiểu đoán đã tươi tỉnh hẳn lên; anh thầm gọi cái ông Smakốp có mái đầu bạc trắng không sót lại một sợi đen nào ấy là ông già bướng bỉnh, và thấy đã thích ông ta. Chính vì hiểu được rằng giờ đây Smakốp đang đau xót cho anh em trong đơn vị mình, nên anh bắt buộc phải phát huy tính chủ động.

Anh đã nói dối rằng tư lệnh trưởng gọi mình tới máy điện thoại. Không, chính anh đã tự ý bỏ ra ngoài, đi gọi dây nói cho tư lệnh trưởng, đề nghị cho phép chấn chỉnh đội ngũ và tổ chức mít tinh chớp nhoáng ngay tại chỗ, ngay ở trong lữ đoàn. «Tất nhiên rồi, — tư lệnh trưởng cáu kinh nói; hình như ông đang bận lắm, —Trên này đã cho phó phòng chính trị xuống chỗ anh rồi kia mà. Anh còn can thiệp vào làm gì? Ông ấy làm ãn ra sao, không tự mình cân nhắc được à?»— «Báo cáo tư lệnh trưởng, tôi không biết, chắc là ông ấy nhận được chỉ thị khác».—«Còn chỉ thị khác nào nữa! Cứ tổ chức đi! Miễn là đừng có lể mề».

—Thôi, thế nhé,—chính úy trung đoàn vừa ấn hai nắm tay lên bàn vừa nói:—Còn vấn đề gì nữa không ?

— Còn vấn đề cũ đấy, chuyện vũ khí ấy, — Smakốp nói.

— Đồng chí trung tá,—người sĩ quan biên phòng ngắt lời ông, nói vói Klimôvíts,—tư lệnh trưởng không ra lệnh gì về việc không giao nộp vũ khí chiến lợi phẩm à?

— Không,—Klimôvíts nói.

— Thế thì vẫn quyết định như trước thôi,—chính ủy trung đoàn vội nói để khỏi tái diễn ra cuộc đấu khẩu.—Chấn chỉnh đội ngũ và tổ chức mít tinh xong là nộp vũ khi chiến lợi phẩm và lên xe!

— Đồng chí chính ủy trung đoàn, hẵng gượm cho một phút, — ông trung tá cứng như que củi của phòng phiên chế các đơn vị đứng lên. Ông ta nhìn Smakốp, lạnh lùng gõ đốt xương ngón tay trỏ xuống bàn trong bầu không khi im lặng, rồi giận dữ nói.—Đồng chí chính ủy tiểu đoàn, đề nghị đồng chí trong khi mít tinh không nên dùng khái niệm «sư đoàn», bởi vì vấn đề giữ nguyên số hiệu chưa được giải quyết và hiện giờ các đồng chí không phải là sư đoàn mà là một đoàn quân vượt khỏi vòng vây gồm những chiến sĩ và cán bộ của bốn sư đoàn khác nhau và của những đơn vị riêng biệt khác nữa.

«Đồ mặt sắt đen sì!»—Smakốp muốn quát vào mặt ông ta, nhưng nén được lại và nói:

— Xin tuân lệnh!

Điều chủ yếu nhất hiện nay theo lòng mong muốn của ông sẽ chỉ là: «Tập hợp và biểu dương anh em ngay bây giờ, còn việc khác thì mặc xác nó! Việc ấy sẽ xét sau».

Ông đứng dậy, ra khỏi bàn, đang định đi theo những người khác thì thiếu tá biên phòng đã đến bên ông và khẽ đụng vào ống tay áo ông.

— Đồng chí chính ủy tiểu đoàn, xin đồng chí nán lại, ta trao đổi đôi chút!

— Đồng chí thiếu tá, tôi xin nghe đồng chí!—Smakốp nói vói vẻ ngỡ ngàng, ông tưởng rằng chẳng còn gì để nói thêm nữa.

— Vấn đề là như thế này,—thiêu tá kiên nhẫn chờ cho mọi người ra hết, chỉ còn mình ông với Smakốp ở lại trong nhà bạt, rồi mới nói: —Hiện thời chủng tôi chưa nắm được tình hình nhân sự trong đoàn quân của đồng chí, mà chỉ có đồng chí là biết rõ thôi. Vậy, theo ý đồng chí, đồng chí có thể hoàn toàn bảo lãnh cho từng người đã cùng với đồng chí vượt vòng vây không?

— Bảo lãnh ư?—Smakốp lập tức hỏi lại, giọng gay gắt. — Theo tôi, tự họ đã trả lởi câu hỏi của đồng chí rồi, cụ thể là họ đã không ở lại với quân Đức mà đã chiến đấu phá vòng vây để về với quân ta.

— Đồng chí chính ủy tiểu đoàn, tôi hiểu điều đó, — thấy Smakốp bẻ lại như vậy, thiếu tá nói. — Đối với tôi cũng như đối với đồng chí, việc họ vượt vòng vây về với quân ta lá một sự việc có thật. Nhưng quân của đồng chí thoát khỏi vòng vây là có sự chỉ huy, trong những tinh huống đó thường có người tuy cùng vượt vòng vây với những người khác, nhưng không phải do họ chủ định vượt vòng vây, mà chỉ do bị chỉ huy nên mới đành phải cùng vượt vòng vây với mọi người mà thôi. Tuy nhiên. dù vì lý do này hay lý do khác, họ vẫn không làm cho bộ tư lệnh tin cậy được. Trong đoàn quân của đồng chí có ai như thế không?

— Thứ nhất, theo tôi thì không có ai như thế cả, — Smakốp trả lời nhanh gọn, còn thử hai, chúng tôi đã vượt qua mặt trận, cuối cùng chúng tôi đã về đến nhà, và tôi không hiểu đồng chí lo ngại cái gì?

— Tôi chá lo ngại gì hết, đồng chí chính ủy tiểu đoàn ạ,— người sĩ quan biên phòng làm ra vẻ không nhận thấy thái độ nóng nảy của Smakốp và vẫn trả lời một cách ôn tồn, tỏ ra một sự nhẫn nại không phải xoàng. — Là một người phải chịu trách nhiệm về công việc của mình, tôi còn quan tâm đến một vấn đề nữa: biết đâu trong số người cùng vượt vòng vây với đồng chí lại chẳng có thể có những người gia nhập đoàn quân của đồng chí vì những mục đích riêng tư, trong khi cùng các đồng chí vượt qua mặt trận thì đã đạt được một phần những mục đích đó, rồi sau đảy sẽ biến mất ở dọc đường trước khi gặp bất cứ một sự thẩm tra nào, để rồi sẽ hoàn toàn đạt được mọi mục đích của họ. Tôì không biết là ở chỗ các đồng chí có những kẻ đó hay không, nhưng kinh nghiệm cho biết là có thể có đấy. Và thà rằng nên nghĩ đến điều đó ngay bây giờ còn hơn là để sau này, khi đã muộn mất rồi.

— Ở chỗ tôi không có những kẻ như vậy, — Smakốp khăng khăng nhắc lại. — Chúng tôi đã phát hiện ra một tên mạt kiếp như thế và xử bắn rồi, không phải đợi tới lời khuyên của đồng chí. Một tên mạt kiếp khác thì đã tự sát. Còn về việc sớm hay muộn... — ông định nói: «Ôi chao, đồng chí thân mến ơi, thời gian vừa qua tôi với đồng chí đã suy nghĩ quá nhiều và quá sớm cho rằng người nọ người kia không đáng tin cậy, nhưng sau đó khi tỉnh ngộ rằng dù sao người ta vẫn đáng tin cậy thì lúc ấy đã quá muộn mất rồi!» ông toan nói vậy, nhưng vừa được nửa chừng ông đã tự ngắt lời mình không nói như vậy nữa, mà bảo rằng trước kia ông cũng đã từng công tác trong ủy ban đặc biệt một năm trời, và cùng hiểu thế nào lả tinh thần cảnh giác chẳng kém gì đồng chí thiếu tá...

— Nên hiểu câu đó như thế nào? — người sĩ quan biên phòng lạnh lùng hỏi.

— Nên hiểu như thế này, — Smakốp vẫn chưa nguôi cơn nóng nói, — phải tin vào anh em, chiến sĩ của ta. Nếu thiếu lòng tin thì đó sẽ không phải là tinh thần cánh giác nữa, mà là thói da nghi, là sự hoang mang.

Lời nói của Smakốp có ý thách thức rõ rệt, nhưng viên thiếu tá biên phòng vẫn không muốn cho đó là nhằm ám chỉ mình, thản nhiên nói rằng vấn đề đúng là như vậy, nhưng hiện thời phải tính đến tình hình thực tế, mà tình hình thực tế lại vô cùng phức tạp, và không thể nhắm mắt làm ngơ được.

— Nhưng tôi có nhắm mắt làm ngơ dâu!

— Thế thì tôi xin hết ý kiến, — người sĩ quan biên phòng nói. — Tôi sẽ đi ở cuối đoàn xe. Trong chiếc «Emka» của tôi còn hai chỗ nữa. Tôi mời đồng chí cùng ngồi với tôi, — ông ta bỗng nói thêm như vậy, tựa hồ như muốn qua lời mời bất ngờ đó mà nhấn mạnh rằng thiếu tá Đanilốp đến đây làm công việc của mình, tự thấy mình lả đúng, đồng thời không một chút nào quan trọng hóa cuộc đấu khẩu với ông chính ủy tiểu đoàn nóng tính.

Con đường mở xuyên qua khu rừng thông lưu niên chạy xa tít mãi đến tận chân trời. Nắng thu lọt qua nhưng đám mây dày chiếu xuống lớp lá thông ẩm ướt sau trận mưa hôm qua thảnh những đốm mờ nhạt. Những chỗ nào cát trơ ra dưới lớp lá thông, mặt cát ở đó đều lỗ chỗ như tổ ong vậy. Khi một làn gió nhẹ thổi qua, những giọt nước mưa hôm qua còn đọng trên cành thông lại rơi xuống rào rào và các chiến sĩ đứng trong hàng lại cười rúc rích, co rúm người lại, thò ngón tay vào trong cổ áo quân phục...

Anh em vừa mới tập họp xong, cấp trên chưa đến, cho nên họ được lệnh đứng ở tư thế «nghỉ».

Qua một đêm và một buổi sáng, người ta còn đưa thêm tới tiểu đoàn quân y ba chục người nữa, những người mà hôm qua đã hăng máu tự cho mình là còn ở lại đơn vị được. Có hai trăm tám mươi hai người tập họp dọc con đường xuyên qua rừng — đúng một nửa quân số trong danh sách của buổi tối hôm qua, ngay trước trận chiến đấu.

Tất cả anh em đã tập hợp lại đều mang theo vũ khí. Chỉ khoảng chừng năm chục người là mang súng trường ta, còn những người khác qua hai tháng rưỡi trời chiến đấu dần dần tự trang bị cho mình bằng vũ khí Đức — bằng cả súng trường và tiểu liên. Một số còn đeo cả lựu đạn Đức với những cái chuôi dài thò lò ra sau thắt lưng.

Ở sườn bên trái đặt sáu khẩu trung liên mà họ đã mang theo ra khỏi vòng vây—hai của ta và bốn của Đức, và xa hơn chút nữa, ở cuối cánh trái, là khẩu súng cối trợ chiến trung đoàn to tướng của Đức, bên cạnh có hai quả đạn còn nguyên vẹn. Đứng cạnh súng cối là khẩu đội xạ thủ — chính lả ba người trong số những pháo thủ đã từ Brext chạy ra sát nhập với đoàn quân của Xerpilin ngay từ ngày đầu bị bao vây. Hôm qua trong cái cảnh âm ti địa ngục ấy, cái cảnh mà lúc gần kết thúc thì nói chung khó lòng hiểu được cái gì với cái gì nữa, thế mà làm thế nào họ đã mang cái nòng kếch xù, cái bệ và thậm chí cả những quả đạn kia ra được, thì đó vẫn là một điều bí mật của họ, và giờ đây họ đang tự hào về việc này và không che giấu lòng tự hào của mình trong khi đang đứng ở đây.

Ở sườn bên phải, cái anh chàng chuẩn úy Kôvantrủc đang đứng nhô lên cao hom hẳn mọi người một nửa đầu, vẫn lực lưỡng như khi xuất hiện ra trước mặt đại tá cựu sư đoàn trưởng Daitrikốp hồi trước. Suốt cả trong thời gian bị vây, anh đã hai lần bị thương nhẹ và một lần bị thương khá nặng, giờ đây đang đứng trong hàng với cái đầu quấn băng sạch sẽ, ngực ưỡn ra như một lực sĩ, tay cầm lá cờ sư đoàn mở rộng, cờ có cán dài tới tận chân anh. Bất kể ra sao, từ đẩu đến cuối : anh đã tự tay mình mang lá cờ đó và đã mang nó thoát ra khỏi vòng vây. Cách đây nửa giờ, khi được lệnh tập hợp, người ta liền bổ đi tìm Kôvantrúc và thấy anh ta ở cửa rừng: anh ta đang ngồi trên một gốc cây cụt dùng dao đẽo một cái cán cờ mới. Bây giờ anh đang đứng cầm lá cờ đã lồng vào cái cán vừa được đẽo chưốt tinh tươm và ai nấy đều có thể đọc trên mảnh lụa thấm đầy mồ hôi đã sờn mòn và đã ngả màu hung hung, đúng những dòng chữ mà cố sư đoàn trưởng Daitrikốp đã đọc hai tháng rưỡi trước đây: «Sư đoàn Cờ đỏ 176… của Hồng quân Công Nông…»

Giống như tất cả những người khác đang sốt ruột chờ buổi lễ bắt đầu, Xintxốp đứng ở gần lá cờ và đang trò chuyện với một người quen mà anh thật không ngờ được gặp ở đây.

Số là trước lúc gọi dây nói cho tư lệnh trưởng, Klimôvíts đã phòng xa mời sẵn đồng chí tiểu đoàn tưởng quân báo của mình cùng những chiến sĩ xe tăng đã tỏ ra xuất sắc trong trận chiến đấu đêm qua đến để tham dự buổi lễ. Tiểu đoàn trưởng đã đến trên một chiếc xe vận tải; các chiến sĩ cùng đến với anh đang từ trên thùng xe đổ xuống, còn anh thì từ buồng lái nhảy phát ra và đâm sầm phải một chính trị viên gầy gò, cao kều, đeo khẩu tiểu liên Đức. cả hai người — đại úy xe tăng và chính tri viên—đều lặng lẽ nhìn nhau trong mấy giây.

— Có phải ta đã từng gặp nhau ở Bôbruixk đấy không nhỉ?—Cuối cùng Xintxốp đã mở lời, bởi vì trong hai người thì anh là người nhớ rõ cuộc gặp gỡ ấy hơn cả. — Anh đã giữ tôi lại, còn chính trị viên phó của tôi là cậu Liuxin ấy mà... thì anh còn bắt phải ở lại đơn vị anh nữa kia... Và cả anh phi công nữa cũng xin ở lại đấy...

— Đúng thế! — Viên đại úy vui vẻ đáp.—Tiếc rằng anh không ở lại với chúng tôi, nếu không, ta đã được cùng nhau chiến đấu rồi.

— Hồi ấy tôi bị thương, — Xintxốp nhắc.

— Thế bây giờ khỏi rồi chứ?

— Khỏi rồi.

— Chưa thêm vết thương nào chứ?

— Tạm thời thì chưa.

— Thế thì trời phù hộ anh đấy. Còn tôi trong suốt thời gian ấy bị chúng nó chọc vào xương bả vai, và nói vô phép anh chứ, cả cái mông cũng đứt mất một mẩu.

— Từ dạo ấy đến giờ anh vẫn ở lữ đoàn này sao ?—Xintxốp hỏi.

— À vâng, mà sao kia chứ?

— Té ra lữ đoàn trưởng của anh... — Xintxốp toan nói là «bạn học của tôi», nhưng lại nói chệch đi — là người quen cũ của tôi.

— À ra thế — người sĩ quan xe tăng mỉm cười. — hồi đó đúng lúc có mặt anh thì tôi đang nói chuyện với anh ấy bằng điện thoại đấy. Vậy mà anh chẳng cho tôi biết là thế nào nhỉ? Nếu cho biết thì tôi đã để hai anh nói chuyện với nhau nhau rồi!

— Úi chà, lại còn cho nói chuyện nữa kia! Lúc ấy thì đừng hòng! — Xintxốp cười phá lên.

— Cũng có thể là như vậy nữa, đại úy nhếch mép cười, — Lúc tình hình đâu đâu cũng gay go cả thì tự mình đành phải siết bù loong lại thôi. Nhưng đến đây thì tôi lại đã niềm nở tiếp đón các anh rồi, các anh đã thọc đúng vào tiểu đoàn quân báo của tôi đấy.

— Theo tôi nhớ thì hồi ấy anh là trợ lý hậu cần kia mà?

— À-à! — đại úy khoát tay. —Khi vượt vòng vây quân Đức thì còn kể gì được đâu là đầu, đâu là đuôi nữa. Lúc thì phải đấm vào mõm chúng, lúc lại phải đá hậu như ngựa ấy chứ. Tôi đã từng làm trợ lý hậu cần, thế mà lại trở thành quân báo đấy, nhưng còn phải giải thích gì cho các anh nữa nhỉ, chính các anh cũng đã vượt vòng vây rồi mà... Và vượt ngổ đấy, ngổ thật! Đã tới một tháng nay không thấy ai vượt ra, mọi người đều đã tưởng rằng sẽ không còn ai ra được nữa cả. Chắc hẳn ông chỉ huy của các anh là một tay ngổ lắm! — Anh ta nói thêm có vẻ tán thưởng. — Nghe nói ông ta bị thương?

Xintxốp gật đẩu.

—Tội nghiệp nhỉ!

—Này, — lại sực nhớ tới Liuxin, Xintxốp bèn hói, — thế còn cậu bạn tôi ở lại chỗ anh thì thế nào?

—À, cái cậu chính trị viên phó trẻ măng ấy phải không? Đội cái mũ kêpi oai ra dáng ấy chứ gì?—Người sĩ quan xe tăng cười phá lên.—Ấy, một con người lý thú đấy. Mới đầu cậu ta không muốn ở lại, giở bướng ra. Sau đó, xem chừng không gỡ ra nổi, ba hôm liền chiến đấu rất chững chạc, nhưng tới ngày thứ tư thấy tình hình hơi ổn một tí đã lập tức lên gặp cấp trên phàn nàn: nào là cưỡng bức tôi, nào là tự tiện, và vân vân. Rồi bỏ về tòa báo luôn. Sau mấy ngày đánh nhau đó, cánh mình đã định đề nghị thưởng huy chương cho cậu ấy đấy, nhưng cậu ta đã lại tếch đi mất, cố nhiên phải gạch tên đi thôi.

—Thế còn anh phi công?

— À, anh đó thì tôi không biết đấy, — người sĩ quan xe tăng nhún vai, — Hôm sau, anh ta đã bị thương ngay và bây giờ anh ta ở đâu, ở trên trời, trên mặt đất hay là dưới mặt đất rồi thì tôi cũng chịu.

— Thế còn anh, vậy là anh vẫn mang cái tên Ivanốp như trước và tất cả nước Nga vẫn nhờ ở anh mới đứng vững được đấy chứ?

— Không phải là nhờ ở tôi, mà là nhờ ở cái tên của tôi,— anh sĩ quan xe tăng mỉm cười.

Anh thân mật vỗ vai Xintxốp, rồi lùi lại sau chừng ba bước, khoanh tay lại trước ngực, trầm trồ ngắm nghía hồi lâu lá cờ mà chuẩn úy Kôvantrúc đang cầm.

— Thế này là phải quá rồi! Cảm động đến nổi cả gai ốc lên ấy chứ!

Khi Smakốp bước ra giữa lồi đi, hô «nghiêm» một tiếng, hai hàng ngang bộ đội giãn ra thẳng tắp, vũ khí kêu lách cách rồi mọi người đứng im phăng phắc. Anh em xe tăng thuộc tiểu đoàn quân báo thì đứng ở sườn bên phải đoàn quân, mỗi người cách nhau hai bước, có người chỉ huy đứng ở đầu.

Chính ủy trung đoàn đứng ra phát biểu trước tiên, với giọng dịu dàng, nhỏ nhẻ, ông nói rằng được sự ủy nhiệm của Hội đồng quân sự tập đoàn quân, ông thay mặt Hội đồng chúc mừng anh em đã vượt khỏi vòng vây một cách dũng cảm với vũ khí trong tay và mang theo cả lá cờ. Ông ta không dùng chữ «sư đoàn» cũng chẳng dùng chữ «đoàn bộ đội», tránh mấy chữ đó mà nói thẳng: «Thưa các đồng chí! Tôi chúc mừng các đồng chí...» Để đáp lại lời chúc mừng, trong hàng quân anh em hô: «Phục vụ Liên bang Xô viết!», tiếng hô tuy không đều nhưng rất chân thành.

Sau đó, chính ủy trung đoàn lùi xuống một bước, còn trung tá Klimôvíts thì tiến lên một bước.

Khi phát biểu trước anh em, chính ủy trung đoàn đã không nói điều gì dặc biệt, đáng chú ý cả, chỉ là mấy câu tốt lành và đúng mức mà thôi. Nhưng khi Klimôvíts đưa mắt nhìn khắp hàng quân trước lúc bắt đầu nói, anh bất ngờ trông thấy những giọt nước mắt trên nhiều khuôn mặt.

— Các đồng chí chiến sĩ và cán bộ! — anh nói, giọng sang sảng, rành rọt của mình. — Lữ đoàn xe tăng thứ mười bảy sẽ không hao giờ quên chiến công của các đồng chí và tình anh em của chúng ta trong trận chiến đấu ban đêm, ở cao điểm hai trăm mười một, nơi chúng ta đã yểm trợ lẫn nhau theo tình bạn chiến đấu. Còn tiểu đoàn quân báo của chúng tôi, — anh trỏ tay vào đại úy Ivanốp đứng đằng trước các chiến sĩ tăng, thì sẽ luôn luôn tự hào, vì các đồng chí đã vượt vòng vây ra với quân ta ở trong khu vực chiến đấu của họ. Đại úy, cho bắn súng chào để mừng tinh bạn chiến đấu !

Các chiến sĩ xe tăng giương súng lên, bắn một loạt

Bắt đầu im lặng. Klimôvíts đợi cho qua một giây im lặng nữa, rồi mói nói lên điều duy nhất mà theo ý anh cần phải nói thêm:

— Tiêu diệt bọn phát xít xâm lược!

Smakốp nói thứ ba. Ông ta vớ phải cái thăm khó nhất: vừa phải bế mạc cuộc mít tinh, vừa phải nói những chuyện hoàn toàn tẻ nhạt sau cùng, tức là việc giao nộp vũ khí và trình tự hành quân về hậu phương.

Ông muốn nói nhiều, nhưng đã kìm được mình và chính nhờ thế mới cáng đáng nổi nhiệm vụ. Chỉ có một lần, khi ông giơ tay về phía lá cờ và nói rằng dưới sự chỉ huy của lữ đoàn trưởng Xerpilin là người đã tạm thời phải rời hàng ngũ, vì dưới chính lá cờ này của sư đoàn Cờ đỏ 176, họ sẽ còn đi ngược trở lại qua tất cả những con đường mà họ đã rút lui, thì trong giây lát giọng ông mới hơi lạc đi. Nhưng ông đã cố lấy lại cái giọng bình thường, hiểu rằng đây chẳng phải là nơi than khóc, rồi theo một trực giác nào đó, ông hăng hái hô vang cũng gần chính xác cái câu mả một năm sau đó Xtalin đã nói: «Các đồng chí, rồi đây trên đường phố chúng ta sẽ vẫn lại có hội hè!»

Trong hàng ngũ vang lên tiếng «hoan hô» không ăn nhịp, hòa lẫn với những giọt nước mắt cảm động.

Smakốp ngưng lại một chút. Bề ngoài ông có vẻ rất bình tĩnh, nhưng bên trong thì ông đã phải vất vả lắm mới giữ nổi sự bình tĩnh ấy. Rồí như nói tới một điều gì hết sức hiển nhiên, ông tuyên bố rằng bởi vì anh em sắp đi về hậu tuyến của mặt trận nên ngay ở đây, trước khi lên đường, anh em cần phải giao nộp lại tất cả vũ khí chiến lợi phẩm hiện có cũng như đạn được trang bị theo quy định, còn vũ khí chiến lợi phẩm thì ở đây, mặt trận đang cần tới.

— Chúng ta sẽ vẫn giữ lấy danh sách tất cả những gì chúng ta đã giao nộp, các đồng chí ạ, — Smakốp nói thêm, vì cảm thấy trong hãng ngũ có tiếng xôn xao bàn tán, — để nhớ rằng ai đã tước khí giới ai trong lúc chúng ta vượt vòng vảy: ta tước của quân Đức hay quân Đức tước của ta.

Sau đó, ông nói rằng đoàn xe tải đi hành quân về hậu phương đã tới, sau khi nộp vũ khi xong sẽ bắt đầu lên xe ngay, rồi ông hô «nghỉ».

Các đại đội trưởng và trung đội trưởng chia nhau đi lo liệu việc giao nộp vũ khí, còn Smakốp thì quay lại nhìn chính ủy trung đoản.

«Thế nào? Tất cả mọi việc đều đã tiến hành như chúng ta thỏa thuận đấy chứ?» — cái nhìn của ông có ý hỏi như vậy.

Ông này gật đầu.

— Thế nhưng đồng chí vẫn còn cứ nói đến sư đoàn, chưa tránh được câu chuyện đó! — ông trung tá cứng như que củi cất giọng the thé, tỏ ý trách móc.

— Tôi không nói về sư đoàn, mà nói về lá cớ của sư đoàn! Smakốp đã hằn học đáp lại, nhưng lại đổi giận làm lành ngay, và mỉm cười. — Tốt hơn hết là đồng chí đừng có dây vào với tôi, đồng chí trung tá ạ. Tôi là một cây biện chứng già đời rồi đấy, đã có cả học hàm về bộ môn náy nữa kia; nếu đồng chí định tranh cãi với tôi về cách diễn đạt thì tôi sẽ đưa đồng chí vào xíếc ngay lập tức.

Việc giao nộp vũ khí chiến lợi phẩm chiếm mất một tiếng đồng hồ. Một số chiến sĩ thản nhiên giao nộp: đã quy định thì cứ theo quy định; một số khác lại cay cú lầu bầu chửi đổng; còn một số nữa thì đem súng lục chiến lợi phẩm giấu biến di, tiếc rẻ không muốn rời bỏ chúng.

Xintxốp không có súng lục mà chỉ có một khẩu tiểu liên Đức, nộp xong là hoàn toàn tay trắng. Nhiều sĩ quan khác cũng rơi vào tình trạng như anh, bởi vì trong thời gian vượt vòng vây họ không coi súng lục là một thứ vũ khí quan trọng gì, mà chỉ thích kiếm được khẩu tiểu liên hay khẩu cácbin.

— Các đồng chí, khẩn trương lên! — Klimôvíts bỗng tiến lại gần Snakốp nói vậy. — Đồng chí trực ban tác chiến vừa mới chạy lại chỗ anh báo cáo một điều gì đó khiến sắc thái của anh đột nhiên thay đổi. — Khẩn trương lên! Làm sao để sau đây năm phút là các đồng chí không còn ở đây nữa! — anh tóm tắt.

Rồi không giải thích dài dòng, anh bắt tay Smakốp, đưa tay lên mũ chào những anh em khác, đoạn gọi Ivanốp :

— Đại úy, ta đi thôi!

Xintxốp bèn đuổi theo.

— Đồng chí trung tá! — anh gọi Klimôvíts.

Klimôvíts dừng bước, quay lại bắt tay anh:

— Vania, từ biệt nhé ! Các cậu đi đi, đừng chùng chình nữa! Còn tớ thì xin lỗi nhẻ, bận lắm.

Rồi anh tiếp tục di.

Đoàn xe gồm mười ba chiếc xe tải, và hai chiếc «Emka» một đi đầu và một đi ở cuối — đã chạy được hơn một giờ trên con đường rừng mà theo lời của những người thông thuộc thì nó sẽ gặp con đường ôtô đi Iukhơnốp ở đâu đằng trước.

Sau trận mưa hôm qua, trời lại hanh và lộng gió. Hai bên đường, những triền rừng thu vàng và đỏ dài hàng cây số xen kẽ với những dải đồng ruộng mùa thu màu xám chạy xa tít đến tận chân trời. Những chiếc lá khô bị gió cuốn lên luôn chạy qua đường, luồn dưới bánh xe. Thỉnh thoảng mặt trời lại ló ra qua lớp mây đen, khiến cảnh vật trở nên hoàn toàn ấm áp, tươi vui.

Khì chưa lên xe, trong lúc còn giao nộp vũ khí, Xintxốp đã hỏi Smakốp rằng bây giờ anh giữ nhiệm vụ gì và nên ngồi xe nào.

Trước đây anh giữ luôn một lúc ba chức ở bên Xerpilin — vừa là sĩ quan tùy tùng, vừa là cần vụ, vừa là thư ký, nên sau khi bất ngờ phải xa ông ta, anh cảm thấy mình nhàn rỗi khác thường.

— À, cậu đừng vội! — Smakốp dịu dàng nói, chuyển sang xưng «tớ cậu» với Xintxốp. Sau cuộc míttinh, tâm hồn ông đã dịu lại và trở nên hiền từ đối với mọi người xung quanh. — Đến nơi chúng mình sẽ bàn xem. Ngồi lên xe nào cũng được. Cậu sẽ còn tha hồ mà chỉ huy!

Thế là Xintxốp ngồi lên chiếc xe mà anh gặp đầu tiên, ở khoảng giữa đoàn xe.

Ngồi bên cạnh anh trong hòm xe té ra lại là chiến sĩ Dôlôtarép, cái anh chàng trước kia đã cùng đại tá Baranốp chạy đến với các anh. Thậm chí Dôlôtarép vẫn mặc nguyên chiếc áo da ấy, chỉ khác là bây giờ nó đã bị sờn rách và bạc trắng cả ra. Và anh vẫn gíữ được cả khẩu súng trường cũ mà anh đã mang đến hồi bấy giờ. Khi còn ở trong vòng vây, anh đã không ham mê vũ khí chiến lợi phẩm, bây giờ lụi hóa hay.

Ngồi cạnh Dôlôlarép về phía bên kia là một người lái xe của lữ đoàn xe tăng. Anh xin đi nhờ xe đến cơ sở sửa chữa ở hậu phương, vì chiếc xe tấn rưỡi của anh ta đang sửa ở đó.

Lúc đầu, câu chuyện trên xe xoay quanh vấn đề giao nộp vũ khí chiến lợi phẩm. Anh lái xe của lữ đoàn xe tăng đùa mãi không chán về chuyện này.

— Cố nhiên, — anh ta nói, — đối với súng cối và súng máy chiến lợi phẩm của các anh, ngay cả các anh có tước được đại bác đi chăng nữa, cũng chả ai dòm ngó đâu. Nhưng còn về những khẩu tiểu liên ấy thì rồi sẽ có cả một cuộc chiến tranh đấy. Chả hiểu thế nào mà ban chỉ huy của các anh lại chịu nộp một món chiến lợi phẩm béo bở như vậy nhỉ? Giá mà tôi chỉ huy các anh thì không đời nào tôi chịu nộp.

— Chả nhẽ lại mang chúng về hậu phương à? Ngoài mặt trận cần hơn chứ, — Xintxốp bác lại, cốt để giữ nguyên tác nhiều hơn là do tự đáy lòng mình.

— Ngoài mặt trận à! Thì các anh cũng có đi Xibêri đâu, các anh sẽ còn ra mặt trận nữa chứ!

— Sẽ ra, nhưng chưa ra ngay!

— Đồng chí chính trị viên ạ, đồng chí giải thích thì đúng đấy, — người lái xe đáp, bề ngoài có vẻ cung kính, song trong đôi mắt ranh mãnh của anh ta lại ánh lên vẻ giễu cợt. — Nhưng gặp phải tay tôi, không đời nào tôi nộp! Ôi, vì những khẩu tiểu liên này của các anh mà sẽ nổ ra một cuộc chiến tranh đấy! Ông lữ đoàn trưởng nhà tôi nhất định sẽ nhúng tay vào, bảo để lại cho lữ đoàn! Rồi cơ quan hậu cần của tập đoàn quân nhất định sê mò đến nơi, bảo «đưa đây»! Rồi sư đoàn bên cạnh cũng lần sang, lấy tình nghĩa láng giềng đề nghị: có thể nhường cho một ít được không? Thế còn bộ tham mưu tập đoàn quân, cánh ấy họ cứ là «đè bẹp ráo»! Họ sẽ xuống và nẫng hết! Vả lại họ sẽ bảo, này các ông xe tăng, ở Ennha các ông đã vớ bẫm một món chiến lợi phẩm rồi. Nhưng nói chung, ở cái đất Ennha ấy... đánh nhau thì ra trò, mà chiến lợi phẩm lại không sộp đâu... Không, không sộp đâu...

Cảu chuyện chuyển sang những trận đánh mới đây ở Ennha. Theo Xintxốp hiểu được thì bản thân người lái xe này tuy không tham gia vào những trận đánh, nhưng chắc hắn đã nhắc lại nguyên những câu chuyện mình được nghe. Anh ta ba hoa kể lại rằng bọn Đức ở Ennha có đến tám sư đoàn. Nghĩa là có trong tay cả một tập đoàn quân, và nói chung ta đã nện chúng ra trò, nhưng lúc cuối chầu thì có hơi bị sơ hở. Theo lời người lái xe, giá mà các «ông bạn láng giềng», không chơi khăm (cụ thể là những ông bạn láng giềng nào và họ đã chơi khăm về việc gì thì anh ta không nói đích xác), thì có thế đã nhét tất cả bọn Đức vào chai và đút nút lại rồi.

Câu chuyện chuyển sang những trận đánh mới đây ở Ennha. Theo Xintxốp hiểu được thì bản thân người lái xe này tuy không tham gia vào những trận đánh, nhưng chắc hắn đã nhắc lại nguyên những câu chuyện mình được nghe. Anh ta ba hoa kể lại rằng bọn Đức ở Ennha có đến tám sư đoàn. Nghĩa là có trong tay cả một tập đoàn quân, và nói chung ta đã nện chúng ra trò, nhưng lúc cuối chầu thì có hơi bị sơ hở. Theo lời người lái xe, giá mà các «ông bạn láng giềng», không chơi khăm (cụ thể là những ông bạn láng giềng nào và họ đã chơi khăm về việc gì thì anh ta không nói đích xác), thì có thể đã nhét tất cả bọn Đức vào chai và đút nút lại rồi.

Tất cả những ai ngồi trên xe đều chăm chú lắng nghe, khi xe qua ổ gà bị xóc mạnh, nếu bỏ sót mất chữ nào, câu nào, là họ vội hỏi lại ngay.

—Thế nghĩa là rút cục để sổng mất à? — Khi anh lái xe nói về cái chai thì một người nào đó cay cú hỏi.

— Không phải là để sổng hết đâu, — anh lái xe trả lời,— nhưng súng ống chúng nó lôi đi mất... Thì tớ vừa nói là chiến lợi phẩm không sộp đâu mà lại.

Và tất cả những người nghe anh lái xe kể, mặc dù vui mừng thấy ta đã đánh bại bọn Đức ở Ennha, hơn nữa đánh bại được những tám sư đoàn địch, nhưng đồng thời cùng lại coi cái việc bên ta không lảm được đến nơi đến chốn, không nhét được địch vào chai là một điều lăng nhục riêng đối với mình. Tất cả mọi người đi trên xe đều rất muốn cho bọn Đức bị bao vây, bị rơi vào tình trạng như họ đã bị trước đây.

Rồi sau một lát im lặng, có người hỏi là trong những trận chiến đấu ở Ennha có thiệt hại nhiều không.

— Mà biết nói thế nào nhỉ...— anh lái xe thuộc lữ đoàn xe tăng đó trả lời một cách mơ hồ. — Mỗi bên đều có sự thiệt hại khác nhau, hơn nữa là nếu tính thiệt hại về người hay thiệt hại về vũ khí, thì cũng phải xem cách tính như thế nào.

Và Xintxốp hiểu được rằng thiệt hại như vậy là nặng, nhưng người lái xe không muốn nói đến điều đó trong lúc này.

— Còn không quân thì thế nào? — một người nào đó lại hỏi.

— Trông đấy thì biết, có gì đâu!— anh ta buông tay khỏi thành xe, trỏ lên trời mà đáp. — Chúng ta đang đi thế này mà có thấy gì đâu. Nếu có thì thường là đừng hòng thò đầu ra khỏi chiến hào. Còn bây giờ tôi có thể nói là thậm chí chúng ta đi bạo phổi quá đấy. Thực ra, những ngày vừa qua cũng có yên tĩnh, chúng nó bay ít quá. Thậm chí lại đâm lo nữa. không biết tại sao lại như thế.

— Vậy nếu chỉ tính thương vong không thôi thì thế nào? — cái anh chàng chiến sĩ đã hỏi lần đầu bây giờ vẫn cứ đai lại. — Ví dụ như trong lữ đoàn các anh: từ đầu chiến tranh có bao nhiêu người, bây giờ còn bao nhiêu...

— Thế thì biết nói sao nhỉ...—anh chàng lái xe lại đánh trống lảng. —Trong những trận chiến đấu đầu tiên có mặt một số người, sau đó khi đột phá vòng vây cũng lại có mất một số nữa. Quả thực, dọc đường chúng tôi cũng có thêm được một số...

— Thì chúng tôi cũng thế, — mấy người cùng lên tiếng đáp lại một lúc.

— Nghĩa là ở đơn vị chúng tôi ai lạc ngũ thì cùng có thể theo vào đơn vị khác, —người lái xe nói tiếp một cách chín chắn. — Cũng là anh nọ chạy sang anh kia thôi mà. Sau đó, phiên chế lại thì lại thành quân số mới. Rồi đánh nhau ở Ennha, và bây giờ chúng tôi lại đang đợi bổ sung... Vậy thì tính thế nào đây? Ví dụ như tôi chẳng hạn, tôi ở lữ đoàn này từ những ngày đầu, từ hồi ở Xlônim.

— Thế những người như cậu có nhiều không?

— Tói không tính, tôi chả biết! — anh lái xe hằn học nói.

Và Xintxốp lại nghĩ thâm: «Không nhiều đâu! »

— Còn thư từ thì bây giờ thế nào, các anh có nhận được không? — Xintxốp hỏi — Bưu điện dã chiến làm việc có tốt không?   

— Thư từ thì vẫn có đấy, nhanh hay chậm thì tôi chẳng nói được, cái đó là tùy xem gia đình từng người ở chỗ nào. Đồng chí chính trị viên, ví dụ như gia đình đồng chí ở đâu?

— Tôi không biết! — Xintxốp nhăn nhó đáp.

Anh không muốn nói sang câu chuyện đó.

— Chính thế đấy, bực nhất là không biết ở chỗ nào, — người lái xe đáp lại, thở dài rồi im lặng.

«Có thể là gia đình cậu ta cũng mất tích rồi chăng? — Xintxốp nghĩ thầm khi nghe tiếng thở dài ấy. — Mà cùng có thể ngược lại, biết đâu gia đình cậu ta mất tích, còn trong lúc ấy mình lại tìm thấy gia đình? Vả lại, trong chiến tranh đâu phải chỉ rặt những điều bất hạnh, còn có cả sự may mắn nữa chứ!...

Rồi anh chống cùi tay lẻn thành xe, nhìn xuống cái dải mờ xám của con đường đang chạy loang loáng dưới bánh xe, quay ra suy nghĩ xem hiện nay cái gì đang chờ đợi mình: sự may mắn hay điều bất hạnh? Con gái mình bây giờ ra sao ? Trong lúc anh ở ngoài mặt trận, có khi bà mẹ vợ đã cùng nó quay về được Maxcơva rồi cũng nên? Hay là hai bà cháu vẫn ở lại Grốtnô và thế nghĩa là hiện nay không có tin tức gì, mà tương lai cũng sẽ không có tin tức gì... Còn Masa thì ra sao ? Cô ấy đã đi bộ đội hay chưa? Thế là suốt từ sáng tới giờ, anh vẫn chưa kịp viết bức thư cho cô ấy vì anh tính là sẽ viết ngay chiều nay khi đến địa điểm.

— Rút cục lại là thế nào?... — Xintxốp hỏi. — Nếu gia đình ở Maxcơva thì thư từ đây đi, một tuần có đến nơi không?

— Cũng phải một tuần nưỡi.

— Còn nếu gửi đến Viadơma chẳng hạn? — Xintxốp lại hỏi.

— Đến Viadơma thì lâu hơn. — anh lái xe nói. —Tuy gần hơn nhưng lại phải đi đường vòng, phải qua Maxcơva. Viadơma thuộc tỉnh Xmôlenxk mà Xmôlenxk lại nằm trong tay tụi «phritx»

Xintxốp suýt nữa lại hỏi «Sao?». Lần đầu tiên anh nghe thấy chữ «phritx»

— Bây giờ ngưòi ta gọi bọn phát xít là «phritx», — thấy Xintxốp hỏi có vẻ ngơ ngác, anh lái xe liền vui lòng giải thích. — Trong vòng vây, các anh không nghe nói à?

— Không nghe nói. — Dôlôtarép đỡ lời cho Xintxốp.

— Nghĩa là đã hoàn toàn bị cắt đứt với thế giới bên ngoài rồi. — anh lái xe cười phá lên.

— Cậu nói bị cắt đứt là chính xác đấy. — Dôlôtarép vỗ vào đùi anh lái xe của lữ đoàn xe tăng và nói — Cứ lấy tớ làm ví dụ : đã gần ba tháng nay tớ chưa hề cầm đến tay lái.

— Khối người ba tháng nay chưa cầm đến tay lái và còn hơn nữa kia! — một giọng thanh thanh và  vui vẻ của ai trong góc hòm xe đáp lại. — Nhưng cánh mình chưa kêu ca gì đâu. Cánh mình cứ đi và cứ chịu đựng. Thế mà cậu ấy đã rơi nước mắt vì cái tay lái của cậu ấy rồi.

Những người ngồi trên chiếc xe tải cười rộ, để thêm mấy câu nữa đậm đà hơn khiến câu chuyện rôm rả hẳn lên, trở thành cuộc đấu khẩu tập thể trong mấy phút, nhưng sau đó lại lắng hẳn xuống.

— Mình nhớ tay lái quá. — Dôlôtarép vừa núi lấy ống tay áo anh chàng lái xe cửa lữ đoàn xe tăng vừa xoay vào câu chuyện nghề nghiệp lái xe của mình. —Giá bây giờ được ngồi vào kia. — anh ta hất hàm chỉ vào buồng lái. — mà phóng nhỉ.

— Cậu lái xe tải à?

— Không, mình lái xe con thôi. Một chiếc Emka xinh xắn mới toanh, vừa mới bóc tem ngay trước khi xảy ra chiến tranh.

— Thế sao, bị ném bom hay là phải quăng đi.

— Tớ đốt đi... có lệnh phải đốt...

— Cậu chở ai thế? — anh lái xe của lữ đoàn xe tăng hỏi.

— À, chở một… — Dôlôtarép nói, nhưng khi bắt gặp cái nhìn của Xintxốp thì không nói thêm gì nữa.

Hoàn cảnh run rủi đã khiến cả hai người được chứng chứng kiến cái chết của một kẻ mà bây giờ Dôlôtarép không muốn gọi tên ra. Lúc đã sang tháng thứ hai ở trong vòng vây, một buổi chiều kia, Xintxốp đang sảỉ đôi chân cò hương của mình đi tới trung đội của Khôrưsép để truyền đạt một lệnh thường lệ của Xerpilin.

Tình hình chiều hôm đó cũng đại thể như những hôm đầu bị bao vây... Đến đêm sẽ phải vượt qua đường ôtô, và nói cho đủng hơn là sắp phải đánh nhau, không còn cách mào khác.

Trao đổi với Khôrưsép xong, Xintxốp ngồi xuống tranh thủ rít vài hơi thuốc trước khi quay về. Khôrưsép đã hào phóng đến kỳ lạ — đổ cho anh một lô thuốc lá vụn trộn lẫn với lá cây khô nát để anh quấn một điếu sâu kèn.

Các chiến sĩ của trung đội tản vào các bụi cây xung quanh; người nào súng đạn đã ổn rồi thì nghỉ, những người khác đang lau chùi vũ khí, chuẩn bị chiến đấu.

Dôlôtarép ngồi cạnh Xintxốp và Khôrưsép vừa lau khẩu súng trường vừa than thở rằng nòng súng mà lau khô không có dầu mỡ thì chẳng khác gì lấy vỏ bánh mì mà cọ vào họng người ta.

Baranốp ngồi trên một mô đất cách đấy chừng hai chục bước, đang lúi húi với khẩu súng «Parabenlum» chiến lợi phẩm.

Vừa đúng ngày hôm nay, được sự ủy nhiệm của Xerpilin, Xintxốp đang hỏi Khôrưsép về Baranốp, và Khôrưsép tỏ ý không hài lòng, đáp rằng Baranốp chiến đấu kiểu làng nhàng. Gã chuyên tìm việc nhẹ...

— Cách đây ít lâu, gã lại đem đục đổi lấy dùi, nghĩa là đem khẩu tiểu liên đổi lấy khẩu «Parabenlum» của một chiến sĩ,— Khôrưsép cắt nghĩa. — Đối với gã, khẩu tiểu liên xem ra nặng lắm thì phải! Giá như tớ hoặc cậu thì liệu mình có đổi thế không nhỉ? Tớ thì tớ nện cho ấy chứ lại đổi kiểu thế à! Có thằng nào tính chuyện đánh nhau cho ra trò mà lại đem thứ thật đi đổi lầy thứ đồ chơi kia chứ?

Và kia, Baranốp đang ngồi lúi húi với chính cái khẩu «Parabenlum» ấy trên mô đất cách xa những anh em khác.

Lúc ấy, Xintxốp còn nghĩ thêm rằng: tại sao gã lại ngồi riêng biệt ra như thế? Và anh tự trả lời: chắc là vì gã vẫn không cam chịu phục tùng hoàn cảnh của mình. Còn anh em thì cũng cảm thấy thế nên xa lánh.

Xintxốp nghĩ về Baranốp như vậy, sau đó anh rít một hơi thuốc lá, đưa mắt liếc nhìn Dôlôtarép, và sau khi nhác thấy cậu ta thèm thuốc đến nỗi phải nhìn đi nơi khác thì bèn đưa điếu thuốc quấn cho Dôlôtarép: «Này, rít đi!»

Dôlôtarép thận trọng giơ hai ngón tay nhón lấy điều thuốc rít một hơi rõ sâu nhưng ngắn để khỏi hút quá mức rồi trao trả lại điếu thuốc cho Xintxốp.

Ngay lúc ấy, một phát súng nổ đánh đọp.

— Ai bắn đấy?—Khôrưsép nhảy phắt dậy, rít lên, giọng dữ tợn. Đơn vị đang nghỉ chân ở ngay sát đường ôtô, không thể vãi đạn ra như thế được. Nhưng té ra nào có còn ai để trách mắng nữa đâu: Baranốp đã nằm chết quay lơ. Phát đạn đó là từ khẩu «Parabenlum» bay ra, nó nổ thẳng vào mặt gã, hớt của gã mất nửa cái đầu.

Hồi ấy, Xintxốp nghĩ rằng Baranốp tự tử vì đã quá ngán ngẩm với những nỗi nguy hiểm hàng ngày, hay vì khiếp sợ trước trận chiến đấu sắp tới, hoặc còn vì một lý do nào đó mà chẳng ai biết được, bây giờ không sao hỏi gã được nữa rồi...

Nhưng khi Xintxốp báo cáo với Xerpilin về việc này thì ông ta lắc đầu:

—Tớ không tin là hắn đã tự tử, — ông nói. — Đó là một phát đạn tình cờ, tuy vậy những trường hợp tình cờ thường cũng có lý do: hẳn đã thoái hóa, tự coi thường cả chính mình; khi lau súng cũng cẩu thả mà súng thì chưa quen. Thế là ăn đạn vào trán thôi. Cậu nghĩ thế nào tùy cậu: tình cờ hay không tình cờ cũng được.

Xintxốp vẫn giữ ý kiến của mình, nhưng nói chung anh cũng chẳng để bụng lâu về việc này. Trận chiến đấu ác liệt đêm hôm đó có rất nhiều người chết đã làm lu mờ ngay sự việc xảy ra.

Như trong tất cả các trường hợp tổn thất khác, Xintxốp đã xóa tên Baranốp trong danh sách đi, và câu chuyện đến đó coi như chấm dứt...

Và mãi đến lúc này, khi bắt gặp cái nhìn của Dôlôtarép, cả hai người mới lại nhớ đến phát súng nổ đánh đọp một cách lạnh lùng ở trong rừng, phát súng đã chấm dứt cuộc đời của một kẻ mà người lái xe cho gã không muốn nhắc tới tên họ của gã nữa.

— Làng tôi đây, nhà bố mẹ tôi đây rồi!—anh chàng lái xe của lữ đoàn xe tăng vui vẻ kêu lên rồi lấy tay gõ dồn dập vào nóc buồng lái. — Chạy chậm lại tí, tở phải xuống đây để rẽ vào trạm sửa chữa.

Nơi anh ta nhảy xuống có một lối mòn mới mở chạy sâu và rừng, ở cửa rừng thấy có những khẩu pháo cao xạ đặt trong các công sự hình vuông phủ lưới ngụy trang, còn trên lối mòn di sâu vào rừng thì có hai chiếc xe tăng «T-34» đang bò, vừa bò chúng vừa gầm rú, để lại đằng sau hai vệt sẹo dài song song như hai đường chỉ khâu.

«Chắc là mới sửa xong và đang chạy thử», — Xintxốp nghĩ thầm, vì nhớ đến lời người lái xe nói về trạm sửa chữa

Họ bỏ qua lối mòn, tiếp tục tiến lên gặp một đoàn xe tải mới tinh màu xanh lá cây chất đầy những hòm đạn đại bác đi ngược chiều. Trước đó, lúc chạy ra tới đường ôtô, họ cũng đã từng gặp một đoàn xe tải khác giống hệt như vậy. Cùng không phải lần đầu tiên họ được trông thấy những khẩu pháo cao xạ: cách đây nửa giờ, chúng thấp thoáng trong khu rừng nhỏ cạnh một cái cầu mà họ vừa chạy qua.

Đây đó thấy có khói từ trong rừng bốc lên cao. Có nơi Xintxốp trông thấy một đại đội trọng pháo. Ở các đầu cầu đều có lính gác.

Ba tốp—mỗi tốp chín chiếc máy bay ném bom của ta có máy bay tiêm kích yểm hộ đang lướt về phía tây—bay cao tít ở ngay trên đầu.

Và đến bây giờ có ai hỏi Xintxốp rằng sau những nỗi chịu đựng trong vòng vây, cái gì đã làm cho anh yên tâm nhất, thì chắc hẳn anh sẽ trả lời rằng: chính những dấu hiệu của quân đội và của trật tự quân sự điểm xuyết cho phong cảnh hòa bình này đã khiến cho anh yên tâm. Những dấu hiệu đó dường như hứa hẹn rằng những việc anh từng chứng kiến sẽ không bao giờ tái diễn nữa, quân đội đã vươn mình đứng dậy ở đây, đứng dậy từ lâu, đứng dậy vững chắc, và sẽ không còn phải rút lui trước bước tiến của quân Đức nữa.
Lại nhớ tới bọn Đức, Xintxốp bây giờ chỉ mong muốn có một điều: chúng ta sẽ đối xử với chúng y hệt chúng đã đối xử với chúng ta—cũng sẽ rượt đuổi chúng như chúng đã rượt đuổi ta, cũng sẽ ném bom và từ trên trời bắn xuống đầu chúng, cũng sẽ đánh vu hồi và đè bẹp chúng bằng xe tăng, cũng sẽ bao vây và bắt chúng phải thiếu ăn thiếu đạn, cũng sẽ bắt chúng làm tù binh và cũng sẽ không thương hại gì chúng cả. Đó là điều anh đang mong muốn, và mong muốn tha thiết đến nỗi sẽ phá lên cười vào mặt người nào lúc này dám cả gan báo anh rằng rồi có lúc chí phục thù của anh sẽ nguội lạnh, lòng hận thù của anh sẽ tiêu tan.

Anh ngồi trên xe mà lòng suy nghĩ về cuộc tấn công tương lai của quân ta, một cuộc tấn công nhất định sẽ diễn ra vào một lúc nào đó!

Nhưng cùng một lúc anh còn có một cảm giác khác: cảm giác của sự nghỉ ngơi, của một niềm sung sướng thanh thản. Qua hai tháng rưỡi, anh đã ngắm nhìn thỏa thuê cả đất, cả trời, cả những cây tùng và cây bạch dương, cả những khoảng rừng quang và rừng trồng, cả khu rừng thông nhỏ um tùm giờ đây đang chạy lan ra tới đường cái kia nữa. Và nhiều lúc bốn chung quanh sao yên tĩnh đến thế, yên tĩnh đến nỗi nghe thấy cả hơi thở của chính mình... Nhưng rõ ràng là dù sao ở kia, ở trong vùng địch hậu kia, tất cả đều lạ, đều khác: cả những cây bạch dương, cả những cây tùng, cả đất đai cho đến cả sự yên tĩnh cũng đều không phải như thế này...

Còn ở đây, tất cả những gì đang chạy loang loáng trước mắt ta kia đều làm cho ta vui mừng, đem lại cho ta hạnh phúc. Tất cả đều là hạnh phúc: từ chiếc xe mà ta đang phóng, từ mái tóc quăn mầu lanh quen thuộc của anh chàng Khôrưsép đang bay tung trước gió, khi anh ta thò đầu ra ngoài buồng lái chiếc xe tải chạy đằng trước, cho tới những cây thông xanh, những cây bạch dương vàng, những lối mòn xuyên rừng và những cánh đồng, những làn khói từ ống khói bay lên, cho tới những con người, những khẩu pháo cao xạ, những máy bay của ta trên trời và cho tới cả những câu hát đứt đoạn từ chiếc xe đi trước vọng lại.

Xintxốp đắm mình trong tất cả niềm hạnh phúc đó, thèm khát nhìn tất cả bằng cặp mắt sung sướng đã đỏ hoe lên vì gió, và tự dưng anh mỉm cười, cảm thấy hơi lạnh của mùa thu đang lọt vào trong cổ áo capốt.

Và chính ủy tiểu đoàn Smakốp cũng đang có những cảm giác giống hệt như anh. Ông ngồi trong chiếc xe «Emka» chạy cuối cùng, ngồi ở ghế sau, giữa thiếu tá Đanilốp và cô bác sĩ nhỏ bé, vừa đi vừa nhìn qua tấm kính cửa sổ bên thành xe, thỉnh thoảng lại lặng lẽ mỉm cười với ý nghĩ của mình. Chốc chốc ông rời mắt khỏi cửa kính, liếc nhanh về phía trước, nhìn vào những tấm lưng rộng của đồng chí lái xe và đồng chí cần vụ đang ngồi trên ghế đằng trước cũng mặc những bộ quân phục biên phòng giống như ông thiếu tá của họ.

Nỗi bực ban sáng của Smakốp về việc giao nộp vũ khí chiến lợi phẩm, nếu chưa hoàn toàn mất hẳn thì ít ra cũng đã nguôi đi; sở dĩ có nguôi đi như vậy một phần vì sự việc đã thuộc về quá khử và giờ đây cũng không có vẻ quan trọng gì lắm nữa, một phần vì đến khi đành phải giao nộp vũ khí thì anh em chiến sĩ đã tỏ thái độ bình tĩnh hơn là Smakốp tưởng. Điều chủ yếu khiến ông sở dĩ phải xông vào cuộc đấu khẩu, chỉ vì ông sợ làm cho anh em bực tức thôi, cho nên bây giờ chính ông cũng đã tự dưng cảm thấy nhẹ nhõm trong lòng.

Cô bác sĩ nhỏ bé trong suốt thời gian ở trong vòng vây chưa lần nào kêu đau kêu ốm, bỗng nhiên sáng nay cảm thấy mình khó ở, rồi suốt dọc đường lên cơn sốt nóng hầm hập, cứ nằm co trong xó mà ngủ rền, còn Smakốp vừa ngồi trên xe vừa nhìn qua cửa sổ, khoan khoái rít hết điếu này sang điếu khác thứ thuốc lá «Kadơbếch» lấy trong cái hộp thuốc mà Đanilốp lần nào cũng lách cách mở sẵn ra trước mặt ông.

Lúc đầu, khi người sĩ quan biên phòng mời ông ngồi vào chiếc «Emka», Smakốp đã toan từ chối, vì cơn giận của ông còn sôi sục chưa nguôi. Sau đó, khi đã lên xe và xe đã chạy, ông lại định tiếp tục tranh cãi với Đanilốp về tinh thần cảnh giác thực sự và những đa nghi vô tích sự, song ông đành phải hoãn lại, vì thấy không phải chỉ có một mình họ ngồi trên xe, đi cùng với ông còn có cô bác sĩ và đi cùng với thiếu tá biên phòng còn có hai chiến sĩ nữa. Nhưng rồi nửa giờ sau thì chính bảán thân ông đã thôi không muốn tranh luận nữa.

Xe đi càng xa, ông càng cảm thấy trong tâm hồn và thể xác mệt mỏi của mình một niềm vui và thậm chí một niềm cảm kích lớn hơn, bởi lẽ nhờ một điều kỳ diệu nào đó sau bao nỗi hiểm nguy đã sống sót và lành lặn thoát ra khỏi vòng vây, thoát ra bằng chiến đấu và trong danh dự.

Cuối cùng, khi đã đi được một giờ thì ông không còn giận Đanilốp nữa và phá tan sự im lặng. Trong xe, chính ông là người đã gây nên sự im lặng này, nhưng cũng chính ông lại là người đầu tiên thấy khỏ chịu về sự im lặng ấy.

— Hậu tuyến của mặt trận các anh cũng khá xa đấy,— Smakốp nói.

— Sao lại xa?—Đanilốp phản đối nhưng hài lòng thấy rằng cái ông chính ủy tiểu đoàn mà sáng nay đã khiến mình ưa thích vì cái tính nóng nảy cương trực ấy cuối cùng đã hết giận.—Thường thôi! Mặt trận rộng lắm, chúng tôi lại ở một bên sườn. Nếu các cơ quan hậu cần đóng gần sườn bên này thì lại sẽ xa sườn bên kia.

—Ờ, mà thôi, mặc xác những cái cơ quan hậu cần ấy,— Smakốp kêu lên cho Đanilốp hiểu rằng ông nói đến hậu tuyến chẳng qua là cốt để gợi chuyện. — Tốt hơn là anh cho biết tình hình ở Maxcơva ra sao. Nó có bị sứt mẻ đi nhiều không?

— Bản thân tôi chưa hề về Maxcơva. Nhưng cách đây hai hôm có nghe kế lại chuyện người thật việc thật. Tàn phá không nhiều. Ta không để cho chúng hoành hành đâu.

—Thế thì tuyệt! — Smakốp mừng rỡ.—Anh ạ, khi tôi ra đến mặt trận vào hồi giữa tháng bảy, chính tôi đã an ủi anh em người Maxcơva, và cũng không chỉ riêng anh em quê Maxcơva là: không, chúng không dám bay đến Maxcơva đâu, mà nếu có bay đến thì ta cũng chẳng để cho vào! Nhưng sau đó, đến lúc bị bao vây, tôi đã đọc chán vạn thứ truyền đơn... Anh em nào nhặt được truyền đơn thì đưa đến cho ai? Lại đưa đến chính ủy thôi... Thế là tôi cứ phải đọc hoài! — Ông cười khẩy. — Thế mà đôi lúc cũng lo ngại cho Maxcơva đấy. Theo lời chúng thì Maxcơva không còn viên gạch nào nguyên vẹn nữa. Cố nhiên tôi hiểu là chúng nói láo, nhưng vấn đề là láo đến mức độ nào?

— Láo đến mức độ rất lớn, — Đanilốp nói. — Nghe nói là Maxcơva bị tàn phá chưa đến hai phần trăm.

—Thế à, tuyệt thật! — Smakốp vui sướng nhắc lại.

Bắt đầu từ câu hỏi về Maxcơva, bây giờ ông đã không dừng lại nữa, ông hỏi dồn hỏi dập Đanilốp về mọi chuyện khác: về hậu phương, về tiền tuyền, về tổn thất, về tinh thần, nghĩa là đủ mọi thứ chuyện mà ông chợt nghĩ ra và là những chuyện mà ông chưa kịp hỏi trong suốt đêm qua, cái đêm hầu như không ngủ ở lữ đoàn xe tăng.

— Có thể nói rằng quả thật đồng chí đã đột kích tôi, không cho tôi kịp chuẩn bị tinh thần chiến đấu nữa,—cuối cùng không chịu nổi. Đanilốp vốn tính không hay cười mà đã phảị mỉm cười.

— Không sao, cố chịu đi!—Smakốp cười phá lên. — Tôi đã phải chịu đựng lâu rồi. Suốt hai tháng rưỡi trời, ngoài luận điệu lừa bịp của bọn phát xít ra, tôi chả được đọc một chữ nào trên sách báo cả.

Ông còn hỏi thêm Đanilốp vài câu nữa, câu cuối cùng là thư gửi ra mặt trận, và từ mặt trận gửi về mất bao lâu. Ai cũng là người cả, nên cũng đều có một moi lo lắng như nhau thôi...

Trả lời xong câu hỏi cuối cùng, Đanilốp đã kéo sụp chiếc mũ kêpi xuống tận mũi, vừa gãi gáy vừa đợi câu hỏi tiếp theo thì bỗng ông nghe thấy không phải là tiếng nói mà là tiếng ngáy khò khò mệt nhọc. Đang nói nửa chừng, Smakốp đã ngủ thiếp đi ngay như một người bị đánh gục xuống vậy. Nỗi mệt nhọc pha lẫn sung sướng rút cục đã quật ngã cả ông...

— Nào, nào, chui ra, chui ra, tỉnh dậy đi!..

Smakốp mơ mơ màng màng nghe có tiếng gọi, nhưng không thể nào tỉnh dậy được.

—Có dậy ngay không nào!..

Ông cố mở mắt ra. Chiếc xe đã dừng lại. Người lái xe và người cần vụ đã không còn ở đằng trước nữa, cô bác sĩ cũng không, chỉ thấy Đanilốp đã mở cửa xe đứng ở ngoài, ra sức kéo tay ông.

—Chạy xuống rãnh đi!.. Máy bay! — Đanilốp bực tức quát, nhưng cũng không có vẻ lo sợ gì lắm.

Smakốp bèn chui ra khỏi xe, nhảy phắt xuống rãnh, cô bác sĩ đã ngồi dưới rãnh vừa tủm tỉm cười ra ý nhận lỗi vừa đưa nắm tay lên giụi mắt. Do còn ngái ngủ, cô ta chưa hình dung nổi xe đã đi được bao nhiêu cây số và mình đã ngủ được bao lâu.

Xung quanh toàn là rừng. Cả đoàn xe đã dừng lại im phăng phắc trên đường cái. Không còn ai trên xe nữa cả, ho đã kịp chạy tản ra hai bên vệ đường. Chỉ ở đằng trước có hai, ba người còn đang chạy qua đường.

Máy bay từ phía tây kéo đến; chúng bay cao và đã tới gần. nhưng chưa ở trên đỉnh đầu.

— Hay là mảy bay ta kéo về chăng?—Smakốp nói dè chừng cốt để cho cô bác sĩ yên tâm, mặc dầu khi nghe tiếng gầm rú rền rĩ từng đợt quen thuộc, ông biết là không phải như vậy. Nhưng cô bác sĩ cùng chẳng tỏ vẻ lo sợ gì.

— Rồi sẽ thấy ngay bây giờ đây, — Đanilốp mỉa mai nói. — Ta tạm ngồi xuống một tí chứ nhỉ?

Ông ta nhìn Smakốp với vẻ chế giễu rồi ngồi xổm xuống trước tiên, một bàn tay hơi chạm phải đất, nên ông cẩn thận phủi những hạt cát dính vào đầu ngón tay.

Mấy giây căng thẳng nữa trôi qua; đó là những chiếc máy bay Đức, nhưng bây giờ chúng đã ở ngay trên đỉnh đầu và dù chúng có ném bom chăng nữa thì cũng chẳng trúng được, Smakốp nói điều đó với Đanilốp.

— Ừ, nếu chúng không trông thấy chúng ta và không lộn trở lại,—Đanilốp đáp.—Nên đợi thêm ba bốn phút nữa.

Nhưng đàn máy bay không lộn trở lại, chúng vẫn bay theo hướng cũ và độ cao cũ, và rồi ở đâu phía trước, pháo cao xạ bắt đầu bắn lên, tuy bắn không rát nhưng khá trúng. Những làn khói trắng của đạn cao xạ thoạt tiên bùng ra thành mấy đám mây nhỏ phía dưới máy bay, sau đó xuất hiện ở phía trên và ở bên sườn các máy bay. Rồi thấy một chiếc bốc khói, tạt sang bên theo một đường xiên dài, và mỗi lúc một tuôn khói dầy đặc. Trong khi đó đạn cao xạ tuy vẫn nổ thành những cuộn khói tròn nhảy nhót trên bầu trời, nhưng bây giờ đã ở khá xa đằng sau các máy bay.

— Ối kìa, trượt mất rồi! Họ ngắm đi đâu thế nhỉ?—Cô bác sĩ thất vọng kêu tướng lên và nhảy ra khói rãnh trước tiên. Vẻ sung sướng trên mặt cô đã biến thành vẻ bực tức một cách nhanh chóng như trẻ con.

— Gớm, sao cô tham lam thế! Trị được một chiếc thế cùng đã là khá rồi! — Đanilốp nói.—Thôi nhé, có thể lên xe được rồi đấy!

Ông ta cất chiếc mũ kêpi biên phòng màu lục ra khỏi đầu, và bắt đầu hoa lên cho mọi người trèo lên xe,

— Này anh ạ, — san khi thấy máy hay Đức xuất hiện, Smakốp đã không còn giữ được niềm vui sướng trọn vẹn trước đó nữa và lại cảm thấy mình phải chịu trách nhiệm về anh em — Tôi phải tạm xa anh vậy, tôi sang ngồi một chiếc xe tải khoảng giữa đoàn. Chính ủy trung đoàn  đi đầu, anh đi cuối còn tôi ở giữa. Như thế hay hơn. Còn đồng chí bác sĩ thì tôi để lại nhờ anh trông nom hộ đấy, — ông mỉm cười rồi chạy dọc theo những chiếc xe đang có người trèo lên.

Khi Xintxốp đã ngồi lên xe thì thấy Smakốp chạy ngang qua. Ông chạy đều bước, theo kiểu vận động viên, người ông to ngang, tóc bạc, còn nhanh nhẹn so với tuổi tác,

—Tim còn chịu được, không sao đâu! — Smakốp không hề thở mạnh, vui vẻ thét to với Xintxốp và tất cả những anh em khác đang từ trên xe vận tải nhìn xuống. — Ấy thế mà năm mươi hai rồi đấy!

Ông còn chạy ngang qua một chiếc xe nữa rồi mới trèo lên chiếc kế sau đó. Ông không ngồi vào buồng lái mà trèo lên ngồi hòm xe, khiến các chiến sĩ ngồi trong đó đều hài lòng. Nhìn về phía trước, Xintxốp luôn luôn trông thấy cái đầu bạc tròn trĩnh không đội mũ của Smakốp.

Khi đoàn xe đã lại lên đường thì thấy mặt đất và không khí rung chuyển mấy lần do những tiếng bom nổ ở đâu phía trước mặt.

Ai nấy đều đợi những tiêng nổ tiếp theo nhưng rồí không nghe có gì thêm nữa.

— Hình như chúng không ném hết, — Dôlôtarép nói.— Chỉ vãi vài ba quả thế thôi! Đồng chí chính trị viên, đồng chí nghĩ sao?

Xintxốp cũng nghĩ như vậy. Và anh thấy tinh thần của anh em trong đoàn không hề giảm sút. Các chiến sĩ pháo cao xạ của ta đã bắn lên và đã hạ máy bay dịch ngay trước mắt họ, điều đó đã làm cân bằng nỗi lo ngại do sự xuất hiện của máy bay ném bom Đức gây ra.

Qua mấy cây số nữa lại gặp phải trở ngại. Đoàn xe đi đúng đến chỗ bị ném bom ban nãy. Phát khùng lên vì bị tổn thất, bọn Đức đã tương mấy quả bom xuống trận địa pháo cao xạ đặt ở bên chiếc cầu bắc qua một con sông nhỏ.

Súng cao xạ không việc gì, nhưng một quả bom rơi sát cạnh cầu đã phá hỏng quãng đường đi lên cầu và sức ép đã bóc mất lan can cùng một phần ván lót cầu.

Mới đầu đoàn xe dừng lại, nhưng từ đằng xa Xintxốp trông thấy thoạt tiên là chiếc «Emka» thận trọng bò qua cầu, sau đó đến các xe tải lần lượt chạy qua.

Khi chiếc xe của mình đến gần sát bên cầu, Xintxốp liền đứng lên trong hòm xe, quan sát xem những chiếc đằng trước chạy qua như thế nào. Bây giờ vừa đúng lúc chiếc xe tải của Smakốp vượt qua cầu. Toàn bộ một nhịp cầu dải chừng bốn thước bị lột mất ván, chiếc xe tải đang chạy trên hai thanh xà gỗ to nằm đỡ lấy sàn cầu. Nó chạy thong thả và chính xác. Chỉ cần bánh trước hay bánh sau trật ra, dù chỉ một chút thôi là chiếc xe sẽ lăn nhào xuống sông.

Chính tai nạn đó đã xảy ra với chiếc xe chạy tiếp theo sau có Khôrưsép ngồi trong buồng lái. Cậu lái chiếc xe này chắc không có kinh nghiệm như những cậu khác, lái hơi lệch đi một chút, thế là bánh sau trượt ngay khỏi xà và chiếc xe chao đi, trục các đăng treo lủng lẳng ở một cái xà và may quá, hai bánh trước còn móc được vào cái xà kia.

Không ai việc gì cả, trừ một chiến sĩ bị hất tung qua thành xe rơi xuống sông và bây giờ ướt như chuột lột đang lóp ngóp bò lên bờ giữa tiếng cười của đồng đội.

Một phút sau, Khôrưsép đã đứng trên cầu điều khiển công việc. Những anh em ngồi trên chiếc xe của anh và chiếc xe của Xintxốp đều nhảy xuống, cùng hợp sức để làm sao đặt lại chiếc xe lên hai xà cho thật khéo. Smakốp bắc tay lên miệng làm loa, từ bờ bên kia hỏi chõ sang xem có cần đợi hay không? Nhưng Đanilốp men theo vệ đường đi vòng qua đoàn xe, đứng sát bên cầu, vừa hoa hoa chiếc mũ kêpi xanh lục của mình vừa trả lời rằng chẳng nên co cụm lại làm gì.

— Đi đi! Từ đây đến đường ôtô Iukhơnốp không còn xa nữa: qua năm cây số nữa là đến ngã tư, cứ rẽ sang trái, chúng tôi đi sau. Mà bên đó có chiếc «Emka» đi đầu, nỏ sẽ chỉ đường!—ông thét.

Smakốp liền trèo lên xe đuổi theo các xe tải khác, còn trên cầu, công việc vẫn phải tiếp tục thêm mười lăm phút nữa.

Cuối cùng, chiếc xe tải chạy qua cầu một cách thuận lợi. Đanilốp bèn ra lệnh chỉ trừ lái xe, còn tất cả mọi người ở các xe sau đều phải xuống xe, rồi cho từng chiếc một chạy qua dưới sự giám sát của chính ông.

Khi chiếc xe vận tải cuối cùng đã sang tới bờ bên kia, ông mới cho chiếc «Emka» của mình chuyển bánh. Đuôi của đoàn xe tải tiếp tục tiến về phía đường ôtô Iukhơnốp, ra sức đuổi theo những chiếc đằng đầu đã vượt khá xa về phía trước.

Nhưng cả chỉnh ủy trung đoàn thuộc phòng chính trị tập đoàn quân, cả trung tá trưởng phòng phiên chế các đơn vị, cả Smakốp là những người đi ở đầu và ở giữa đoàn xe và cả Đanilốp đi đoạn hậu, toàn đoàn — không một ai trong số họ biết rằng cách đây mấy tiếng đồng hồ các quân đoàn xe tăng Đức đã chọc thủng mặt trận miền tây, cả ở phía bắc lẫn phía nam Ennha, và hiện nay đang vừa đè bẹp hậu cần của tập đoàn quân vừa khoan thêm lỗ thủng vào sâu tới hàng chục cây số.

Và không hề một ai trong số họ biết rằng việc bất đắc dĩ phải dừng lại bên cầu đã cắt đôi đoàn xe ra làm hai phần như vậy, thực chất là đã phân chia tất cả hay hầu như tất cả bọn họ thành ra người sống và kẻ chết.

Smakốp không thể biết rằng chiếc xe tải mà ông đã chuyển sang ngồi đó sẽ là chiếc cuối cùng đã rẽ từ lối đi xuyên rừng Ennha sang đường ôtô Iukhơnốp một cách bình yên.

Còn Đanilốp thì không thể biết rằng con đường xuyên rừng gần như song song với mặt trận ấy, sau mười phút nữa sẽ đưa nửa sau đoàn xe của họ tới chỗ ngã tư gặp đường ôtô Iukhơnốp đúng vào lúc đội dẫn đầu của đoàn xe tăng lẫn xe bọc sắt Đức chọc thủng hậu tuyến của ta mà tiến đến đó.

Vì không biết như vậy, nên ông ta cứ yên trí tiến lên phía trước, tiến vào chỗ chết.

— Bây giờ chúng ta còn đi khoảng bốn cây số nữa thì tới đường ôtô, thế là sẽ được một phần ba đường rồi, — Đanilốp quay sang nói với cô bác sĩ.—Chị thấy trong người thế nào?

— Không sao đâu, — cô bác sĩ vừa nói vừa sờ lên vầng trán còn đang nóng hầm hập.—Tôi chí hơi sốt một chút, nhưng rồi sẽ qua thôi. Không sao, đồng chí cứ hút thuốc — thấy Đanilốp đã rút hộp thuốc lá ra lại nhét vào túi, cô liền nói thêm.—Tôi không hút, nhưng thích ngửi khói thuốc lá — cô đã nói dối theo tinh thần xả thân sẵn có của mình, và để cho thiếu tá khỏi lưỡng lự, cô liền nhắm mắt lại mặc dầu không buồn ngủ nữa.

Cô bác sĩ cử nhắm mắt ngồi trên xe, còn Đanilốp thì cứ hút thuốc và một lần nữa lại tự vấn mình về cuộc đấu khẩu ban sáng với Smakốp. Chế độ là chế dộ, và một khi đã quy định thành chế độ rồi thì trong quân đội không ai được vi phạm nó, mặc dầu thực ra trong trường hợp này chính ông cũng chẳng nỡ lòng nào thu lại vũ khí của anh em. Ông thầm tự đặt mình vào địa vị Smakốp: hai người thử đổi địa vị cho nhau xem — nếu là ông thì sáng nay ông cũng chẳng hài lòng đâu. Nếu thoát ra khỏi vòng vây lẻ tẻ từng người hay hai-ba người một, không mặc quân phục, không giấy tờ, thì đó là một chuyện; đằng này khi cả một đơn vị quân đội phá vây ra ngoài với vũ khí trong tay, có đủ cả giấy tờ và cấp hiệu, thì đó lại là một chuyện khác. Trong trường hợp này, nếu hoàn toàn theo lương tâm thì cứ để chiến lợi phẩm cho anh em, dù họ có về hậu tuyền đi chăng nữa; bất kỳ thế nào cũng hãy cứ để họ đi, cứ để cho họ tự hào. Còn sau đó ta phải tiến hành công việc như đã quy định, ta phải kiểm tra mà không để chạm lòng tự ái của anh em, và nếu trong đám họ chẳng ngờ lại có một tên khốn kiếp nào đó ta phải thanh trừ, thì đó lại là việc của chúng ta.

Câu chuyện ngày hôm nay đã không làm cho Đanilốp vừa lòng, cũng như vài việc khác mà ông đã phải va chạm kể từ ngày ông từ đơn vị biên phòng chuyển sang làm ở cơ quan đặc biệt. Chẳng phải bánh mì nào cũng ngon ngọt cả đâu.

Đanilốp được đào tạo trong công tác biên phòng lâu dài, đã từng bị thương ở Khakhingôn, đã rút lui từ Lômgia với số chiến sĩ còn lại trong đội quân của mình, sắc sảo, nhớ dai, tỉ mỉ, biết cách tin cậy và không tin cậy, ông là một trong số những người đã được đặt đúng chỗ trong cơ quan đặc biệt. Ông vốn không ưa tính hiếu thắng, nhưng bản thân cũng cảm thấy rằng mình có vị trí của mình, và cũng nhận thức được ưu thế của một người đã từng nhiều năm săn bắt bọn gián điệp và biệt kích thực sự. Đối với một số bạn đồng sự không biết phân biệt việc thực với việc giả, thậm chí có khi còn không quan tâm lắm đến điều đó, thì Đanilốp thường «ăn miếng trả miếng» — theo thành ngữ ông vẫn dùng — , và qua một thời gian công tác chưa lâu lắm trong phòng đặc biệt, ông đã vạch mặt được một tay như vậy. không hề nhân nhượng.

Vậy mà giờ đây chính ông thiếu tá Đanilốp ấy đang đưa những người vừa thoát khỏi nanh vuốt của thần chết đi về phía cái chết, mà bản thân ông cũng không hề hay biết

— Sắp tới chỗ ngã tư mà tôi đã nói rồi đấy. — Đanilốp ngoái lại nhìn cô bác sĩ và thấy cô không ngủ, liền vừa nói vừa mở cửa kính ra.

Đúng lúc đó, quả đại bác đầu tiên nổ tung, và Đanilốp đã trông thấy những chiếc xe tăng Đức đang chạy tắt qua cánh đồng cắt ngang đường ôtô Iukhơnốp.

Quay xe trở lại thì đã muộn rồi, vả lại Đanilốp cũng không đành lòng bó cả đoàn để trốn thoát lấy một mình, ông giật tung cánh cửa nhảy phắt xuống đưa ra trước tiên với khẩu tiểu hên mà ông vẫn luôn luôn mang theo trong xe. Các chiến sĩ biên phòng cùng nhảy ra theo ông, cẩm tiểu liên trong tay.

—Xuống đi!—Đanilốp quát cô bác sĩ và cầm tay lôi cô ra khỏi xe.

Trên đường đã xảy ra một quang cảnh không sao tưởng tượng nổi.

Chiếc xe tải đi đầu đã bốc cháy, quay ngang ra giữa đường. Những chiếc xe sau hãm lại, húc vào nhau. Đạn đại bác nổ trên mặt đường và ở cả hai bên vệ đường: mọi người lao ra khỏi xe. lăn xuống mặt đường, lăn xuống rãnh, chạy ra cánh đồng. Xe tăng cứ nhè họ mà nã đại bác và súng máy. Một chiếc xe tăng xông thẳng lên đường, đi dọc theo đoàn xe rầm rầm hầu hết chếc xe tải này đến chiếc xe tải khác đổ nhào xuống rãnh để đè bẹp những người vừa từ trong xe nhảy ra. Còn bọn xạ thủ tiểu liên Đức thì đã từ những chiếc xe bọc sắt theo sau xe tăng nhảy bổ xuống, chạy tỏa ra như hình rẻ quạt, cắp tiểu liên ngang bụng lia vào tất cả những cái gì là vật sống.

Trong giây phút đó, làm sao tập hợp được đám người mà ba phần tư là không có vũ khí đó lại, rối dùng mệnh lệnh để chỉ huy họ, nhưng đã muộn rồi và không sao có thể thực hiện được chỉ còn mỗi cách là ra sức dùng hỏa lực để yểm hộ cho nhưng anh em đang chạy trốn, rồi đổi tính mạng mình lấy một giá càng cao càng tốt.

Đanilốp cùng với hai chiến sĩ biên phòng đã làm đúng như vậy.

Ông nằm xuống rãnh dằng sau một chiếc ôtô và mừng thầm—nếu phút ấy vẫn có thể nói tới một niềm vui—về một điều duy nhất là trong khi say sưa trước thắng lợi quá dễ dàng, bọn Đức đã nhảy ra khỏi xe bọc sắt và khi chúng chạy đến gần, ông sẽ hạ ít ra được vài thằng.

Đanilốp ngoái nhìn lại. Đằng sau, bên kia đường đã thấy có một bụi cây. Mấy người đã chạy được tới đó dưới làn đạn.

—Chạy về phía sau, chui vào bụi cây thì sẽ còn sống được đấy! — ông thúc cùi tay lên vai cô bác sĩ đang nằm trong rãnh cạnh ông mà bảo vậy.—Nhanh lên, không muộn mất!

Nhưng cô bác sĩ chỉ im lặng nhìn ông rồi quay mặt đi; cô chẳng muốn gì nữa cả, chẳng muốn chạy, cũng chẳng muốn sống sót,—cô chỉ muốn dùng khẩu súng lục bắn được vào quân Đức, sau đó sẽ chết, không còn hay biết gì, không còn trông thấy gì nữa cả—thế là đủ!

Đanilốp bèn nắm lấy hai vai dựng cô ta dậy, xoay người cô lại và đẩy ra khỏi rãnh. Khi đã đứng bên trên rãnh, cô ngơ ngác nhìn quanh: hai chiến sĩ chạy ngang qua, được dòng người lôi cuốn, cô bèn chạy theo họ.

Mong sao không một ai trong những giây phút cuối cùng trước khi chết lại phải trông thấy những điều mà Đanilốp thấy, và nghĩ những điều mà Đanilốp nghĩ. Ông trông thấy những con người cuống cuồng chạy trên đường và bị quân Đức bắn thẳng vào lưng, những người chỉ có hai bàn tay trắng, những người đã bị chính tay ông tước vũ khí. Chỉ có một vài người trước khi lăn ra chết là có bắn được đôi ba phát súng tuyệt vọng, còn phần lớn đều chết không có vũ khí, họ đã bị tước đoạt mất niềm vui cay đắng cuối cùng của con người là dù chết cũng phải giết được quân thù. Họ chạy trốn thì bị bắn đằng sau lưng. Họ giơ tay lên trời thì bị bắn phía trước mặt.

Thậm chí trong cơn ác mộng khủng khiếp nhất cùng không thể tưởng tượng ra được một trách nhiệm nào tàn nhẫn hơn cái trách nhiệm, tuy vô tinh mà không kém phần khủng khiếp, như bây giờ Đanilốp đang phải gánh vác: nếu có đem so trách nhiệm này với cái chết, thì bản thân cái chết chỉ là rất tầm thường và không có gì đáng sợ cả.

Và ông đã nhận lấy cái chết ấy mà không hề xao xuyến trong lòng. Sau khi đã đẩy cô bác sĩ lao lên khỏi rãnh, ông nổ súng vào bọn Đức và đã bắn chết năm tên, trước khi bị một viên đạn Đức bắn thủng đầu.

Cái thanh âm cuối cùng ông còn nghe thấy được trên đời là băng tiểu liên mà người cần vụ sống lâu hơn ông một giây đã quạt lia lịa vào quân Đức lúc bây giờ chỉ còn cách đó có ba bước.

Rồi mấy giây sau, bọn xạ thủ tiểu liên Đức đã đứng trên bờ cạnh ba cái xác chết nằm dưới rãnh, và tên thượng úy Đức vừa áp chiếc khăn mùi xoa đẫm máu vào bên má bị đạn bắn rách toạc vừa cúi xuống xem xét những chiếc phù hiệu sáng ngời một màu xanh trên cổ áo của người thiếu tá Nga đã chết nằm dưới chân hắn.

Sang buổi tối thứ ba sau mọi việc xảy ra trên đường ôtô Iukhơnốp, có ba người đang đi trong rừng rậm cách nơi xảy ra tai biến chừng năm chục cây số. Nói đúng hơn thì chỉ có hai người trong bọn họ đi bằng hai chân của mình, đó là chính trị viên Xintxốp và chiến sĩ Dôlôtarép. Còn người bạn đường thứ ba là bác sĩ quân y Opxianhicôva mà trong lúc đi đường Xintxốp đã bắt đầu gọi một cách đơn giản hơn nữa là Tanhia, bây giờ đây kế từ hôm nay đã hoàn toàn không thể tự mình đi được nữa rồi. Vì vậy, hai người đàn ông đã phải thay phiên nhau địu cô trong tấm áo mưa bằng vải bạt như khoác một chiếc đẫy trên vai vậy.

Bây giờ đang đến lượt Xintxốp. Anh vừa đi vừa cúi lom khom thật thấp và nhẩm đếm một ngàn bước cuối cùng còn lại trước khi tới chỗ nghỉ chân. Anh cuộn chặt góc tấm áo choàng mưa vào nắm tay để nó đừng tuột ra khỏi những ngón tay đã mỏi rời và để cho cô bác sĩ khói rơi xuống đất. Cái đầu nóng như lửa đốt của cô gục trên vai anh như một vật vô tri vô giác, cứ lắc lư mỗi khi anh bước hụt chân. Thỉnh thoảng anh cúi gập người để đưa nắm tay quệt dòng mồ hôi nóng hổi chảy vào mắt, anh lại trông thấy đôi chân của nữ bác sĩ lủng lẳng thò ra khỏi áo ở dưới cùi tay bên phải của anh: một bàn chân đi ủng, còn chân kia để trần, không ủng vì đã bị sai khớp; bàn chân của cô nhỏ xíu như chân trẻ con. Nếu vào lúc khác, dù chỉ một mình Xintxốp thôi thì cái địu này cũng chả đến nỗi đáng sợ, nhưng bây giờ cả hai người đàn ông mệt nhoài sau bốn giờ cuốc bộ như thế đã cảm thấy mình kiệt sức rồi, nên Xintxốp tiếc rằng ngay lúc đầu đã không dừng lại để đẵn cành cây làm cáng. Dù sao, tới chỗ nghỉ chân cũng không thể bỏ qua việc đó được.

Giờ đây, tất cả những ai đã thoát trong mấy phút đầu ở trên đường ôtô, dù đi về phía nào cũng có thể gặp những rủi ro và nguy hiểm khác, cũng có thể sẽ gặp một cuộc sống khác hay một cái chết khác cũng nên.

Những người đã lủi vào khu rừng rậm bên trái đường trông chờ trời tối, đều đã bị bọn xạ thủ tiểu liên đi càn quét trong rừng bắn chết hết trước lúc mặt trời lặn. Có lẽ trong trường hợp khác bọn Đức đã bắt họ làm tù binh, nhưng không biết một viên đạn lạc của ai đó, hay chỉ là một viên đạn điềm tĩnh hiếm có của một người nào đó đã giết chết tươi tên trung đoàn trưởng trung đoàn xe tăng SS đang đứng trên tháp súng xe tăng của mình để quan sát chiến trường, nên bọn Đức đã thẳng tay thanh toán cái món nợ máu bất ngờ này.

Trái lại, những ai chạy vào chỗ tưởng như không an toàn gì hết, vài cái bụi cây nhỏ bé bên phải đường, thì lại vẫn sống sót; bọn Đức không sục tìm họ ở đây và ngay đêm ấy họ đã chạy thoát ra được phía ngoài vòng vây của quân Đức.

Sau khi xảy ra tai biến được một giờ, có mấy chiến sĩ đã tập trung lại được xung quanh trung úy Khôrưsép và, không để mất thời gian, dưới sự chỉ huy của Khôrưsép họ đã quay trở lại ngay phía sau và đến tối đã gặp được các chiến sĩ xe tăng của lữ đoàn Klimôvíts và, cùng các anh em chiến sĩ xe tăng, họ lại phải vượt ra khói một vòng vây mới.

Những người nào đã lủi được vào rừng rồi băng qua rừng hòng tiến thẳng về phía bắc, tưởng là để lánh xa quân Đức thì ngược lại, đã sa đúng vào tuyến vận động của các đoàn xe tăng và bộ binh Đức đang gấp rút khép chặt một vành đai lớn xung quanh Viadơma.

Xintxốp chính là ở trong số này. Sau khi nhẩy vọt xuống xe. anh đâm bổ vào rừng và lúc đầu anh đi suốt một giờ liền không nghỉ, chí mong sao lánh đi càng xa càng tốt! Thoạt đầu khi mới nghe tiếng súng, trông thấy xe tăng và thấy bọn Đức đang từ xe bọc sắt nhẩy ra, hai tay anh liền vồ vào khoảng không trước ngực là nơi thường vẫn đeo khẩu tiểu liên... Nhưng tiểu liên không có, chẳng có cái gì hết, kể cả súng lục. Thế là anh bèn nhẩy qua thành xe, chạy vọt vào rừng.

Một giờ sau, anh gặp Dôlôtarép. Sau khi vừa chạy vừa đi được vài cây số. Cuối cùng anh dửng lại, tựa vào gốc cây tùng già để thở lấy hơi, thì đúng lúc đó Dôlôtarép mặc chiếc áo da rách nát và điều chủ yếu là có khẩu súng trường khoác trên vai đã tiến lại bên anh.

— Đồng chí chính trị viên, đồng chí có ra lệnh gì không ạ?

Những lời nói đầu tiên này của Dôlôtarép, hơn tất cả mọi lời nói khác trên đời, đã có thể lấy lại tinh thần cho một con người không có vũ khí và đã ngã lòng, một con người suốt một giờ qua đã quên mất rằng không những mình đã là người chỉ huy mà vẫn còn có trách nhiệm là người chỉ huy.

— Chúng mình sẽ quyết định ngay bây giờ, — Xintxốp vừa đáp vừa cố tỏ ra bình tĩnh, và trong phút ấy, anh nhìn vào khẩu súng trường của Dôlôtarép nhiều hơn là nhìn vào đồng chí đó.

«Thế là chúng mình đã có hai người, và ít ra cũng đã có một khẩu súng trường»,—anh nghĩ thầm như vậy, và để hoàn toàn trấn tĩnh lại, anh báo Dôlôtarép:

— Ngồi xuống, hút điếu thuốc cái đã.

Họ ngồi xuống ngay dưới gốc thông, Xintxốp móc một bao «Kadơbếch» vừa mới bóc, rồi hai người châm thuốc hút.

Theo lệnh của Klimôvíts, trong thời gian giao nộp vũ khí, người trợ lý hậu cần của anh đã phát loại thuốc lá «Kadơbếch» này cho tất cả những cán bộ chỉ huy vừa thoát khỏi vòng vây.

— Đồng chí chính trị viên, chúng mình sộp thật, — Dôlỏtarép khoái chí rít một hơi thuốc lá.

— Ờ, sộp vô song!—Xintxốp nói. — Hai người mới có độc một khẩu súng trường!

— Thế đồng chí không có súng lục à? Dôlôtarép hỏi.

— Tớ có cái phiếu lĩnh tiểu liên của lão trưởng ban quân nhu phát cho đây! —Xintxốp nói, vẫn với vẻ dữ tợn. — Có chuyện gì thì tớ sẽ mang cái phiếu ấy ra để bắn vậy!

— Không sao, đồng chí chính trị viên ạ, sẽ tìm được thôi! Dôlôtarép tỏ vẻ thông cảm và trình bày thêm rằng anh ta đã đi theo sau Xintxốp được gần nửa giờ: đồng chí chính trị viên đi đâu là anh đi đấy, nhưng chưa vội đến gặp ngay.

Trong lúc đang ngồi hút thuốc, Xintxốp lại nhớ tới lúc hai người đã cùng ngồi như thế này cách đây tháng rưỡi, vừa hút thuốc vừa liếc nhìn Baranốp. «Thế là cậu chiến sĩ này một lần nữa lại được vượt vòng vây tay đôi với thủ trưởng,—anh nghĩ như vậy về Dôlôtarép và cảm thấy vô tình mình phải chịu lấy cái trách nhiệm chua xót về những hành vi của lão Baranốp đáng nguyền rủa kia. —Mà tại sao lại tay đôi nhỉ? —Anh lại lập tức nghĩ ngay như vậy.—Trong rừng đâu phải chỉ có một mình chúng ta, biết đâu là trước khi trời tối chúng ta còn tập hợp được cả một lô nữa kia».

Nhưng những niềm hy vọng đó chí là bão huyền. Nửa giờ sau khi hút thuốc, họ đã vớ phải cô bác sĩ nhỏ nhắn, từ đó cho đến tối mịt chẳng gặp thêm một người nào nữa cả.

«Ờ, mà đây quả thực đã có người để mình phải săn sóc rổi!»—khi trông thấy cô bác sĩ nhó bé, Xintxốp lại sực nhớ đến lời dặn dò của Xerpilin.

Một điều rò ràng là bất kỳ ai cũng sẽ có lúc cạn hết mọi sức lực mà mình có thể có. Chính đó là tình cảnh của người phụ nữ nhỏ nhắn dẻo dai kia trong lúc này. Cô đã làm biết bao nhiêu việc trong suốt thời gian bị bao vây, cô đã bò qua biết bao nhiêu thước đất để băng bó cho thương binh ở những nơi dễ sợ đến nỗi không ai dám ngóc đầu lên !... Thế mà lúc này cô đang đi tập tễnh một cách khó nhọc, bộ mặt cô hốc hác, đỏ bừng lên vì sốt. Và thậm chí khẩu súng lục mà thường khi cô vẫn đeo bên sườn bây giờ cũng có vẻ nặng trĩu xuống. Sáng nay, Smakốp đã định điều cô sang tiểu đoàn quân y nhưng cô đã đòi đi theo anh em cho bằng được. Đấy thế là cô đã đòi được rồi đấy nhé!

Nhác thấy Xintxốp và Dôlôtarép, cô mừng lắm và khập khiễng bước nhanh về phía họ đến nỗi suýt ngã lăn ra

— Ôi, tôi mừng quá!—Cô vừa nhắc lại như trẻ con vừa níu lấy vạt áo capốt của Xintxốp. —Thế không còn ai nữa à? Chỉ có hai anh thôi ư? Không thấy ai nữa à?

— Còn chị, chị có thấy ai không?—Đến lượt Xintxốp hỏi lại.

— Tôi cũng không. Chỉ thấy anh em chạy tán loạn trong  rừng. Sau đó, tôi bị trẹo chân, cứ thế đi một mình. May mà đồng chí Smakốp đã kịp thời ngồi sang xe tải! — Bỗng cô vui mừng reo lên.

— Đồng chí ấy sang ngồi xe khác là tốt, nhưng còn chị lại không sang ngồi...

— Nếu đồng chí ấy biết thế thì cũng chẳng sang ngồi xe khác đâu,—cô bác sĩ nói tựa hồ như sợ Xintxốp có thể nghĩ xấu về chính ủy.

— Cố nhiên rồi, — Xintxốp nhếch mép cười. — Nếu chúng ta mà biết thì nói chung...

Anh khoát tay trước những ý nghĩ chua chát và nói rằng chị còn sống và hai người đã gặp chị, như thế dù sao cũng là tốt rồi.

— Còn tốt cái nỗi gì!—cô nói và trỏ xuống một bên chân. — Tôi bị trẹo chân đây này, lại còn bị sốt nữa. —Cô áp lòng bàn tay của Xintxốp vào trán mình. —Thấy không?

— Không sao, cô em ạ! — Dôlôtarép nói, anh thấy hình như nữ bác sĩ Ốpxianhicôva quá trẻ và quá bé bỏng, nên không tiện gọi là bác sĩ. — Không sao, cô em ạ! — Anh ta nhắc lại với vẻ thông cảm.— Dù có phải cõng nữa thì chúng tôi vẫn đưa cô về đến nơi đến chốn! Chúng tôi đã trông thấy tất cả những việc cô làm cho anh em, thằng nào không cõng cô đi, thằng ấy là đồ chó!

Và hôm nay đây. sang tới ngày thứ ba, tình hình đã xảy ra đúng như lời Dôlôtarép đã thề nguyện theo tấm lòng tốt của  anh. Buổi trưa, cô bác sĩ đã bước hụt phía bên chân trẹo, lại bị sai khớp cả bàn chân, và thế là họ đã phải thay phiên nhau cõng cô ta đã hơn bốn tiếng đồng hồ liền.

Thực vậy, sau khi bị sai khớp, cô vẫn cố tìm cách chữa chạy để đi cho được, đã bắt tháo ủng ra cho mình và báo Xintxốp thử kéo giúp xương chân cho hết sai khớp. Cô ngồi xuống hai tay bám vào những rễ cây từ dưới đất chồi lên. Dôlôtarép ở đằng sau ôm lấy ngang thắt lung, còn Xintxốp thì làm theo lời chỉ dẫn của cô: anh toát cả mồ hôi, cố sức vặn và kéo chân cho cô. Nhưng mặc dầu cô đã chỉ dẫn cho anh với giọng thều thào, nghẹn ngào vì đau đớn, anh vẫn không giúp gì cho cô được. Thế là đành phải buộc túm tấm áo mưa vải bạt lại, xốc cô lên lưng.

Và đây, anh đang cõng cô, vừa đi vừa đếm từng bước khoảng cách từ đây đến chỗ nghỉ chân mà họ tự quy định, đã mỗi lúc một gần lại — ba trăm... hai trăm... một trăm năm mươi...

Còn cô thì cảm thấy anh đi vất vả quá, sau khi đã thức dậy khỏi cơn nửa mê nửa tính, qua hơi thở nóng hổi thì thầm vào tận tai anh:

— Bỏ tôi lại!.. Nghe thấy không, bỏ tôi lại đi... Anh khổ sở vì tôi thế này, tôi lại càng đau thêm... Để tôi ở lại đây một mình tôi sẽ đỡ đau hơn...

Làm sao có thể trách mắng cô về những câu nói ấy được, bởi vì cô nói thật lòng. Và ngay cả bây giờ, cô vẫn nghĩ tới người khác nhiều hơn nghĩ tới mình.

Cuối cùng cũng đã tới chỗ nghỉ chân. Dôlôtarép trải lên một mô đất tấm áo capốt của Xintxốp mả anh tạm khoác lên người mình trong khi Xintxốp cõng cô bác sĩ, rồi đến giúp chính trị viên đặt cái địu xuống.

Người ốm bắt đầu động đậy. Trong khi cô được vác như một cái bị, toàn thân cô đã tê dại đi.

— Sao, ngủ lại đây ư?—cô khẽ hỏi.

— Chưa đâu, —Xintxốp đáp. —Nằm tạm đây nhé. Để chúng tôi bàn xem sao đã.

Anh vẫy tay ra hiệu cho Dôlótarép, rồi cùng nhau đi ra một phía.

— Làm thế nào bây giờ? Hồi trưa cánh mình vội vàng quá. Lẽ ra phải làm cáng ngay mới phải.

— Đồng chí chính trị viên, còn vội mới vàng gì nữa nhỉ? — Dôlôtarép phản đối, —Lúc bấy giờ đường cái thông thống ra, mà xe cộ thì chạy rầm rập. Nếu dừng lại làm cáng ở đó thì đồng chí thử nghĩ xem, có lẽ bọn phát xít đã đến «chào» chúng ta rồi.

— Cứ cho là như vậy đi, — Xintxốp tán thành. Nhưng bây giờ thì thế nào? Vẫn phải buộc cáng thôi.

— Đồng chí chính trị viên, không cần buộc cáng, mà phải làm sao cứ xẩm tối đến được chỗ có người, rồi để cô ấy ở lại đấy với họ, như thế là hay hơn cả, — Dôlôtarép nói với vẻ tin chắc. — Nếu mang đi nữa e cô ày chết mất.

— Nhỡ gặp quân Đức thì sao? —Chúng ta đã mò đến ba làng rổi, mà làng nào cũng toàn bọn Đức.

— Làm thế nào được, đành cứ tiếp tục tìm thêm trong rừng vậy thôi. Biết đâu cũng sẽ tìm được ngôi nhà nào đó trong rừng, chẳng có lẽ rừng này lại không có người.

— Để cô ta lại một mình thì gay go lắm.

— Sao lại một mình, mà là cùng ở với người ta chứ.

— Dù sao cũng vẫn gay go lắm.

— Thế nếu để cho cô ấy chết trên tay chúng ta thì lại không gay go à?— Dôlôtarép lắng tai nghe ngóng rồi nói.— Cô ấy gọi đấy.

Vậy là chưa bàn định xong, họ đã phải quay lại chỗ cô bác sĩ. Cô ta vẫn nằm, chỉ chống khuỷu tay, hơi nhổm dậy chút ít. Mặt đỏ bừng, cô lo lắng nhìn họ.

— Sao các anh thình lình bỏ đi thế?

— Tanhia, nào chúng tói có bó cô đi đâu kia chứ? Xintxốp nói.

Nhưng cô đâu có nghĩ như anh nói, cô không hề lo lắng về việc đó.

— Sao các anh bàn định mà không cho tôi tham gia? Đã cùng đi thì phải cùng bàn định chứ?

— Được, nào ta bàn đi. — Xintxốp thấy đã đến lúc phải hoàn toàn sòng phẳng với cô. — Tôi có bàn với Dôlôtarép chuyện làm cáng, tìm cách tiếp tục mang chị đi, nhưng sau đó lại nghĩ rằng đi xa chị không chịu nổi

— Thế là phải rồi. — cô đáp vậy, tuy chưa biết họ tính chuyện gì, nhưng cô cũng đã sẵn sàng giúp họ giải quyết được dễ dàng bất kỳ bằng cách nào.

— Chúng tôi tính là sẽ tìm người gửi chị ở lại đây, còn chúng tôi thì tiếp tục vượt vòng vây.

Cô thở dài.

— Ngu khổ, ngu sở, ngu quá, thật là ngu khổ ngu sở!

Đó là cô tự mắng mình đã để sai khớp chân đến nỗi không sao đi cùng với hai anh được, cô cũng hiểu là họ nói đúng, nhưng cô thấy bây giờ dù mình có phải chết chăng nữa thì cũng còn không đáng sợ bằng ở lại một mình mà không có họ.

Nghỉ chân xong, họ lại lên đường, và khi trời gần tối, họ chợt thấy một con đường mòn đi sâu vào rừng và là con đường ít người qua lại.

Xintxốp liền quyết định rẽ vào con đường đó, và họ rẽ ngay không để mất hút con đường, nhung luôn luôn đi cách nó một quãng để đề phòng.

Một giờ sau, con đường đã dần họ đến một khoảng rừng thưa có mấy ngôi nhà nhỏ và một dãy lán dài của xưởng cưa gỗ. Trong khoảng rừng này không thấy có xe cộ mà cũng chẳng thấy người. Xưởng cưa không làm việc nữa. Nhưng những chồng gỗ súc và ván xẻ cho biết rằng cách đây không lâu công việc của xưởng vẫn còn tấp nập lắm.

Dôlôtarép đi trinh sát, còn Xintxốp ở lại với cô bác sĩ.

— Anh Xintxốp ơi,—cô khẽ nói,— nếu gặp người xấu thì đừng để tôi lại nhé. Anh trả khẩu súng lục lại cho tôi, thà tôi tự sát còn hơn

— Người xấu là thế nào? — Xintxốp bực mình đáp. — mọi người đều xấu cả, chỉ có tôi với chị là tốt thôi hay sao?

— Anh với Dôlôtarép là tốt đấy, các anh đã cõng tôi đi bao nhiêu lâu đây! Tôi đâm xấu hổ ra nữa ấy.

— Thôi đi chị! — Xintxốp vẫn bực dọc nói — Chị nói với ai chứ nói với tôi thế mà được à! Chúng tôi đã được biết chị ba tháng trời, hiểu chị là người thế nào rồi. Đừng cho chúng tôi đi tầu bay nữa! Nếu không phải chị, mà là tôi bị sai khớp chân, thì thử hỏi chị có phải cõng tôi đi không nào?

— Cõng anh thì khó thật đấy, anh cao lênh khênh như thế kia cơ mà! — cô nói và mỉm cười, không phải cười vì  Xintxốp cao lêu đêu, mà là vì cái anh chàng chính trị viên cao kều và thường hay cau có này, bây giờ đang nói với cô một cách bực tức như vậy chỉ là do lòng tốt, chứ không phải do một nguyên nhân nào khác. — Thế anh có vợ chưa? — cô im lặng giây lát rồi hỏi. — Tôi muốn hỏi anh từ lâu nhưng thấy anh cứ cáu kỉnh đến lạ...

— Thế bây giờ thì sao, tôi hiền lành đi rồi hả?

— Không, chẳng qua là tôi định hỏi thế thôi.

— Tôi có vợ rồi. Có cả một đứa con gái nữa. Nó cũng tên là Tanhia như chị, — anh cau có nói.

— Thế việc gì anh cứ phải cáu kỉnh như vậy? Nào tôi có đến dạm hỏi anh làm chồng đâu!

Nghe nói thế, anh nhìn vào khuôn mặt phờ phạc của cô hồi lâu, mà nghĩ rằng người ta thường vẫn không hiểu ý nhau như thế đấy. Rồi anh ôn tồn và dịu dàng nói, như nói với một đứa trẻ thơ:

— Chị ngốc lắm, ngốc lắm!.. Chẳng qua là tại lôi không biết nhá tôi và cháu gái hiện nay ở đâu thôi, rất có thể là nhà tôi cũng đang ở ngoài mặt trận như chị. Và tôi vừa sực nhớ mọi việc. Còn về chị thì tôi nghĩ rằng chị là một người đàn bà tốt nhất trên đời này, và là một người đàn bà nhẹ nhất nữa, — anh tủm tỉm cười nói thêm. Chị tưởng là cõng chị nặng lắm sao? Bây giờ chị chẳng được bao nhiêu cân đâu!

Cô ta không trả lời, chỉ thở dài, và trong khóe mắt cô ứa ra một giot lệ nhỏ.

— Thế đấy, Xintxốp nói — Tôi tưởng nói đùa cho chị vui, vậy mà chị... À mà Dôlôtarép về kia rồi.

Dôlôtarép cho biết rằng những cảm tưởng han nãy của họ là hoàn toàn đúng: không thấy có quân Đức, nhưng trong xưởng cưa vẫn có người. Suốt trong mười lăm phút nằm quan sát ở cửa rừng, anh thấy từ trong ngôi nhà nhỏ ở ngoài cùng có một người tàn tật hai lần chống nạng đi ra trông trời. Sau đó thấy một có bé chạy ra rồi lại chạy vào nhà.

— Ngoài ra không thấy ai nữa!

— Vậy thì ta vào đi, — Xintxốp nói.

Anh bế cô bác sĩ cùng với cả tấm áo mưa lên, không cõng mà ẵm cô như một đứa trẻ.

— Hay là để tôi vào nhà dò xét thêm xem sao đã?— Dôlôtarép ngăn lại.

Nhưng Xintxốp đã nhất quyết.

— Nếu không có bọn Đức thì mình cứ vào thẳng. Mình cũng là người chứ sao?

Anh bỗng cảm thấy nhục nhã mỗi khi cứ phải tiến hành trinh sát ở ngay trên đất nước mình, phải trinh sát cả đến một cái nhà mà trước kia, trước chiến tranh, anh và bất cứ ai cũng đều có thể không ngần ngại bế một người đàn bà đau ốm vào đó bất kỳ giờ phút nào.

— Mình không tin là ở đó có những kẻ khốn nạn, — anh nói. — Mà nếu có bọn khốn nạn, thì chúng ta đã có khẩu súng trường này rồi.

Thế là hai tay bế cô bác sĩ, anh bước tới ngôi nhà ở ngoài cùng và lấy chân thúc thúc vào cửa.

Cô bé mười lăm tuổi vừa sợ hãi mở then cửa ra đã trông thấy một người cao lớn, vai rộng, có bộ mặt dữ tợn và hốc hác đang bế một người đàn bà bọc trong tấm áo mưa. Hai cánh tay to lớn của người ấy run lên vì mệt mỏi, còn trên hai ống tay áo—điều này đập ngay vào mắt cô bé — là những ngôi sao đỏ của chính ủy quân đội.

Người thứ hai, thấp lùn, mặc chiếc áo da rách rưới, cầm khẩu súng trường đứng sau lưng người cao lớn kia.

— Cô bé, dẫn tôi vào, — người cao lớn nói với giọng như ra lệnh,—chỉ chỗ cho tôi đặt người ốm nằm! — Và, thoáng thấy đôi mắt hãi hùng của nó, người đó bèn nói thêm với vẻ dịu dàng hơn: — Đây, em xem các anh có khổ không nào?

Cô bé mở rộng cửa, Xintxốp bế cô bác sĩ bước vào ngôi nhà gỗ, đưa mắt nhìn quanh; căn phòng trông nửa quê nửa tỉnh: một bếp lò kiểu Nga, một chiếc trường kỷ rộng kê dọc tường, một tủ chè, một chiếc bàn trải vải sơn, những cái giá treo tường với diềm hoa giấy...

—Ngoài em ra, ở đây còn ai không?—anh hỏi cô bé.

— Có chứ, sao lại không, — một giọng nói hơi khàn khàn vang lên sau lưng anh.

Xintxốp ngoái đầu lại và trông thấy người cụt chân chống nạng đúng như Dôlôtarép đã nói, đang đứng ở khung cửa ăn thông sang căn phòng bên cạnh. Người ấy đã đứng tuổi, đẫy đà, với mớ tóc rũ rượi và bộ râu rậm cứng, màu nâu nhạt, trên khuôn mặt phát phì.

Thoáng thấy Xintxốp đang định đặt cô bác sĩ nằm lên trường kỷ, bác ta liền giơ tay ngăn lại:

— Hẵng gượm... Lenka, lấy cái đệm trên giường bên phòng ngủ sang đây, đừng lấy chăn và vải trải giường, chỉ lấy đệm không thôi!.. Mà nhanh tay lên! Chú ấy chờ hết hơi rồi kia!

Xintxốp nhìn chòng chọc vào người chủ nhà và hẳn là vẻ mặt anh đã biếu lộ những gì anh nghĩ trong lòng mặc dầu đang có chiến tranh và đang bị bao vây, anh cương quyết đòi hởi ở đây cũng phải có đầy đủ tất cả những gì mà một người Xô viết lâm nạn có quyền được hưởng ở một người Xô viết khác.

— Cậu nhìn gì? Tớ không vui vẻ gì với các cậu hả? — Người chủ nhà hỏi. — Nhưng vui vẻ nỗi gì kia chứ? — Đường ngay lối thẳng, nếu bọn Đức kéo đến thì chúng tớ và các cậu đi đời ráo. Lúc ấy biết làm thế nào?.. Đây, đây, đặt vào bên mép này, rồi gập bớt đằng đầu lại, chiều dài đủ đấy, — bác quay sang bảo cô bé đang hối hả đặt tấm đệm lên chiếc trường kỷ.

Xintxốp đặt cô bác sĩ xuống, rồi ưỡn thẳng lưng lên một cách khó khăn. Anh tưởng chừng như tất cả những đường gân của mình đều đã bong ra hết.

— Anh cũng to gan đấy! — thoáng thấy những ngôi sao trên ống tay áo Xintxốp, người chủ nhà đã chuyển sang xưng hô bằng «anh», nửa ra vẻ giễu cợt, nửa ra vẻ kính trọng. — Bọn Đức kéo đến xung quanh đây đã sang ngày thứ hai rồi: thế mà anh vẫn nghiễm nhiên làm chính ủy... Lenka. mang nước ra uống đi! Không thấy các cô chú ấy mệt nhọc, khát nước à!.. Thôi được, ngồi xuống đây, tôi sẽ tiếp dãi các anh. — Bác dựa đôi nạng vào tường, đưa một tay vịn mép bàn rồi ngồi xuống một cách nặng nề khiến chiếc ghế đẩu kêu lên ken két. — Giá có việc gì tôi sẽ giấu các anh xuống hầm nhà, tính tôi thế đấy: sợ thì ra sợ. mà đã không sợ thì ra không sợ!

— Các anh ngủ lại chứ?

Ximxốp gật đầu.

— Còn sau đó?

Xintxốp trà lời là tờ mờ sáng mai hai anh sẽ lại lên đường vượt vòng vây ra với quân ta, còn cô bác sĩ thì các anh muốn gửi lại đây; cô ấy bị sốt và đau chân, phải nằm nghỉ cho khỏi; nếu quân Đức có đến đây chăng nữa thì một người đàn bà cùng không thể gây ra sự nghi ngờ gì đặc biệt cả, nhất là không pbải cô ta bị thương gì, mà chỉ bị ốm thôi.

— Hóa ra là bác sĩ. — bác chủ nhà nói.— Thế mà tôi cứ tưởng là vợ anh.

— Tại sao vậy? —Xintxốp hỏi.

—Có phải người đàn ông nào cùng đi ẵm một người đàn bà trên tay như vậy cả đâu. Hóa ra là bác sĩ, — bác chủ nhà nhắc lại rồi cầm lấy nạng, đến cạnh đầu giường người ốm. —Chà, cô ốm nặng quá rồi! — bác ta nói và đặt bàn tay lên trán cô. — Nóng như lửa đốt. Không phải thương hàn chứ?

— Không, chí bị cảm lạnh, có lẽ là viêm phổi.—cô bác sĩ nghẹn ngào trả lời.

— Dù thương hàn tôi cùng chẳng sợ. Tôi đã bị đủ mọi loại thương hàn rồi. Còn chân thì sao?

— Sai khớp.

— Mai ta sẽ xem cái chân thế nào, có lẽ phải chườm nước nóng. Không thể nuông chiều cái chân được đâu. Một lần tôi cũng đã nuông chiều nó rồi đâm ra đi cà nhẳc suốt tới giờ. Chúng ta làm quen với nhau đi: tôi là Biriukốp Gavrila Rômanôvíts. Bố tôi tên là Rôman, còn họ thì ông cụ đổi đi cho hợp với vùng rừng núi ở đây. — bác nhếch mép cười và bắt bàn tay nóng bỏng của cô bác sĩ, sau đó bắt tay Xinxốp và Dôlôtarép.

Cô bé bước vào, tay xách thùng nước và cái ca.

— Đem lại cho cô ấy uống trước... — bác chủ nhà hất hàm chỉ cô bác sĩ với vẻ săn sóc cục mịch, một nét đặc biệt trong cách cư xử của bác ta.— Các anh từ đâu tới đây? Đi được mấy hôm rồi?

Xintxốp nhếch mép cười chua chát với số phận của mình và trả lời rằng nếu tính gộp cả lại thì tới hôm nay đã đi được ba mươi ba hôm.

Và để đáp lại câu hỏi «Sao lại thế?» anh vắn tắt kể lại câu chuyện đã xáỵ ra.

Biriukốp thậm chí phải huýt sáo miệng lên vì kinh ngạc —Ờ! Số các anh long đong thật! Có thể nói là vừa về tới nhà thì lại lộn túng phèo lén hết. Này, Lenka, nghe thấy không, —bác đâm ra tốt bụng hẳn lên và nói. — cứ để cái đệm đấy, mày vào nằm với cô ấy ở nhà trong. Còn cánh đàn ông chúng tao nằm cả ngoài này.

Cô bé vui sướng, lon ton chạy vào chuẩn bị giường nằm. Nó lấy làm hãnh diện về quyết định của bố nó, và chỉ mấy phút sau Xintxốp đã chuyển cô bác sĩ vào căn phòng bên cạnh, đặt cô nằm lên một chiếc giường đôi rộng thênh thang có đủ cả màn và đệm lỏng chim.

— Ôi, tốt quá, thật không ngờ!—cô bác sĩ thều thào — Em bé. giúp cô cởi áo tí nào. — Cô tưởng cánh đàn ông đã ra hết, nhưng họ vẫn còn ở đó, và khi nghe cô nói thế họ liền bước ra khói phòng.

— Lenka, ra đây tí! — Biriukốp quát.

— Cải gì cơ ạ?—Lenka thò đầu ra khỏi cửa có vẻ sốt ruột.

— Không ạ iếc gì cả, cứ ra đây cái đã! Ra rồi khép cửa lại!

Cô bé tiến lại gần bác ta:

— Mày phải cởi quần áo cho cô ấy, nếu quần áo lót kiểu bộ đội thì cũng phải cởi bỏ luôn. Lấy cái sơmi của mẹ mày cho cô ấy mặc. Tất cả những gì trên người cô ấy là bộ đội thì thu nhặt tất mang xuống kho củi. Mày biết giấu vào đâu rồi chứ gì? Vào cái chỗ để bộ quân phục của cái người hôm qua đã đến đây ấy. Nếu không thì chúng nó cũng không coi cô ấy là đàn bà đâu. Lấy giấy tờ ra đưa cho tao, tao sẽ tự tay đi chôn lấy — Hay là các anh cầm đi theo vậy? Bác ta quay sang hỏi Xintxốp.

— Cứ để lại tho cô ấy thì tốt hơn. Sau này có lúc còn cần đến.

— Ờ, thế là thế nào nhỉ! — Biriukốp nhếch mép cười. — Hỏm qua cũng đã có một người đi qua ghé vào nhà tôi, tôi sẽ chẳng nhắc đến cấp bậc của anh ta làm gì, kệ xác anh ta. Nhưng anh ta thậm chí lại chẳng đòi ăn uống gì cả, chỉ lo thay đổi quần áo! Có bao nhiêu tiền trong túi anh ta móc ra hết, và dí vào mặt tôi: «Đây, biếu bác tất, chỉ cốt bác cho tôi bộ quần áo nào ranh rách ấy!» Tôi bèn cho anh ta một tấm áo sơmi và một chiếc quần chùng, thực ra là còn lành lặn bởi vì oái oăm một nỗi là tôi chẳng còn bộ nào nữa. Thế rồi tôi cùng để kệ cho anh ta muốn đi đâu thì tùy. Khi người ta đã sợ đến nỗi mồm cứ lắp ba lắp bắp nói không thành tiếng nữa thì còn lấy của người ta làm gì nữa kia chứ! Tôi đem hộ quân phục của anh là chôn ráo cùng với cả giấy tờ. Thế đấy, vậy mà các anh lại định cứ mặc thế mà đi à?

Xintxốp gật đầu.

— Ờ, nhỡ ra gặp quân Đức?

— Chúng tôi sẽ chiến đấu, — Dôlôtarép từ nãy vẫn chưa góp chuyện bây giờ mới nói.

— Với cái của kia thì bây giờ cậu đánh nhau được khối ra đấy! — Người chủ nhà hất hàm chỉ khẩu súng trường đang dựng ở chân tường. — Nhưng dù sao tôi vẫn nhận thấy là đánh nhau với bọn Đức cũng đáng sợ, đáng sợ quá.

— Mà đáng sợ thật! — Xintxốp nói.

— Đúng thế đấy, bác ta đăm chiêu nói. — Ở gần cũng đáng sợ mà ở xa lại càng đáng sợ hơn.

Rồi thấy cô con gái chạy qua phòng, bác ta thét bảo là khi thu xếp cho bác sĩ xong thì phải sửa soạn bữa ăn.

Trong lúc cô bé lăng xăng chạy đi chạy lại, mang mấy chiếc bao tải ra che cửa sổ. rồi chuẩn bị bữa ăn, thì Xintxốp và Dôlôtarép được nghe bác chủ nhà vắn tắt kể lại cái mà bác ta gọi là «câu chuyện đời mình».

— Đại để là các anh không có quyền lục vấn tôi là ai và tôi như thế nào? — bác là chủ động mở đầu câu chuyện. — Các anh đến nhà tôi, chứ có phải tôi đến nhà các anh đâu. Nhưng các anh còn để lại ở đây một người, nghĩa là lương tâm đòi hỏi các anh phải biết rõ xem mình đã phó thác lại cho ai. Có phải thế không nhỉ?

Xintxốp đáp là chính thế.

— Ấy đấy! Còn «chính thế» nữa kia! — bác chủ nhà nhếch mép cười.

Bác ta kể lại đời mình một cách khá lộn xộn: khi thì kể chuyện này, lúc lại xoay sang chuyện khác. Cuộc đời bác quả là không may mắn, con người bác thì thật ha chìm bẩy nối.

Hồi nào đấy trong thời gian nội chiến, bác đã từng chiến đấu. rói giải ngũ về nhà với chức vụ trung đội trưởng. Bác đã từng ở trong Đảng, đã làm đội trưởng sản xuất một thời gian khá lâu ở lâm trường. Chính ở đấy, vì say rượu mà bác đã bị tê cóng trong tuyết giá mà hỏng mất một chân. Vì không có bác sĩ phẫu thuật, người y sĩ đã cưa đứt cái chân của bác đi như cưa một khúc gỗ vậy. Sau đó, do không chịu đựng được cảnh tàn tật, bác lại càng xuống dốc, rượu chè be bét, phá tán hết mọi vốn liếng và ra khỏi Đảng. Thậm chí bác đã từng lê la khắp đầu đường xó chợ. Rồi cách đây sáu năm bác trôi giạt đến đây, đến với người vợ góa của một bạn đồng sự cũ...

Hất hàm về phía căn buồng mà cô bé đang đứng bên trong, bác bảo: — Mẹ nó có hai con, cả hai đứa đều là con riêng của bà ấy.

Bác đang lao mình xuống hố sâu thì người đàn bà ấy đã lôi bác ra khỏi hố và bác đã ở lại đây, sống với người đàn bà đó, rồi trở thành thợ cơ khí ở xưởng cưa này, và trở thành ông bố hờ của hai đứa con người khác.

Cách đây bốn hôm, một tai họa đã xảy tới với gia đình này. Nghe các chiến sĩ làm việc trong xưởng cưa kháo nhau đủ thứ chuyện về chiến tranh, thằng bé mười bốn tuổi, con riêng của bà chú, bỗng dưng biến mất. Chắc là nó đi theo cái đơn vị đã đi qua đây trong ngày hôm ấy rồi. Thế là tối đến, mẹ nó chẳng nói gì với ai cả, bỏ đi theo để gọi con về.

— Và bây giờ mọi chuyện đã đến nông nỗi ấy đấy! Tứ phía đều rặt là quân Đức, thế mà tôi đã ba hôm nay vẫn chẳng thấy mẹ chúng nó đâu cả. Khi các anh đập cửa, tôi cứ tưởng là mẹ chúng nó về. Bao lâu nay không uống rượu, thế mà hôm qua buồn quá đã lại nốc vào rồi. Chả là anh em bộ đội còn để lại một chai lít mà! Lenka đã đến cất đi đấy, nhưng tôi vẫn còn nhớ, thậm chí tôi đã đánh nó. Vì say rồi mà lị. Nó chẳng nói ra, nhưng tôi cảm thấy là mình có đánh nó thật. Mà nó thì có bị đòn bao giờ đâu... Thế nào Lenka, dọn lên di, dọn lên đi mà trong chai lít còn một ít rượu đấy, hôm qua mày chả cất đi là gì…

Trong chai lít quả là có còn một ít rượu. Mấy người đàn ông uống mỗi người một nửa cốc nhấm với khoai tây muối mặn chát.

— Cô ấy thế nào rồi?— bác chủ nhà hất hàm về phía cửa mà hỏi. —Mày đã đua vào cho cô ấy chưa?

— Con đã đưa vào cho cô ấy ăn trước rồi ạ, — cô bé trả lời.

— Thế, thế, thế là đúng đấy...

Ăn uống xong, Dôlôtarép ợ lên một tiếng thỏa mãn và chẳng nói lôi thôi dài dòng, đặt luôn khẩu súng trường bên mình, trùm tấm áo da lên nằm ngủ ngay ở chân tường trên lớp cỏ không mà cô bé đã đem đến. Xintxốp định vào thăm cô bác sĩ, nhưng cô bé đã giữ anh lại ngay trước cửa, bảo rằng bác sĩ vừa mới ngủ thiếp đi xong.

Xintxốp bèn quay ra ngồi xuống bên bàn.

— Anh có ăn thêm chút gì nữa không? —bác chủ nhà hỏi.

— Cám ơn bác. Sau khi bị đói lâu, ăn no quá, sợ không tốt.

— Có lẽ thế mà đúng đấy.

Bác Biriukốp cho xuống bấc đèn một lát rồi chống khuỷu tay lên bàn, nói:

— Đồng chí chính trị viên, đồng chí nói cho tôi biết: tại sao tình hình lại xảy ra như vậy? Bây giờ đây đồng chí ngồi trước mặt tôi, đồng chí là Hồng quân Công Nông, một khi đồng chí đã không cởi bó quân phục thì tuy tôi kính trọng đồng chí, nhưng tôi cũng lại phải chất vấn đồng chí. Tại sao tình hình lại xảy ra như vậy và nó còn kéo dài đến bao giờ? Đừng tưởng rằng tôi hỏi đồng chí là người đầu tiên đâu nhé. Tôi đã nói chuyện cả với anh em chiến sĩ, lại với cả một thượng úy đã ở ngay đây để theo dõi xưởng cưa, nhưng thực ra anh ta cũng chẳng biết được gì nhiều... Lại còn cả một ông tướng chí huy sư đoàn nữa kia. Ông ấy đến đóng quân ngay trong rừng này trước khi ra trận. Tướng chiến đấu hẳn hoi đấy nhé, không chê vào đâu được, vì ông đã từng cùng anh em phá vòng vây ra khỏi vùng biên giới, thu nhặt xong sư đoàn rồi lại xông ngay ra mặt trận... Tôi cũng hỏi ông ta như thế này : «Đồng chí thiếu tướng, chắc đồng chí nằm mơ cũng không tưởng tượng ra được, cũng không đoán ra được là mình phải rút lui đến tận đây, tuy đồng chí không nói với tôi điều đó nhưng tôi thừa hiếu rằng đồng chí đã không sao tưởng tượng như vậy được! Vậy mà mọi việc đã xảy ra không như ý đồng chí. Thế bây giờ đồng chí nghĩ sao, đồng chí cứ nói thật đi, đồng chí không bỏ đây mà đi nữa chứ? Bọn Đức sẽ không đến được cái lều này của tôi chứ?»

Nói đến những câu này, bác Biriukốp ngẩng đầu lên thong thả đưa mắt nhìn quanh căn nhà một lượt tựa hồ như sắp phải từ biệt nó.

— Ông ta trả lời thế nào nhỉ? Ông ta bảo: «Lẽ cố nhiên! Ngày mai chúng tôi sẽ tiến quân, sẽ tự tay nện cho chúng bò lê bò càng và trước tiên sẽ tống cổ chúng ra khỏi Ennha». Rồi sao nhỉ? Đúng thế. họ đã tiến quân, họ  đã nện cho chúng bò lê bò càng và đã tống cổ được chúng ra khỏi Ennha! Nhưng bây giờ thì sao? Ông tướng ấy đã rời khỏi đây mà tiến quân lên phía trớc, đã chiếm được Ennha, nhưng thế nào mà hôm qua quân Đức lại thọc được vào sau lưng chúng tôi. Mà thọc đến tận đâu ấy nữa kia! Nghe nói hòm qua có một cô điện thoại viên từ Ugra gọi dây nói đến Dnamenka, thế mà ở Dnamenka chúng nó đã xì xồ với cô bằng tiếng Đức rồi, mà đó là còn cách đây những năm mươi cây số về phía đông nữa kia!

— Không thế như thế được! — Xintxốp nói.

— Thì những việc kia cũng không thể như thế được đấy! Ông tướng nói đã chiếm được Ennha mà bây giờ quân Đức lại lù lù ở Dnamenka. Vậy cái ông tướng ấy bây giờ ở đâu rồi? Anh hãy cho tôi biết đi!

— Ở đâu, ở đâu cái gì!.. — Xintxốp bỗng nổi khùng lên. — Ông ta đang chiến đấu ở một nơi nào đó trong vòng vây chứ còn ở đâu nữa. Mà chúng tôi cũng chiến đấu như vậy thôi, nếu không bị đánh bất thình lình... Gì thì gì, chúng tôi cũng đã từ Môghilép về đến được Ennha. Đã có lúc tưởng chừng phải hạ vũ khí trước kẻ thù, thế mà chúng tôi vẫn không chịu hạ đấy! Những người khác cũng thế thôi, họ cũng chẳng kém chúng tôi đâu!

— Có thể là không kém đâu, nhưng quân Đức lại vẫn cứ bao vây được các anh! Vậy có nên chờ đợi để rồi bị bao vây như thế không? Hay là chính mình phải đến lôi cổ chúng ra khỏi nơi đây và những nơi khác nữa. Nếu không thế chúng ta sẽ cứ đứng đợi để chúng đến bạt tai mình trước. Mà ở đây còn có một vấn đề nữa là: liệu mình có đứng vững được không? Nếu không đứng vững được thì dù anh có nằm xuống rồi, chúng vẫn cứ đánh mãi nữa kia! Anh và cậu chiến sĩ của anh đang là gì vậy? Các anh chính là những kẻ đang nằm rồi đấy.

— Không đâu, — Xintxốp nói.

— Vậy thì các anh đang bò...

— Không, chúng tôi cũng chẳng bò, chúng tôi đang đi đến chỗ quân ta và sẽ đi đến nơi đến chốn.

— Thế nhỡ ra gặp lính Đức?

— Chúng tôi sẽ giết chúng.

— Thế gặp xe tăng? Cũng giết à?.. Theo tôi thì tốt hơn hết là đừng có gặp ai cả, cứ lặng lẽ mà đi cho tới khi đến được chỗ quân ta. Bởi vì nếu bây giờ gặp quân Đức thì không phải các anh giết chúng mà đúng hơn cả là chúng sẽ giết các anh.

— Điều đó thì tôi chưa biết. — Xintxốp nín lặng, thầm điểm lại tất cả những gì mình đã trải qua kế từ ngày vượt qua cầu Môghilép và ở lại với đơn vị Xerpilịn. — Nhưng tôi biết một điều là: chúng tôi có khả năng tiêu diệt được chúng bao nhiêu thì chúng tôi đã tiêu diệt được hấy nhiêu, mặc dù có thể là vẫn còn ít.

— Đó là điều anh đã biết. Vậy con điều gì anh chưa biết? Anh đã mào đầu là «tôi chưa biết».

— Điều tôi chưa biết là không hiểu vũ khí, khí tài của chúng ta đi đâu mất. Tựa hồ như nó đã tự thu vào một cái hố, kể cả trên trời và dưới đất!

— Trong khi đó thì máy bay của chúng. — Biriukốp im lặng giây lát rồi nói, — cứ ầm ầm bay qua đây để đến đánh phá Maxcơva. Chiều chiều bay đi, nửa đêm lại bay về. Ngày nào tôi cũng phải ra mái hiên, lắng nghe xem: chúng trở về có nhiều không, tiếng máy bay ầm ì như thế nào ở trên trời... Biết vậy thôi, anh đi ngủ đi! Chớ bực mình là tôi đơm chuyện quấy rầy anh thế, nhưng có lẽ anh là người chính trị viên cuối cùng tôi được nói chuyện, còn ngày mai tôi đã phải nói chuyện với bọn Đức rồi. Khi nào anh đến chỗ quân ta và báo cáo tình hình thì nhờ anh nói tôi là: có thể kế hoạch của các anh là rút lui đến tận Maxcơva như Cutudốp, nhưng cũng phải nghĩ đến nhân dân nữa. Cố nhiên không phải bất cứ con gián nào trong khe tường cũng đều yêu mến chính quyền Xô viết, nhưng tôi không nói chuyện con gián, tôi nói chuyện con người. Giá cứ nói toạc cho tôi biết rằng sẽ rút lui, rằng kế hoạch là như vậy, thì tôi cùng đã cuốn gói đi nơi khác rồi. Còn bây giờ thì sao? Bây giờ tôi cứ phải sống ở đây và đến than thân trách phận với quân Đức chăng? Đến trình với chúng rằng mình là người như thế này, như thế kia, tốt lắm, đã bị tống cổ ra khỏi Đảng không đồng ý với chính quyền Xô viết... Thế chứ gì? Đem con bỏ chợ như vậy để làm gì nhỉ? Thà tôi cứ bỏ đi nơi khác còn hơn. Anh chính trị viên ơi, cứ nói thế nhé! Chao ôi, mà rồi anh cũng chả nói đâu! Hễ đi đến nơi là anh sẽ chỉ nói: «Báo cáo, tôi đã có mặt để nhận lệnh của đồng chí. Thế là hết đấy».

— Sao lại thế được?

— Nó thế đấy. Còn về cô bác sĩ thì anh đừng lo. Tôi không đem nộp một người đàn bà cho chúng giết đâu.

— Tôi không sợ thế, tôi tin ở bác.

— Thôi, với anh tôi chẳng còn gì nói thêm nữa đâu,— bác Biriukốp nói, vẻ mỉa mai, sự cau có đã trở lại trong con người bác, và khi bện xong cái bấc đèn, bác nằm phịch xuống trường kỷ, trở mình một lát rồi ngáy ầm ầm.

Xintxốp nằm nhìn lên trẩn nhà, và anh tưởng chừng như không có trần nhà, mà chỉ thấy một bấu trời đen, trong đó nghe có tiếng ẩm ì đứt đoạn của những chiếc máy bay ném bom đang kéo tới Maxcơva. Anh vừa bắt đầu thiếp đi thì chợt một bàn tay trẻ con đụng vào mặt anh.

— Đồng chí chính trị viên,—cô bé ngồi xổm xuống đất, thì thẩm nói,—cô ấy gọi đồng chí.

Xintxốp bèn cất mình đứng dậy và không xỏ ủng, cứ để chân đất theo sau cô bé sang phòng bên cạnh

— Sao, cô thế nào rồi? —Anh cúi xuống bên nữ bác sĩ và hỏi: — Khó chịu lắm ư?

— Không, tôi đỡ rồi, nhưng cứ sợ thình lình bị mê man hay ngủ thiếp đi rồi các anh đi mất mà chẳng chia tay.

— Chúng tôi không bỏ đi mà chẳng chia tay đâu. Chúng tôi phải vào từ biệt cô chứ.

— Anh để khẩu súng lục của tôi tại cho tôi. Nhét xuống dưới gối. Được chứ? Rất muốn đưa cho anh, nhưng tôi cũng cần đến nó.

Song Xintxốp đã không ngần ngại trả lời rằng anh sẽ không trả lại cho cô bởi vì, quả thực, khẩu súng lục đó đang rất cần cho anh, còn đối với cô thì nó chỉ có thể làm hại cô mà thôi.

— Chị cứ tự nghĩ mà xem: bộ quân phục của chị cũng phải đem giấu đi, thậm chí còn phải đổi cả áo sơ mi khác cho chị nữa, thế mà dưới gối lại để khẩu súng lục! Nếu quân Đức không đến thì chị chẳng cần gì đến súng lục, còn nếu chúng đến thì khẩu súng sẽ trở thành mối nguy cho chị và... cho cả những người chủ nhà của chị nữa,—Xintxốp nói thêm như vậy khiến cô không sao phản đối được. — Ngủ đi. Có thực là đỡ hơn không?

— Thực đấy... Nếu anh gặp đồng chí Xerpilin thì kể chuyện về tôi nhé. Được không?

— Được.

Anh khe khẽ siết bàn tay nóng như lửa của cô.

— Theo tôi thì chị sốt nặng hơn rồi đấy.

— Tôi khát nước luôn, còn nói chung thì chả sao đâu.

— Đồng chí chính trị viên,—cô bé níu anh lại nơi ngưỡng cửa,—cháu muốn nói với chú một việc... — cô nín lặng, lắng nghe tiếng ngáy của ông bố.—Chú đừng lo ngại gì về cô Tanhia. Chú cũng đừng nghĩ gì về bố cháu cả,—cô gọi đúng chữ «bố», chứ không gọi là «dượng»,—đừng nghĩ tại sao bố cháu lại dữ tợn đến như vậy. Bố cháu đang khổ sở về mẹ cháu và thằng em trai cháu đấy... Chú đừng sợ, đừng để tâm những chuyện bố cháu nói, chuyện bố cháu bị khai trừ ra khỏi Đáng, đó toàn là những chuyện từ bao giờ bao giờ rồi ấy! Thế rồi khi chiến tranh hắt đầu, bố cháu đã lên ngay huyện ủy đề nghị xin được vào Đảng trở lại. Đảng ủy lâm trường người ta đã nghiên cứu về bố cháu, nhưng sau đó mọi người đều đi bộ đội ráo cả, cho nên không sao họp hội nghị được. Chú đừng lo ngại gì về bố cháu cả nhé!

— Chú chẳng lo ngại gì đâu!

— Còn cháu thì cháu cũng sẽ làm hết mọi việc!—cô bé lại sốt sắng tiếp tục thì thào.—Cháu sẽ nhận cô Tanhia là có họ hàng với nhà cháu! Cháu đã bàn xong với cô ấy rồi. Cháu lấy danh dự đoàn viên hứa với chú như vậy!

— Cháu đã là đoàn viên rồi kia ư?—Xintxốp hỏi.

— Vâng, từ tháng năm.

— Thế thẻ đoàn viên của cháu đâu?

— Đưa chú xem nhé?—cô bé hỏi và tỏ vẻ sẵn sàng.

— Thôi đừng. Chỉ cốt sao cháu tìm được một người y sĩ nào đến nắn lại chân cho cô ấy thì tốt quá. Chú không biết cách nắn xương, phải biết cách mới nắn được.

— Nhất định cháu sẽ tìm được, cháu sẽ tìm y sĩ, bác sĩ đến! — cô bé vẫn nói với cái vẻ sẵn sàng ấy.—Cháu sẽ làm tất!

Và Xintxốp tin rằng nhất định cô bé sẽ tìm được y sĩ, bác sĩ thực, sẽ dẫn đến thực và sẽ làm tất cả mọi việc, sẽ hy sinh cả tính mệnh cho cô bác sĩ nhỏ nhắn này.

Anh lại đặt mình nằm xuống, và lần này trong nháy mắt đã ngủ lịm đi, không hề nghĩ ngợi một điều gì nữa.

Ánh sáng đã làm anh thức giấc, giữa lúc mơ màng, anh tưởng trời đã sáng, nhưng khi mắt ra thì thấy trong nhà vẫn tối om. Anh lại toan nhắm mắt, nhưng một luồng ánh sáng rộng đã loang loáng quét lên khung cửa số. Đây chỉ có thể là ánh đèn pha của một chiếc xe đang chạy vào xưởng cưa mà thôi. Xintxốp nhảy bật dậy và chưa kịp xỏ ủng đã lay gọi Dôlôtarép và bác chủ nhà.

Ánh sáng lại lướt qua cửa sổ.

— Quân Đức đi xe đến! Đợi quá lâu rồi! — bác Biriukốp khàn khàn nói.—Chạy đi thôi!

Vừa nhảy lò cò bằng một chân, vừa đưa hai tay vịn tường, bác lần đến ô cửa sổ trông ra sân, giật tung cánh cửa mở toang nó ra.

— Chạy di! Qua sân, tắt qua vườn rau mà thoát vào rừng. Chúng không thấy đâu. Nhanh lên!

Qua cửa sổ mở rộng đã nghe thấy tiếng nổ của mấy chiếc xe. Xintxốp để cho Dôlôtarép ra trước, rồi vẫn chưa kịp xỏ ủng, anh vớ luôn lấy nó cùng với đôi xà cạp mà trèo qua cửa sổ.

Và thật là vừa đúng lúc. Những chiếc xe khác đang còn chạy, nhưng một chiếc đã đỗ lại bên cạnh nhà, đã nghe tiếng bọn Đức nói oang oang. Chiếc xe này chở đầy lính.

Sau khi vượt qua vườn rau và chạy giữa những đống gỗ ra đến cửa rừng, Xintxốp cùng Dôlôtarép ngồi tạm xuống để thở. Vừa đi ủng vào chân, Xintxốp vừa ngoái lại nhìn phía đằng sau, nơi mấy chiếc xe Đức đang vòng trở lại, chiều đèn pha ra bốn phía. Còn trong căn nhà mà Xintxốp và Dôlôtarép vừa chạy ra cách đây năm phút, thì lúc đầu thấy ánh sáng nhen lên trong một ô cửa sổ, sau đó đến ô cửa sổ thứ hai. Ánh sáng xuyên qua lớp bao tải che không kín khung cửa sổ mà lọt ra ngoài, thậm chí đứng đây nhìn cũng thấy được.

Nhìn làn ánh sáng đó, Xintxốp đau xót cảm thấy mình bất lực. Mới cách đây một giờ, ít ra họ còn có thể báo vệ người đàn bà đang nằm ở đấy, dù là bằng khẩu súng trường và khẩu súng lục này. Nhưng giờ đây cô ta đã bị bỏ lại một mình, không gì che chở, phó thác cho lương tâm của con người và lòng nhân từ của quân địch.

Dôlôtarép cũng nghĩ đúng như thế.

— Chí mong sao trong cơn sốt, cô ấy đừng có nói nhảm điều gì!—anh nói rồi đế thêm:—Chúng mình tranh thủ rít vài hơi chứ đồng chí chính trị viên? Trong bụng thấy bồn chồn quá.

— Sợ chúng trông thấy mất!

— Không sao, chúng không thấy được đâu. Ta lấy áo capốt che đi chứ...

Thế là họ chỉ còn lại có hai người chứ không phải ba nữa, và họ cũng sẽ chỉ đi với nhau thêm sáu ngày đêm nữa, cho đến lúc số phận lại ném tung cả hai người về hai phía khác nhau.

Trong sáu ngày đêm đó, họ đã phải chịu đựng tất cả những gì có thể trút xuống số phận của hai người mặc quân phục và cầm súng trong tay đang đi qua dinh lũy của quân thủ để về với quân ta. Họ đã nếm đủ mùi đói rét, đã bao phen kinh hoàng trước cái chết. Đã mấy lần tính mạng họ chỉ treo đầu sợi tóc, suýt bị chết hoặc bị bắt làm tù binh, và họ đã từng nghe thấy tiếng quân Đức nói, tiếng súng ống Đức va nhau lách cách, tiếng gầm rú của xe cộ Đức và ngửi mùi xăng Đức chỉ cách mình có hai chục bước.

Bốn lần họ đã ngủ đêm trong khu rừng tháng mười ẩm ướt, tê cóng vì lạnh, và hai lần đã ghé vào nhà dân để ngủ nhờ.

Ở một nhà dân, người ta mừng rỡ khi thấy họ, còn ở nhà kia, người ta lại hoảng sợ, không phải sợ họ mà sợ là quân Đức biết rằng họ đến ngủ nhờ ở đây. Nhưng cả hai nơi họ ngủ nhờ, ai nấy đều đặc biệt chú ý tới việc họ vẫn mặc quân phục mà đi. Ở nhà thứ nhất thì người ta tự hào về họ, còn ở nhà thứ hai, người ta kinh sợ cho bản thân mình.

Và khi rời khỏi ngôi nhà thứ nhất lúc trời táng sáng, Dôlôtarép đã báo Xintxốp:

— Đây mới chính là những người Nga! Phải không, đồng chí chính trị viên?

— Đúng!

Còn khi họ rời khỏi ngôi nhà thứ hai cũng vào lúc trời tảng sáng thì Xintxốp lại báo Dôlôtarép:

— Đã thế thì cho đến chết cánh mình cũng sẽ không cởi bỏ quân phục, dù chỉ để chọc vào mắt những kẻ bo bo ích kỷ kiểu đó.

Còn Dôlôtarép thì đáp rằng, đồng chí chính trị viên thuận trả cho họ một trăm rúp về khoản thức ăn thì thật phí hoài. Đáng lẽ ra cứ nhổ toẹt vào mõm chúng nó!

— Thì tớ đã nhổ rồi đấy, nhổ bằng cách trả cho chúng một trăm rúp đó. Cứ để cho chúng nuốt lấy cái nhục ấy.

— Thế mà chúng còn mở mồm bảo là con trai chúng nó ở trong quân đội! — Dôlôtarép vẫn chưa thôi bứt dứt. Thật kẻ mạt kiếp mới phải đi đổ máu cho những thứ bố mẹ như vậy!

— Ngoài bố mẹ ra, còn có chính quyển Xô viết nữa chứ.

— Có thì cùng có đây, nhưng dù sao vẫn rất khổ tâm! — Dôlôtarép không chịu đồng ý với Xintxốp.

Và cuộc trò chuyện đó cũng suýt nữa trở thành lần trò chuyện cuối cùng của họ, bởi vì nửa giờ sau họ vừa leo lên khỏi một khu rừng dốc đứng thì chạm trán ngay với hai tên lính thông tin Đức đang kéo cuộn dây điện thoại. Cuộc gặp gỡ này là bất ngờ đối với cả hai bên, nhưng hai người Nga đang vượt vòng vây vốn tinh khôn như thú rừng, nên dù sao vẫn xử trí nhanh hơn là hai tên Đức vừa mới uống cà phê buổi sáng xong và đang huýt lên một điệu sáo với cái dạ dày no căng.

Dôlôtarép giương súng trường bắn vào một tên Đức trước khi hắn kịp giật súng trường ra khỏi vai. Còn tên Đức thứ hai hoảng quá, bỏ chạy lẩn vào bụi cây, Xintxốp đuổi theo dùng súng lục bắn, mãi đến viên đạn thứ bảy, viên đạn cuối cùng, mới giết được nó.

Sau đó, họ thu lấy một khẩu súng trường và một bao đạn rồi cứ xuyên rừng mà chạy để xa lánh nơi bắn nhau đó, chạy mãi cho đến khi mệt nhoài, ngã khuỵu xuống trong một bụi rậm. Mãi tới đây họ mới nằm ôn lại mọi sự việc vừa xảy ra.

«Thế là chúng mình đã giết được chúng nó rồi đây»,— Xintxốp nghĩ thầm và nhớ tới câu bác Biriukốp hỏi hôm trước, nơi xưởng cưa: «Thế nhỡ ra gặp lính Đức?» — và câu mình trả lời: «Chúng tôi sẽ giết chúng».

—Đi thôi,—Dôlôtarép nói, — kẻo chúng nó lại vào càn quét trong rừng đấy, chúng mình chạy chưa xa lắm đâu...

— Ừ, phải, — Xintxốp nói đoạn khoác khẩu súng trường Đức lên vai, rồi lại nói thêm: — Có vẻ nặng. Lâu không mang súng trường đến nỗi không quen vác nó nữa.

Dôlôtarép bèn khuyên anh quẳng khẩu súng lục đi, vì dù sao cũng đã bắn hết nhẵn đạn rồi. Song Xintxốp thấy tiếc, báo rằng sẽ còn tìm ra đạn và rút cục vẫn giữ khẩu súng lục.

Nhưng sau đó, anh lại chỉ còn trơ mỗi khẩu súng lục không đạn ấy mà thôi. Số là ban đêm họ phải qua sông, trong khi lội nước ngập đến cổ thì thình lình anh bị thụt xuống cái hố sâu, đánh rơi xuống nước mất cả áo capốt lẫn khẩu súng trường Đức mà anh đã dùng thắt lưng buộc lại với nhau và giơ lên cao khỏi đầu. Rồi hết lặn lại mò mà anh vẫn không sao tìm thấy một thứ gì cả. Thế là cả hai người chỉ còn có một khẩu súng trường với một tấm áo da.

Qua sáu hôm, họ đã gặp đủ mọi điều, chỉ thiếu mỗi một điều là không thể làm thế nào để đến được chỗ quân ta, họ càng thọc sâu về phía đông bao nhiêu thì té ra quân Đức lại còn tiến sâu hơn cả họ.

Cuối cùng, cái ước mơ tìm đến tuyến mặt trận của họ dường như đã bắt đầu tỏ ra không sao thực hiện nổi. Nỗi cô đơn đã đè nặng lên lòng họ nhiều hơn cả. Đôi khi trò chuyện với nhau về điều đó, họ lại nẩy ra cảm tưởng hình như quãng đường gian khó cùng đi với Xerpilin từ Môghilép tới Ennha vẫn còn là sung sướng hơn, nếu đem so với những điều mà họ phải chịu đựng trong lúc này. Giá mà gặp được một đơn vị đang phá vây để cùng đi với nhau thì sướng biết bao.

Thực ra, có một lần gần tối, họ đã gặp được một thượng úy mặc quân phục với bảy chiến sĩ có vũ khí. Xintxốp và Dôlôtarép tỏ ý muốn nhập bọn với họ và viên thượng úy không phản đối việc ấy. Nhưng qua một đêm anh ta đã nghĩ lại, có lẽ là sau khi nghe Xintxốp kể lại rằng hai người vượt vòng vây suốt từ dạo tháng bảy tới giờ, thì anh ta đâm ra nghi ngờ. Gần sáng Dôlôtarép chỉ còn nghe thấy tiếng những bụi cây chớm phủ tuyết đọng đầu mùa đang gãy, kêu răng rắc. Tám người kia đã dậy kéo nhau đi riêng mà không đánh thức họ.

— Sao, ta đuổi theo chứ?—Dôlôtarép hỏi Xintxốp.

Nhưng Xintxốp trả lời:

— Họ đã không tin mình thì cứ kệ cho họ đi.

Và hai anh đã tìm mãi, tìm mãi mà không thấy một đơn vị nào vừa thoát vòng vây vừa chiến đấu, để có thể nhập bọn được. Rõ ràng là các đạo quân từ Viadơma vượt ra đã đột phá theo các hướng khác...

Lần cuối cùng họ đã phải ngủ dêm trong rừng. Mép rừng lượn quanh theo đường ôtô mà trên đó dòng xe cộ của quân Đức qua lại hầu như không ngớt.

Nhân cơ hội thuận tiện, họ chạy vụt qua đường, tiến sâu vào rừng thêm chừng hai cây số nữa, bẻ những cành thông và chui vào giữa đám cành lá rậm rạp, lấy tấm áo da rách của Dôlôtarép trùm lên đầu. Mấy hôm trước, trời còn khô ráo, nhưng hôm nay vào lúc gần tối, lần đầu tiên trời lại đổ mưa. Dù đã phải nằm sát vào nhau cho ấm, họ vẫn bị lạnh và bị ướt trong khi ngủ. Thêm nữa cái đói lại còn hành hạ: sáng nay đã vừa hết nhẵn thức ăn cuối cùng mà họ đã xoay được khi ngủ nhờ lần cuối cùng trong nhà dân.

Cả hai đều không sao ngủ được.

— Tiếc quá, cái thắt lưng rơi xuống sông mất, —Xintxốp nhếch mép cười ỉu xìu. —Nếu không thì cũng thắt chặt được bụng lại cho dễ chịu hơn.

— Chúng mình dại, không lục lọi túi dết của mấy  thằng Đức xem có thức ăn gì không.

Dôlôtarép đã tỏ ý tiếc rẻ việc này không phải lần đầu.

— Con đường ta vừa chạy qua lại là đường rải dá,— Dôlôtarép lặng im chốc lát rồi hỏi: — Không biết nó là con đường nào nhỉ?

— Hình như đường đi Vêrêa, còn Mêđưn thì đã ở về phía nam. Có thể đấy chính là con đường từ Mêđưm đến Vêrêa.

— Thế từ Vêrêa đến Maxcơva bao nhiêu cây?

— Gần một trăm cây.

— Ờ... — Dôlôtarép trầm ngâm nói. — Nghĩa là chỉ còn gần một trăm cây số nữa thì sẽ đến được Maxcơva, thế mà cánh mình vẫn ở trong hậu tuyến của bọn Đức. Chịu, không sao tin nổi nữa... — Anh lắng nghe tiếng gầm rú thấp, nặng nề rền rĩ trên trời. — Chúng kéo đến Maxcơva đấy. Còn phải bay thế này nghĩa là chưa chiếm được Maxcơva đâu!

Họ lại nằm im lặng mấy phút.

— Xintxốp, Xintxốp ơi! — Dôlôtarép gọi.

Họ đều là những người cùng một thế hệ: chính trị viên Xintxốp đang độ ba mươi, còn chiến sĩ hồng quân Dôlôtarép thì chưa đến hăm bảy tuổi; cảnh hoạn nạn đã kết họ thành anh em, và giữa cuộc sống hiện nay họ đang trải qua một cuộc sống mà đôi lúc họ tưởng như đã ruồng bỏ hai người họ với nhau trên toàn bộ quá đất này, họ đã bắt đầu gọi nhau bằng «cậu tớ» lúc nào mà không hề hay biết.

— Cái gì vậy?

— Thế là rút cục tớ với cậu đã phải để cô bác sĩ lại, không cứu được cô ấy.

— Vậy cậu định cứu bằng cách nào? Nếu chìm xuống nước, thì còn nâng cô ta lên trên đầu được. Chứ như thế này thì còn làm gì được nữa? Để cô ta chết dọc đường thì tốt hơn à?

— Ừ, thực thế đấy—Dôlôtarép đồng ý. Rồi anh thở dài nhắc lại: — Nhưng rút cục cánh mình đã bỏ cô ta lại!

— Vậy cậu còn muốn gì nữa nào?—Xintxốp đáp với vẻ không bằng lòng.

—Tớ thì muốn nhiều thứ... Muốn mà không được. Thế mới bực... Nhưng cậu có biết là tớ muốn gì không?

— Nào, muốn gì?

— Giá người ta bảo tớ: «Dôlôtarép, chúng tớ sẽ ném cậu như một quá bom vào đầu thằng Hítle, nhưng có điều là nếu cậu khử được nó thì cậu cũng ra tro, vậy cậu có bằng lòng không?! », thì tớ sẽ hỏi: «Nhưng liệu ném có trúng không? », và nếu họ cam đoan «Trúng chứ», thì tớ sẽ đáp «Ném đi! ». Cậu có tin không?

— Tin chứ.

— Mà đôi khi tớ còn nghĩ: tại sao số mình lại hẩm hiu thế, chui đi làm lái xe? Tớ hoàn toàn có thể lái được xe tăng cơ mà!

— Thế thì sao?

— Chả sao cả. Tớ chỉ muốn ít ra cũng được một lần giã chúng không phải bằng súng trường, mà bằng đại bác, và tự tay mình giã cơ! Dùng sức của mình nghiền nát ra như cám một cái gì đó, một chiếc xe tăng hay là một chiếc ôtô của chúng cũng được! Khi nào ra khỏi vòng vây tớ cóc đi làm lái xe nữa. Quẳng mẹ cái nghề này đi.

— Họ biết cậu là lái xe là họ vẫn sẽ điều động cậu thôi.

— Tớ sẽ giấu chứ! Tớ sẽ giấu chứ! — Dôlôtarép ngừng nói.—Xintxốp. Xintxốp này!

— Cái gì?

— Cậu báo liệu quân Đức có chiếm được Maxcơva không?

— Tớ không biết.

— Nhưng cậu nghĩ thế nào chứ?

— Tớ không tin.

Một loạt tiếng gầm rú trầm trầm lại rền rĩ kéo qua bầu trời.

— Chúng nó lại bay đấy...

— Xintxốp, thế trước cậu học ở đâu?

— Lúc đầu học ở trường cấp hai, sau học ở trường dạy nghề.

— Tớ cũng vậy. Cậu học ở trường nào.

— Trường chế biến gỗ. Còn cậu?

— Tớ học nghề thợ nguội, thuộc công ty máy mòc nông nghiệp Rôxtốp. Thế sau đó?

— Sau đó mình đi làm. Rồi lại đi học.

— Ở đâu?

— Ở ĐABACÔ.

— ĐABACÔ là cái gì?

— Trường đại học báo chí cộng sán chủ nghĩa.

— Còn tớ thì công tác suốt, lái máy kéo và xe tải, chỉ khi vào bộ đội mới chuyển sang lái xe con. Nhưng cậu nghĩ thế nào, liệu ông Xerpilin có khỏi không?

— Tớ chả biết. Bác sĩ bảo là sẽ khỏi.

— Giá mà lại được về đơn vị ông ta thì hay quá nhí?

— Bao giờ thoát vòng vây chúng mình sẽ viết thư cho ông ấy.

— Cậu bảo tớ là trước cậu công tác ở Viadơma phải không?—Dôlôtarép chợt hỏi.

— Ừ, ở Viadơma,—Xintxốp đáp, và sau đó anh im lặng hồi lâu.

Bản thân anh cũng đã nhiều lần nhớ tới Viadơma, và bây giờ, sau câu hỏi của Dôlôtarép anh nhẩm tính xem từ đây đến đó bao nhiêu cây số, rồi quyết định nếu không thể vượt qua được vòng vây thì đành phải rẽ sang Viadơma, tìm người quen mà tham gia đánh du kích ở đó.

Đêm ấy, cả anh lẫn Dôlôtarép đều nghĩ rằng Viadơma đã nằm lại sâu trong hậu tuyến của quân Đức thì tất nhiên đã bị chúng chiếm từ lâu. Dù sao chăng nữa, chắc là hai anh vẫn sẽ cảm thấy nhẹ nhõm hơn, nếu được biết những việc đã xảy ra ở đó trong thực tế.

Vành đai xung quanh Viadơma ngay trong đêm đó cũng vẫn mỗi lúc một khép chặt thêm mà không sao có thể khép chặt đến cùng được, các đạo quân bị bao vây của ta đang bỏ mạng ở đó trong những trận chiến đầu cuối cùng, những trận chiến đấu tuyệt vọng với các quân đoàn xe tăng và bộ binh Đức. Nhưng chính do đó mà mấy hôm sau, ở trước thành Maxcơva, Hítle đã thấy thiếu những quân đoàn đã bị giam chân tại Viadơma ấy.

Tình trạng bị bao vây và phải rút lui từng mảng lớn một cách bi thảm trên mặt trận miền tây và mặt trận Brianxk trong tháng mười, đồng thời cùng lại là một chuỗi xích liên tiếp của những trận phòng ngự, đã khiến người ta sửng sốt về tính chất ngoan cường. Nó tựa hồ như một thứ cát, khi thì từng hạt khi thì từng núi, đổ ra dưới bánh xe không để cho cái dòng thác lũ sắt thép của quân Đức thừa thắng tràn đến Maxcơva.

Hai con người đêm đó đang nằm trong khu rừng gần Vêrêa và đang tự cảm thấy mình vừa nhỏ bé, vừa hẩm hiu, vừa hầu như không có vũ khí gì, tuy vậy cũng vẫn là hai hạt cát đã tự ý mình tung ra dưới bánh xe bộ máy chiến tranh của quân Đức.

Họ cùng không để cho bọn Đức tiến đến tận Maxcơva, mặc dầu đúng vào đêm ấy, chính họ đã rùng mình khi nghĩ rằng phải chăng chúng ta có thể để cho thủ đô lọt vào tay quân thù, và họ cũng chưa được biết là Maxcơva sẽ không bao giờ bị bỏ rơi vào tay quân thù cả.

Gẩn sáng, tiếng súng của một trận chiến đầu ác liệt ở gần đó đã đánh thức họ dậy. Trong rừng mới hơi mờ sáng. Họ đứng lên và đi về phía những tiếng súng ấy, vì họ biết rõ một điều: nếu đó là một trận đánh thì có nghĩa rằng ở đó không chỉ có quân Đức mà còn có quân ta, và may ra còn có hy vọng vượt được vòng vây đến với quân ta.

Chiến tranh lại có cách đo lường riêng của chiến tranh, và họ đã đi đến những âm thanh chết chóc của những quả đạn pháo đang nổ tung và những tràng súng máy quạt lia lịa ấy, cùng với tâm trạng sốt ruột, chẳng khác nào lúc người ta đi theo tiếng gọi của cuộc sống, đi đến ngọn đèn biển, đi đến làn khói cùa một ngôi nhà giữa vùng tuyết giá.

— Có lẽ chính đấy là hỏa tuyến chăng?—Dôlôtarép hỏi.

Xintxốp cũng muốn tin là như vậy, nhưng suy nghĩ giây lát anh cho rằng chưa chắc đã phải thế. Nếu hỏa tuyến chạy qua đây thì ban đêm đã không yên tĩnh như vậy. Chắc hắn đây là quân ta đang đột phá vòng vây qua hậu tuyến quân Đức.

Họ đi về phía trước và hình như trận đánh cũng tiến lại phía họ; đã có thể phân biệt được rằng đây không phải là loại súng máy nào khác mà chính là loại «Mácxim» của ta đang nã từng loạt ngắn ở đâu rất gần đây.

— Họ bắn tiết kiệm dạn, — Dôlôtarép nói.

Xintxốp gật đầu.

Họ đi thêm hai trăm bước nữa. Trong rừng đã sáng hẳn. Càng đi, họ càng phải thận trọng hơn, sợ vấp phải quân Đức trước khi gặp quân mình.

Bỗng một quả đại bác nổ tung cách họ một trăm thước, họ vọt tiến rồi nằm ngay vào cái hố đạn còn đang bốc khói, trong lúc ấy đạn pháo bắt đầu nổ hết quả này đến quả khác ở cả bên trái lẫn bên phải họ.

Ít ra thì cũng có tới mấy đại đội pháo cùng phát huy hóa lực.

Thoạt tiên Xintxốp nghĩ rằng quân Đức không tính toán gì, bắn bừa vào chỗ trống. Anh đã mừng thầm trong bụng, do vậy trong chốc lát đã quên khuấy mất sự nguy hiểm.

Nhưng đạn pháo vẫn tiếp tục rơi đúng vào dải đất đó một cách có hệ thống, khiến Xintxốp hiểu rằng bọn Đức đang dựng lên một bức tường lửa thép ở đây để chặn đường không cho quân ta mở đột phá khẩu về phía này.

—Thế nào, nằm chờ hay đi?—Xintxốp hỏi Dôlôtarép.

Đằng trước vẫn nghe có tiếng súng máy ròn rã.

— Đi thôi.

Họ bắt đầu vọt tiến, khi thì nằm xuống hố đạn, khi thì nằm xuống khe rãnh, khi thì chỉ chúi đầu xuống đất.

— Chả có lẽ chúng mình sắp đến chỗ quân ta thật sao? Không thể tướng tượng nổi nữa, — Xintxốp nói vậy trong khi phải thở hồng hộc sau một lần vọt tiến mau lẹ, và trong khi lại một lần nữa họ phải lăn kềnh xuống cạnh gốc một cây thông cao lớn.

Và đó là những lời nói cuối cùng của Xintxốp mà Dôlôtarép còn được nghe thấy.

Một quả đạn nổ. Khi Dôlôtarép ngóc đầu dậy thì thấy chính trị viên đã nằm dang rộng hai tay, còn đầu và trán thì máu đã chan hòa.

— Xintxốp, Xintxốp! — Anh lay hai vai Xintxốp. — Xintxốp!

Nhưng Xintxốp không đáp.

Dôlôtarép bèn xốc cái thân hình vô tri vô giác của Xintxốp lên vai mình, rồi tiếp tục đi về phía có tiếng súng máy ở đằng trước.

Đi được bốn chục bước, anh khuỵu xuống vì vác quá nặng nhưng đứng dậy ngay, lại xốc Xintxốp lên vai rồi lại ngã lăn ra. Anh nằm và cảm thấy rằng dù sao mình cũng không thể cõng nổi Xintxốp đến chỗ quân ta.

Trong khi ấy, những giây đồng hồ cứ trôi qua, và anh thấy hình như tiếng súng máy bắt đầu xa dần.

Anh liền quyết định chạy đến chỗ quân ta càng nhanh cáng tốt để lấy một người giúp sức, rồi sẽ cùng quay trở lại đón Xintxốp.

Sau khi nhét giấy tờ của Xintxốp vào túi áo bằng những ngón tay run lẩy bẩy, anh lưỡng lự một giây rồi cầm lấy ống tay tấm áo quân phục đã rách nát, dứt khuy mà kéo ra khỏi người Xintxốp.

Tuy anh quyết định sẽ quay trớ lại đón Xintxốp nếu gặp được quân ta, nhưng anh tính rằng cuộc gặp gỡ đó cũng có thể không xảy ra, do đó anh không muốn để quân phát xít thấy tấm áo quân phục mà nhận ra chính trị viên và sẽ làm nhục anh, dù là khi anh còn sống hay đã chết.

Chạy được một lúc, Dôlôtarép quẳng chiếc áo vào đám cành lá rậm rạp của một cây thông nhỏ, và chạy được hai trăm bước nữa thì anh bắt gặp bốn chiến sĩ hồng quân đang vọt tiến, kéo cả khẩu «Mácxim» theo sau. Ba người trong số đó mặc quân phục lính xe tăng, còn người thứ tư thì chính là trung úy Khôrưsép bằng xương bằng thịt hẳn hoi, với món tóc bạch kim lòi ra dưới chiếc mũ calô đội lệch.

Dôlôtarép bắt gặp trung đội trưởng của mình đúng vào giây phút mà anh ta, sau khi vọt tiến, đang phục xuống đằng sau khẩu súng máy. Anh ta là người đầu tiên trông thấy Dôlôtarép đâm bổ về phía mình, và mỉm cười, không tỏ vẻ ngạc nhiên gì cả, tựa hồ như chính mình đang đợi người chiến sĩ này, anh kêu to:

—Thế là Dôlôtarép đã hiện ra đây rồi, từ trên trời rơi xuống hả! Có đạn không?

— Có.

—Thế thì nằm xuống, bắn đi! Bọn «phritx» sắp thò mặt ra bây giờ đấy.

Còn có mấy chiến sĩ nữa mặc quân phục lính xe tăng và quân phục lính bộ binh chạy ngang qua họ và nằm xuống giữa những gốc cây. Ai nấy đều nhớn nhác ngoái nhìn lại đằng sau, phía rừng rậm nơi mà Khôrưsép đã quay mũi súng chĩa vào đó.

Không nhìn Dôlôtarép, anh hỏi:

— Một mình à?

— Cùng với Xintxốp.

— Thế chính trị viên đâu rồi?

— Anh ấy bị thương nặng. Nằm ngay gần đây thôi. Anh cho tôi một người. Chúng tôi sẽ cõng anh ấy về!

—Thế cậu để anh ấy lại chỗ nào?..

Dôlôtarép giơ tay trỏ áng chừng về phía mà, theo anh, anh đã để Xintxốp nằm lại đó.

— Anh ấy bị thương vào đầu?—chắc là Khôrưsép đang thầm tính xem nên mang chính trị viên ra bằng cách nào thì tốt hơn. nên đã hỏi Dôlôtarép như vậy, nhưng đang nói nửa chừng thì anh đã phải dán mình xuống đất: những tràng tiểu liên đã quạt vào đám cành cây trên đầu họ, khiến những chiếc lá úa rơi lả tả. — Chúng mày quạt chúng ông thì chúng ông lia lại chúng mày! — Khôrưsép chửi rủa, hét lên như vậy, rồi lia ngay một băng đầu tiên trước khi Dôlôtarép trông thấy mục tiêu mà Khôrưsép bắn vào.

Sau đó, Dôlôtarép cũng đã trông thấy bọn Đức đang luồn qua các gốc cây để vọt tiến.

Khẩu súng máy của Khôrưsép vừa lên tiếng thì cạnh đó một khẩu trung liên cũng cất tiếng và xa hơn về phía bên phải là một khẩu đại liên.

Còn các loạt đạn tiểu liên Đức vẫn quạt vào đám cành cây trên đầu.

Dôlôtarép đã mấy lần kịp thời nổ súng vào bọn Đức đang vọt tiến. Sau đó thấy bọn chúng nằm rạp cả xuống.

Khôrưsép liền ra hiệu vọt tiến. Họ vọt tiến lên chừng một trăm thước rồi lại chiếm lĩnh vị trí.

Nhưng quân Đức cũng không hề chờ đợi: những quả đạn súng cối hạng nhẹ của chúng đã bắt đầu nổ giữa các gốc cây nhưng bóng lính Đức đang vợt tiến lại đã thấy hiện ra ở đằng trước

Khẩu súng máy của Khôrưsép và những khẩu khác ở bên phủi anh lại nhả đạn, ép chặt quân Đức xuống đất, và các anh lại thay đổi vị trí.

— Làm thế nào bây giờ?—Dôlôtarép bò lại gần Khônrsép hỏi. — Cho tôi một chiến sĩ để tôi đi tìm, đem chính trị viên về...

— Cậu đi đâu được bây giờ? —Khôrưsép ngắt lời,— Ngốc hết sức. Nào, cậu định đi đâu, chỉ xem nào, đi vào chỗ nào?

Dôlôtarép cũng đành đưa tay chỉ vu vơ, nhưng bản thân cũng đã thấy được rằng bây giờ do diễn biến của trận đánh, quân Đức đã nằm chắn ngang giữa mình với nơi mình định đến để tìm Xintxốp.

— Đáng lẽ phải cõng đi ngay lúc ấy, chứ bây giờ còn làm thế nào được nữa! — Khôrưsép giận dữ nói.

— Thì tôi đi một mình vậy! — Dôlôtarép nói.

— Đừng có đâm đầu vào thòng lọng! Kìa, nổ súng đi! Thấy không, bọn «phritx» đang tiến kia!

Quả là bọn Đức lại đang len lỏi chạy giữa những gốc cây, và lần này chúng đã tiến lại gần hơn trước. Mặc dầu tuyệt vọng trong lòng, nhưng vẫn tỏ ra cố gắng và thành thạo như khi làm bất cứ việc gì trong đời lính, Dôlôtarép bắt đầu nổ súng vào những bóng màu xanh lục đang vọt tiến phía trước mặt mình.

Trung úy Khôrưsép cùng mười chiến sĩ của mình và mười chiến sĩ xe tăng, trong một khu vực nhỏ hẹp đêm ấy, vẻn vẹn chỉ có thể mà yểm hộ cả một bên sườn cho lữ đoàn xe tăng của Klimôvíts chọc thủng hậu tuyến quân Đức.

Về phần mình, lữ đoàn Klimôvíts cũng chỉ là một trong những đơn vị thuộc mặt trận phía tây, sau khi đi qua hậu tuyến của quân Đức vẫn tiếp tục chiến đấu, vừa rải xác quân mình và xác quân địch trong các khu rừng vùng lân cận Maxcơva, vừa công phá vành đai quân Đức suốt đêm hôm ấy, suốt ngày hôm sau và cả một nữa đêm sau nữa, bị mất tới nữa quân số, nhưng dù sao vẫn đột phá ra được khỏi vòng vây.

Họ lập nên chiến công thần kỳ đó bằng hỏa lực ít, máu nhiều. nhưng sau khi đã phá vây, họ vẫn không hề được nghỉ ngơi và bổ sung thêm, mà vẫn phải ở lại nguyên tại chỗ.

Hỏa tuyến vẫn mỗi lúc một nhích lại gần Maxcơva, và trong những ngày ấy, tiền duyên của quân ta chốc chốc lại vỡ ra trước những đòn công kích của quân Đức. Người ta đã lấp ngay một trong những lỗ hổng đó bằng những đơn vị vừa ra khỏi vòng vây, sau khi đã tiếp tế lương thực, lựu đạn và đạn súng bộ binh cho họ.

Ngay tối hôm ra khỏi vòng vây, những chiến sĩ đó đã lại phải chiến đấu, nhưng bây giờ mặt trận của họ không quay về hướng đông mà quay về hướng tây, Maxcơva không ở đằng trước họ nữa mà ở đằng sau họ, và họ đã có một ít pháo binh cùng các bạn láng giềng bên phải và bên trái. Và mặc dầu đã mệt mỏi quá mọi sức chịu đựng của con người, họ vẫn vui mừng về việc đó.

Nhưng Dôlôtarép vẫn cảm thấy mình là một con người bất hạnh, và mặc dầu anh chỉ là một con người bé nhỏ, một binh nhì không hơn không kém, ngay buổi sáng hôm thứ hai sau khi ra khỏi vòng vây, anh đã chứng minh được cho mọi người thấy rằng anh cần phải được gặp lữ đoàn trưởng xe tăng, trung tá Klimôvíts.

Nhờ một sự tình cờ hoàn toàn, Klimôvíts vừa thoát chết trong một trận pháo kích dầy đặc của địch. Anh mới từ đài quan sát trở về chí huy sở và đang đứng bên một ngôi trường làng đã bị đạn đại bác hủy hoại. Anh bỏ mũ, giơ cái đầu nhẵn nhụi ra hứng lấy những giọt mưa thu đang đều đặn rơi xuống, như người ta gội đầu dưới cái hương sen, trông thật khoan khoái.

— Cứ mưa thế này cho một tuần là thấy nhau ngay, đường sá sẽ ngập hết, hai bên đều vất vả nhưng bọn Đức vẫn sẽ gay hơn, — anh vừa nói với một đại úy xe tăng đứng cạnh mình, vừa liếc mắt nhìn Dôlôtarép mới bước tới.

— Gì thế đồng chí?

Dôlôtarép báo cáo đầu đuôi sự việc. Anh thấy rõ là lữ đoàn trưởng không có thời giờ nói chuyện với mình lâu, nhưng Klimôvíts đã nghe anh nói mà không tỏ vẻ sốt ruột gì. Trung tá chỉ ngắt lời một lần, khi Dôlôtarép nói rằng mình có nghe chính trị viên bảo là đồng chí ấy có quen biết đồng chí trung tá.

— Chuyện quen biết thì không dáng kế! — Klimóvíts cắt ngang. — Ngày nào chúng ta cũng bỏ mình cho cả những người quen và không quen, có phân biệt gì đâu! Trong chiến tranh thì quen với biết mà làm gì?!

Và giọng nói của anh đượm nỗi chua xót của một người đã chính mắt mình trông thấy biết bao con người tốt chết đi, đến nỗi không phải do dửng dưng mà là vì lòng công bằng anh đã không thể thương tiếc một người nào nhiều hơn tất cả mọi người khác được.

Khi Dôlôtarép nói xong và móc giấy tờ của Xintxốp ở trong áo quân phục ra, anh có nói thêm, nhưng cũng chí vẻn vẹn mấy câu thôi.

— Sao, cậu đã không quay lại tìm anh ấy nên bây giờ lương tâm cắn rứt lắm hả?

— Vâng.

— Thế cậu, khi đi, tưởng là sẽ quay trở về được đấy hả?

— Vâng.

— Thế thì chẳng có gì phải tự trách mình cả đâu. Mình muốn làm cho thật tốt, nhưng sự việc lại xảy ra theo mệnh lệnh của chiến tranh kia! Có nhiều trường hợp cả ông trời cũng chẳng đoán ra nữa! — Ngay phút đó, Klimôvíts sực nhớ rắng nếu chính mình không quyết định làm thế nào cho tốt hơn, không để cho gia đình đi từ Xlônin đến Xlútxk bằng xe ôtô thì họ đã không bị chết trong trận ném bom đó, mà nếu cứ để sáu giờ sau mới ra đi bằng xe lửa thì họ lại vẫn còn sống sót như nhiều gia đình khác.

— Đưa đây!

Anh cầm mọi giấy tờ của Xintxốp từ tay Dôlôtarép trao cho người đại úy đứng cạnh mà báo:

— Ivanốp, cậu cất vào chỗ các giấy tờ của chúng ta ấy.

Anh không nói rõ ý của mình. Nhưng cả hai người đều hiểu rõ: giấy tờ của tất cả những người đã bỏ mình trong chiến đấu đều lần lượt được xếp vào một chiếc hòm sắt như táng vào một nấm mồ chung, và chiếc hòm sắt ấy đã đi theo họ trong suốt thời gian vượt vòng vây...

Xintxốp không biết là mình đã nằm ngất đi trong bao lâu trong năm phút hay một giờ, nhưng cảm giác đầu tiên mà anh thấy sau khi hồi tỉnh là sự yên tĩnh.

Anh ngẩng đầu rồi chống tay ngồi dậy, đưa lòng bàn tay quệt lớp máu đã dính kín hai mắt. Sau đó, anh đưa mắt nhìn quanh. Xung quanh chẳng có một ai.

— Dôlôtarép!— Anh cất tiếng gọi yếu ớt, và lần thứ hai anh gọi to hơn: — Dôlôtarép!

Anh tưởng Dôlôtarép đã hy sinh, nên chỉ đành đưa mắt để tìm kiếm. Nhưng khắp bốn xung quanh đều không thấy Dôlôtarép đâu cả, dù là còn sống hay đã chết.

Xintxốp sờ lên đầu. Khắp mái đầu toàn là máu, nhưng anh chỉ thấy đau một bên đầu ở phía trên thái dương. Anh để cho ngón tay móc phải lớp da toạc và bỗng rú lên. Một dòng máu lại trào xuống trán.

Anh cất mình đứng dậy, Anh không hiểu tại sao trong người thấy ớn lạnh, nhưng anh cảm thấy mình chưa đến nỗi yếu lắm và còn có thể đi được. Theo bản năng, anh áp lòng bàn tay vào ngực và hoảng sợ buông ngay tay xuống. Thoạt tiên anh trông thấy hai vết máu trên chiếc sơ mi lót và sau đó mới hiểu ra rằng trên người mình không còn có áo quân phục nữa.

Anh không tài nào suy đoán nổi những việc đã xẩy ra trong thực tế. Anh nghĩ khác, tưởng là trong lúc hôn mê mình đã cởi áo quân phục ra và nhét nó vào đâu đó cùng với giấy tờ. Anh đã từng suy tính nhiều lần rằng trong trường hợp không tránh khỏi chết thì phải kịp xé nát hoặc cất giấu giấy tờ đi. Có lẽ anh đã làm việc ấy trong lúc mê man.

Anh ngồi phịch xuống đất, bắt đầu lục lọi khắp xung quanh và trông thấy những vết đen kéo thành một vệt dài trên cỏ úa. Đó là máu của anh. Anh vừa ngồi lê dưới đất, vừa lấy tay vạch những bụi cây nhỏ mọc xung quanh, lần mò ngược trở lại theo vết máu của chính mình. Nhưng trong các bụi cây không thấy có áo quân phục, cũng chẳng thấy những giấy tờ mình đã quẳng đi, tóm lại là không tìm thấy gì cả.

Cuối cùng, anh lần được đến cây thông và nhận ra nó ngay, chính là anh đã ngã xuống chỗ này khi quả đạn nổ, không còn hồ nghi gì nữa cả.

Đúng là chỗ ấy đây rồi! Có cả một vết máu to đã thấm xuống đất. Anh lại áp tay lên ngực tựa hồ như chỉ tại mình có cảm tưởng là mình mặc áo sơ mi lót. Nhưng không có áo quân phục thật.

«Có lẽ, đây là Dôlôtarép tưởng mình chết rồi, nên lột áo mình ra... » — lần đầu tiên Xintxốp nghi nghi hoặc hoặc nghĩ thầm như vậy.

Xa xa, nghe có những tiếng vang của một trận đánh. Ở đó, súng vẫn đang nổ. Ta phải đến đó! Anh lại lắng tai nghe ngóng, lảo đảo đứng thẳng lên và trông thấy hai tên Đức đang đi về phía mình. Một tên cầm súng trường ở cách anh chừng ba chục bước, còn tên kia thì đã tới gần sát, chĩa khẩu tiểu liên vào anh:

— Hantơ⁽¹⁾!

Xintxốp trông thấy cái miệng điên cuồng há hoác đến tận mang tai của tên Đức đang sẵn sàng xả đạn vào bụng anh. Anh thản nhiên nghĩ tới khẩu súng lục nằm trong túi quần đã hết đạn từ lâu và giơ tay lên, cảm thấy rằng nếu chúng cứ bắt mình đứng như thế hồi lâu thì mình sẽ quay lơ ra mất.

Từ lúc Xintxốp bị thương ngất đi cho tới lúc ấy đã được hơn một giờ, và quân Đức đã càn quét khu rừng này một cách có hệ thống, sau khi trận đánh lan ra đến đây rồi chuyển về phía đông.

Tên Đức cầm khẩu súng trường cùng những tên Đức khác ở phía xa hơn tiếp tục tiến qua rừng, còn tên cầm tiểu liên lấy mũi súng chỉ đường rồi dẫn Xintxốp quay lại phía mà sáng nay anh đã cùng Dôlôtarép từ đó đi ra.

Xintxốp đi từ từ, mặc cho tên Đức cứ bực mình quát tháo và thậm chí một lần đã lấy tiểu liên thúc nhẹ vào ngang thắt lưng anh.

Xintxốp đã đỡ chóng mặt và có thể đi nhanh hơn, nhưng anh không đi nhanh, vì cóc sợ gì tên Đức đang đi đằng sau mình cả.

«Kệ cha nó, cứ cho nó bắn đi», —anh vừa thản nhiên nghĩ thầm vừa lắng nghe tiếng súng nổ đang xa dần.

Tên Đức cầm tiểu liên dẫn Xintxốp tới toán tù binh ngồi ở cửa rừng, rồi vừa nói gì với hai tên Đức đã luống tuổi đang cầm súng trường đứng gác, vừa trỏ vào anh. Một tên rút cuốn sổ ra, thoạt tiên ghi dấu chữ thập, sau đó hi hoáy viết những gì dấy, có lẽ là họ tên của thằng Đức đã dẫn Xintxốp đến, và thằng này còn ngoái nhìn lại một lần nữa rồi mới quay đi. Tên Đức già cầm sổ nhìn vào đầu đẫm máu của Xintxốp mà nói:

— Dêtx đikh⁽²⁾!

Xintxốp ngồi xuống cạnh bốn tù binh khác: một người bi thương ở tay, một người quấn băng ở cổ, một ngươi nữa luôn luôn nhổ ra máu, anh ta bị rách má và mồm.

---

⁽¹⁾ Đứng lại!
⁽²⁾ Ngồi xuống.

Xintxốp nom nét mặt người chiến sĩ bị thương ở tay có vẻ quen quen, thế mà đủng thật.

— Đồng chí chính trị viên, — người chiến sĩ đó nhích tại gần anh thì thầm, — té ra lại phải gặp nhau ở chốn này. May mà đồng chí đã kịp cởi bỏ áo quân phục!

—Tôi cũng chả nhớ cởi ra lúc nào.

— Có sao, cởi được ra là tốt rồi, — người chiến sĩ vẫn thì thầm với cái giọng thông cảm ấy. —Tội gì để chúng xử bắn mình một cách vô ích!

Về sau đã nhiều lần Xintxốp còn phải nhớ lại câu nói đó.

— Thế mà chúng mình cứ mơ tưởng là đã hoàn toàn thoát nạn rồi! — Người kia im lặng chốc lát rói nói tiếp. — Không ngờ lại thế này!

Té ra hôm ấy, ở trên đường ôtô, anh này đã cùng Khôrưsép quay lại chỗ đơn vị xe tăng và cùng họ vượt vòng vây trong chín hôm. Nhưng hôm nay, trong khi đánh nhau, anh bị thương, đang phải băng bó thì bị tụt lại sau và rơi vào tay bọn Đức.

— Cách xa đây không?

— Chừng ba cây số.

«Thế nghĩa là dù sao Klimôvíts cũng đã đưa được anh em lính xe tăng chạy thoát ra khỏi Ennha», — Xintxốp nghĩ thầm, vừa kính phục vừa thấy thèm muốn một cách đắng cay.

—Từ giờ tôi sẽ không gọi đồng chí theo cấp bậc nữa, — người chiến sĩ lại thì thầm. — Kẻo chúng nghe lỏm được.

Quả thực bọn Đức đang nghe ngóng, mặc dầu hình như chủng chẳng hiểu gì hết.

— Svaigân! Svaigân!⁽¹⁾ —một tên cố làm ra vẻ hung dữ quát lên.

Bọn chúng không muốn tù binh trò chuyện với nhau.

Ba giờ sau, bọn Đức tập trung ở cửa rừng tất cả những ai bị bắt làm tù binh trong khu rừng này sau khi bộ đội Nga đánh thọc qua, và chúng lùa họ đi thành đoàn về phía Bôrốpxk, mới đầu theo đường rừng, sau đó theo đường ôtô.

Đoàn gồm khoảng bốn mươi người, một nửa là thương binh nhẹ. Không có ai phải khiêng cả. Theo lời tù binh thì thầm kháo nhau thì tất cả những người bị thương nặng đều đã bị bọn Đức bẳn chết tại chỗ ngay trong rừng. Nếu không kể cái đó thì bọn áp giải cũng không tỏ vẻ tàn ác lắm, chỉ thỉnh thoảng lại thúc giục đoàn tù và quát lên: «Svaigân! Svaigân!» khi nhận thấy có người nói chuyện.

Có thể là đến đây quyển sổ áp giải có những chữ thập hay nói đúng ra là con số tổng cộng các tù binh, đã bắt đầu phát huy tác dụng. Quyển sổ này bây giờ đã chuyền từ tay tên lính Đức già sang tay một tên trung úy Đức cũng đứng tuổi, có đôi chân sếu dài nghêu, đang đi áp giải toàn đoàn. Hắn đang ủ rũ bước bên vệ đường, mặt cúi gằm xuống đất, không trông coi mấy tên lính áp giải mà cũng chẳng nhìn ngó anh em tù binh.

—Cứ thế này chúng lùa đi đến tận tối, đến nơi phân loại của chúng đấy, — người chiến sĩ quấn lớp băng bẩn ở cổ, vừa tập tễnh đi bên cạnh Xintxốp vừa thì thầm, sau đó chúng sẽ bắt xếp hàng rồi lắc đầu hồi: «Nikht ôphitxir? Nikht politruk? Nikht iuđe?..⁽²⁾» , «iuđe» theo tiếng của chúng nghĩa là người Do Thái.

— Làm sao cậu biết?—Xintxốp hỏi.

—Tôi đã bị chúng bắt một lần rồi. Đã bỏ trốn, bây giờ lại bị một mẻ nữa! Mà bao giờ lục vấn tất cả mọi người xong đâu đấy rồi chúng mới thí cho ăn.

Người chiến sĩ có cái cổ quần băng này là một trong bốn người mà tên Đức đã dẫn Xintxốp đến nhập bọn khi ở trong rừng. Lúc họ còn đang ngồi đó, Xintxốp đã lén rút được khẩu súng lục không có đạn của mình ra khói túi và nhét vào đám rễ cây tùng, bởi vì khẩu súng đó cộng với chiếc áo quân phục đã cởi bỏ, sẽ có thể làm mình lộ chân tướng.

Nhưng liệu có kẻ nào trong số bốn người kia sẽ phản anh không? Một người đã biết anh là chính trị viên, còn ba người kia thì có thể là đã nghe thấy người họ xưng hô với anh theo cấp bậc, lúc còn ngồi ở trong rừng.

Mãi đến bây giờ, khi người chiến sĩ quấn băng ở cổ sực nói tới việc phân loại, Xintxốp mới nẩy ra ý nghĩ kể trên, nhưng anh suy nghĩ rối lại xua đuổi ngay cái ý nghĩ này ra khỏi đầu óc: «Họ sẽ không khai đâu, cả cái cậu quấn băng ở cổ kia cùng sẽ không khai đâu. Anh ta nói tới việc phân loại không phải để ám chỉ việc ấy đâu, mả ngược lại, để báo cho mình biết trước mà đề phòng thôi... ».

---

⁽¹⁾ Im lặng! Im lặng!
⁽²⁾ Có ai là sĩ quan không? có ai là chính trị viên không? có ai là Do Thái không?

Sau khi đi được hai giờ, đoàn tù rời đường ôtô rẽ vào con đường nhánh, rồi lại rẽ sang một con đường khác. Con đường này bị một đường hào chống tăng cắt ngang, lúc này thấy có một đám đàn bà đang bị bọn Đức ốp ra lấp cái hố đó bằng xẻng và tay không.

— Thật là chẳng coi công lao động của người ta ra cái quái gì cả! — một người nào đó trong đoàn kêu lên.

— Chúng trừng trị mà lại! — một người khác cũng đáp lại rõ to. — Chắc chúng bảo: chúng mày tự tay đào ra để đánh chúng tao thì bây giờ phải tự tay lấp lấy!

— Svaigân!

Chị em phụ nữ chỉ hơi chểnh mảng cái công việc khổ sai của mình một chút để lấm lét nhìn anh em tù binh thì bọn lính ốp họ đã trông thấy và quát tháo họ bằng cái giọng thô bạo và khản đặc như bị cảm lạnh.

— Chắc chúng lại văng cha chửi mẹ theo cái tiếng Đức nhà chúng nó đây, — anh chàng quấn băng ở cổ nói với Xintxốp.

Đi khỏi cái hố chống tãng được một cây số, bọn áp giải bắt đoàn tù đứng lại cạnh một cái làng hoang vắng đã bị đại bác tàn phá nặng, ở rìa làng có một tòa nhà xây bằng đá hầu như không bị hư hỏng gì với biển đề: «Nhà hộ sinh».

Mặc dầu xung quanh là cảnh chiến tranh tàn phá, tòa nhà này vẫn phảng phất còn lại một nét gì mới mẻ. Có lẽ nó mới được xây xong vào mùa xuân hay đầu mùa hè năm nay, ngay trước khi nổ ra chiến tranh.

Té ra chúng dừng đoàn tù lại trước tòa nhà này để cho ăn uống và để băng bó cho những người bị thương, cả hai việc đó đều do những bàn tay người Nga làm. Hàng núi khoai tây và củ cải nuôi gia súc đổ đầy trên sàn bếp của nhà hộ sinh. Hai người đàn bà đang nấu mì trong một chiếc thùng và một chiếc chảo tráng men to bắc trên lò. Trong bếp bốc lên mùi khói, mùi đất và mùi vỏ khoai, vỏ củ cải. Ở đây người ta nấu nướng không phải để cho tù binh mà là cho đảm dân chúng bị lùa đi làm công việc đất đá ăn; nhưng rõ ràng là tên trung úy áp giải đoàn tù đã nắm được tình hình, nên đã sải đôi chân sếu dài ngoẵng của hắn mà đưa cả đoàn đi thẳng đến đây.

Trong bếp vẻn vẹn chỉ có mười cái đĩa sâu bằng nhôm; tù binh phải xếp hàng nối đuôi nhau để bà nấu bếp múc vào đĩa cho mỗi người một muôi cái thứ chất lỏng đục ngầu hăng hắc, lổn nhổn khoai tây và củ cải giở sống giở chín. Và mỗi khi trông thấy trong số người bước đến có những anh quá hom hem hốc hác thì lần nào bà ta cũng khóc nức lên vì thương hại.

Thứ canh này nóng như lửa, nhưng ai nấy đều phải ăn vội ăn vàng đến phát bỏng mồm để cho bạn khỏi chờ lâu. Còn tên Đức thì đứng bên bà nấu bếp theo dõi, để bà ta khỏi múc thêm và để không một tù binh nào được lĩnh lần thứ hai.

Xintxốp ăn hết đĩa xúp của mình, phát bỏng mồm lên và suýt nữa thì nôn tháo ra. Lấy tay bưng miệng, anh phải nuốt chửng cơn buồn nôn đang dâng lên cổ, rồi bước sang phòng bên cạnh bếp, nơi băng bó cho thương binh.

Có lẽ trước kia đây là phòng đẻ, nhưng bây giờ chí còn thấy chỏng chơ có một cái bàn với hai chiếc ghế đẩu. Sát chân tường có mấy thân hình đắp những vật linh tinh đang nằm dài trên lớp cỏ khô trải vải bẩn. Một người đang rên rỉ não nuột. Hình như đó là một người đàn bà.

Có hai người băng bó cho thương binh: một nữ y tá đã luống tuổi bị tàn phế, vẹo hẳn một bên sườn và một bác sĩ già rất to béo, có bộ mặt sư tử, với hai bàn tay còn khỏe và rất thành thạo, nhưng chốc chốc hai bàn tay đó lại run bắn lên, hoặc do tuổi già, hoặc bởi vì ở đây cũng có một thằng Đức đứng ốp như ở trong bếp. Chỉ có cái khác là tên Đức trong bếp luôn mồm kêu: «Hênúc! Hênúc!⁽¹⁾»  còn tên này thì cứ giục: «Snelơ! Snelơ!»⁽²⁾

— Cố chịu đau nhé, — ông bác sĩ bảo Xintxốp khi anh ngồi lên ghế đẩu và chìa đầu ra.

---

⁽¹⁾  Đủ! Đủ!
⁽²⁾ Nhanh hơn! Nhanh hơn!

Sau khi phun nước hiđrô perôxít vào vết thương kêu xèo xèo, ông ta mạnh tay móc vào những mẩu da toạc, đưa mấy nhát kéo xén trụi tóc quanh mép vết thương, rồi bôi iốt vào xót đến nỗi Xintxốp phải kêu rú lên. Đoạn ông ta đặt một cái gì lên trên, lại lấy ngón tay ấn vào vết thương một lần nữa làm anh đau điếng người, rồi đẩy anh ngồi sang chiếc ghế đẩu tiếp theo mà báo bà y tá:

— Băng lại!

Người đến sau với những ngón tay dập nát đã ngồi vào chỗ Xintxốp.

Bà y tá hơi khập khiễng trên cái chân thọt và vặn vẹo một bên vai, bắt đầu băng đầu cho Xintxốp, mồm lẩm bẩm ra ý bực tức. Thoạt tiên Xintxốp không thể hiểu nổi bà ta nói gì, nhưng sau đó hiểu là bà đang chửi bọn Đức cứ đứng ốp ông Nicôlai khiến ông ta không thể làm việc bình tĩnh được. Chắc là cả hai ông bà bác sĩ và y tá già này đã cùng làm việc với nhau từ đời nảo đời nào, cho nên bây giờ bà ta mới tỏ vẻ thương hại ông bác sĩ của mình hơn là thương hại anh thương binh như thế.

Lúc này Xintxốp mới trông thấy gương mặt của ông bác sĩ phẫu thuật, gương mặt mà anh không thể trông thấy khi còn ngồi trên ghế đẩu bên cạnh ông, và mới hiểu rằng con người ấy phải chịu đựng một cực hình như thế nào khi bị bắt ép làm việc như một lão lang băm chữa bệnh cho ngựa. Tên Đức sẽ không chịu đợi gì ai, mà ông thì chỉ muốn cho thái nhiều thương binh đi qua bàn tay bắt buộc phải tàn nhẫn nhưng thành thạo của mình ! Khuôn mặt sư tử của ông, với hai hàng lông mày bạc, và với cái mũi tẹt rộng và bộ ria cứng vênh lên như ria mèo, đã ướt đẫm mồ hôi vì căng thẳng, trông thật khổ sở và hung dữ. Nếu có thể được, chắc hẳn ông đã dùng con dao mổ chọc thẳng vào họng cái tên Đức khốn kiếp kia đang hối thúc ông như một cái máy: «Snelơ! Snelơ!.. »

Đúng một giờ sau, đoàn người đã phủi tập hợp lại. Một bộ phận thương binh còn chưa được băng bó nhưng tên trung úy chân sếu đã nhìn vào chiếc đồng hồ của hắn, và sau đó thì bất kỳ những việc gì còn lại cũng đều không có nghĩa lý gì nữa cả. Bọn áp giải có vẻ muốn đưa bằng được tù binh đến đúng địa điểm đã định, do đó mỗi lúc chúng một quát tháo dữ dội hơn và dấn bước nhanh hơn.

Nhưng bỗng nhiên tất cả những việc ấy đã dừng cả lại và đoàn người phải đứng lại rất lâu. Té ra đằng trước có một đoàn xe Đức chạy qua làm nghẽn mất đường, và chỉ đứng đây nhìn cũng đủ thấy dường như đoàn xe đó là vô cùng tận. Cố nhiên, đoàn tù có thể rẽ sang bên cạnh để đi vòng qua, nhưng ở nơi này rừng cây kéo tới sát hai bên đường, và hình như tên trung úy chân sếu không hề có ý cho đi vòng vào rừng để vượt chỗ nghẽn.

— Thế là đứng rồi nhé! — Anh chiến sĩ quấn băng ở cổ nói với Xintxốp; họ lại đi bên nhau.

— Vậy cậu không được băng bó à, không kịp à ? — Xintxốp hỏi.

— Mình có bị thương đâu, chỉ bị nhọt thôi... Bây giờ chúng mình sẽ đứng chơi thôi, — anh nói tiếp. — Cậu cho là chúng nó có trật tự à?! Chúng nó chả có trật tự gì, cũng loạn xị thôi. Lần trước, khi mình bị lùa vào trại, trong suốt hai ngày chưa trốn được, mình đã ngắm chán cái cảnh mắc nghẽn này rồi, và lần nào mình cũng nghĩ thầm: không quân ta đâu rồi nhỉ?— Anh im lặng giây lát rồi nói vẻ mơ ước: — Chà, giá bây giờ có thuốc hút cho đỡ buồn nhí!

Xintxốp không trả lời, nhưng ông bạn đồng hành vẫn không nín lặng được:

— Khi người ta băng cho cậu, cậu có thấy những người nằm trên nền nhà không?

— Có thấy, —Xintxốp nói.—Theo tớ thì một người là đàn bà...

— Không phải một mà là tất cả! Khi múc xúp cho tớ bà nấu bếp bảo thế đấy. Tất cả đều là các bà, và tất cả đều bị cụt tay ráo. Quân ta có gài mìn ở một chỗ bên cạnh hố chống tăng, thế là chúng bắt các bà dùng tay bới mìn. Còn những ai bị nổ mìn chết thì chúng đã vùi ngay dưới hố chống tăng ấy rồi.

Suốt ngày hôm nay, từ những phút đầu tiên bị bắt, Xintxốp đã đâm ra rất chán nản, nhưng bây giờ bỗng nhiên anh lại trở nên không thờ ơ, bất kể là quân Đức có mang bắn anh hay không, anh có đi đến nơi không, hay ngã xuống và bị bắn chết dọc đường... Anh lại muốn dùng bất cứ cách gì để trốn thoát và không phải chỉ trốn thoát thôi, mà trốn thoát để sau này tiêu diệt quân Đức, bắt chúng phải đền tội về việc chúng đã bắt phụ nữ dùng tay không mà lấp hố chống tăng, về việc chúng đã khiến cho họ bị mìn nổ cụt mất tay...

Khi hai chiếc máy bay «II» đầu tiên gầm rú và lao vút phía trên đường, cả Xintxốp lẫn anh em tù binh khác vẫn chưa hiểu việc gì đã xảy ra. Chính nhờ bọn Đức nên lát sau họ đã hiếu: bọn Đức thì nhau từ trên ôtô nhẩy bổ xuống rãnh, bọn lính áp giải cũng lăn nhào xuống đất, trong lúc mỗi lúc một thêm nhiều máy bay lao vun vút phía trên đường...

Có ai kêu thất thanh như đang rãy chết, một phần tù binh nằm lăn ra đường, còn mấy người khác lại vẫn đứng trơ ra mà nhìn lên trời như bị thôi miên.

— Niđer! Txu bôđen! Zêchtơ ôikh!..⁽¹⁾—Tên trung úy Đức nằm bò ra đất, quát tháo tù binh.

Mọi vẻ bình tĩnh của hắn đã biến mất, hắn gào thét và luống cuống giật khẩu «Parabenlum» đang bị vướng trong bao. Chắc là hắn thấy kinh khủng và nhục nhã vì phải chui rúc trên đường như con sâu, con bọ, còn những người tù này thì lại đứng thẳng cả người lên ngay trên đầu hắn. Nhưng máy bay vẫn tiếp tục lướt qua, nã súng máy xuống, và hắn chẳng còn hơi sức đâu để bắt buộc mình phải đứng dậy cũng như bắt buộc anh em tù phải nằm xuống. Không, hắn vẫn bắt họ nằm xuống.

—Txu bôđen!..— hắn lại quát, rồi dùng khẩu «Parabenlum» bắn vào đám đông tù binh vẫn đang còn đứng túm tụm trên đường.

— Các đồng chí, chạy di!.. — Xintxốp nhác thấy anh chiến sĩ quấn băng ở cổ ôm đầu gục xuống chân mình, liền thét lên một cách đột ngột mà chính mình cũng không ngờ tới nữa.—Chạy đi!—anh lại thét lên lần nữa, nhảy phắt qua rãnh, rồi đạp gẫy bụi cây và đâm bổ vào rừng, tai nghe tiếng mấy người nữa cùng chạy, đạp gãy cành cây kêu răng rắc. Trên đầu có tiếng súng máy nổ tới tấp, còn đằng sau thì nghe tiếng nổ và tiếng tiểu liên bắn hàng tràng.

Xintxốp không sao biết được có bao nhiêu người đã chạy thoát trong hôm ấy: anh em chạy tán loạn vào rừng, tỏa ra nhiều phía khác nhau, thành thử không gặp được nhau nữa. Anh đi, đi hầu như không nghỉ, chỉ thỉnh thoảng ghé ngồi tạm vài phút để lấy thở, đi suốt cả phần thời gian còn lại của cái ngày tháng mười ngắn ngủi ấy để cho tới lúc trời tối hẳn, và rồi đi suốt cả đêm nữa. Anh đi qua rừng, qua một cái làng bị đốt trụi nào đó rồi lại qua rừng, lần qua hai đường hào chống tăng và những công sự đã bỏ hoang. Anh vấp phải các xác chết trong một công sự và cũng nhờ đó anh mới sống sót được, nếu không có lẽ anh cũng chết cóng mất rồi. Anh cới lấy một áo quân phục và một áo lót bông gần như mới chỉ hơi vấy máu, ở mép của người đã chết cạnh xác một người khác, anh lại nhặt được một chiếc mũ trùm tai của người đó văng ra, và anh nghiến răng lại ấn chiếc mũ vào đầu mình, trùm lên cả đám bông băng. Anh định cầm lấy khẩu súng trường nằm lăn lóc ngay đó, nhưng té ra súng đã mất khóa nòng, anh đã lần mò sờ soạng khắp xung quanh mà vẫn không tìm thấy. Sau đó, anh vượt qua hai con đường, một con đường vắng tanh vắng ngắt, còn con đường kia anh vượt qua vừa đúng được một phút thì có một đoàn môtô Đức chạy qua.

Anh luôn ngửi thấy mùi cháy khét lẹt, thấy những ánh lửa và thấy súng nổ khi ở bên trái, khi ở bên phải mình. Lúc ấy anh đã có cảm giác mình đang vượt qua mặt trận, và tình hình quả thực là như vậy...

Nhưng khi trời vừa hửng sáng, lúc anh bi kiệt sức ngã gục xuống đất trong khoảng rừng rậm thì anh lại thấy tiếng đạn pháo nổ vang rền, không ở bên phải, bên trái, hay đằng sau mình nữa, mà ở đằng xa, phía trước mặt. Vì quá mệt mỏi, nên anh không thể suy xét được và anh không hề nghĩ ra rằng những tiếng nổ xa xa đó có thể chỉ là máy bay Đức ném bom xuống hậu phương của ta mà thôi. Thậm chí ngược lại, anh nghĩ rằng trước đó mình chỉ tưởng là đã vượt qua mặt trận, chứ thực ra chiến tuyến vẫn ở đằng trước như cũ.

Quyết tâm tìm mọi cách để trốn thoát, nhưng không muốn liều mạng vô ích. anh bèn uống mấy vốc nước đầm rồi chui vào bụi nằm. Tốt hơn hết là đợi đến tối và tìm cách vượt qua mặt trận vào ban đêm: anh trông mong vào ban đêm hơn là ban ngày. Sau khi quyết định như vậy, anh ngủ thiếp đi mấy tiếng đồng hồ liền. Anh ngủ say như chết và khi tỉnh dậy thấy trời đã bắt đầu hơi ngả màu xám.

Anh đứng dậy rồi lại lên đường, và còn đi được thêm năm cây số nữa trong khu rừng vô tận đó. Có một lần anh nghe thấy tiếng người, thậm chí còn nghe cả một phát súng nổ rất gần khiến anh giật cả mình. Kể ra nếu anh đi ngay đến chỗ có tiếng người và tiếng nổ đó thì anh đã lọt vào khu vực của một tiểu đoàn quân y đóng ở đấy rồi. Nhưng anh vẫn đinh ninh là mình chưa vượt qua mặt trận, cho rằng cả tiếng nói lẫn tiếng súng ấy đều là của quân Đức, nên cứ tiếp tục đi hoài.

Cuối cùng, khi trời đã hầu như tối hẳn, anh từ trong rừng đi ra một cảnh đồng có một đường hào chống tăng đào lổn nhổn. Anh lần qua cái hào chồng tăng đó và đi đến một xóm nhỏ mới lập gồm ba căn nhà nhỏ có những hàng dậu chạy dài phía sau.

Anh trèo qua gò đất, tiến lại gần ngôi nhà ngoài cùng, bốn bề im lặng như tờ. Anh nghĩ là ngôi nhà không có người ở, nhưng khi bước lại gần hơn thì thấy có một người chiến sĩ đã đứng tuổi, xách thùng từ một góc nhà đi ra về phía anh

Và chính việc đó đã diễn ra như một chuyện thần kỳ ! Chính cái việc người chiến sĩ xách thùng đi ra giếng một cách thoải mái như vậy đã khiến Xintxốp không nghi ngờ gì nữa : anh đã về tới chỗ quân ta.

---

⁽¹⁾ Nằm xuống! Nằm xuống đi!

Xintxốp nhìn người chiến sĩ, còn người chiến sĩ thì nhìn Xintxốp. Xintxốp trẻ hơn người chiến sĩ xách thùng bởi vì người này trông trạc độ bốn mươi, nhưng Xintxốp không hình dung được rằng bây giờ với bộ râu mười hai ngày không cạo xổm xoàm như thế thì trông mình ra thế nào. Do đó anh rất ngạc nhiên khi người chiến sĩ xách thùng kia chăm chú nhìn anh và hỏi:

— Bố cần gì thế hả bố?

Anh lặng lẽ tiền lên hai bước về phía người chiến sĩ xách thùng, khiền người ấy thậm chí phải thụt lùi lại mà hỏi:

— Cụ đến tìm ai?

Nhưng Xintxốp vẫn im lặng như trước, giơ cả hai bàn tay ra và bắt đầu lắc mạnh bàn tay của người chiến sĩ cùng với cái thùng, khiến nó kêu loảng xoảng trên tay anh ta.

— Ra đến nơi rồi!.. — mãi sau anh mới thốt nên lời.

— Ra đến nơi rồi thì cứ ra, — người chiến sĩ nói, chiếc thùng trong tay vẫn lúc lắc vì Xintxốp vẫn tiếp tục lay mạnh. — Lắc gì mà lắc khiếp thế! Từ đây đến hỏa tuyến còn những hai chục cây số. Vậy mà không gặp ai trước tôi hay sao?

— Không. Tôi đi ban đêm còn ban ngày thì nằm trong rừng. Tôi cứ tưởng là còn phải đi một đêm nữa...

— Thế cấp bậc của đồng chí là gì ạ? — người chiến sĩ ngó nhìn bộ râu muối tiêu của Xintxốp chăm chú hơn trước, rồi đã chuyển sang gọi anh bằng «đồng chí» mà hỏi vậy.— Chắc cũng phải là đại tá rồi chứ ạ? Hay còn cao hơn nữa ạ?

Trong cặp mắt anh ta thậm chí còn ánh lên một vẻ hài lòng: biết đâu mình lại chẳng gặp đúng một vị tướng vừa ra khỏi vòng vây cũng nên? Mặc dù tình hình chung là rất nặng nề, nhưng giá có một câu chuyện như vậy thật thì anh cùng sẽ phấn khởi không ít.

Nhưng Xintxốp đã làm cho anh ta cụt hứng:

—Tôi là chính trị viên.

— Thế thì, đồng chí chỉnh trị viên ạ, hoặc đồng chí đợi tôi, bây giờ tôi còn ra giếng lấy nước, hoặc đồng chí cùng đi với tôi, rồi tôi sẽ đưa đồng chí đến chỗ chính trị viên trưởng của chúng tôi. Đồng chí đã từ vòng vây chạy ra vừa vặn đúng cái nhà của anh ấy đấy!

Xintxốp đi theo anh ta ra giếng, đợi anh ta múc nước xong rồi quay lại ngôi nhà, lòng vẫn chưa tin hẳn vào niềm sung sướng của mình.

— Ờ... đồng chí để được bộ râu hợp đấy. — Người chiến sĩ dẫn Xintxốp vào nhà, đặt thùng xuống, rồi mở một trong hai cái cửa ăn thông vào buồng trong: — Đồng chí chính trị viên trưởng, xin phép báo cáo! Tôi đã đưa đến đây một đồng chí chính trị viên vừa mới thoát khỏi vòng vây!

Trong nhà có một người trạc trung niên đang ngồi sau bàn và húp xúp trong chiếc cà mèn đặt trên tờ báo. Ông ta ngồi húp xúp với dáng rầu rĩ, tay chống vào má theo kiểu đàn bà, và rồi vẫn để tay như thế ông quay người nhìn ra phía cửa. Bộ mặt ông trông phúc hậu, dịu dàng, hơi có vẻ đàn bà; những phù hiệu có một vạch trên cổ áo ông đều màu xanh, rõ ràng là của không quân, do đó Xintxốp kết luận rằng mình đã lọt vào một đơn vị không quân.

Một chân của chính trị viên trưởng xỏ vào ủng, còn chân kia thì đi bít tất len. Một chiếc ủng nằm trên nền nhà, cạnh bàn dựng chiếc ba toong tự tạo chạm trổ rất khéo.

«Chắc là cậu chiến sĩ này đã chạm trổ cho ông ta», — không hiểu sao Xintxốp lại nghĩ vậy, mặc dầu lúc này anh có thể nghĩ đến hàng nghìn việc khác quan trọng hơn nhiều.

— Thế hả, vào đây, — chính trị viên trưởng nói và hơi nhổm dậy, chìa tay ra. — Chà, khổ quá nhỉ! — ông nói, giọng thông cảm. — Đói lắm hả?

— Trước hết xin cho uống trà! — Xintxốp đáp; mặc dù đã hai ngày hai đêm nay không có tí gì vào bụng, nhưng anh muốn uống cho ấm người lên cái đã.

—Trà thì sẽ có trà, — chính trị viên trưởng gật đầu chỉ cái ấm đặt trên bàn, nói vậy. —Nhưng hẵng tạm chén cái này đi đã. — Rồi ông lấy ruột bánh mì lau sạch chiếc thìa, đẩy cà mèn với cả tờ báo về phía Xintxốp.

Xintxốp cầm thìa và bắt đầu ăn, còn chính trị viên trưởng thì ngồi đối điện và nhìn anh, không phải nhìn anh ăn mà nhìn thẳng vào mặt anh.

Khi trong cà mèn còn lại vài thìa, Xintxốp đã bắt gặp cái nhìn đó và sực nhớ ra là mình vẫn đội mũ. Anh liền buông thìa và cà mèn ra một cách chật vật, rối dùng cả hai tay nắm lấy mũ, lôi nó ra, miệng kêu ối lên một tiếng vì đau. Ở bên trong, có chỗ mũ hơi dính vào băng.

— Đồng chí bị thương à? — chính trị viên trưởng nhác thấy lớp băng có vết máu xẫm bèn hỏi.

Nhưng Xintxốp cố húp nốt hai thìa cuối cùng rồi trả lời:

— Không nặng lắm. Tôi bị choáng đến nỗi phải chật vật lắm mới tỉnh lại được; còn vết thương thì chỉ là mất một mảng da với ít tóc...

—Thế đồng chí được băng bó ở đâu? — chính trị viên trưởng rót một ca trà và đẩy về phía Xintxốp.

Câu hỏi cũng là tự nhiên thôi: khi đi đường Xintxốp không hề bỏ mũ ra lần nào nên lớp băng hầu như còn mới tinh. Anh kể lại mình đã được băng bó ở đâu và như thế nào, rồi từ chuyện đó anh kể lại tất cả những chuyện khác.

Hồi tháng sáu và tháng bảy ông chính trị viên trưởng ngồi trước mặt anh cũng đã từng phải vượt vòng vây từ tận biên giới, sau đó ông phải nằm viện rồi xin ra viện trước thời hạn, và mới trở lại mặt trận vẻn vẹn được có ba hôm. Ông nghe Xintxốp kể lại với vẻ thông cảm và không thấy trong câu chuyện của anh có gì đáng lạ lùng cả, có chăng chí trừ một điều là một người đã gặp bao nỗi gian nan như vậy, mà nay vẫn lại đang ngồi trước mặt ông, vẫn còn sống và nói chung là còn mạnh khỏe.

— Tôi có ngờ đâu là mình vượt quá mặt trận những hai chục cây số và chạy ra đúng vào chỗ anh em phi công như thế này?—Xintxốp vừa nói vừa đẩy cái ca không sang bên cạnh.

Rõ ràng là chính trị viên trưởng đã nhiều lần bị hiểu nhầm như vậy lần giải thích này không phải là lần đầu tiên. Ông nhếch mép cười:

—Đừng căn cứ vào phù hiệu. Số là những ngày đầu chiến tranh tôi làm chính ủy một tiểu đoàn báo vệ sân bay. Chúng tôi không phải là phi công, mà chỉ là tiểu đoàn công binh. Tiểu đoàn trưởng và chính ủy cũ đã chết vì một quả bom Đức. Tôi từ quân y viện đến thẳng đây, còn tiểu đoàn trưởng mới thì do ủy ban quân vụ huyện cử đến. Chúng tôi đào hầm suốt ba ngày đêm nay. Cái phòng tuyến chúng tôi đào hầm đầu đã bị người ta bỏ lại rồi. — Ồng bực tức lắc đầu. — Theo tôi, nếu cứ đào bới rồi lại bỏ đi thì thà ném quách ra trận đánh nhau như bộ binh để báo vệ Maxcơva còn hơn! Mặc dù người ta bảo là thiếu cả súng trường đi nữa. Súng nằm ở đâu chẳng biết, còn chúng tôi thì phát khóc lên vì súng.

— Thế nghĩa là tình hình gần Maxcơva gay lắm sao?— Xintxốp hỏi với một giọng đau khổ.

Từ khi chiến tranh bắt đầu đến nay đã bao lần anh tưởng rằng cái gay go nhất đã lùi lại phía sau, thế mà té ra nó lại vẫn ở đằng trước! Và ngay cả bản thân mấy tiếng Maxcơva mà lần đầu tiên anh nói ra cửa miệng bỗng nhiên làm anh xúc dộng, mặc dầu mấy tiếng ấy cũng chí do chính anh nói ra mà thôi. Gần Maxcơva!.. Không có gì kinh khủng hơn thế nữa!

— Dĩ nhiên chúng tôi chỉ là những con chuột dũi, công việc của chúng tôi là đào đất, nhưng cũng thật là gay go,— chính trị viên trưởng im lặng chốc lát rồi bất đắc dĩ thốt lên như vậy, đoạn ông nhìn bộ mặt tái nhợt của Xintxốp, nhìn vào lớp băng buộc trên đầu anh, nói thêm: —Tiểu đoàn quân y ở cách đây không xa lắm đâu.

Xintxốp lắc đầu:

— Không, tình hình đã như vậy thì tôi chỉ muốn được chiến đấu ngay. Nếu đồng chí cho phép, tôi sẽ ngủ lại ở đâu đây, rồi sáng mai lại lên đường.

— Đi đâu?

— Ra mặt trận, theo bất cứ đợt bổ sung nào và vào bất cứ đơn vị nào. Không có giấy tờ trong lúc này thì chẳng hòng làm gì nhiều hơn được, nhưng nếu chỉ xin làm chiến sĩ thôi thì tôi chắc người ta sẽ nhận!

Chính trị viên trưởng không hề ngạc nhiên: từ lúc Xintxốp kể được nửa chừng câu chuyện, ông ta đã chờ đợi sự thú nhận đó, bởi vì những ai thoát khỏi vòng vây có đủ giấy tờ thì thường thường ngay từ đầu họ đã lập tức xuất trình giấy tờ với vẻ tự hào. Xintxốp bèn kể lại tỉ mỉ vì sao đến nỗi anh không còn giấy tờ gì. Anh kể xong, nhưng bỗng cảm thấy hình như lần đầu tiên người tiếp chuyện đã nhìn mình với vẻ nghi ngờ, tựa hồ muốn nỏi: «Thôi anh bịa ra làm gì? Thôi, thấy quân Đức đến anh lại đem giấy tờ xé đi hay chôn quách đi rồi... Thôi, thế là đủ rõ rồi!.. Cũng là chuyện thường tình. Thế thì nói dối làm gì?»

—Thôi nhé.—chính trị viên trưởng nói to, — đã vậy thì cứ ngủ ở đây với cậu chiến sĩ đã gặp anh lúc nãy, cậu Ephrêmốp ấy mà, còn tôi thì phải đi đây. Nghe như chiếc xe tải đã đến đón tôi rồi.

Quả thực mấy phút trước đó có tiếng ôtô bóp còi, rồi tắt máy phía ngoài cửa sổ.

— Ở đây công việc của chúng tôi thật ngập đầu: hết đào hố, lại đến đắp ụ... Mà cũng chẳng còn cách nào khác...— Ông ta định nói tiếp nhưng lại ngừng lời. Sau khi nghe Xintxốp kể lại điều mà ông không tin được thì ông không còn muốn cởi mở nữa. — Ừ, đồng chí ngủ đi,—ông nhắc lại. Đến sáng mai, tôi với đồng chí tiểu đoàn trưởng sẽ giới thiệu để đồng chí đi... Ephrêmốp này, Ephrêmốp!

— Báo cáo chính trị viên trưởng, tôi xin nghe lệnh đồng chí ! — Ephrêmốp hiện ra trên ngưỡng cửa và nói.

— Ephrêmốp, nhờ cậu giúp tớ xỏ chiếc ủng... Sau khi bị thương thì lắm chuyện lôi thôi quá...—Câu này chính trị viên trưởng có ý nói với Xintxốp, ông ta ngượng vì phải nhờ người khác xỏ ủng giúp.

Ephrêmốp cúi lom khom giữ chiếc ủng, còn chính trị viên trưởng thì nhăn mặt lại vì đau, ấn chân vào ủng. Sau đó, ông cầm cây gậy dựng cạnh bàn, khập khiễng đi ra.

Xintxốp đi theo sau chính trị viên trưởng, nhưng ông ta chỉ vừa đi vừa dặn dò Ephrêmốp, rồi không quay người lại nữa, trèo vào buồng lái chiếc xe tải tấn rưỡi.

— Đồng chí có tự cạo râu lấy bằng dao được không?— Ephrêmốp dõi theo chiếc xe và hỏi Xintxốp.

—Tôi cạo được.

— Hay là để tôi cạo cho nhé?

Xintxốp không còn đủ sức để từ chối mà cũng không muốn từ chối nữa. Ngồi trên ghế đẩu, ngửa đầu ra để cho người ta cạo râu cho mình thì thật là một cảm giác kỳ lạ !

Ephremốp cạo râu cho anh mà anh thì mỗi lúc một buồn ngủ, và qua cơn mơ màng phải chật vật lắm anh mới loáng thoáng nghe và hiểu rằng tiểu đoàn này đã xây dựng phòng tuyến lần này là lần thử ba, thế mà quân ta vẫn cứ lùi hoài, rằng Xintxốp gặp chính ủy chứ không gặp tiểu đoàn trưởng là may, và rằng trưa nay quân Đức đã ném bom xuống hố chống tăng làm cho hai chục người bị tàn tật, tuy rằng đó chỉ là những anh em bộ đội hậu phương, nhưng quả bom nó có phân biệt ai đâu, đối với nó thì ai cũng đều là người được việc tất...

Sau đó, Xintxốp bỗng ngủ lịm hẳn đi, gục đầu xuống một cải, khiền lưỡi dao cứa phải gò má đau điếng người.

— Ấy đấy! Chớ ngủ, không thì tôi cứa đứt mặt ra bây giờ. — Ephrêmốp nói có vẻ trách móc rồi cấu một mẩu báo lót dưới cái cà mèn, dán vào vết đứt.

Anh ta cạo mặt cho Xintxốp xong, rồi ra sân và dội mấy ca nước vào tay cho anh hứng. Xintxốp rửa mặt, cố tránh không làm ướt băng.

— Có lẽ thay băng mới đi nhỉ?—Ephrêmốp hỏi.

Nhưng Xintxốp từ chối.

— Tôi sợ lại trầy mất vết thương.—Và anh ngáp một cách mệt mỏi.

Họ bước vào một căn buồng xép có để một số dụng cụ nhà bếp và lương thực dự trữ, mấy bao khoai tây và bắp cải, trên chiếc trường kỷ hẹp đã thấy trải một tấm nệm cỏ rộng, xòa cả ra ngoài.

— Đồng chí nằm đây, — Ephrêmốp trỏ cho Xintxốp chiếc trường kỷ.

— Thế còn đồng chí?

— Tôi thì là việc con nhà lính trơn, có lẽ còn có ông tiểu đoàn trưởng ông ấy về nữa cơ đấy.

Xintxốp ngủ thiếp ngay đi trước khi đặt được cái đầu xuống trường kỷ, và khi tỉnh dậy thì đêm đã khuya.

— Dậy, dậy đi chứ cậu! — Ephrêmốp lay Xintxốp dậy, cho là không cần gọi một người chưa tỉnh bằng «anh» — Dậy đi anh! — Xintxốp vừa buông chân khỏi trường kỷ là anh ta lại chuyến ngay sang gọi bằng «anh».— Tiểu đoàn trưởng bảo anh đến gặp đồng chí ấy đấy.

Xintxốp bắt đầu xỏ ủng, còn Ephrêmốp đi sang phòng bên cạnh.

— Đã chấp hành xong mệnh lệnh của đồng chí! — khi Xintxốp đi qua phòng ngoài, anh nghe có tiếng nói vẳng ra.

— Được. Bảo vào đây, — một giọng nói trẻ trung và bực dọc cất lên. — Mình đã mệt như con chó, thế mà lại còn...

Một thượng úy người nhỏ bé, chắc nịch, có khuôn mặt tròn trĩnh, tái nhợt, cặp lông mày đẹp như vẽ và đôi mắt hơi lồi, đang ngồi bên bàn trước ngọn đèn dầu hỏa. Anh ta co ro khoác một tầm áo capốt lấm tấm bùn đến tận cổ. Một chiếc mũ kêpi cũng lấm tấm bùn đặt trên cái ghế đẩu đối diện.

Xintxốp đụng phải Ephrêmốp ở cửa, vì thượng úy đã bảo ngay anh ta: «Đồng chí có thể nghỉ». Xintxốp đành phải hỏi: — Đồng chí cho phép vào chứ ạ? Chào đồng chí!

— Xưng hô theo đúng điều lệnh! — thượng úy nói cộc lốc và giận dữ.

Xintxốp lẳng lặng nhìn anh ta, nhấc chiếc mũ kêpi của anh ta trên ghế đẩu mà đặt lên bàn, rồi ngồi xuống.

— Đứng dậy! — thượng úy quát.

Xintxốp cứ ngồi nguyên và vẫn im lặng nhìn anh ta.

— Đứng dậy! — thượng úy lại quát.

Xintxốp vẫn ngồi.

Thượng úy liền đưa tay sờ vào bao súng lục.

— Đừng dọa, tôi đã bị dọa nhiều lần rồi, — Xintxốp không nhúc nhích, nói. — Tôi là chính trị viên, cấp bậc tôi ngang anh, còn đứng thì tôi bị yếu không đứng nổi. Cho nên tôi phải ngồi. Hơn nữa, chính anh cùng ngồi kia mà.

— Giấy tờ của anh đâu?

—Tôi không có giấy tờ.

— Thế thì trong lúc không có giấy tờ, đối với tôi, anh không phải là chỉnh trị viên! Đứng dậy!

Câu chuyện không hứa hẹn một điều gì tốt đẹp giữa hai người đã bắt đầu như vậy. Họ nhìn nhau hồi lâu và hình như thượng úy cùng hiểu rằng dù mình có bắn vào người này đi nữa thì vẫn không đủ sức để bắt anh ta đứng dậy.

— Tôi đã gặp chính ủy của tôi ở đây,—cuối cùng thượng úy đưa mắt nhìn đi chỗ khác trước tiên và nói về chính ủy với giọng chỏng lỏn giống như nói về cấp dưới. — Nhưng, trái với ông ta, tôi không phải là con chiên của Chúa Lời. Hãy kể lại lần nữa những câu chuyện hoang đường của anh cho tôi nghe!

Điều này thật bất ngờ đến nỗi Xintxốp chưa hiểu được ngay.

— Được, tôi sẽ kể lại cho anh nghe những câu chuyện hoang đường của tôi,—sau một hồi lâu im lặng, anh đáp lại, giọng điên khùng nhưng khe khẽ.

May sao anh đã kịp thời sực nhớ ra rằng dù thế nào cả hai người vẫn đều là quân nhân, mình đã thoát ra khỏi vòng vây và rơi đúng vào khu vực của cái đơn vị do chính anh chàng thượng úy này chỉ huy, và mặc dầu mình đã kể hết tất cả với chính ủy đơn vị rồi, nhưng người chỉ huy đơn vị vẫn có quyền hỏi lại mình. Vì vậy, Xintxốp đành cồ nén giận, thành thực nhắc lại từ đầu chí cuối.

Xintxốp cứ nói, còn viên thượng úy thì ngồi nghe mà vẫn cứ không tin. Gã còn trẻ, xấu bụng và có vẻ hoang mang. Và như người ta thường thấy ở những kẻ yếu đuối và hay tự ái, sở dĩ gã không muốn tin vào người khác một cách có ác ý là vì gã đã hoang mang một cách đáng xấu hổ. Chính gã đã tự mình xin ra mặt trận, nhưng sau khi sa vào cuộc hỗn chiến kinh khủng này ở cửa ngõ Maxcơva, ngay ngày đầu tiên gã đã cảm thấy khủng khiếp dưới những trận mưa bom trên cánh đồng trống trải, và nỗi khủng khiếp này cứ ám ảnh gã mãi suốt ba ngày đêm nay. Gã đã cố sức làm ra vẻ bình thường theo đúng bổn phận mà bộ quân phục của gã đòi hỏi, và gã nhạo báng, trách mắng cấp dưới là hèn nhát để hòng che giấu sự khiếp sợ của chính gã. Nhưng gã không thể tự lừa dối lòng mình được. Và giờ đây, ngồi trước mặt Xintxốp, trong thâm tâm đã cảm thấy rằng không bao giờ mình lại có thể chịu đựng được tất cả những điều mà người này đang kể cho mình nghe: không chịu nổi ba tháng bị bao vây, không thể mặc nguyên bộ quân phục chính ủy mà đi cho đến giờ phút cuối cùng, không chạy trốn khỏi đoàn tù dưới làn đạn địch trong khi vẫn mang thương tích trên mình. Và vì biết rằng bản thân mình không thể làm được như vậy nên do bản năng tự vệ gã không muốn tin là những người khác có thể làm được như vậy.

Thượng úy nghe Xintxốp kể mà không tin, không phải vì không thể tin Xintxốp mà trái lại là vì gã rất muốn thuyết phục mình rằng cái anh chàng ngồi trước mặt gã đang nói dối, và hơn nữa, đây có thể là một tên biệt kích Đức, và tên biệt kích này sẽ bị bắt giữ không phải do tay ai khác mà chính do tay thượng úy Kruchikốp là người mới ra mặt trận vẻn vẹn ba hôm nay, nhưng đã thông thạo tình hình hơn một số người khác, mặc dù họ đã từng ở cả ngoài mặt trận lẫn trong quân y viện. Qua mấy ngày ấy, gã đã nhiều lần cố nén cơn run sợ trong lòng mà rúm mình lại dưới cái nhìn hiền hậu, thầu hiểu mọi điều của người chính ủy, song lại rất vui mừng có cơ hội thắng thế ông ta ít ra là ở đây, như bây giờ chẳng hạn, bằng sự soi mói, thái độ gây khó dễ, bằng lòng hăng say thì hành công vụ một cách tàn nhẫn, một thứ lòng hăng say mà những hạng người như vậy thường rất sẵn sàng biểu lộ trong những lúc họ không phải lo sự cho tính mạng của mình.

Mấy lần gã chặn họng Xintxốp bằng những câu hỏi hoài nghi ra mặt:

— Không còn một tí giấy tờ nào, sao lại thế được nhỉ?.. Chẳng những thế, anh đi đường bao nhiêu lâu mà chiếc áo bông vẫn gần như mới toanh là thế nào!

Ngay cả lần này nữa Xintxốp cũng vẫn nén giận và kiên nhẫn giải thích rằng anh lột áo bông của người chết.

Nhưng khi viên thượng úy bỗng nói với anh :

— Chuyện lạ nhỉ: bị thương ở đầu, ngã xuống ngất đi, mà sau đó lại cuốc bộ được những gần bốn chục cây số! — thì Xintxốp không chịu nổi nữa. Anh đứng hẳn dậy, thong thả cởi áo bông, vén chiếc áo quân phục và chiếc áo sơ mi lót lên.

— Anh thấy không? — anh dí ngón tay vào hai vết sẹo ở bên sườn. — Tôi đã lấy đinh chọc thủng sườn để cốt làm cho anh tin đấy. Còn cái này, — anh trỏ lên cái đầu quấn băng — cũng là để hóa trang. Trong đó chẳng có gì đâu. Có cần tháo băng cho anh xem không?

— Tôi không phải là bác sĩ, không hơi đâu mà khám cho anh, đừng có vớ vẩn! — gã thượng úy bối rối nói luôn cái câu đầu tiên vừa nảy ra trên đầu lưỡi hắn.

Xintxốp còn nhìn gã mấy giây nữa với vẻ chờ đợi rồi nói: «Chà, cải anh này!»—đoạn anh buông áo quân phục xuống, bắt đầu mặc áo bông vào một cách cũng thong thả như khi cởi ra.

Thượng úy bỗng thoáng nghĩ rằng tất cả những điều mà từ nãy đến giờ người này nói với gã đều hoàn toàn đúng sự thật, và gã phải chật vật lắm mới xua đuổi được cái ý nghĩ chân thực đó đi. Gã xua đuổi nó đi, vì thấy khó chịu trước ý nghĩ đó. Gã không muốn tin Xintxốp và Xintxốp cũng cảm thấy như vậy.

— Thôi được, anh đi ngủ. Sáng mai chúng tôi sẽ gặp anh để xem xét thêm sau! — cuối cùng gã thượng úy nói với anh một cách có ngụ ý.

Xintxốp đứng dậy, lặng lẽ nhìn xuống gã từ cái tầm vóc cao lớn của mình, rồi bước ra phía cửa, không chào hỏi gì cả.

Còn lại một mình, thượng úy Kruchikốp liền đứng lên, im lặng chừng một phút, nghe ngóng xem bên kia vách Xintxốp đã nằm xuống chưa, rồi vừa đi dạo trong phòng, vừa mưu tính xem sau đây nên làm thế nào.

Có lẽ ngay bây giờ phải cho Ephrêmốp cầm giấy chạy sang làng bên cạnh. Vừa đúng hôm nay có một sư đoàn bắt đầu chiếm lĩnh phòng tuyến này, và vừa may phòng đặc biệt của sư đoàn ấy lại dồn bớt tiểu đoàn công binh mà đóng quân trong hai ngôi nhà gỗ ngoài cùng của làng đó. Phải phái Ephrêmốp sang đó ngay bây giờ, để các cán bộ đặc biệt đến bắt tên này ngay khi trời còn tối!

Dĩ nhiên hoàn toàn có thể gác tất cả những việc đó đến sáng mai cũng được, nhưng con quỷ hiếu danh cộng thêm với cái tính thiếu tự tin khốn kiếp ấy đã thúc vào lưng thượng úy Kruchikốp: gã rất muốn mau chóng thấy được rằng những giả thiết của mình là đúng đắn. Gã cầm chiếc cặp bán đồ trên bàn, rút cuốn sổ tay, viết một mẩu thư cho các sĩ quan đặc biệt rồi gấp tờ giấy lại, gọi Ephrêmốp.

Ephrêmốp đang ngồi thiu thiu ngủ trên chiếc ghế đẩu ở phòng ngoài liền chạy vào với bộ mặt ngái ngủ và bực bội. Trước khi ngủ gật, anh ta đã cảm thấy thượng úy lồng lộn từ góc này sang góc khác trong phòng như thế là một triệu chứng chẳng lành.

Nghe xong lệnh và cầm tờ giấy, Ephrêmốp thở dài, nói: «Rõ». Vì cho mọi mưu toan này chỉ là những chuyện không đâu, anh đưa mắt lườm viên thượng úy rồi khoác khẩu súng trường lên vai, giận dữ đóng sầm cửa lại bước ra đường.

Còn viên thượng úy thì sau khi đã đi đi lại lại chán chê trong phòng liền ngồi xuống bên bàn, buông phịch cái đầu mệt nhọc của mình lên chiếc cặp bản đổ.

Đã ba ngày đêm nay gã hầu như không ngủ và khổ sở vì phải đấu tranh với nỗi khiếp sợ, nhưng dù sao vẫn ra công cố sức nào đắp ụ nào đào hẩm hố, công sự, nào chôn cọc chống tăng và cũng mệt mỏi như mọi người khác, để rồi hễ cứ nhắm mắt lại giây lát là thiếp đi ngay vào một giấc ngủ say sưa của tuổi trẻ.

Và trong những cơn mộng mị mê mệt, trong đầu óc gã đã không hề có cả công sự, cả cọc chống tăng, cả những quả bom nổ ngay trước mặt gã, không hề có cả anh chàng chính trị viên gầy gò với bộ mặt dữ tợn đã đòi lột băng trên đầu ra ấy. Trong những giấc mơ của gã vẫn chỉ thấp thoáng khi ẩn khi hiện mồi một khuôn mặt đàn bà xinh xắn và đáng thương, lộ vẻ hoảng hốt trước cảnh chia ly đột ngột, và lúc bây giờ đôi môi mê ngủ khó điều khiển của gã bất giác mấp máy lẩm bẩm điều gì. Đang áp một bên má đầy lông măng xuống mặt bàn, thấy mặt cô ta trong mơ, gã bỗng tủm tỉm cười, và nét mặt gã cũng đột nhiên thay đổi khác hẳn với lúc gặp Xintxốp...

— Đồng chí thượng úy, xin phép báo cáo...

Đứng trước mặt gã thượng úy vừa giật mình tỉnh giấc là Ephrêmốp với bàn tay đưa lên vành mũ bịt kín tai, với khẩu súng trường khoác trên vai. Anh ta đứng nghiêm ngay ngắn, nhưng trong đôi mắt hiền hậu thấy lóe lên những ánh chế giễu:

— Xin phép báo cáo! Họ bảo là nếu người ấy đã tự ý đến đây thì chưa chắc đã bỏ trốn, cứ để anh ta lại ở đây cho đến sáng. Sau đó, họ lại bảo là họ nhiều việc lắm. Nếu ta muốn thì mai ta đưa lại đằng ấy, mà nếu không muốn thì cũng tùy ta. Họ bảo: «Các anh có cấp trên trực tiếp của các anh, đi mà hỏi ý kiến cấp trên của mình đi! » Rồi họ còn báo: «Báo cáo lại với đồng chí thượng úy bên anh rằng, — đến đây ánh mắt chề giễu của Ephrêmốp bộc lộ rõ ràng, — trường hợp này không có vẻ là biệt kích đâu, đồng chí ấy cứ ngủ yên, đừng sợ!»

— Anh có thể ra được rồi đấy! — thượng úy tức giận nói.

Nhưng Ephrêmốp vẫn chưa chịu đi ra. Anh thong thả bỏ mũ, moi trong mũ ra đúng mảnh giấy xé ở sổ tay thượng úy đã đưa cho anh ban nãy, đặt lên bàn.

— Họ bảo tôi trả lại giấy này. Họ nói: «Mang về cho văn phòng nhà các anh đóng lại thành tập. Chúng tôi cũng đủ giấy tờ rồi! »

Thượng úy Kruchikốp cảm thấy trong lời nói của Ephrêmốp có ý chẽ giễu, nhưng không thể kết tội anh, liền quát: — Thôi đi, người ta đã báo mà!

Ephrêmốp bèn đi ra phòng ngoài, cười mát trong bóng tối rồi bước vào căn buồng của mình.

«Giá mà kể lại cho chính trị viên nghe nhỉ! Một trò cười! — Anh vừa nghĩ vừa tiếp tục cười mát. —Tiếc rằng anh ấy đang ngủ».

Nhưng Xintxốp đâu có ngủ. Và khi Ephrêmốp đã nhường lại trường kỷ cho Xintxốp, thu xếp nằm dưới nền nhà ngay cạnh đó, rồi với giọng chế nhạo thì thầm kể lại cho anh nghe tỉ mỉ chuyện đi lên phòng đặc biệt và chuyện mình báo cáo lại với ông thượng úy, thì Xintxốp cũng chẳng lấy gì làm khoái trá cả.

Một người hôm qua còn chưa quen biết và xa lạ với mình mà lại có thể mang đến cho mình biết bao đau xót như vậy! Viên thượng úy không tin Xintxốp nên Xintxốp cảm thấy khố sở, mặc dầu anh không yêu mến và không kính trọng gì viên thượng úy đó, và không cảm thấy mình có lỗi với bất kỳ ai huống chỉ là với anh ta.

Xintxốp nằm mở mắt trừng trừng, suy nghi tới Dôlôtarrép «Không biết cậu ta còn sống hay chết mất rồi, ngoài cậu ta chẳng còn ai có thể cho biết rằng hôm ấy đã xảy ra việc gì ở trong rừng, khi mình đã ngất đi. Cậu ấy đã chăm lo cho mình hay chính mình đã làm việc ấy trong khi mê man: cởi áo chôn ảo đi rồi sau đó không tìm thấy nữa? Hay đã xảy ra việc gì khác nữa mà mình chưa biết và không sao đoán ra được Nhưng nếu thế thì mình biết nói sao với những người không tin mình? Mình sẽ chỉ nỏi những việc gì mình biết hay mình phải cố bịa đặt ra những việc mà mình không biết?.. »

Anh tự hỏi đi hỏi lại mình, và trong đáy ký ức của anh chợt lại hiện ra vẫn cái câu nói ấy mà chắc hẳn nó đã vĩnh viễn khắc sâu vào trí nhớ của anh, đó là câu nói của Xerpilin sau khi sang sông, vào hôm thứ nhất bị bao vây: thà bị xử bắn còn dễ chịu hơn là tự tay mình phải rứt bỏ những ngôi sao chính ủy trên ống tay áo của mình.

Anh lại nhớ tới người chiến sĩ đã hỏi anh trong những giờ phút đầu tiên bị bắt làm tù binh: «Đồng chí đã kịp cởi bỏ áo quân phục rồi sao?..» Rồi anh lại nhớ tới đôi mắt bỗng trở nên nghi ngờ của người chính trị viên trưởng, và vẫn chưa nguôi căm giận nhớ lại cả những câu hỏi của viên thượng úy; từ đáy lòng mình, anh đột nhiên bình tĩnh hạ quyết tâm là phải ra đi, không lùi bước, vì anh nghĩ rằng, nếu ở đây người ta đã không tin mình thì phòng đặc biệt chính là nơi mình cần phải đến. Cuộc nói chuyện với gã thượng úy đã như một ngọn roi quất mạnh vào mặt anh, đến nỗi bất giác anh đã thấy trong óc mình hiện ra những bộ mặt khác, những câu hỏi ngờ vực khác, những cặp mắt đắc thắng một cách ngu ngốc: «A-ha! Bây giờ tao đã bắt quả tang mày rồi nhé!» Không, anh sẽ đi đúng đến chỗ mà người ta có trách nhiệm phải thẩm tra tất cả từ đầu chí cuối và phải đi ngay bây giờ, không thể trì hoãn được nữa! Hãy cứ để cho họ thẩm tra! Nếu họ có thể thẩm tra được. Mà nếu không thể thẩm tra được thì họ hãy cứ cho mình về đơn vị và thẩm tra mình ngay trong chiến đấu!

Anh thò chân ra khỏi trường kỷ, xỏ ủng, mặc áo bông và đội mũ, rồi bước qua người Ephrêmốp đang vừa ngủ vừa thở như huýt sáo một cách yên lành, và đi ra buồng ngoài.

Vệt ánh sáng yếu ớt từ trong cửa buồng thứ hai lọt ra in xuống nền nhà. Xintxốp mở tung cửa, bước vào. Viên thượng úy nằm sấp mà ngủ, mặt úp vào gối, để dôi ủng bẩn trên mảnh báo. Chiếc thắt lưng đeo bao súng lục đặt trên ghế đẩu bên cạnh gã, còn tấm cặp bán đồ thì trên mặt bàn. Cây đèn dầu vẫn cháy ám khói đen kịt cả bóng đèn.

— Thượng úy! — Xintxốp gọi, và không hạ bớt giọng, anh gọi tiếp: — Thượng úy!

Nhưng viên thượng úy vẫn ngủ say như chết.

Thoạt tiên Xintxốp toan đánh thức gã dậy, nói rằng mình định đi đến phòng đặc biệt ngay bây giờ, còn việc có lính áp giải hay không là do đồng chí thượng úy tự cân nhắc lấy. Nhưng sau khi gọi hai lần mà gã không tỉnh giấc, anh liền nghĩ lại. Anh đi đến bên bàn, thong thả mở cặp bản đồ ra. xé một tờ giấy của cuốn sổ tay cất trong cặp, rút luôn cả cây bút chì gọt rất khéo cắm ở đó, viết mấy chữ, rồi cầm lấy khẩu súng lục trên ghế đẩu mà trong khi nói chuyện với anh gã thượng úy đã nắm lấy báng, đặt khẩu súng lên trên mánh giấy. Khi đã ra đến cửa, anh còn đưa mắt chẽ giễu nhìn tất cả cái cảnh tượng ấy một lần nữa: gã thượng úy ngủ quên cả trời đất, ngọn đèn cháy sắp tàn, mảnh thư với khẩu súng lục chặn ở trên...

«Hừ, nếu quả có tên biệt kích thực thụ lọt vào đây thì mày đã gay to rồi!»

Bên ngoài, trời đã hửng sáng, con đường từ xóm mới men theo sườn núi chạy ngược lên phía trên, và cách đó chừng một dặm rưỡi đã thấy ẩn hiện những ngôi nhà mờ xám ngoài ria làng. Ephrêmốp đã kể lại tình hình anh phải lặn lội leo núi trong đêm tối ra sao, do đó Xintxốp không còn phải lưỡng lự gì nữa cả.

Đi gần được một cây số, Xintxốp tránh sang bên để cho chiếc xe tấn rưỡi đi ngược chiều phóng qua.

«Có lẽ chính cái xe này đến đón gã thượng úy»,—anh nhếch mép cười tưởng tượng đến cái cảnh huyên náo sẽ xây ra khi gã thượng úy tinh giấc và rồi anh lại tiếp tục đi.

Ephrêmốp nghe tiếng còi xe inh ỏi cạnh nhà liền thức giấc ngay. Anh đứng phắt dậy, kéo cái bao tải che cửa sổ ra. — bên ngoài trời đã sáng. — và khi quay lại nhìn thì anh không thấy chính trị viên nằm ở chỗ cũ nữa. Anh lại đến nhòm vao phòng bên cạnh xem chính trị viên có sang gặp thượng úy không? Nhưng anh thấy gã thượng úy đang nằm trong phòng một mình, cùng vừa nghe tiếng còi xe mà vẫn còn kêu lên ư ử qua con mơ màng và đưa hai tay lên giụi mắt.

Cho rằng có lẽ chính trị viên vừa ra sân để «hóng gió», Ephrêmốp liền vọt ra đường, đi vòng quanh nhà, thậm chí còn cất tiếng khẽ gọi mấy lần: «Đồng chí chính trị viên, đồng chí chính trị viên!», nhưng không ai trả lời anh ta cả.

Lúc ấy, anh ta đã dùng dằng một lát ở buồng ngoài, nhưng biết rằng thế nào cũng phải báo cáo ngay không thế tránh được, nên không dám dùng dằng lâu, bèn phải bước vào phòng. Thượng úy ngồi trên chiếc giường sắt và vẫn lấy tay giụi mắt.

— Thế nào, xe đến rồi hả! Tôi không nghe nhầm chứ!

— Báo cáo, không thấy chính trị viên đâu nữa rồi ạ,— Ephrêmốp đứng nghiêm báo cáo.

— Không thấy là thế nào?

— Không thấy ạ! Cả ngoài đường cũng không, không thấy đâu nữa cả ạ, — Ephrêmốp nói.

— Đấy! Thế mà cũng gọi là phòng đặc biệt đấy. Nó chuồn rồi! Quân khốn kiếp, đồ biệt kích, nó chuồn mất rồi!..— thượng úy Kruchikốp thét lên, giọng đắc thắng vì cảm thấy mình đúng, và trong giây phút đó, nét mặt của gã càng vui sướng bao nhiêu thì nét mặt của Ephrêmốp càng thiểu não bấy nhiêu.

Trong lúc này, cả hai đều chưa trông thấy lá thư của Xintxốp.

Lá thư chí được phát hiện ra lúc Ephrêmốp đã ra khỏi phòng sau khi bị mắng nhiếc thậm tệ, còn viên thượng úy thì vớ lấy khẩu súng lục. Hoảng hốt đẩy khẩu súng sang bên, gã đọc mánh giấy luôn mấy lần liền, và gã chỉ khấp khởi mừng thầm vì mỗi một điều là: nhờ trời Ephrêmốp đã ra khỏi phòng. Trong mấu giấy chỉ vẻn vẹn có năm chữ: «Tôi đến phòng đặc biệt», nhưng khẩu súng lục của chính Kruchikốp chặn lên mẩu giấy đó lại là một lời chú thích độc địa đến nỗi viên thượng úy suýt phát khóc lên vì bị sỉ nhục.

Còn Xintxốp thì vẫn tiếp tục đi trên đường. Mặc dầu mới sáng sớm, anh đã gặp mấy quân nhân, nhưng không ai tỏ vẻ chú ý đặc biệt gì đến anh, bởi vì anh được cạo râu, cũng ăn mặc giống như mọi người khác. Anh đội chiếc mũ bịt tai có đính ngôi sao nhỏ, dưới vành mũ chỉ hơi lòi ra lớp băng trắng, anh mặc tấm áo bông và đi đôi ủng rách nát, nhưng cũng không phải ai ai cũng đều đi ủng mới cả; anh không có súng trường, nhưng không phải ai ai cũng đều có súng trường. Tóm lại, anh chẳng khác gì bao nhiêu so với những quân nhân khác đang đi bộ và đi xe trên đường vào giờ này.

Hạ được một quyết tâm sắt đá thật là một việc to tát. Vì vậy, mặc dầu còn mệt mỏi, dáng đi của anh cũng vẫn trở nên khang khác... Nếu đứng ở xóm mới mà nhìn thì cứ tưởng cái làng Xintxốp đang đi đến là ở sát cạnh đường. Nhưng thực ra nỏ hơi cách đường một quãng. Phía trước mặt anh là một chiếc cầu nhỏ đã bị bom ném gãy tan và một lồi đi vòng. Sau lối vòng ấy, con đường tiếp tục chạy thẳng, nếu muốn vào làng thì phải rẽ sang phải.

Xintxốp đi đến quãng đường vòng vừa đúng lúc một chiếc «Emka» ban nãy vượt qua anh bây giờ đang bị sa lầy giữa vũng bùn sâu do bánh xe vận tải cày lên. Người lái xe và người sĩ quan từ trong xe nhảy ra đang ra sức đẩy xe; người lái xe mở cửa xe, vừa dùng một tay vặn lái vừa đẩy, còn người sĩ quan thì đẩy ở đằng sau.

— Này, đồng chí chiến sĩ!—Người sĩ quan quay lại thấy Xintxốp liền gọi to. — Lại đây! Giúp chủng tôi đẩy xe một tí! Nào, nhanh lên chứ!...

Xintxốp bất đắc dĩ phải vâng theo tiếng quát hách dịch đó và bước lại gần, đẩy phía sau. Họ cùng ra sức đẩy và chiếc xe đã ra thoát khỏi vũng lầy.

— Được rồi, cám ơn, — người sĩ quan đứng thẳng người lên, vừa rũ vạt áo capốt vừa nói.

Xintxốp cũng đứng thẳng người lên và bốn mắt gặp nhau.

Té ra đứng trước mặt anh là Liuxin, Liuxin vẫn sống, vẫn khỏe mạnh, và vẫn y hệt như xưa, đúng là Liuxin, chỉ khác cái là ở cấp hiệu trên cổ áo không phải chỉ có hai mà đã có ba khối vuông rồi.

Củ hai đều ngạc nhiên và hình như Liuxin còn ngạc nhiên hơn Xintxốp nữa là khác.

— Liuxin! Chào cậu!

Họ bắt tay nhau mà vẫn chưa hết ngỡ ngàng.

— Thế mà cánh mình tính xóa tên cậu đi và liệt vào danh sách những người mất tích...

— Và báo cho cả vợ tớ nữa chứ!

— Cái ấy mình không biết đấy... Mấy lâu nay cậu ở đâu?

— Mới thoát khỏi vòng vây hôm qua... Cậu đi đâu thế? Về tòa soạn à? Bây giờ tòa soạn ở đâu rồi?

Cuối cùng Liuxin buông tay Xintxốp ra. Cái vẻ cảm động ban đầu đã mất trên mặt anh ta và thay bằng cảm giác thắng thế.

— Khi tớ đi ra hỏa tuyến thì tòa soạn ở Perkhuskôvô.

— Thế là ở ngay sát Maxcơva rồi còn gì!—Xintxốp kêu lên, vì thậm chí tới bây giờ anh vẫn chưa nhận thức được dứt khoát rằng mặt trận đã tiến đến ngay cửa ngõ Maxcơva.

— Thế chứ gì!.. Còn ở đâu nữa bây giờ? Nhưng mình ở ngoài hỏa tuyến đã năm hôm nay, và đêm qua ở phòng chính trị tập đoàn quân người ta bảo rằng tòa soạn không ở Perkhuskôvô nữa rồi. Bây giờ có thể nó ở ngay Maxcơva, ngay tòa soạn báo «Còi tầm», mà cũng có thể là nó ở phía sau Maxcơva trên đường đi Gorki. Thời gian vừa qua, cánh mình phải làm việc trên toa xe lửa, có thể là người ta lùa cả xe lửa đi rồi cũng nên. Nhưng có thể là tòa soạn vẫn còn ở Maxcơva cũng chưa biết chừng. Tình hình là như vậy đấy! — Liuxin phấn chấn nói.

Sở dĩ anh ta phấn chấn như vậy, là vì đã mấy hôm liền, anh ta phải ở lì ngoài hỏa tuyến, và bây giờ đã hết sợ nguy hiểm, rũ lông rũ cánh như một con chim sẻ, anh trớ lại tòa soạn với chiếc cặp đầy áp những tài liệu.

— Còn cậu thì đi đâu bây giờ?—Liuxin hỏi và nhìn vào bộ mặt hốc hác của Xintxốp, nói thêm: — Ờ, có thể nói là cậu chỉ còn lại một nửa thôi!

— Đi đâu ấy à?—Xintxốp hỏi lại.— Bây giờ đi gặp được cậu đi đâu thì mình đi đó. nghĩa là về tòa soạn thôi. Cậu cho mình đi nhờ xe chứ?

Mới cách đây có năm phút anh tin chắc rằng con đường của anh phải đi tới là hai ngôi nhà ở rìa làng đã trông thấy ngay trước mắt kia, chứ không phải đi đâu nữa, nhưng giờ đây anh thấy bất cứ một ý định nào khác đều hình như đã trở nên kỳ lạ, ngoài cái ý định đáp xe về tòa soạn của mình cùng với cái anh chàng Liuxin từ trên trời rơi xuống này. Cuộc gặp gỡ với Liuxin chính là số phận, và cố nhiên là một số phận may mắn. Có ai ở vào địa vị anh trong giây phút đó mà lại hoài nghi điều này không?

— Cố nhiên. Ngồi lên đi. — Liuxin thoáng ngập ngừng trong giây lát và nói. — Thực tình thì chiếc «Emka» này không phải là của tớ, mà là của phòng chính trị tập đoàn quân nên tớ cũng chỉ đi nhờ... Mà thực ra thì mới đây anh em lải xe có nhận được mệnh lệnh rất nghiêm ngặt là không được cho ai đi nhờ. nhưng tớ nghĩ là chả sao nhỉ?.. — Anh ta quay sang hỏi người lái xe đang đứng bên cạnh và đang dùng giẻ lau tay.

— Có gì mà không được! — người lái xe vui mừng trước sự may mắn của con người không hẹn mà nên này liền mỉm cười. — Vả lại,, nếu có việc gì thì đồng chí sẽ chịu trách nhiệm kia mà! — Bác ta nói thèm và mở cửa xe, xếp cho Xintxốp một chỗ ngồi bên cạnh những đồ đạc sinh hoạt dọc đường đang chiếm hết một nửa ghế sau.

Người lái xe ngồi vào tay lái, Liuxin ngồi cạnh bác. còn Xintxốp thì co hai vai lại, lách mình vào ghế sau: một chìếc cà mèn dựng cháo cháy ăn thừa, một cái thìa và một pha đèn ôtô từ đống đồ đạc phủ tấm áo mưa bằng bạt rơi xuống đầu gối anh kêu loảng xoảng.

— Đồng chí cứ nhét xuống dưới chân ấy, — nghe tiếng loảng xoảng người lái xe quay lại nói. — Chả là có một chiếc xe bị trúng bom. nên tôi vớ được một ít quả thực.

Họ đi khá nhanh và Xintxốp nghĩ thầm rằng cứ thế này thì chì chừng ba tiếng đồng hồ nữa mình có thể ở ngay Maxcơva rồi. Mới cách đây hai ngày, buổi sáng, cũng vào giờ này, mình còn đang bị bắt làm tù binh, — câu chuyện ấy tưởng chừng như không có thật nữa... Vậy mà giờ đây, sau ba tiếng nữa mình sẽ ở Maxcơva... Điều này thì lại gần như khó tin, cũng giống như cái việc Liuxin đang ngồi đằng trước anh và chiếc xe đang chở cả hai người về tòa soạn của mình vậy.

Thậm chí trong đầu óc anh còn nảy ra một niềm hy vọng tuy chắc sẽ không sao thực hiện được, nhưng vẫn làm cho người anh nóng bừng như lửa đốt là: biết đâu Masa vẫn chưa đi đâu cả, và chỉ sau vài tiếng đồng hồ nữa, anh sẽ được gập Masa?

— Này, cậu ạ!—Xintxốp gọi Liuxin. Mặc dầu, thực ra trước kia họ chỉ quen biết nhau vẻn vẹn chưa đầy một ngày đêm, nhưng tất cả những điều họ trải qua trong chiến tranh, từ đó đến nay, đã làm cho một ngày một đêm ấy có ý nghĩa như một quãng thời gian dài đến nỗi ngay từ phút đầu, cả hai người đều bắt buộc phải gọi nhau «cậu tớ». — Này, cậu ạ!—Xintxốp vốn tính thẳng ruột ngựa trong những vấn đề như thế này.—Hồi ấy ở Bôbruixk cậu không giận tớ chứ?

Từ dạo đó đến nay, bản thân anh đã nếm trải biết bao cay đắng đến nỗi anh không thể không ngược dòng thời gian tự cảm thấy mình đã từng đối xử không đúng với Liuxin, nhưng bây giờ anh đã càng hiểu rõ hơn lúc ấy rằng Liuxin đã gặp tình cảnh khó khăn như thế nào ở Bôbruixk, và anh không muốn giữa hai người còn có một điều ân hận nào dù là nhỏ.

Liuxin cười phá lên mà không quay lại nhìn Xintxốp; có lẽ anh ta cười hơi quá lâu so với mức cần thiết của một người quả thực không hề có ân hận điều gì.

—Cậu còn nhắc đến chuyên ấy nữa kia ư? — anh ta vừa cười vừa nói. —Thứ nhất là tớ đã quên từ lâu rồi, vì từ dạo ấy đến giờ mình đã gặp không biết bao nhiêu hoàn cánh khó khăn phức tạp mà kể. Và thứ hai là, trái lại, chính nhờ ở cậu mà tớ đã được thử lửa đấy.

Chính mấy tiếng «nhờ ở cậu» ấy chứng tỏ Liuxin vẫn chưa thôi ân hận, nhưng trong giây phút đó, Xintxốp đã không để tâm đến điều nảy.

— Cậu biết không, về sau tớ lại gặp tay đại úy xe tăng ấy, và anh ta...

— Một lão to gan, nhưng cũng chúa gây sự! — Liuxin ngắt lời.

— Không, cậu ạ! Anh ta còn nói với mình rằng họ đã đề nghị trên tặng thưởng huy chương cho cậu, nhưng cậu trở về tòa soạn mất, nên họ đành phải gạch tên đi.

— Tớ cũng cứ nhổ toẹt vào! — Liuxin nói vậy, tuy chẳng phải là anh ta hoàn toàn muốn nhổ toẹt đâu. Rồi quay lại phía Xintxốp, anh ta phanh tà áo capốt ra. — Cậu thấy không?

Trên ngực anh đeo một tấm huy chương «Dũng cảm» mới tinh.

— Chẳng khiến họ đề nghị tớ vẫn cứ được huy chương như thường!

— Về thành tích gì đấy!

— Về thành tích chiến đấu ở Ennha. Từ đầu chí cuối, tớ chỉ ngồi lì ở một sư đoàn thôi. Và thế là trúng tủ, chính sư đoàn này đã đánh chiếm lại được Ennha. Sư đoàn trưởng được phong Anh hùng Liên Xô, còn tớ thì được huy chương.

Anh ta nói đến sư đoàn trưởng và đến bản thân mình một cách tự nhiên, tựa hồ như chỉ cần nói đến hai người ấy là đủ rồi.

—Thế nghĩa là bọn lính xe tăng không chửi tớ chứ hả?— Rút cục Liuxin không nhịn được, vẫn phải quay trở lại cái đề tài mà anh thích thú.

— Không.

— Thế chúng nó còn nói gì nữa không?

— Cũng chẳng nói gì nữa đâu. Chỉ nhắc tới cậu qua qua thôi,—Xintxốp nói mà không để ý rằng chữ «qua qua» đã lảm phật lòng Liuxin. — Cũng chẳng kịp trò chuyện gì nhiều, hai giờ sau đã lại rơi vào vòng vây rồi.

Và anh lần lượt kể lại chuyện hai lần mình bị hãm trong vòng vây, cả lần thứ nhất và lần thứ hai.

Liuxin mấy lần không ngoái cả lại, nhưng vẫn ngắt lời anh bằng những câu hỏi và những ý kiến nhận xét, rồi mãi đến khi Xintxốp nói tới những lá thư nhờ Miska Vainơstên chuyển hộ thì anh ta quay hẳn cả người lại:

— Thế à? Té ra cậu ta ở đấy! Thế mà sau này người ta cứ đi tìm cậu ấy mãi, tìm hoài... Không thấy tăm hơi đâu cả! Mất tích!

— Mất tích... —Xintxốp nhắc lại với giọng thều thào như một tiếng vang. Trong giây lát. anh vẫn còn trông thấy Miska một cách rõ ràng như anh ta đang còn sống, đang cẩn thận nhét mấy tờ giấy vào túi áo quân phục, và thế nghĩa lá bức thư đã không đến nơi. Mất tích... Thế mà dạo đó cứ tưởng là mọi việc sẽ không thể xảy ra như thế được...

— Mất tích! — Liuxin nhắc lại. — Thế sao, cậu không biết à?

— Làm thế nào mà mình biết được chứ?..

— Ờ phải, cố nhiên rồi.

— Thôi được, hãy phó mặc trời đất những câu chuyện hoang đường của tớ! — Đang nửa chừng câu chuyện Xintxốp bỗng tự ngắt lời mình, sực nhớ lại câu nói của gã thượng úy và nhẹ nhõm nghĩ thầm về sự thay đổi trong địa vị của cái anh chàng Xintxốp đêm qua đã ngồi trong ngôi nhà gỗ để nghe những câu hỏi nghi ngờ của gã thượng úy với cái anh chàng Xintxốp hôm nay đang đáp xe cùng Liuxin về Maxcơva. — Cậu kể cho tớ nghe tình hình ở tòa soạn đi mả cái chính là tình hình mặt trận, cả tình hình Maxcơva nữa và nói chung...

— Ở ngoài mặt trận, theo tớ hiểu thì người ta vẫn đánh, — Liuxin nói. — Bọn Đức dồn ép, còn ta thì tiếp tục đánh. Chúng ta biết làm gì hơn nữa!

Tuy tình hình của tập đoàn quân mà Liuxin mới từ đó quay về thực ra là rất gay go và nó vẫn đang rút lui trước những đòn công kích của quân Đức, nhưng sau những ngày vừa qua ngoài hỏa tuyến, dẫu sao chăng nữa, anh ta vẫn trở về tòa soạn với tâm trạng phấn khởi hơn lúc ra đi. Khi ra đi là anh đi về nơi vô định, đi vào cái vực thẳm đầy những tin đồn đại về tai biến đã xảy ra, nhưng đến lúc lại gần thì té ra thực tế nặng nề của sự rút lui, dù là thực tế nặng nề nhất, dù sao củng vẫn khá hơn so với lúc mình đứng đằng xa mà tưởng tượng. Ngoài ra, anh ta đã trở về mạnh khóe và vẫn còn sống... Câu mà anh đã trả lời Xintxốp cũng là đúng sự thật thôi, tuy rằng sự thật đó đã được trình bày với vẻ hơi ngông nghênh của một con người đang quá vội vàng nhấn mạnh sự từng trải của mình.

— Còn tình hình ở Maxcơva thì tớ không biết. Hồi tớ ra đi cũng có thể có một vài người chân trước chân sau định chuồn, cũng đã từng có cái tâm trạng như thế đấy. Nhưng lần này về đến nơi thì ta sẽ thấy thôi,—anh ta nói thêm với giọng điệu của một quan chức thanh tra.

Lúc đó, họ đang đi qua một cái cầu hai bên có những lôcốt bêtông chôn chìm xuống đất, rồi đi qua cạnh một đường hào chống tăng và một dãy những chạc chướng ngại vặt bằng đường ray chạy hút vào chân trời, sau đó là mấy dãy cọc để chăng dây thép gai, rồi lại đến những lôcốt bêtông sắp được chôn chìm xuống đất.

— Ở đâu cũng xây công sự. Hôm qua, thoát khỏi vòng vây ra, mình cũng rơi đúng vào chỗ một tiểu đoàn công binh, — Xintxốp nói.

Nếu không biết được là tình hình sẽ xoay chuyển ra sao thì Xintxốp đã không đả động tới câu chuyện này, nhưng anh đã chót khơi mào ra mất rồi, mà đã khơi mào thì thế tất phải nói tới cái đoạn khiến cho Liuxin biết dứt khoát rằng mình đang chở về Maxcơva một người không có giấy tờ.

Cố nhiên Liuxin đã phải có mặt ngoài mặt trận ngay từ những ngày đầu chiến tranh, nên không lạ gì những trường hợp như thế này nữa, nhưng anh ta lấy làm lạ ở chỗ chính mình, chứ không phải ai khác, vào chính lúc này, lúc quân Đức đang ở cửa ngõ Maxcơva, lại đi ôm lấy cái trách nhiệm chở về Maxcơva một người vừa thoát khỏi vòng vây không có giấy tờ gì cả. Của đáng tội, thoạt đầu anh ta cùng đã thoáng nghĩ tới khả năng này ngay khi Xintxốp hỏi: «Cậu cho mình đi nhờ chứ?», và chính vì nghĩ vậy nên Liuxin mới có ngập ngừng tí chút trước khi trả lời: «cố nhiên!» Nhưng khi Xintxốp đã ngồi lên xe thì Liuxin lại không đủ can đảm để hỏi ngay việc đó: trong thái độ của Xintxốp có một cái gì vững vàng đến nỗi anh ta không sao mở mồm ra hỏi được. Nhưng bây giờ thì Xintxốp đã tự mình nghiễm nhiên nói toạc ra rằng anh chẳng có giấy tờ gì hết. Hơn nữa, Xintxốp lại còn chửi bới cái anh chàng thượng úy kia mà theo ý Liuxin thì có thể là anh ta hơi thộn đấy, nhưng hành động nói chung cũng là đúng đắn.

Xintxốp không nhận thấy rằng cái cổ của Liuxin ở trước mặt mình bỗng đã trở nên cứng đờ ra như gỗ, nên anh vẫn tiếp tục kể. Liuxin không ngoái đầu lại nữa, còn những lúc Xintxốp ngừng kể thì anh ta cũng không trầm trồ và hỏi thêm như ban nãy, mà chỉ ậm ừ cộc lốc: «Ờ, ờ».

Thế mà Xintxốp vẫn chưa nhận thấy điều ấy và cứ kể tiếp. Anh đã từng hình dung được, đặc biệt là sau vụ xảy ra hôm qua với viên thượng úy, rằng không có giấy tờ là một tai họa lớn mả rồi đây mình sẽ còn phải nếm mùi nữa. Nhưng nguyên cái việc là hiện giờ anh đang ngồi xe cùng Liuxin, một người khác với viên thượng úy là đã biết rõ lai lịch anh, và lại ngồi xe để đi về tòa soạn, nơi mọi người cũng đều biết rõ anh, và có lẽ anh vẫn đã công tác ở đó cho đến nay nếu họ đừng bỏ quên anh trong bệnh viện ở Môghilép,—tất cả những sự việc đó gộp lại đã lấn át mất trong anh cảm giác về những hậu quả thực tế của tai họa đã giáng xuống đầu anh.

Anh vẫn cứ nói mãi nói hoài, nói một cách mải mê, mà hoàn toàn không nhận thấy rằng Líuxin đã thôi không phản ứng gì nữa cả. Anh cũng không hề nghĩ tới những điều mà bây giờ Liuxin đang suy nghĩ, vậy mả trong lúc ấy Liuxin lại đang suy nghĩ về những điều có liên quan đến toàn bộ số phận tương lai của Xintxốp.

Trước khi bắt đầu câu chuyện về giấy tờ, họ đã từng đi qua một trạm kiểm soát mả không bị kiểm tra kỹ càng gì. Chiếc xe vừa hãm lại, người chiến sĩ cầm cờ chỉ liếc nhìn vào xe thấy toàn bộ đội nồi trên liền cho đi luôn.

Nhưng bây giờ họ sẽ phải dừng lại ở cây số mười chín sắp tới đây, ở trạm kiểm soát đầu tiên đặc biệt nghiêm ngặt của chính thành phố Maxcơva. Liuxin nhớ điều đó từ hồi mới lên đường ra khỏi Maxcơva, và bây giờ anh ta đang tự rủa thầm mình thậm tệ vì cái tội đã nhẹ dạ để cho Xintxốp ngồi nhờ xe.

«Ngốc thế đấy! Lẽ ra phải hỏi ngay lúc bây giờ chứ,— anh ta tự dằn vặt và sẵn sàng đấm cho mình một quả vào trán. — Phải hỏi và không cho lên xe, chỉ khuyên là nên đi đến chỗ nào, rồi hứa là sẽ bảo tin cho tòa soạn biết! Nhưng bây giờ thì sao đây?..»

— Đồng chí chính trị viên, — người lái xe đâm lo một phần vì câu chuyện của Xintxốp vừa kể, phần lớn hơn là vì bộ mặt sa sẩm của Liuxin, bèn nói, tựa hồ như đáp ứng với những ý nghĩ của Liuxin.—Chủng ta đã đi qua cây số hăm hai, bây giờ sắp qua cây số hăm mốt, đến chỗ cây số mười chín đằng kia lại có trạm kiểm soát...

Liuxin chẳng nói chẳng rằng, ngồi im thêm gần nửa cây số nữa, đấu tranh tư tưởng rồi bỗng nghiêm chỉnh nói:

— Dừng xe lại! Chúng mình ra ngoài một tí đi!—anh ta quay lại bảo Xintxốp.

Xintxốp xuống xe, không hiểu tại sao họ lại dừng xe ở một chỗ như thế này.

Chính lúc bấy giờ trên quãng đường này không có một ai cả. Bên phải là rừng, bên trái là cánh đồng và những ngôi nhà nhỏ theo kiểu biệt thự ngoại thành. Anh cố nhớ xem cái địa điểm ngoại ô Maxcơva này tên gọi là gì, nhưng không tài nào nhớ ra được.

— Chúng mình lại đằng kia, ra xa hơn chút nữa đi,— Liuxin nắm tay dắt anh đi cách khỏi xe mấy bước. Anh ta không muốn nói chuyên trước mặt người lái xe, bởi vì tuy cho mình đúng, anh ta vẫn thấy xấu hổ về câu chuyện mình sắp nói.

— Thế này nhé! — Liuxin ngượng ngùng nói.— Tình hình ở cửa ngõ Maxcơva rất căng thẳng, bây giờ sắp tới trạm kiểm soát mà cậu thì không có giấy tờ.

Nhưng Xintxốp đã hiểu hết sự tình trước khi Liuxin nói hết câu.

Liuxin đợi cho Xintxốp trả lời ít ra là một câu gì, nhưng Xintxốp lại chỉ nhìn thẳng vào mặt gã với cái nhìn nặng nề, để cho gã thấy nếu cần thì cứ việc nói tiếp, nếu thấy không cần thì cứ dừng lại ở điều vừa nói cũng là đủ.

— Thế nào, sao cậu lại im lặng?—cuối cùng Liuxin hỏi.

— Thì tớ biết nói sao nữa?

— Giá mà khi mới lên xe cậu bảo ngay tớ là cậu không có giấy tờ...

Xinuốp lặng thinh, và nét mặt của anh lúc ấy khiến Liuxin tưởng chừng như anh sắp dang tay ra đánh gã.

Thậm chí Liuxin còn hơi né sang bén một chút, nhấp nhổm hai chân, rồi sau đó mới hỏi:

— Vậy thế nào nhi?

— Được, —Xintxốp nói giọng khàn khàn. Chở tớ đến trạm kiểm soát rồi tớ sẽ xuống xe.

— Đây cũng đã gần đến rồi, — Liuxin ngập ngừng nói. — Dĩ nhiên tớ có thể chở cậu thêm một quãng nữa, nhưng đến tận trạm kiểm soát thì không thể được, ít nhất cũng phải cách nửa cây số...

— Vậy tại sao lại phải cách nửa cây số, tại sao lại không đến tận trạm kiểm soát?—Xintxốp đã bắt đầu hiểu tại sao không thể đến tận trạm kiểm soát, nhưng anh thấy không có lý do gì để thương hại Liuxin.

— Tại vì... — Liuxin ấp úng. Anh ta sắp phải nói ra cái điều gay go nhất.—Tại vì người ta đã nghiêm cấm không được chở những người lạ, hơn nữa lại không có giấy tờ. Cậu cứ tự nghĩ lấy mà xem, chúng ta đang làm cho cả đồng chí lái xe cùng khó xử mà cả tớ cũng sẽ gặp những chuyện rầy rà vô nghĩa lý. Còn cậu thì dù sao họ vẫn giữ lại, có tớ hay không có tớ đi chăng nữa, họ cũng sẽ cứ bắt cậu dừng lại ở trạm kiểm soát... Mà tớ lại đang mang tài liệu. Tớ cần đi gấp không phải vì bản thân tớ má là vì tài liệu! Nhưng người ta có thể giữ tớ lại ngay tại chỗ này trong năm ngày đêm, vì đã chở cậu mà không có giấy tờ như kiểu thế này. Họ được quyền làm như vậy đấy! Còn đối với cậu thì đi xe hay đi bộ đến trạm kiểm soát cũng có khác gì đâu nào?..

— Cậu cứ nghĩ mả xem, năm ngày đêm có phải chuyện to tát gì! — Xintxốp nhếch mép cười, mặc dầu hoàn cảnh của anh rất gay go. — Theo ý cậu thì chả khác gì nhau, nhưng theo tớ thì khác lắm chứ: nếu tớ đi xe với cậu đến trạm kiểm soát, cậu sẽ giao tớ cho họ, đó là một việc, còn tớ đi bộ một mình thoát khỏi vòng vây đến đây, lại là một chuyện khác! Có ma biết được tại sao đùng một cái tớ lại hiện ra ở đây ngay sát nách Maxcơva! Anh từ đâu đến đây? Tại sao đến? Đừng hòng phân trần rằng anh không phải là tên đào ngũ!

— Không sao cả!—Liuxin nói.—Trong lúc người ta giữ cậu lại và bắt đầu điều tra, thì tớ đã về tới tòa soạn rồi chúng tớ sẽ liên lạc bằng đường dây trục tiếp với cái trạm kiểm soát này...

—Cậu mả còn đòi liên lạc nữa à! — Xintxốp khinh bỉ nói. — Thôi được, cứ đi đi! — Anh cắt ngang rồi không thèm nhìn Liuxin nữa, trừng trừng ngó xuống đất.

— Cậu làm sao đấy?—Liuxin cố làm dịu bớt tình hình.

— Đáng lẽ ra không nên cho tớ lên xe. — Xintxốp phải khó nhọc lắm mới nói nên lời, mắt vẫn không thèm nhìn Liuxin. — Nhung đã cho đi thì hãy chở đến nơi. Đừng sợ năm ngày đêm. Nếu sợ thì trước đây đừng cho đi...

Lúc này Liuxin không hề nghĩ rằng Xintxốp sẽ đánh gã. Nhưng chính lúc này Xíntxốp sắp sửa đánh gã thật.

— Mày lá đồ khốn kiếp! Cái thằng thượng úy kia dù sao nó cũng không biết tao, còn mày... Mày chỉ là đồ mạt kiếp! Đồ bần tiện!

Anh ngước đôi mắt căm hờn lên nhìn Liuxin trong giây lát, rồi quay lung lại và chắp tay ra sau lưng, nắm chặt bàn tay kêu răng rắc.

— Thế thì tùy cậu đấy!—Không tìm ra câu để trả lời. Liuxin kêu lên, kêu lên tựa hồ như gã có đề nghị Xintxốp lựa chọn điều gì nhưng Xintxốp đã không chịu làm theo.

Liuxin chui vào xe, đóng sập cửa lại, và xe chuyển bánh. Xintxốp vẫn đúng quay lung lại, nghe tiếng xe chạy xa dần.

Trong đời anh, chưa bao giờ ngần ấy niềm hy vọng lại đổ sụp trong chốc lát như vậy!

Anh quay lại và vẫn chắp tay sau lưng dõi theo chiếc xe hồi lâu cho tới khi nó khuất khỏi tầm mắt.

Masa Artêmieva học trong trường thông tin liên lạc đã được ba tháng nay, kể từ giữa tháng bảy. Trường này đóng trong những ngôi nhà ở ngoại thành của một trường trong rừng trước kia, chỗ cây số thứ ba mươi trên đường đi Caluxki cũ.

Xế chiều ngày 16 tháng mười, Masa và cô bạn Giurápxkaia được phép về ngủ ở Maxcơva để lấy một vài thứ áo quần ở nhà mang đi. Những thứ này có thể họ sẽ dùng khi ở trong lòng dịch.

Trời lạnh và lặng gió: suốt dọc đường, hai người đàn bà cứ ở trong hòm chiếc xe vận tải đang chạy về Maxcơva lấy thực phẩm. Họ nằm trên lớp rạ và trùm tấm bạt dày mà người ta thường dùng để che hàng. Masa đã đỡ rét và trong bóng tối dưới tấm bạt, chị có cảm tưởng rằng đây không phải là chiếc xe vận tải đang chạy về Maxcơva lấy thực phẩm mà là chiếc máy bay ban đêm, và chị sẽ nằm dưới đáy khoang của nó cũng trong bóng tối như thế này, để vượt qua mặt trận rồi sẽ được thả dù xuống vùng sau lưng địch. Chương trình học tập đã kết thúc cách đây một tuần, và bây giờ hết đêm này sang đêm khác, chị chỉ chờ đợi buổi hướng dẫn cuối cùng và giây phút lên đường.

Chị biết rằng mình sẽ được thả dù cùng với điện đài xuống một trong ba địa điểm dự định ở gần Xmôlenxk và sau đó thì phải vào thành phố để làm công tác điệp viên. Người ta đã bịa đặt ra cho chị một câu chuyện như sau để bổ sung thêm vào giấy chứng minh giả mạo của chị: hồi nhỏ chị đã sống ở Xmôlenxk với mẹ, vì không kịp tản cư khói Vitépxk, mẹ lại bị chết bom và bản thân đã đi lang thang mấy tháng ròng, nên bây giờ chị trở về tìm nơi nương lựa, chị quyết định lần mò đến nhà bà dì ở Xmôlenxk. Bà dì này là một người bằng xương bằng thịt với tên họ thực chứ không phải là tên họ giả như Masa. Địa chỉ của bà ta chính là địa điểm liên lạc bí mật mà chị sẽ phải học thuộc lòng vào giờ phút cuối cùng ngay trước khi lên máy bay. Masa nằm trong hòm xe vận tải, vừa áp ngực vào tấm lưng ấm áp của Nhiuxia vừa mấp máy môi, nhẩm lại khe khẽ: «Vêrônika, Vêrônika...»

Vêrônika là tên của cô gái mà chị phải đội lốt và chị không thích cái tên nảy. Chị thấy hình như mình không bao giờ có thể thưa thốt một cách tư nhiên khi ai gọi mình bằng cái tên «Vêrônika. Vêrônika...»— đôi môi chị thì thầm nhẩm lại.

Hòm nay. cuộc điểm danh lúc chập tối, khi đại đội trưởng hô: «Tất cả giải tán! Masa và Nhiuxia đến gặp tôi», thì từ giây phút đó Masa cảm thấy là tương lai đã nhích lại gần và trở thành hiện thực.

Chị đã không nhầm. Đại đội trưởng cho họ nghỉ phép đến sáng mai để về nhà ở Maxcơva lấy áo dài, mà anh ta gọi là áo dài «thường phục». Như vậy có nghĩa là không chỉ một mình Masa mà cả Nhiuxia cũng sẽ được tung đi làm công tác diệp viên, bởi vì nếu là các nữ điện bảo viên được thả dù xuống cho các đội du kích thì lại thường mặc quân phục và áo khoác ngắn bằng lông thú.

«Không nên cử cô ấy đi...» — Masa nghĩ về cô bạn. Chị đã nghĩ đến điều đó mấy lần. Chị thấy hình như Nhiuxia đã được nâng niu quá đỗi và còn quá non nớt, chưa trải mùi đời, không thích hợp với công tác điệp viên. Hơn nữa, sắc đẹp của cô ta lại đập vào mắt người ta, khiến người ta có thể chú ý ngay...

Masa không nghĩ về mình như vậy. Chính chuyến bay đã làm cho chị sợ hơn cả, nhất là từ một tuần nay, từ khi tập nhảy dù mà chiếc dù chính không mở, suýt nữa thì chị không giật kịp chiếc dù dự bị ra.

Chị trở mình trên lớp rạ, áp tấm lưng giá lạnh vào Nhiuxia, và hé mở tấm bạt để ít nhất cũng dùng được một mắt mà nhìn bầu trời đang bay vun vút phía trên xe. Đó là bầu trời chiều thu lạnh lẽo, không có trăng sao, không có những làn mây trắng và những đám mây đen, một bầu trời màu xám và phẳng phiu đến nỗi dù có nhìn ngắm bao nhiêu vẫn không trông thấy một cái gì ở trên đó và xuyên qua đó.

«Thiên hạ vẫn có nhiều người còn biết được đôi chút tin tức, dù là lành hay dữ đi nữa! — Masa nghĩ thầm. — Như Nhiuxia đây, cô ta được biết là ông bố đã từng bị bao vây, đã vượt khỏi vòng vây và bây giờ đang làm bác sĩ phẫu thuật chính trong một quân y viện dã chiến ở mặt trận miền tây : ông ta viết thư cho cô ấy và cô ấy cũng gửi thư tới hòm thư dã chiến cho ông ta... Còn anh cô ta thì bị thương, anh ta phải cưa bàn chân và đang nằm ở quân y viện tại Kadan mà cũng viết thư cho cô ấy... Lại có khối người khác cũng đều viết và nhận được thư, hoặc đã gặp được những ai chính mắt trông thấy hay ít nhất cũng đã có nghe nói đến người mà họ đang hỏi thăm... Còn mình thì mù tịt, chẳng biết tí gì về gia đình cả, tin lành cũng không, mà tin dữ cũng không, chẳng nhận được một chữ nào... Mình chẳng biết tin gì về con gái mình, về mẹ mình, về chồng mình, và chẳng có cách gì hơn là suốt ngày đêm băn khoăn: không biết họ sống chết ra sao?»

Trong tuần lễ đầu tiên học tập ở nhà trường, chị đã ngây thơ (bây giở chị mới hiểu như vậy) đề nghị rằng sau khi tốt nghiệp khóa học, chị xin được cử về vùng Grốtnô, nếu có thể.

— Để làm gì kia chứ? — chính ủy nhà trường gay gắt hỏi. Qua bản khai lý lịch và tiểu sử của Masa, ông đã biết hết mọi hoàn cảnh trong đời tư của chị, nhưng trong giây phút đó, ông cho rằng ái ngại trước những tình cảm của chị là điều không cần thiết và còn có hại nữa là khác. — Để làm gì?—ông nhắc lại. — Để tự tay cứu sống gia đình mình chăng? Việc đó không có chị người ta cũng sẽ lo liệu, còn nếu chị mò tới đó thì chỉ tổ giết họ, mà chính chị cũng sẽ... Ý tưởng đó chẳng ra sao cả! — ông bực tức cười gằn. — Vợ một chính trị viên đã từng sống với chồng một năm rưỡi trời ở Grốtnô bây giờ lại quay về đó để hoạt động bí mật! Thế là vì động cơ gia đình mà chị xin vào trường này hay sao đấy? Nếu vậy thì thật chỉ uổng công thôi.

— Dĩ nhiên là không phải thế đâu ạ. — Masa đáp. Chị đã có phần nói dối, bởi vì chị có một hy vọng kỳ cục rằng sau khi vượt qua mặt trận, nếu không tìm được mẹ cùng con gái thì ít ra cũng có thể thăm dò được một tin tức gì về hai bả cháu, và thật ra niềm hy vọng ấy cũng đã đóng một vai trò nhất định nào đó trong việc chị quyết định vào học đúng cái trường này.

Từ đó đến nay đã ba tháng trời, và rút cục chị đã quen nghĩ rằng mẹ và Tanhia «đang ở đấy» và nếu hai bà cháu còn sống thì cũng phải lâu lắm chị mới hỏi thăm được tin túc, mặc dầu nghĩ như vậy thật là bi thảm; nhưng dẫu sao. chị vẫn chưa quen và không thể chiu đựng nổi với ý nghĩ là mình sẽ đáp máy bay vào vùng sau lưng địch mà không được biết tin gì về chồng mình.

Quả thực khó mà tự hình dung được rằng hồi tháng sáu ấy, ở trên sân ga anh đã nắm lấy đôi bản tay chị qua hàng chấn song, xoắn lấy quai túi dết rồi nhảy phốc lên toa khi tàu đã chạy... Sau đó. một người nữa cũng nhảy phắt lên và che lấp mất anh... Thế là từ đó trở đi tất cả đều bẵng hẳn đi...

Chị đã viết đơn hỏi ba lần nhưng không hề được trả lời gì, và hai lần do bướng bỉnh chị đã mò được vào Cục chính trị: một lần ngay sau khi vào trường, từ dạo tháng bảy, lần thứ hai cách đây chưa lâu, vào tháng chín, lần này chị đã xin được giấy phép ra ngoài doanh trại mười hai giờ cốt để làm việc đó.

Lần thứ nhất, dạo tháng bảy, người ta trả lời chị là tạm thời chưa có tin tức gì về địa điểm đóng quân của tờ báo tập đoàn quân «Lá cờ chiến đấu», nơi mà chồng chị công tác. Và câu trả lòi đó làm cho chị vừa lo lẳng lại vừa yên tâm: họ không biết tin gì, không những về Xintxốp mà còn về cả toàn bộ tòa soạn nữa, mà cả một tòa soạn thì không thể nào biến mất hút được! Hiện nay họ chưa biết nhưng rồi họ sẽ biết! Chị để số hòm thư của nhà trường lại và đề nghị với ông chính ủy tiểu đoàn tiếp chị rằng hễ có tin tức gì về tòa soạn thì xin ông viết ngay cho chị dù là vài chữ thôi cũng được. Ông ta đã hứa, nhưng suốt hai tháng trời chẳng nhận được của ông ta một chữ nào.

Ngoài ông chính ủy tiểu đoàn ra, chị còn để địa chỉ của mình lại cho một người bạn của bố mình đã qua đờí. Ông cụ này là Dôxima Ivanôvíts Pốpcốp, hiện đang ở trong cùng một tòa nhả với chị. Cụ Pốpcốp đã nhận giữ chiếc chìa khóa hòm thư của chị, và hứa là cứ cách một ngày sẽ đến thăm hòm thư ở lối ra vào một lần, và nếu có thư từ gì thì chuyển cho chị ngay. Nhưng trong suốt cả thời gian vừa qua, chị cũng không hề nhận được một lá thư nào cả.

Tháng chín, khi đến Cục chính trị lần thứ hai, chị đã gặp một chính ủy tiểu đoàn khác, vì ông kia đã ra mặt trận mất rồi. Ông chính ủy mới nói : «Vâng-vâng, tòa soạn tờ báo «Lá cờ chiến đấu» đã thoát khỏi vòng vây một cách an toàn, và bây giờ đang hoạt động tại nơi đã quy định, và ông tổng biên tập vẫn là cái ông Gurêép trước kia, trước chiến tranh. Nhưng, đáng tiếc rằng khi cơ quan này hỏi, người ta đã chính thức trả lời là «chính trị viên Xintxốp, thư ký tòa soạn đi nghỉ phép chưa đến nơi công tác».

Giá như hai tháng trước đây chắc hẳn Masa đã cả quyết với chính ủy tiểu đoàn rằng không thể như thế được, rằng chính chị đã tiễn chân chồng lên xe lửa đi Grốtnô... Nhưng bây giờ đã vào tháng chín, chị đã hiểu được nhiều điều mà trước đây chị chưa hiểu, vả lại không sao hiểu được gì vào tháng sáu và tháng bảy trước đó, cho nên chị chỉ đành thở dài mà đi ra, quên cả chào từ biệt.

«Đi nghỉ phép chưa đến» nghĩa là không đi đến nơi. Nhưng «không đi đến nơi» nghĩa là thế nào? Giả dụ anh ấy có phải vào nằm quân y viện hay đang chiến đấu ở một đơn vị nào khác thì anh ấy cũng đã viết thư cho mình rồi. Thế nghĩa là anh ấy đang ở đâu trong vòng vây... Rồi sao nữa nhỉ?»

Chị cứ nghĩ thế để tự an ủi mình, cứ nghĩ thế để cố tỏ ra cứng rắn và để khỏi phải tin vào bất cứ một khả năng nào khác. Nhưng đồng thời, lòng chị lại thấy nao nao với một tình cảm gần như tình mẹ con, gần như thứ tình cảm mà chị vẫn có mỗi lần nhớ đến đứa con gái. Và mỗi khi chị trở nên mềm yếu là buông lỏng mình cho tình cảm đó, chị lại có cảm tưởng rằng người chồng cao lớn, lực lưỡng, vai rộng kia, hình như lại còn bé bỏng hơn cả một đứa trẻ nhỏ...

Lúc ấy, cả chiến tranh lẫn quả đất đối với chị hình như to lớn quá sức tưởng tượng, và một con người nhỏ bé mà ngoài chị ra không ai biết, không ai cần tới, tức là chồng chị, thì đã bị mất hút trong cuộc chiến tranh này... Trong những giây phút đó, chị cảm thấy rằng nếu như có một sợi chỉ bỗng chăng ra qua cái khoảng cách xa thăm thẳm này, nối liền người chồng đang bị mất hút ở đây với người vợ đang ở lại đấy, thì đó quá là một câu chuyện thần kỳ.

Cả bây giờ, khi nhìn lên bầu trời thấp màu xám đang từ từ trôi phía trên chiếc xe, chị cũng cảm thấy thế. Bầu trời kia không muốn trả lời một câu hỏi nào của chị, mặc dầu hình như nó biết hết. Masa không biết, nhưng có người biết bây giờ anh đang ở đâu, đang làm gì, đang nằm ở đâu, đang nghĩ gì. Cái chính là anh đang ở chỗ nào?

«Tình yêu... — Masa chợt nghĩ.—Thế tình yêu là gì nhỉ? Là khi ở bên anh mình thấy thoải mải hay là khi thương nhớ anh ấy đêm đêm thường khóc thút thít chăng? Là mình không muốn nhìn ai khác nữa chăng? Hay tình yêu là cứ viết thư cho anh ấy hoài mà không biết gửi đi đâu cả chăng? Ờ, tất cả là như vậy đấy, nhưng dẫu sao tất cả những cái đó vẫn còn là ít ỏi so với những gì mình đang cảm thấy, so với những gì mình mong muốn mà không biết cách nào nói ra được! Chịu thôi, chịu thôi... Nhưng lúc này mình muốn gì hơn cả nhỉ?—chị lại tự hỏi mình. — Điều mình muốn hơn cả là...»

Chị suy nghĩ rồi cả quyết với mình rằng bây giờ điều chị muốn hơn cả là được ở nơi nào có anh...

«Thế nếu ở đấy rất đáng sợ và mình có thể bị giết thì sao? Thì mình vẫn cứ muốn như thường! Thế nếu có thể bị thương? Thì cũng chả sao, bị thương thì bị thương cả đôi! Vậy nếu chết thì sao? Cũng không sao nốt, đã chết thì chết cả đôi.. »

Và nào ai biết đâu được rằng trong lúc này, giữa cơn bão táp của chiến tranh, chính những ý nghĩ ấy lại có thể là lời giải đáp cho câu hỏi chủ yếu mà chị từng suy nghĩ và vừa mới lẩm bẩm: «Chịu thôi... chịu thôi...»

Masa lại trùm kín tấm vải bạt để che ngọn gió đang thốc vào hòm xe, và lại trở mình lần nữa. Vì mải suy nghĩ về chồng nên chị thở dài thẳng vào tai cô bạn gái, làm cho cô ta phải rút tay ra khói găng để xoa tai vì thấy buồn buồn.

— Chị khôn thật: dùng em để sưởi ấm! — Nhiuxia nói và ngáp một cách khoan khoái — Nếu mà vẫn có khí đốt thì tốt quá, chị ghé vào nhà em, ta tắm rửa một cái...

— Được thôi, có lẽ vẫn có đấy, — Masa đáp.

— Chưa chắc đâu, cứ nghe thông cáo người ta nói như vậy thì thật phát khiếp lên được!..

Mặc dầu cô ta nói «phát khiếp lên», và mặc dầu cả hai người cũng như những nữ học viên khác, sau khi đọc bản thông cáo chiến sự hôm qua với những dòng chữ: «Tình hình mặt trận phía tây đã biến chuyển không lợi» đều hoảng sợ và sửng sốt, nhưng dẫu sao họ cũng vấn chưa hiểu hết tính chất khủng khiếp của bản thông cáo này.

Nhà trường của họ sinh hoạt tách biệt, sống với những suy nghĩ hướng về một tương lai nguy hiểm và chẳng còn xa xôi lắm ở phía bên kia phòng tuyến. Ban đêm, khi cuộn tròn trong tấm khăn trải giường bằng vải diềm bâu cứng queo và tấm chăn bộ đội màu ngụy trang loang lổ, bao giờ Masa cũng chỉ nghĩ tới một điều là mong sao chóng chấm dứt những chuỗi ngày yên tĩnh trong cái trường trong rừng này với những bài tập ở trên bảng, với việc tháo lắp máy vô tuyến điện, với những bữa ăn sáng, ăn trưa và ăn tối đúng giờ quy định, với những câu chuyện thì thầm lúc đêm khuya về tương lai, để rồi chính cái tương lai đó sẽ bắt đầu ở bên kia hỏa tuyến. Chị thử nghĩ xem lần đầu tiên mình sẽ đi tới trạm liên lạc bí mật như thế nào và những người mà mình sắp phải cộng tác sẽ ra sao: sẽ là những người trung thành, đáng tin cậy, hay bỗng dưng lại có kẻ nào trong bọn họ làm phản? Chị nghĩ rằng nếu mình bị rơi vào tay bọn Đức, thì mình sẽ bị tra tấn và dù cho chúng có làm gì với mình đi nữa, mình vẫn sẽ nhất định không khai những việc mà mình đã biết được ở đây, ở trong những ngôi nhà nhỏ yên tĩnh này của cái trường thiếu nhi trong rừng mà từ lâu không còn là tính chất trong rừng và không còn là tính chất thiếu nhi nữa...

Nền nếp sinh hoạt của họ đôi khi đã khiến cho những ý nghĩ về tương lai ấy vô tình đánh bạt cả những ý nghĩ của Masa cũng như của các cô bạn chị, về tình hình đang diễn ra ngày hôm nay ngoài mặt trận. Trước hết, họ phải đặc biệt chăm chú đọc những bản tin từ bên kia hỏa tuyến gửi về nói là đồng chí S. hay đồng chí K. đã cùng đội du kích của mình tiêu diệt được bao nhiêu quân phát xít ở trong rừng, đã đột kích vào được một ban tham mưu của quân Đức, đã đốt được một xitéc xăng dầu, đã dùng mìn phá đường, đã thiêu cháy ngôi nhà có tên địa chủ, nam tước Phôn Biđerlinh, vừa quay về đó ở... Tư tưởng của họ tập trung vào tình hình ở bên kia hỏa tuyến, nơi bản thân họ sắp đi đến nhiều hơn là vào các bản thông cáo từ mặt trận gửi về. Và một chút lòng ích kỷ nào biểu hiện trong vấn đề này có lẽ cũng đáng tha thứ thôi, nếu ta nghĩ tới tất cả những việc mà họ sắp phải trải qua...

Chiếc xe vận tải phanh két lại, Masa nghe ngay sát bên tai mình, đằng sau thành xe, một câu nói quen thuộc: «Đề nghị xuất trình giấy tờ». Ông đại úy hậu cần Burưlin, quản trị trường nhà trường, đang ngồi trong buồng lái, liền giở giấy tờ sột soạt sau đó người xem giấy cũng lật đi lật lại giấy tờ kêu sột soạt, rồí cái giọng khô khan lúc nãy đã ra lệnh xuất trình giấy tờ bây giờ lại hỏi:

— Đồng chí chở cái gì trong hòm xe đấy?

— Trong đó có hai quân nhân thuộc đơn vị chúng tôi, nhưng tôi là người cao cấp nhất.

— Cái đó không có nghĩa gì cả. —vẫn cái giọng ấy nói.

Masa và Nhiuxia bèn loạt soạt giở tấm bạt che trên đầu xuống và ngồi dậy.

Một trung úy cao lớn có hai gò má gầy hóp, ghé nhòm qua thành xe. Không phải một, mà có tới ba chiến sĩ tuấn tra đứng sau lưng anh ta.

— Giấy tờ của các chị đâu! — trung úy hỏi.

Masa và Nhiuxia liền lấy giấy phép của mình ra đưa cho anh.

Anh ta chăm chủ xem xét xong, trả lại rồi quay đi ngay, thậm chí không thèm để mắt tới Nhiuxia, đó quả là một việc hiếm có.

— Các đồng chí có thể tiếp tục đi.

— Thấy chưa, cái anh chàng gắt như mắm tôm! — Nhiuxia nhận xét.

— Những bốn người cả thảy kia đấy, — Masa liếc nhìn lại sau mà nói.

Chị lai nhớ tới bản thông cáo chiến sự tối hôm qua với dòng chữ: «Tình hình mặt trận phía tây đã biến chuyển không lợi». Cả cái bản thông cáo ấy, và cả đội tuần tra không phải hai người mà gồm tới bốn người đứng ở đây vào những ngày tháng chín này, — tất cả những điều đó đã khiến chị đau nhói trong lòng.

Hai bên vệ đường chất đầy những cọc chống tăng làm bằng các dầm sắt hình chữ H sắp sửa được chôn xuống đất. Sau đó. chiếc xe tải lách qua một chướng ngại vật, chướng ngại vật này chỉ để lại trên đường một lối đi hẹp vừa lọt một chiếc xe. Trong những ngày vừa qua, ở trong trường các chị đã được biết rằng người ta đang xây dựng những công sự phòng thủ Maxcơva và thậm chí còn đắp cả chướng ngại vật. Nhưng biết là một chuyện còn trông thấy chướng ngại vật ấy — hơn nữa lại thấy ở ngay sát Maxcơva, — lại là một chuyện khác hẳn.

— Chị ơi, nằm xuống kẻo lạnh, — Nhiuxia đã nằm xuống sàn xe từ lúc nào.

Masa phải cố gắng lắm mới rời mắt được khỏi con đường, trùm tấm vải bạt lên đầu, rồi lại nằm xuống cạnh Nhiuxia

Số là trong khi xe chạy từ trạm gác cửa ô đến phố Pirôgốpxkaia, họ cứ nằm yên dưới tấm bạt thêm nửa giờ nữa cho ấm, nên đã không được tận mắt trông thấy ngoại ô Maxcơva cũng như tình hình diễn ra ở đây chập tối hôm đó, và khó mà nói rằng như vậy là tốt hay xấu.

Chiếc xe tải dừng lại.

— Thế nào, các cô xuống đây hay sao đấy? — Burưlin hé mở cửa buồng lái, đập tay vào hòm xe mà hỏi.

Masa và Nhiuxia theo nhau chui ra khỏi tấm bạt rồi đặt chân lên bánh xe nhảy xuống đất.

Một đoàn người mặc thường phục, mang súng trường đi ngang qua họ. Họ đi giữa lòng đường một cách lộn xộn, chân không đều bước. Đám người này thuộc nhiều lứa tuổi, ăn mặc linh linh; người thì mặc áo bành tô đội mũ lưỡi trai, kẻ thì mặc áo bông đội mũ bịt tai. Họ kéo nhau đi với dáng bộ ủ rũ, không hát hò gì, có vài người vừa đi lại vừa hút thuốc.

— Các cô ạ, tình hình như vậy đấy! — Burưlin không ra khỏi buồng lái, thở dài nói. Mặc dầu sau khi rời khỏi con đường ôtô Caluxki cũ, xe chỉ chạy qua vỏn vẹn có mấy phố, nhưng ông đã kịp trông thấy những cái mà hai cô nữ học viên vì nằm trong hòm xe che vải bạt đã không trông thấy. — Các cô ạ, tình hình như vậy đấy! — ông ta nhắc lại và nghĩ tới gia đình mình: bà vợ với hai đứa con của mình còn ở đâu đâu đằng kia thành phố, cạnh trạm gác cửa ô Xêmênốpxkaia, và còn nghĩ rằng làm sao nội trong đêm nay phải nhét kịp vợ con mình lên một chuyến tàu nào đó chạy sang phía đông. — Tôi sẽ lĩnh thực phẩm ở kho và đúng bảy giờ súng mai tôí sẽ đưa xe tới đây. Các cô chuẩn bị sẵn sàng và đợi ngay ngoài phố ấy nhé.

Chiếc xe vận tải tiếp tục chạy, để Masa và Nhiuxia lại trên vỉa hè, trong góc một phố nhỏ.

— Đến ngay nhà em nhé? — Nhiuxia vừa co ro vì gió lạnh vừa nói với Masa. —Nhà chị cũng chẳng còn ai mà.

Masa vẫn đưa mắt trông theo đoàn người lộn xộn mặc thường phục đang đi xa dần trên lòng đường, và mải bận tâm với những ý nghĩ lo âu của mình nên đã không trả lời Nhiuxia ngay.

— Thế nào chị? — Nhiuxia nhắc lại.

Nhà Masa ở sau góc phố ngay gần đấy, còn nhà Nhiuxia cách năm dãy nhà nữa và Nhíuxia lại chẳng muốn đi một mình chút nào.

— Không, trước hết mình phải về lấy đồ đạc cái đã, rồi mới đến đằng cô được. — Masa nói.

— Thôi được, thế thì em đợi vậy.

— Không, cô đừng đợi, cứ đi về rồi mình sẽ đến.

Masa không muốn đi ngay đến nhà Nhiuxia ngủ, không phải vì nhất thiết chị phải về lấy đồ dạc, mà là chị muốn đến chỗ ông già Pốpcốp xem có thư từ gì không. Nhưng chị không muốn giãi bày điều đó với Nhiuxia; giãi bày có nghĩa là phải nói chuyện về chồng mình, về nỗi lo lắng cho chồng, và có nghĩa là phải tìm sự ủng hộ tinh thần của một người cũng đang cần ủng hộ, bởi lẽ người ấy không cứng rắn gì hơn, mà còn yếu đuối hơn mình nữa kia.

— Vâng, được, em đi nhé. — trước thái độ dứt khoát của Masa, Nhiuxia ngoan ngoãn nói.

Tuy nói thế nhưng hình như vẫn đợi cho Masa thay đổi ý kiến, cô ta châm thuốc lá hút nom có vẻ bối rối. Cô đứng trước mặt Masa mà sợ phải chia tay với chị, người cô cao cao, xinh xắn và thon thả, mặc dù cô khoác áo capốt chiến sĩ không vừa cỡ và đi đôi ủng vải nhựa quá rộng.

Còn Masa thì chăm chú nhìn cô và cảm thấy Ịòng nao nao thương xót cho cái cô Nhiuxia có gương mặt xinh đẹp và, theo Masa cảm thấy, thì hình như còn nhu nhược nữa, với thân hình cao cao mềm mại, ở cô có cái gì vừa mạnh mẽ vừa yếu đuối của cái tuổi con gái.

Nhìn Nhiuxia trong lúc này Masa lại nghĩ đến cái điều mà chị đã nghĩ đến nhíều là mình già giặn hơn và rắn rỏi hơn Nhiuxia, già giặn hơn và vững vàng hơn còn bởi vì chị đã có chồng, có con... Phải, chị có chồng con, mặc dầu chị không biết tin gì về họ.

Nhìn Nhiuxia trong lúc này, Masa nghĩ đến cái điều mà cả Nhiuxia lẫn những cô gái khác đôi khi cũng nhắc tới trong lúc họ trò chuyện với nhau: nếu ở trong vùng sau lưng địch họ bi bọn Đức bắt sống mà chưa kịp tự kết liễu đời mình thì họ sẽ gặp những chuyện gì? Khi nghĩ như vậy Masa suýt nữa rú lên, nhung chị đã tự kìm chế được và để khói suy nghĩ miên man, chị nói với giọng trong trẻo, điềm đạm và đượm buồn:

— Nhiuxia, cô đẹp quá! — Và chị chợt nhớ ra rằng Xintxốp cũng đã nói với mình đúng câu đó trong lúc ngắm vợ mà chị thì tuyệt nhiên không được đẹp như Nhiuxia. Anh nói với chị ngay cả trong lúc chị sắp đẻ Tanhia và lúc ấy chị chả xinh đẹp chút nào. Masa biết chắc chắn như thế. Nhớ lại, chị không nghĩ tới Nhiuxia nữa mà lo Iắng suy nghĩ về mình, về chuyến bay nay mai vào vùng sau lưng địch rồi phát cáu với mình về ý nghĩ hèn nhát ấy, chị báo Nhiuxia một cách gay gắt gần như cục cằn:

— Đi đi chứ, cô đứng đấy làm gì nữa?

Nói xong, chị đi về đường phố nhà mình.

Khi đi qua cái cổng chính quen thuộc, chị thoáng nhận thấy các cửa ra vào đều mở toang. Chị bước vào sân. Trong sân không một bóng người, còn tất cả cửa sổ thì đều bịt kín bằng giấy ngụy trang đen. Đến gần lối ra vào thứ bảy ở đằng sau, Masa suýt ngã vì vấp phải tấm ruột đệm vứt ngoài sân. Ông già Pốpcốp ở tầng trên.

Cầu thang tối om như trong hũ. Chị lần mò lên tới tầng trên, sờ soạng mãi để tìm chiếc nút bấm chuông nhưng không thấy và đành gõ cửa. Trong phòng không có ai thưa. Sau đó, cái giọng khàn khàn của Pốpcốp vang lên:

— Ai đấy?

— Cháu đây, Masa đây, bác Dôxima Ivanôvíts ạ! — đến lận bây giờ, theo thói quen từ bé, chị vẫn tỏ ra nhút nhát trước mặt ông già ngang ngạnh.

Ông không trả lời gì cả, nghe có tiếng chân ông bước lệt xệt qua các phòng rồi quay trở lại cửa ra vào. Ông loay hoay hồi lâu với cái then cửa và dây xích, cuối cùng mở được cửa.

— Vào đây. Có một mình bác thôi, bác đang khó ở.

Ở ngoài hành lang, đèn không sáng, nên Pốpcốp dẫn ngay Masa vào phòng ăn. Ngay trong phòng ăn này có kê một chiếc giường lớn mạ kền, chăn đệm nhàu nát. Sau khi vợ chết, Pốpcốp chuyển giường sang ngủ ở căn phòng này, còn căn phòng kia thì nhường cho cậu con đã có vợ.

— Ngồi xuống chứ! Sao lại đứng thế? — Pốpcốp nói và tiện tay sửa qua chăn đệm rồi ngồi vào bàn trước tiên, tay giữ lấy ngực chiếc áo khoác lông cũ có cái cố bằng da cừu non đã sờn mặc ngay ở ngoài áo lót. Trước kia, nó là chiếc áo diện của ông.

Masa ngồi xuống bên chiếc bàn quen thuộc, đối điện với ông già. Như chị còn nhớ, ở nhà chị cũng có một cái bàn y như vậy. Vào khoảng cuối những năm hai mươi, khi Pốpcốp cùng ông cụ thân sinh Masa dọn đến ở trong những căn hộ đầu tiên đó của công nhân, hai người đã mua hai cái bàn xếp như vậy ở trong cùng một cửa hàng và cùng một lúc.

— Thế nào, cháu nói sao?—Pốpcốp vừa hỏi vừa nhìn Masa và dùng lòng bàn tay xoa xoa đầu cạo nhẵn, có mớ tóc bạc lởm chởm mọc quanh vừng trán hói ; trong nhà lạnh ngắt, nên đầu ông già bị tê buốt.

—Cháu nói sao à? — Masa nhún vai.—Cháu nghĩ là có lẽ bác nói cho cháu nghe chứ.

— Đáng lẽ ra bác nói đấy, nhưng chả có gì để nói cả. Hòm thư của cháu rỗng không, bác mới ra xem hôm qua.

Masa thở dài như thổi lửa.

— Sao lại thở dài?—Pốpcốp càu nhàu và tự mình cùng thở dài sườn sượt. —Chừng hai tuần bác chả nhòm ngó đến hòm thư nhà cháu, vì bác phải nằm bệnh viện chữa bệnh sa đì, nhưng hôm qua có ghé xem thì thấy rỗng không, —ỏng nhắc lại.

— Thế gia đình bác đâu rồi ạ, — Masa hỏi.

— Đi rồi. Nhà máy đã tản cư...

— Thế còn bác?

— Thì bác đã bảo cháu là chữa bệnh sa đì mà! Bác khuân vác quá nặng nên đâm ra bị bệnh...

Pốpcốp đã về hưu cách đây ba năm, nhưng ông già đã trở lại phân xưởng từ khi nổ ra chiến tranh.

— Bây giờ thì sao, bác đi theo họ à? Masa hỏi.

Nhưng ông già lắc đầu.

— Chờ đợi và đuổi theo thì thật không có gì gay go hơn. Bác sẽ tự thu xếp lấy một chỗ ở đây, trong một cái nhà máy nhỏ nào đó chưa tản cư, sẽ sản xuất đạn súng cối. Có đi thì đi từ trước chứ bây giờ thì không thích đi nữa. Chẳng cần bác thì người Maxcơva chạy loạn cũng khá nhiều rồi. Bản thân cháu đã đi ngoài phố chắc cũng thấy. Buổi sáng, bác ra phố mua bánh mì, nhìn đám chạy loạn ấy mà phải nhổ nước bọt: trời đất ơi, tởm thật!..

Pốpcốp thích nói toạc móng heo.

— Ngoài sân đệm vứt lãn lóc, lông bay tứ tung, giống như trong một cuộc tàn sát người Do Thái, nói ra mà xấu hổ. Không, bây giờ bác không rời khỏi Maxcơva bước nào đâu, nguyên tắc đấy! — Cụ ho húng hắng, luồn tay xuống dưới áo khoác xoa ngực.

— Cháu thấy bây giờ bác cũng không được khỏe,— Masa nói.

— Phải, bác hơi bị cảm lạnh. Vừa ra viện là bị cảm lạnh ngay. Họa vô đơn chí... Nhà máy đã dời đến thị trấn Miaxơ. Nghe nói là có một thị trấn như vậy thuộc tỉnh Trêlabinxk, thằng con trai đến bảo thế khi bác đang nằm bệnh viện. Còn đích xác là ở đâu thì có ma biết, bác tìm khắp trong bản đồ, tìm mãi mà không thấy. Lại đến nông nỗi ấy kia đấy! Nhà máy của chúng tôi chính gốc Maxcơva lại bị quẳng vào một cái xó xỉnh mà thậm chí trên bản đồ cũng không có nữa... Cháu về có việc gì vậy?— cụ chợt ngước mắt lên nhìn Masa. — Nếu về lấy thư thì sau này hễ có là bác sẽ gửi cho ngay. Bác không bỏ chạy đâu, đừng sợ. Bác sẽ ngồi đây cho tới khi chiến thắng và khải hoàn, giống như cái đinh gỉ trên tấm bảng... Hay cháu cho là quân Đức sẽ chiếm Maxcơva?

— Sao bác lại nói thế, Dôxima Ivanôvíts, — thậm chí Masa đã rú lên trước câu hỏi đột ngột đó, khiến cho ông già hiểu rằng chị không hề nghĩ vậy.

— Sao không chiếm được, rất đơn giản thôi, — Pốpcốp vui mừng trước lòng tin của chị, nhưng theo thói quen ông vẫn nói để chọc tức, — giá mà hôm nay ban ngày cháu được trông thấy một số người hấp ta hấp tấp đi qua đây nhỉ. Bác đã chặn một gã đàn ông lực lưỡng lại và hỏi: «Anh có giấy phép tản cư không? » Thế là lập tức hắn lục tung tất cả các túi áo túi quần, dốc ra giấy má đầy một nửa vỉa hè. Đối với hắn thì bác là cái thá gì? Sao hắn lại hoảng hốt? Nghĩa là trong tâm hồn hắn chả có đếch gì cả ngoài hai cái đầu gối đang run lẩy bẩy!

Ông già rút tay ra khỏi ngực áo, và giận dữ khuơ khuơ trên bàn, tựa hồ như đang vung một đống rác vô hình...

— Thế còn cháu thì sao? Không phải về để lấy thư thì làm gì?

— Nay mai chúng cháu sắp phải ra mặt trận, nên cháu tạt về nhà lấy ít đồ đạc, — Masa tuân thủ nội quy của nhà trường là không được tiết lộ bí mật với ai cả, bèn nói vậy.

— Nghĩa là cả các cô cũng ra mặt trận? Thế các có làm công tác gì nào?

Masa im lặng nhìn ông già.

— Thôi được, nếu không có quyền trả lời thì đừng trả lời, — Pốpcốp nói, không tỏ vẻ phật lòng, — chỉ cần cháu cho bác biết một điều này để bác yên tâm. Các cô là một tiểu đoàn toàn phụ nữ như dưới thời Kêrenxki à? Hay là có cả đàn ông nữa?

— Có cả đàn ông ạ. — Masa bất giác mỉm cười.

— Thế thì nhờ ơn trời. Nghĩa là chúng ta chưa đến nông nỗi ấy, — Pốpcốp thở dài và im lặng hồi lâu tựa hồ như lưỡng lự là có nên nói với con nhóc còn ít trải đời này cái điều quan trọng nhất đối với cụ, cái điều mà mấy lâu nay cụ vẫn thường canh cánh bên lòng, hay không. Nhưng bây giờ ngoài Masa ra, cụ cũng chả có ai để nói, mà cụ lại không thể im lặng được nữa. Bác đã nằm cùng bệnh viện với một ông đại tá, tuy rằng ông ta từ mặt trận về nhưng không phải bị thương, mà cũng chỉ bị sa đì như bác. Hóa ra cái chứng ấy ở mặt trận vẫn không khỏi. Bác hỏi ông ta: «Anh cho tôi biết cái «tính chất bất ngờ» là cái gì? Các nhà quân sự của anh ở đâu nhỉ ? Tại sao các anh không cho đồng chí Xtalin biết việc đó ít ra là một tuần hay ba hôm trước? Lương tâm của các anh ở đâu chứ? Tại sao không báo cáo với đồng chí Xtalin?»

— Thế ông ta bảo sao hở bác? — chính Masa cũng đã đôi lần tự đặt ra cho mình câu hỏi day dứt đó, nhưng chưa bao giờ bạo mồm bạo miệng nói toạc ra như Pốpcốp bây giờ.

— Bảo sao à? Chả bảo sao hết. Ông ta văng tục ra với bác, với lão già này. Còn cháu chắc là hiểu hết chứ? Pốpcốp cười nhạt. —Ở đây, tháng trước, một tiểu thư trẻ tuổi ở khu nhà chúng ta đã giáo dục bác về cái tội nói quá đáng! Cái gì cô ấy cùng hiểu tất. Thế mà hôm nay con bé tội nghiệp ấy đã xách vali chạy nháo nhào qua sân đến nỗi trẹo cả chân. Cháu mà đã hiểu hết mọi việc rồi thì mặc xác cháu, tốt hơn là hãy im đi.

— Cháu không biết đâu, bác Dôxima Ivanôvíts ạ. Thì chứng cháu cùng đã sống một năm rưỡi hầu như ở ngay biên giới ở tận Grốtnô, và có ai trong bọn cháu ở đó là không nghĩ đến chiến tranh đâu? Tất nhiên là mọi người đều nghĩ cả! Thế mà về sau đâm ra như hóa mù ấy: ngay trước khi xảy ra chiến tranh lại để hai bà cháu Tanhia ở lại đó! Cháu không biết người khác ra sao, chứ cháu cứ suy nghĩ về bản thân hai vợ chồng cháu: sao chúng ta lại có thể làm như vậy được nhỉ? Cháu không biết nữa. Thậm chí càng nghĩ càng quẫn.

— Thế bây giờ bác nói cho cháu nghe, bác hiểu như thế nào nhé. — sau một hồi lâu im lặng, Pốpcốp nói có vẻ nghiêm trang và thậm chí trịnh trọng nữa. — Bác không biết «tính chất bất ngờ» là thế nào, vì cái đó vượt quá trí óc của bác. Khi khách khứa đến nhà mình, trong nhà bày bàn ăn thế là hàng xóm đã nghe thấy rồi. Đằng này cả một đạo quân tập trung ngay sát nách mà chẳng hay biết gì là thế nào, bác chịu đấy! Nhưng bác nói cái khác kia. Chúng ta đã tính nhầm lực lượng của bọn Đức, cái đó thì rõ quá đi rồi. Lực lượng của chúng rất lớn, điều này cũng rõ. Vì thế, chúng nó mới thẳng tay bẻ gẫy cổ chúng ta ngay từ biên giới. — Pốpcốp đặt tay lên bàn trước mặt mình và chồm hẳn cả người về phía Masa. — Cháu không còn bé bỏng gì nữa. cùng đã nhớ được một đôi điều trong quãng đời của mình, ít nhất cũng hãy nói cho bác biết về quãng dời của mình: mặc dù chúng ta còn gian khổ, nhưng có bao giờ chúng ta tiếc cái gì đối với Hồng quân không? Có bao giờ Hồng quân cần thứ gì mà nhân dân lại từ chối không? Không, cháu hãy trả lời đi! Có thế hay không?

— Không, — Masa đáp khẽ hơn.

— Thế mà bây giờ bác lại hiểu là không phải Hồng quân đã có đủ những thứ cần có đâu! Nghĩ xem trong bao nhiêu lâu chúng ta đã không thể chặn bọn Đức lại! Còn bây giờ thì bác hỏi và đề nghị trả lời: thế tại sao người ta không nói với chúng ta nhỉ? Nếu cần thì ít ra bác cùng có thể nhường cả cái căn hộ này, chỉ ở một phòng thôi, bác có thể ăn một lạng bánh mi, ăn rau cỏ, cá mắm, sống y như hồi nội chiến, chỉ mong cho Hồng quân có đủ mọi thứ, chỉ mong họ đừng giật lùi từ biên giới... Tại sao người ta không nói thẳng ra ? Tại sao người ta im lặng? Bác nói có đúng không?

Masa không biết rằng cái ông già Pốpcốp này làm như vậy liệu có đúng không. Ông đang ngồi trước mặt chị và nói, cũng không phải là nói nữa, mà là thét lên tất cả những điều đó. Nhung mặc dầu những điều ông thét lên với chị thật là cay đắng, chị vẫn cảm thấy trong tâm hồn ông có một sức mạnh buộc chị cũng cảm thấy mình là mạnh và sẵn sàng làm mọi việc—ăn rau cỏ và cá mắm, ăn một lạng bánh mì! — sẫn sàng lao vào bất cứ một trận chiến đấu nào, một cái chết nào, chỉ mong có thể sửa chữa, làm lại tất cả theo cách khác, để cho quân Đức đừng tấn công chúng ta mà chúng ta tấn công chúng!

— Không sao đâu, bác Dôxima Ivanôvits ạ! — Masa mừng rỡ trước cảm xúc dâng lên trong lòng, nên nói gần như vui vẻ. — Chúng ta sẽ vặn cổ quân phát xít!

—Cám ơn, cháu đã giải thích cho lão già ngốc nghếch này! — Pốpcốp đáp lại ra ý không bằng lòng. — Rốt cuộc ai quật ngã ai thì bác cũng biết rõ, chả kém gì cháu đâu! Thế nhưng tại sao đã mấy tháng rồi chúng ta vẫn còn bị quật?..

— Nhưng tại sao, tại sao lại là bị quật? — Masa thậm chí đâm ra lúng túng trước đợt dồn ép mới của ông già. — Đang đánh nhau, tất nhiên là ác liệt...

— Đang đánh nhau thì bác cũng đã xem trong thông cáo,— Pốpcốp vẫn giữ ý kiến mình. — Ở đây ta đánh bại chúng, ở kia ta bắt tù binh, ở chỗ khác ta chặn lại... ấy thế mà chúng ta đã bỏ mất Brianxk và Viadơma được ba hôm nay rổi! Theo ý các cháu, theo ý con nhà binh, thế thì tại sao lại hóa ra như vậy ? Ai quật ngã ai? Là bộ đội, cháu hãy trả lời đi!

Masa chưa kịp trả lời gì cả : ngoài cửa sổ các khẩu pháo cao xạ ở gần đấy nhất loạt nổ vang.

— Thế mà bác cứ nghĩ là tại sao hôm nay chúng muộn? – Pốpcốp bình tĩnh nói, liếc nhìn lên chiếc đồng hồ quả lắc cũ kỹ từ hồi trước cách mạng và đứng dậy hỏi: — Cháu có chạy xuống hầm trú ẩn không?

— Thế còn bác?

— Kệ xác cái hầm đó! — Pốpcốp nói. — Ở dưới ấy như một con gà rừng nằm trong cái nồi hơi còn ở phía trên thì nếu cứ lấy búa nện liên hồi. Bác đã quyết định thà cứ ở trong nhà còn hơn... Thế cháu có chạy hay không?

— Không, cháu ngồi đây với bác đợi cho đến hết.

— Thế thì chúng ta tất đèn đi, và kéo rèm lên, — Pốpcốp vui mừng thấy Masa ở lại. —Đêm qua, bác đã ngồi xem ở cạnh cửa sổ này. Thật là một cảnh tượng thú vị.

Ông già giữ lấy cổ áo khoác lông, đi đến chỗ có nút điện tắt đèn rồi vừa kéo lê giày trong bóng tối vừa nâng bức rèm giấy lên.

Masa ghé ngồi lên bậu cửa sổ, bên cạnh ông già. Căn hộ này ở tầng trên, nhả cửa xung quanh không cao lẳm cho nên trước mắt mở ra cả một bầu trời, trong đó tất cả mọi vật đều kêu lên ầm ầm, thình thịch vang rền như có hàng ngàn nhát búa nện. Bầu trời ấy trông tựa hồ như một tấm vải trải giường khổng lồ màu đen đang căng ra trên khắp thành phố, mà cứ mỗi giây lại rách bung ra hàng ngàn chỗ, nghe bùng bục và ở tất cả những chỗ rách đó lại bùng lóe lên những quả cầu lửa của đạn cao xạ pháo nổ tung.

Một đại đội pháo cao xạ bắn vang rền ngay sát đằng sau nhà, thỉnh thoảng tiếng pháo gầm lại át hẳn mọi thứ tiếng khác, và xen lẫn giữa những loạt đạn pháo, người ta nghe thấy ngắt quãng tiếng rú của máy bay trên cao, giống như trong một chiếc máy thu thanh đã hỏng. Mấy lần tòa nhà rung lên vì bom nổ và những ngọn lửa bùng lên rồi lại tắt ngấm ở đâu đấy không xa.

Sau đó. Masa bỗng nghe cái gì kêu loảng xoảng ngay bên cạnh mình.

— Mảnh đạn rơi vào ban công đấy,— nói xong Pốpcốp quay sang Masa nói thêm:— có lẽ cháu tránh xa ra không thì mảnh đạn văng vào đây hoặc là mảnh kính vỡ làm bị thương...

Masa không trả lời sao cả, vẫn cứ nhìn trời.

— Phải, cao xạ phòng không cứng lắm, không dễ dàng lọt qua lưới lửa của nó đâu. — nhân một giây lát tương đối im lặng Pốpcốp thốt lên và tựa hồ như để xác nhận lời nói của cụ, giữa những phát đạn cao xạ đang nổ tung thành những quả cầu vàng ở trên trời cao bỗng bùng lên một vết lớn vàng rực khác thường, sau đó từ một vết không có hình thù nhất định, nỏ biến thành một cái góc rồi thành nửa chữ thập và lan ra thành những chấm nhỏ tắt dần, lao xuống phía dưới vào bóng tối. — Bị hạ rồi! — Pốpcốp kêu lên.

Hỏa lực cao xạ bắt đầu im dần, những quả cầu vàng bung ra mỗi lúc một thưa thớt, còn những luồng đèn chiếu bắt chéo vào nhau trên vòm trời như những cánh tay thì cũng đã bất đầu lần lượt ngã xuống chân trời.

— Một đợt đã qua, — Pốpcốp vẫn nhìn qua cửa sổ và nói. — Ban đêm cứ tưởng là nát bét như tương, nhưng ban ngày đi ra phố thì chỉ thấy một vài nơi bốc khói. Đây một nhà, kia một nhà, còn Maxcơva thì vẫn nguyên vẹn !

Pốpcốp vừa nói thế vừa buông rèm xuống và họ đứng một phút trong bóng tối mịt mùng.

— Thôi được, chiến tranh chỉ là tạm thời, — Pốpcốp nỏi và bật đèn lên. — có lẽ bác cháu ta uống trà chứ nhỉ?

Masa cám ơn và từ chối. Nhiuxa đang đợi và chắc đã đâm lo nữa là khác. Phải vơ đồ đạc nhanh lên và đến ngủ đằng cô ta.

— Cám ơn, bác Dôxima Ivanôvíts! Lần khác có dịp cháu còn về nữa!

— Thế thì lần khác là bao giờ? — ông già nghiêm nghị hỏi.

Chị nhún vai:

— Cháu không biết.

— Được, cháu đi đi! — khi Masa ra rồi, ông già đóng sầm cửa lại và kéo dây xích kêu loảng xoảng.

Masa lại băng qua sân và bước vào lối lên cầu thang nhà mình. Gió thổi làm các cánh cửa mở toang cọ vào những viên gạch chèn ở dưới và rít lên ken két nghe thật ai oán.

Rồi Masa nghĩ thầm: thế ngộ nhỡ ra trong hòm thư ở cửa nhà chị trên tầng gác hai kia. Đằng sau những chiếc lỗ tròn bỗng lại có một bức thư thì sao? Bức thư này đến đây không phải từ hôm qua mà mới hôm nay và đang nằm đợi chị, nhưng lỡ không phải là thư của Xintxốp mà là thư báo tin anh đã chết trận thì sao?

Chị vừa vịn vào lan can vừa lần mò đi lên theo cầu thang tối om, rối móc chiếc chìa khóa trong túi áo quân phục mùa lạnh ra và bắt đầu sờ tìm lỗ khóa. Nhưng tay chị đụng phải một vật gì làm cho nó bất thình lình kêu loảng xoảng. Chị giật nẩy mình thoạt tiên rụt tay lại, sau đó sờ thấy cái vòng giây thép có đeo một chùm chìa khóa. Một chiếc thìa khóa đang cắm trong lỗ khóa.

Masa vặn quả nắm cửa và cánh cửa không khóa hé mở ra thật đáng sợ. Masa đứng yên giây lát trong bầu không khí im lặng, người lạnh toát vì nỗi kinh hãi vô cớ, chị sợ cái cửa có chùm chìa khóa đó, rồi cáu với mình, chị đột ngột mở toang cảnh cửa ra và bước vào nhà.

Thoạt tiên chị có cảm tưởng là tất cả đều im lặng, nhưng sau đó chị chợt nghe tiếng thở hổn ha hổn hển từ căn phòng thứ hai vẳng sang. Chị bước qua ngưỡng cửa phòng ngủ và sực nhớ tới chiếc đèn bấm trong túi áo capốt liền rút phắt nó ra.

Xintxốp đội mũ bịt tai, mặc áo bỏng và đi ủng rách đang nằm sấp trên giường, trên tấm đệm trần không trải ga, đầu thõng xuống mà ngủ. Anh ngủ say như chết, không động đậy, hơi thở nặng nề, có vẻ bị cảm lạnh.

Cửa sổ không che ánh đèn. Chị vội tắt đèn pin, vừa chạy mò đến cửa sổ buông những bức rèm giấy trong cả hai căn phòng xuống, sau đó chạy vào bếp buông nốt bức rèm ở đây xuống rồi chạy ra cầu thang rút chùm chìa khóa ra khỏi cửa, lại đi vào, đóng cửa, liên tiếp bật tất cả các công tắc, còn lại nguyên vẹn chỉ có hai bóng đèn trong bếp và trong phòng ngoài, Xong những việc đó chị mới quay vào phòng ngủ.

Một thứ ánh sáng yếu ớt từ phòng trước lọt vào qua cánh cửa để ngỏ. Xintxốp vẫn nằm sấp như ban nãy, đầu buông thõng ra ngoài đệm. Masa quỳ xuống khẽ nâng đầu chồng và đặt lên gối. Mép lớp băng bẩn lòi ra dưới chiếc mũ bịt tai ấn chặt vào đầu, Masa không dám tháo mũ ra.

Xintxốp vẫn không thức giấc. Masa thấy hình như anh bị sốt. Chị áp môi mình vào thái dương anh, nhung thái dương không nóng mà ướt đẫm mồ hôi. Masa bèn cuống cuồng cởi áo capốt, bỏ mũ bịt lai và tháo ủng ra tựa hồ như tiếng kêu sột soạt của đôi ủng có thể làm thức giấc Xintxốp đang ngủ mê man, rồi chạy xuống bếp, nhóm lửa bếp ga, một ngọn lửa leo lét chập chờn màu hoa cà, chị lấy chiếc chậu lớn bằng sắt tây treo trên đinh xuống, đổ nước vào và đặt lên bếp lửa.

Sau đó, chị mở tủ trong phòng ăn lấy quần áo lót, hai tấm vải ga một tấm chăn, trở lại bên giường, và tới đây mới vươn cả người về phía chồng, ôm lấy hai vai anh, áp ngực vào lưng anh, sung sướng rưng rức khóc.

Chỉ những người đã kiệt lực đến mức tột cùng mới ngủ say, không ai đánh thức nổi như Xintxốp.

Anh về đây và lăn ra trên tấm đệm trần ngủ thiếp đi ít lâu trước lúc vợ đến.

Nhưng tám giờ đã trôi qua, kể từ lúc anh bị Liuxin tống ra khỏi xe, đứng một mình trên con đường ôtô cách Maxcơva hai chục cây số, đến lúc anh ngủ thiếp đi, và tám giờ đó anh phải trả giá quá đắt.

Khi còn lại một mình trên đường, anh tiếc rằng mình đã nén được và không đánh Liuxin. Anh biết làm gì bây giờ? Có lẽ tốt hơn cả là nên đến trạm kiểm soát và thử phân trần rằng tại sao anh lại ở đây và anh đang đi đâu. Nhưng người đời không phải lúc nào cũng làm cái việc đúng hơn cả.

Đứng một mình trên đường. Xintxốp vừa tự nguyền rủa mình đã đi xe cùng Liuxin, lại vừa không muốn rút lui. Một khi Maxcơva đã ở cạnh nách, dù sao anh vẫn cứ từ cái chỗ Liuxin đã quẳng anh mà đi tới tòa soạn cũ của anh.

Với tâm trạng tuyệt vọng và điên khùng ấy, Xintxốp vội vã quyết định là sẽ thử tránh khỏi tất cả các trạm kiểm soát để lần mò tới tòa soạn. Còn nếu không đạt được ý định đó, nếu anh bị bắt giữ ở dọc đường thì cũng không khác gì mấy: dù sao chăng nữa anh cũng vẫn phải chứng minh rằng mình không phải là kẻ đào ngũ và không định đào ngũ!

Trước đó hoặc sau đó một hôm, nhất định anh đã không thể lọt vào Maxcơva được. Nhưng đúng cái hôm 16 tháng mười ấy, sau khi rời khỏi đường cái và tránh khỏi các trạm kiểm soát, anh lần mò tới vùng ngoại ô rất quen thuộc, sau đó vẫn không bị ai bắt giữ cả, anh đi đến tận trung tâm Maxcơva.

Sau này, khi tất cả những sự việc đã trở thành quá khứ và khi có kẻ nào độc mồm độc miệng mỉa mai nhắc lại ngáy 16 tháng mười trước mặt anh, thì Xintxốp cứ im thít: anh thấy không thể chịu nổi, khi phải nhớ lại Maxcơva hôm ấy, như thông thường, người ta hết sức khó chịu, khi phải trông thấy gương mặt của người thân nhăn nhó vì khiếp sợ.

Cố nhiên không phải chỉ ở trước cửa ngõ thành Maxcơva, nơi mà hôm ấy các đạo quân đã chiến đấu và chết, mà ở ngay trong thành phố Maxcơva, cũng có đủ những người đã làm mọi việc theo sức mình để Maxcơva không đầu hàng. Chính vì vậy mà thành phố này đã không đầu hàng. Nhưng tình hình trên mặt trận gần Maxcơva quả thực đã trở nên nước sôi lửa bỏng hơn bao giờ hết trong suốt thời gian chiến tranh, và hôm ấy ở Maxcơva đã có nhiều người vì tuyệt vọng mà sẵn sàng tin là ngày mai quân Đức sẽ tiến vào đây.

Bao giờ cũng vậy, trong những giờ phút bi thảm, niềm tin vững chắc và việc làm thầm lặng của những người này chưa thể hiện ra trước mắt mọi người, mà chỉ mới hứa hẹn mang lại kết quả, thì sự bối rốí và cả nỗi đau, lẫn nỗi kinh hoàng, thất vọng của những người kia đã đập ngay vào mắt. Chính là như vậy, và xét bề ngoài thì không thể nào không xảy ra như vậy. Hôm ấy, hàng vạn và chục vạn người muốn trốn tránh quân Đức đã tràn lên và đâm bổ ra khỏi Maxcơva, kéo đi cuồn cuộn như nước lũ tràn ngập các đường phố và quảng trường, đổ xô tới các nhà ga và tới những con đường ôtô chạy về phía đông: tuy vậy công bằng mà nói thì trong hàng vạn và chục vạn người đó số người sau này đáng bị lịch sử lên án về tội chạy trốn cũng không nhiều.

Xintxốp đi trên đường phố Maxcơva, nơi mà không ai có việc gì dính dáng đến anh trong cái ngày khủng khiếp ấy ở Maxcơva, khi mà người ta lạc mất nhau phải tìm kiếm nhưng không thấy, và đấm cửa những căn hộ khóa kín, thất vọng chờ đợi ở các ngã tư dưới những chiếc đồng hồ đã không còn chạy nữa, kêu khóc giữa dòng người như luồng nước xoáy trên những quảng trường trước nhà ga.

Hình ảnh Liuxin đã bay khỏi đầu óc Xintxốp từ lâu : tức giận con người ấy cũng chẳng ích gì, mà còn là một ý nghĩ nhỏ nhen ở giữa dòng lũ đau khổ đang cuốn anh đi và đẩy trôi trên đường phố Maxcơva như một que củi khô. Anh đã không nguyền rủa Liuxin mà tự nguyền rủa mình; nếu anh hành động cách khác, nếu anh cứ đi đến phòng đặc nhiệm như đã quyết định lúc đầu thì có lẽ người ta đã giao cho anh khẩu súng trường ở cách Maxơva một trăm cây số, nơi quyết định số phận của thành phố này. Nhưng để có thể hy vọng được vào điều đó thì phải làm tho xong cái công việc đã bắt đầu: tìm đến tòa soạn. Cuối cùng, anh rẽ khỏi cửa ô Nhikixki bị tắc nghẽn người và xe cộ, đi vào ngõ Khơlưnốpxki, nơi tòa soạn báo «Còi tầm», hồi trước chiến tranh có lần anh đã đến đây.

Cũng giống như ở các nơi khác, trong ngõ có mùi cháy khét, gió bốc tro tàn giấy lên khỏi mặt đường và bay liệng trong không khí. Tất cả các cửa sổ trong tòa soạn đều che rèm ngụy trang kín mít ở phía trong, ở cạnh cái cửa khóa bằng ổ khóa treo một ông già gác cổng cầm khẩu súng trường cỡ nhỏ mặc áo capốt công nhân đường sắt màu đen ngồi trên ghế đẩu. Ông ta ngồi mà không để ý đến những người tay xách nách mang đang nhốn nháo chạy trong ngõ phố trước mắt ông.

Xintxốp bước lại gần ông già và mặc dầu đã biết trước là có hỏi cũng vô ích, anh vẫn cứ hỏi rằng tòa báo mặt trận có về đây không. Người gác cổng lặng lẽ lắc đầu.

— Còn «Còi tầm» đi rồi à? — Xintxốp lại hỏi, mặc dầu đã rõ ràng «Còi tầm» đi rồi.

— Anh cần gì thế? — Mãi lới lúc ấy người gác cổng mới ngửng đầu lên hỏi. — Anh có những giấy tờ gì? Đưa đây xem!

— Cụ cần giấy tờ làm gì?

— Để biết là có được phép trả lời cho anh hay không! — ông già bực tức nói.

Phải, «Còi tầm» đã đi rồi, còn tòa báo mặt trận thì không về và không biết là có về không. Điều đó đã quá rõ. Nhưng Xintxốp vẫn quanh quẩn trong ngõ và nhìn vào cửa sổ tòa soạn vì không biết nên làm gì nữa.

Anh chợt nghĩ ra là nếu tòa soạn không ở Maxcơva thì ít nhất cùng phải tìm bằng được Xerpilin. Thì ông ta đã được chở về đây, về đúng Maxcơva để nằm bệnh viện mà lại...

«Nhưng mình làm thế nào để tìm ra ông ta? — Xintxốp tính lại, tự hỏi mình. — Bệnh viện nào? Trong tình cảnh này hôm nay ai sẽ trả lời cho mình là Xerpilin ở đâu?»

Tòa nhà của Cục chính trị tập đoàn quân ở cách đây không xa, ở quảng trường Arbátxkaia. Anh nhớ ra là năm bốn mươi, mình đã đến đó, trước khi đi nhận công tác ở Grốtnô và chợt nghĩ: «Hay mình đi đến đó nhỉ? Nhưng ai cho anh vào đó, nếu không có giấy tờ? Vả lại bây giờ liệu Cục chính trị còn ở đó không? Chưa chắc... Nhưng nếu không đi đến đó thì đi đâu. Đi đâu?..»

Trong đầu anh lại lởn vởn ý nghĩ mà anh đã cố xua đuổi đi từ lâu: «Thế ngộ nhỡ Masa ở Maxcơva?» Chính cái ý nghĩ viển vông ấy đã lôi anh từ ngõ Khơlưnốpxkaia đến phố Uxatrépca, về ngôi nhà mà từ đó anh đã đi ra mặt trận, mặc dầu anh vẫn cố cưỡng lại ý nghĩ đó.

Giữa đường, một lần nữa anh lại tự buộc mình không nghĩ đến điều không thể có: tất nhiên trong nhà anh chả có ai. Anh đi về nhà tuyệt nhiên chẳng phải vì hy vọng vào một cái gì hết! Chẳng qua là anh cần ngồi tạm ở nơi nào đó ít ra trong một giờ để trấn tĩnh lại, dù cho ngồi tạm trên cầu thang cũng được! Sau đó. anh sẽ đứng dậy và ra đi... Đi đâu chứ? Chỉ còn cách là đi đến ủy ban quân vụ. Đi đến đó và không cần phân trần gì hết mà chỉ nói rằng mình là chiến sĩ tình nguyện, đề nghị ghi tên vào... Người ta đang thành lập đơn vị ở đâu đây, đang ném thẳng người ra mặt trận mà lại!.. Rồi sau trận chiến đấu đầu tiên ở ngoài đó mình sẽ phân trần! Lúc ấy điều này sẽ không quan trọng nữa, điều quan trọng là làm thế nào để bây giờ họ thu nhận anh và cho ra mặt trận! Phải, cố nhiên là như vậy.

Nhưng vào giây phút cuối cúng khi đã đi gần đến cửa nhà mình và sực nhớ ra hết sức rô ràng rằng hồi tháng sáu Masa đã sửa soạn cho anh ra mặt trận ở đằng sau cái cửa sổ trên tầng gác hai kia thì mọi ý nghĩ đều bay ra khỏi đầu anh, trừ ý nghĩ về vợ và ý nghĩ cho rằng vợ anh bỗng nhiên đang ở đây.

Cửa ở lối ra vào mở toang, dưới cánh cửa có chèn gạch, những mảnh ghế bành gãy nằm lăn lóc trên vỉa hè. Khi đi qua phố xá Maxcơva, Xintxốp đã trông thấy tất cả, cho nên cánh này không làm anh ngạc nhiên; anh lấy chân hất những mảnh ghế rồi trèo lên tầng gác hai và nắm tay đấm vào cửa.

Sau khi đã biết rõ đằng sau cửa chẳng có ai cả, anh vẫn vừa đấm thình thình vừa áp mặt vào cánh cửa và tất cả sức mạnh của nỗi tuyệt vọng đang tràn ngập lòng anh đều dồn vào những quả đấm vô hy vọng ấy,

Cuối củng, anh đứng thẳng lên, quay người lại, khoát tay rồi loạng choạng rời khỏi cầu thang.

Một chiếc xe vận tải chở các bao gói và đồ dùng lặt vặt trong nhà đang chạy giật lùi ra khỏi cổng. Đồ đạc chất quá cao đến nỗi vướng cả vào vòm cổng phía dưới. Một người nào đó nhảy choi choi giữa lòng đường, hoa tay trong không khí và hô: «Sang trái, sang trái, bây giờ thì trả lại, trả lại đi!..» Cuối cùng chiếc xe lọt được ra ngoài; người kia dừng lại đưa ống tay áo varơi dạ lên lau bộ mặt đẫm mồ hôi và Xintxốp đã nhận ra anh ta. Đó là ông tổ trưởng dân phố, hình như tên là Klusơkin hay Krugiơkin gì đó, Xintxốp biết ông từ ngày còn theo đuổi Masa nhưng không nhớ tên họ ông.

— Này ông ơi! — Xintxốp gọi. — Này ông ơi! — Xintxốp nhấc lại to hơn và bước tới gần ông tổ trưởng, túm lấy cổ áo varơi khiến áo kêu răng rắc.

— Sao thế, anh điên à? —ông tổ trưởng vùng ra, quát lên và thậm chí vung tay chực đánh, nhưng sau đó thì nhận ra Xintxốp. — Chính anh đâm cửa đằng kia đấy à?

— Chính tôi.

— Chị ấy đi rồi!

— Đi đâu?

— Chả nhẽ nhớ được tất cả mọi người hay sao! — Ổng ta trèo lên xe vận tải. Mà danh sách thì đã đốt mất rồi, hôm nay đã đốt tất cả mất rồi, danh bạ điện thoại cũng đốt nốt. Tất cả đều đốt tuốt! — Khi đã ngồi trên xe rồi, ông còn nhắc lại và nhắc với giọng say sưa nữa là khác. — Chị ấy đi từ hồi tháng bảy, mặc áo quần bộ đội kia đấy.

— Thế cô ấy ở đâu ? — Xintxốp bước theo sau chiếc xe đã chuyển bánh và gào.

— Ấy, ấy. Hẵng gượm. — bỗng ông tổ trưởng quát lên và đập tay vào nóc buồng lái— Này! — khi xe dừng lại, ông ta gọi Xintxốp. — Tôi giữ chìa khóa nhà anh đây, có hai chiếc mà

Ông giật tung nắp chiếc cặp, lôi ra một cái vòng to uốn bằng dây thép cỡ lớn có treo lủng lẳng khoảng hai chục chiếc chìa khóa.

— Của anh cái nào? Cầm lấy, mà nhanh lên đấy ?

Xintxốp bước lại gần và bắt đầu phân vân chọn tìm chìa khóa.

— Nào nào! — ông tổ trưởng giục, mắt liếc nhìn người lái xe đang sốt ruột thò đầu ra ngoài. —à, mà cứ cầm lấy cả cũng được! —ông ta kêu lên và buông cả chùm chìa khóa ra.

Xintxốp không giữ lấy chùm chia khóa, nên nó rơi đánh xoảng xuống mặt đường.

— Thế còn ông thì đi đâu đây?—Xintxốp hỏi khi thành xe lướt qua trước mặt anh.

— Mọi người đi đâu thì tôi đi đấy! —ông tổ trưởng thét. — Tôi là đảng viên. Chả nhẽ tôi phải đợi ở đây cho quân Đức đến treo cổ lên hay sao?

«Ôi dào. Đảng viên gì mày!» — Xintxốp nhặt chúm chìa khóa rơi dưới đường lên và tức giận nhớ tới bàn tay rắn chắc đầy lông lá vừa mới thò ra ngoài thánh xe nắm chặt chùm chia khóa này.

Trong lúc lựa tìm chìa khóa, anh bỗng nghĩ rằng có thể Masa đã viết giấy để lại trong nhá để phòng xa... Rồi ý nghĩ đó đã choán lấy tâm trí anh đến nỗi đâm bổ lên cầu thang, mở cửa ra và chạy vào nhà, vẫn để chùm chìa khóa lại trong lỗ khóa ngoài cửa ra vào. Không có thư từ gì. Cả ở trên chiếc bàn nơi đặt cái đĩa gạt tàn thủ công quen thuộc hình con thuyền bằng gỗ có đầu thiên nga, cả trên giường trong phòng ngủ, nơi chỉ đặt tấm ruột đệm trần may bằng vải sọc và chiếc gối không lồng áo bọc đã lòi lông chim ra ngoài.

Tú khóa chặt. Xintxốp vặn quả nắm: tủ không mở. Ở khắp nơi: trên nền nhà, trên ghế, trên bàn không trải khăn đều phủ một lớp bụi dày. Cánh cửa sổ thông hơi trong bếp với tấm kính nứt đang rung lên trước gió: anh đóng ập cánh cửa lại và ngồi xuống bên bàn, buông phịch hai bàn tay gày gò lên bàn.

Mọi điều gian khổ mà cả anh và tất cả những người đi cùng anh đã kiên cường chịu đựng kể từ khi ở Môghilép có ý nghĩa hay không là tùy theo lời giải đáp cho một câu hỏi đơn giản; trong cuộc chiến tranh này, một cuộc chiến tranh đã mở đầu thật đáng sợ đối với chúng ta, liệu chúng ta có thắng hay không ? Không phải chỉ là trong bản danh sách tử sĩ mà anh đã nộp cho Smakốp ở Ennha, sau khi vượt khỏi vòng vây lần thứ nhất mà chính lòng anh cũng có một bản danh sách dài liệt kê tất cả những sự hy sinh mà mọi người đã sẵn sàng chấp nhặn ngay trước mắt anh để giành thắng lợi bằng tính mạng của mình. Nhung giờ đây ở trên đất Maxcơva này, cũng ngay trước mắt anh và đối diện với toàn bộ bản danh sách đẫm máu kia, đang hiện ra một cái dấu hỏi to đen sì sì như bản thân nỗi đau khổ.

Có lẽ, nếu ở tâm trạng khác thì trí óc anh đã tách rời cái khả năng vô cùng đáng sợ là có thể mất Maxcơva rồi thất bại hoàn toàn và mất hết. Nhưng bây giờ tâm hồn anh đang giống như một con thuyền mà người ta cứ xếp lên đó hết vật nặng này đến vật nặng khác khiến cho nó bắt đầu chìm. Thêm vào là một căn hộ lặng ngắt, vắng tanh — không vợ. không con.

Quẳng chiếc chìa khóa căn hộ vứt cho anh là một kẻ đã rời bỏ Maxcơva, vì kẻ ấy cho rằng, ngày mai quân Đức thế nào cũng vào đây. Kẻ ấy đã chuồn khỏi Maxcơva trên chiếc xe tải chất đầy những thứ vặt vãnh, tầm tầm. Xintxốp sẵn sàng cam đoan như vậy — nhất định là hắn chuồn mà không có lệnh, chuồn với cái cổ bò mộng và hai cánh tay lông lá rắn chắc vào giờ phút đó lẽ ra phải nắm chắc khẩu súng trường...

Không, Xintxốp không ghen tị với cái gã chạy làng kia nhưng anh bứt rứt vì chính mình không còn thẻ đảng viên trong túi, vì bây giờ anh không thể từ đây đi qua ba dẫy phố để vào đúng chỗ quận ủy, nơi mà trước kia anh đã gia nhập Đảng và nói rằng: «Tôi là đảng viên Xintxốp, đến để bảo vệ Maxcơva, hãy phát cho tôi khẩu súng trường và nói cho tôi biết cần phải đi đâu?»

Anh suy nghĩ mãi về điều đó cho đến lúc bỗng nhiên (đúng là bỗng nhiên giồng như những ý nghĩ quan trọng nhất trong đời ta đôi khi cũng bỗng nhiên xuất hiện như thế) trong óc anh nảy ra ý nghĩ: «Nhưng tại sao? Tại sao mình không thể đến quận ủy và nói «Tôi là Xintxốp, đảng viên cộng sản, tôi muốn bảo vệ Maxcơva?» Thế nào, mình không còn là đảng viên nữa hay sao? Cái thằng hèn nhát ngồi trên xe vận tải kia mà còn là đảng viên. Thế mà mình lại không còn là đảng viên nữa? Mặc cho người ta đã không tin mình, dù cho có người nào đó nữa sẽ không tin, nhưng tôi biết rằng tôi là ai. Tại sao tôi đã định đi đến phòng đặc nhiệm, đến tòa soạn, đến ủy ban quân vụ mà lại sợ không dám đến chỗ quận ủy của mình, nơi tôi đã gia nhập Đảng? Ai có thể cấm tôi điều đó? Ai có quyền cấm tôi?»

Anh rời khỏi bàn, đứng dậy và người lảo đảo vì yếu sức. Anh đi xuống bếp và mò mẫm mãi trên giá trong bóng tối cho tới lúc may quá, tìm được một nửa ổ bánh mi gối đã khô cứng lại như bánh bítcốt. Anh đến bên chậu rửa mặt và vặn thử xem vòi có nước không, vẫn có nước. Đứng dựa vào tường, anh bắt đầu mở vòi cho nước thấm vào bánh mì và nhai ngấu nghiến cái thứ bánh ướt trơn tuột trong tay ấy.

Tiếng súng cao xạ bắt đầu vang lên sau tường nhà lúc anh đang nhai nốt miếng cuối cùng. Luồng ánh sáng đèn chiếu lóe lên trong khung cửa sổ không che kín: bom nổ làm tòa nhà chao đảo.

Xintxốp đóng vòi nước và vừa nghe pháo cao xạ bắn vừa suy nghĩ lại cái điều đáng sợ nhất mà hôm nay anh đã nghĩ tới mấy lần, cái điều mà so với nó thì ngay cả cơn hoạn nạn của anh cũng không đáng kể chút nào. «Phải chăng chúng ta sẽ để mất Maxcơva?!»

— Mình sẽ đi ngay bây giờ! — anh nhớ đến quận ủy và tự nhủ thầm nhưng khi rời khỏi bức tường anh cảm thấy bây giờ chưa đi đến đó được: phải nằm nghỉ một lát đã. Nằm một tí rồi đi. Anh vịn tay vào tường, đi được đến phòng ngủ, nắm lấy thành giường mạ kền lạnh ngắt và ngã sấp xuống tấm đệm trần.

— Bây giờ mình nằm mộí lát rồi sẽ đi, — anh bướng bỉnh nói thầm. — Nằm mười lăm phút rồi đi...

Khi Masa bắt đầu đánh thức anh, anh chưa tỉnh ngay, chỉ trở mình và rên rỉ, thoạt tiên rên hừ hừ và khàn khàn, về sau rên thảm thương đến nỗi Masa đau thắt cả tim. Bây giờ chị sẵn sàng ngồi bên cạnh anh dù mất một giờ nữa cũng được và thôi không định đánh thức anh dậy, nhưng anh đã tỉnh giấc. Từ dưới đáy bộ óc mệt mỏi của anh có một cải gì dâng lên làm cho anh tỉnh giấc. Tuy chưa tỉnh hẳn, anh đã cựa mình, dang rộng hai tay, nặng nề đặt lay lên hai vai Masa bóp mạnh và bỗng mở bừng mắt ra tựa hồ như bị ai đánh — trong đôi mắt anh không hề lộ vẻ ngái ngủ lẫn vẻ ngạc nhiên mà chỉ một niềm hạnh phúc, một niềm hạnh phúc vô hạn mà trước đó cũng như từ đó về sau Masa suốt đời chẳng bao giờ được trông thấy trong cặp mắt của người nào khác nữa.

Nếu bắt Xinuốp suy nghĩ dù cho cả một thế kỷ để xem anh mong muốn một hạnh phúc thế nào thì rốt cuộc anh vẫn không nghĩ ra cái gì ngoài gương mặt thân yêu đẫm lệ đang lúng túng áp vào má anh. Tất cả sự khủng khiếp của nhiều ngày trước và của ngày khủng khiếp nhất là hôm nay, tất cả bỗng nhiên lùi ra xa hàng ngàn dặm. Bây giờ anh lại không sợ hãi gì nữa.

Vừa nắm lấy hai vai Masa anh vừa nâng mặt vợ lên phía trên mặt mình rồi mỉm cười. Nụ cười của anh không có vẻ đau khổ và đáng thương, đó vẫn là nụ cười bình thường trước kia của anh. Nhìn vào bộ mặt hốc hác đã thay đổi một cách đáng sợ của chồng, Masa nghĩ rằng hình dáng của anh tuy trong giây phút đầu đã khiến chị hoảng lên nhưng chẳng báo hiệu một điềm gì xấu.

Tính vốn thẳng thắn và tâm hồn trong sáng, không quen nghĩ ngợi miên man, chị vội vàng giải thích cho mình về mọi sự việc đã xảy ra: anh đang chỉ huy một đội du kích và người ta đã triệu tập anh về Maxcơva bằng máy bay. Tại sao anh lại chỉ huy và tại sao người ta lại triệu tập đúng anh và lại cho đi máy hay thì chị không hề suy nghĩ tới, vừa vặn hôm qua, trong trường chị, người ta đã kể chuyện rằng cách đây không lâu có mấy đồng chí chỉ huy các đội du kích được chở máy bay từ vùng địch về Maxcơva và, không thay áo, được đưa thẳng từ sân bay đến địa điểm báo cáo.

Trong suối mấy tháng qua, trí óc chị đã tưởng tượng thấy Xintxốp ở biết bao nhiêu nơi và làm biết bao nhiêu việc? Nhưng từ giây phút đầu tiên, sau khi đã tự giải thích cho mình như vậy vì sự xuất hiện của chồng, chị không còn suy nghĩ điều gì khác về anh nữa.

Xintxốp buông vợ ra, nhổm dậy và ngã khuỵu vào tường Anh phải gắng sức mới cử động được, sắc mặt anh tái di

— Đầu anh làm sao thế, anh bị thương à?

Cứng người lại vì sợ đau, anh dùng hai tay tháo mũ bịt tai ra. Nhưng lần này băng không dính vào mủ và anh không thấy đau, cho nên Masa nhìn vào mắt chồng và tin lời anh nói rằng đó chỉ là một vết sây sát.

— Có lẽ em thay băng cho anh nhé?

Nhưng anh bảo không cần. Anh mới được băng đúng theo quy cách hơn hai hôm trước đây và tốt hơn là đừng đụng đến nó.

— Mẹ và Tanhia thế nào? — anh hỏi, và trước khi chị nói, anh đã đọc thấy câu trả lời trên nét mặt vợ.

Anh không hỏi gì thêm nữa — vả lại biết hỏi gì?—cho nên chỉ im lặng cầm tay vợ trong mấy phút, giống như giờ phút cuối cùng lúc từ biệt nhau qua hàng rào chấn song ở nhà ga Belôruxia...

Masa gầy đi, cắt tóc ngắn hơn trước và bộ quân phục với cái cổ áo hơi rộng bỗng nhiên biến chị từ một thiếu phụ trở thành một cô gái, và thậm chí không phải là cô gái hồi trước ngày cưới, mà là cô gái mà Xintxốp đã có lần tiễn chân lên đường đi Viễn Đông sáu năm về trước.

— Dù sao thì em cũng đã vào bộ đội, — cuối cùng anh nói.

— Em vào rồi.

— Anh cũng cho là như vậy. Thậm chí anh không ngờ rằng sẽ gặp em ở đây.

— Nghĩa là chính Chúa trời đã xui khiến chúng mình về, Masa sôi nổi nói. — Thì mãi hôm nay em mới được phép về nhà. Đã một tháng nay em không về. Và cả anh lẫn em đều về đúng một ngày...

— Thế nghĩa là chúng mình rất cần gặp nhau, — Xintxốp nói và một nụ cười hiền hậu, rất quen thuộc đối với Masa, nụ cười của một người lớn tuổi hơn và hiểu biết hơn chị nhiều, nở ra trên bộ mặt hốc hác của anh. — Đừng ngạc nhiên. Tốt hơn là em hãy kể cho anh nghe tại sao lại về đây và tại sao một tháng nay không về nhà và em đang làm công tác gì, ở đâu?

Masa hơi có ý phản đối: tất cả những việc đã xảy ra với chị không lấy gì làm thú vị lắm đâu. Tuy nhiên anh đã lặng lẽ khẽ nắm lấy cổ tay vợ, dịu dàng nhưng oai nghiêm ngăn chị lại.

— Anh sẽ kể cho em nghe tất cả, nhưng câu chuyện này dài lắm. Còn em thì hẵng nói cho anh ngay lập tức, vắn tắt thôi: em đang công tác ở đâu? Đã ra mặt trận chưa?

Masa ngắm bộ mặt gầy gò, mệt mỏi của chồng, ngắm những nếp răn mới xuất hiện, hằn rõ cạnh dôi môi nứt nẻ, nhìn thẳng vào mắt anh, trong đó cũng có một cái gì mà chị chưa thể hiểu được, nhưng là cái mà trước kia chưa có — và hiểu rằng hoặc anh phải nói ra tất cả hoặc không nên nói gì hết. Chị muốn nói ít thôi, bởi vì cảm thấy rằng việc quan trọng hơn cả là cho anh tắm rửa và đi nằm nghỉ ngay, cho nên chị kể chuyện mình một cách ngắn gọn, như vậy cũng đã vi phạm ngay một lúc tất cả những điều lệnh nghiêm khắc của nhà trường: không nói với bất cứ ai, ở bất cứ đâu và trong bất cứ hoàn cảnh nào... Thực tình mà nói thì lúc bấy giờ thậm chí chị chả nghĩ gì đến điều đó, bởi vì không có bản chỉ dẫn nào có thể nêu lên hoàn cảnh mà chị đang gặp cũng như con người mà chị đang thổ lộ mọi việc.

Xintxốp nghe vợ kể và vẫn nắm lấy tay vợ, và mỗi lần Masa định làm điệu bộ trong khi nói thì anh lại cảm thấy tay vợ giật nảy lên trong lòng bàn tay mình. Chị kể cho anh nghe tất cả, chỉ trừ hai việc: người ta sẽ thả dù chị trong những ngày sắp tới và đúng bảy giờ sáng mai chiếc xe vận tải sẽ đợi chị ở góc phố Pirôgốp.

Anh nghe vợ nói, sắc mặt không thay đổi, hình như chỉ hơi tái đi thôi. Nếu anh được nghe mọi chuyện đó ba tháng trước đây, nhất là trước chiến tranh, thì chắc hẳn anh đã hoảng hốt trước những việc Masa sắp phải làm và cũng sẽ nói thẳng điều ấy ra với vợ. Nhưng bây giờ, sau khi đã trải qua mọi gian khổ đó, mặc dầu lòng anh vô cùng lo lắng cho vợ, anh vẫn cảm thấy mình không có quyền nói với vợ một lời nào. Trong vòng vây. anh đã trông thấy những người phụ nữ làm những việc không kém gì cái việc mà Masa mới chỉ đang sửa soạn làm. Tại sao cô ấy lại không có quyền làm thế? Tại vì anh không yêu họ mà chỉ yêu vợ chăng?

— Thôi được! — khi Masa kể xong và lo lắng nhìn vào mặt anh. Xintxốp dằn lòng nói. —Có lẽ sang bên kia mặt trận em sẽ gặp ai đó trong số những người quen biết cũ của chúng mình ở Viadơma.

— Thế anh cho là Viadơma chưa kịp tản cư à?—Masa hỏi.

— Anh cho là chưa kịp, — Xintxốp trả lời giọng lạc hẳn đi, vì khi nghe câu hỏi đó, lòng anh đã bàng hoàng nhớ lại những chuyện cũ — anh cho là chưa kịp, — anh nhắc lại.— Cũng giống như những thành phố khác. — Anh ghé mặt mình lại gần mặt vợ rồi đổi giọng, ôn tồn nói nhỏ với chị như nói với đứa bé: — Chắc là, nói chung em chưa hình dung được cái đó đến nơi đến chốn.

— Anh mệt lắm à?—Masa hỏi.

Xintxốp nhắm mắt rồi lại mở ra.

— Gian khổ lắm à?

Xintxốp khẽ gật đầu, — anh đang chóng mặt và cố tự chủ.

— Anh đáp máy bay về Maxcơva bao giờ, hôm nay à?— Masa hỏi nhỏ; chị có cảm tưởng rằng anh nhắm mắt để nhớ lại một cái gì.

Bởi vì chị hỏi nhỏ quá, cũng còn bởi vì trong giây phút đó anh phải vật lộn với chứng chóng mặt, thành thử anh không nghe thấy những tiếng có thể làm cho anh ngạc nhiên: «đáp máy bay» mà chỉ nghe thấy hai tiếng cuối cùng: «hôm nay» và anh đã khẽ gật đầu.

— Bây giờ em cởi quần áo cho anh, tắm rửa cho anh và dọn giường cho anh ngủ. — Masa nói. Chính vì chị sợ là mấy tiếng «tắm rửa» sẽ làm cho chồng nghĩ rằng chị không thích anh và lúc này trông anh thật là bẩn thỉu khó thương, do đó chị liền cuồng nhiệt nắm lấy bàn tay nặng nề, xây xát rớm máu của anh rồi hôn lia lịa một cách nồng nàn. — Chúng mình đi tắm anh nhé, đồng ý chứ?—chị ngước mắt lên hỏi.

Anh biết nói sao nhỉ?

— Ừ, đồng ý, cố nhiên lá đồng ý! — Anh còn có thể mong muốn gì hơn nữa nếu không phải là mong hai bàn tay khỏe mạnh, dịu dàng và nhỏ bé kia, những bàn tay mà anh đã từng nhớ tới hao nhiêu lần, sẽ cởi quần áo cho anh, tắm rửa cho anh va xếp giường cho anh ngủ?

— Mới trông thấy anh là em đặt nước lên bếp đun ngay. — Masa nói.

— Đặt ngay à? Em đảm đang thật! — Xintxốp mỉm cười.

— Em không đảm đang đâu, chỉ vì em muốn giúp anh thôi, theo ý em thì anh rất yếu.

— Ừ, anh hơi yếu,— Xintxốp nắm lấy bàn tay xinh xắn sạch sẽ của vợ trong bàn tay to lớn bẩn thỉu của mình, anh thoáng có ý định bóp thật mạnh cho vợ phát đau.

— Em quên khuấy đi mất. Có lẽ anh đói lắm nhỉ? — chị hỏi.

— Không, bây giờ anh chưa muốn ăn đâu, — anh ngạc nhiên cảm thấy rằng thực tình bây giờ mình không muốn ăn và nói. — Em xuống bếp đi, còn anh thì sẽ cởi quần áo ở đây và xuống sau. Và nhìn qua cửa ra vào nhác thấy tấm áo capốt của Masa quàng trên bàn, liến nói thêm: — Chí cần em đưa cho anh cái áo capốt để anh khoác ngoài.

Trong lúc đợi vợ mang áo capốt vào và đi ra, anh đưa mắt trông theo chị, buông chân xuống nền nhà và bắt đầu rút ủng ra.

Sau đó anh đứng trong cái chậu thau bằng sắt tây ở dưới bếp, còn Masa thì tắm cho anh như mẹ tắm cho con, như các bà hộ lý già trong bệnh viện tắm cho người bệnh và người bị thương.

Khi Masa bắt đầu tắm cho anh, chị nhận thấy ngay là anh có hai vết sẹo đỏ bên sườn.

— Anh bị thương à? — chị hỏi khẽ và anh lặng lẽ gật đầu: «ừ, bị thương».

— Cho anh một ca nước nhé! — Xintxốp nói khi Masa ôm anh ngang nách và cho anh tựa vào vai rồi dìu đến tận giường, đặt ngồi xuống như người ốm.

Trong lúc Masa đi lấy nước, anh nằm xuống, khăn trải giường sạch bóng, còn nguyên nếp gấp, chiếc áo capốt của Masa để ở trên giường và tấm chăn. Anh đưa tay sờ chiếc áo sơ mi lụa sạch sẽ vừa mới mặc vào sau khi tám, rồi ngửi ngửi — mấy tháng trời được để chung với đồ đạc của Masa chiếc sơ mi đượm mùi nước hoa quen thuộc. Một chiếc sơ mi khác giống như thế được lồng vào gối thay cho áo gối.

Masa mang nước đến cho anh. Trong lúc anh uống chị đóng cửa ra vào lại và kéo rèm cửa sổ lên, sau đó đỡ lấy cái ca ở tay anh, nhanh nhẹn cởi quần áo ngoài ra và nằm xuống cạnh chồng, co ro nhét vạt áo capốt xuống dưới sườn.

— Tại sao anh không ngủ? Em thấy anh mệt lắm cơ mà!

— Mệt thật nhưng không ngủ được!

— Tại sao anh lại ngồi dậy thế?

— Ngồi thế này anh dễ kể chuyện hơn. Anh phải, anh muốn kể lại với em...

— Sau hẵng hay. Tốt hơn là nằm xuống. Anh mệt lắm. Em chỉ lo cho anh thôi, anh mệt thế kia mà. Có lẽ anh khó ngủ vì ánh đèn đây? Để em dậy hạ rèm xuống...

— Không có cái gì làm anh khó ngủ đâu.

— Nào, thế thì đắp vai lại. Áo capốt đây. Không thì anh sẽ lạnh đây. Anh nhất định cứ ngồi thế à?

— Ừ... Em không biết rằng việc anh gặp em hôm nay có ý nghĩa thế nào đối với anh đâu...

— Tại sao lại không biết nhỉ?

— Không, em không biết đâu. Nếu anh chưa kể cho em nghe tất cả câu chuyện xảy ra với anh thì em không thế biết được. Bao giờ anh kế, lúc ấy em mới biết được. Thậm chí em cũng không hình dung được rằng bây giờ anh đang thầm cám ơn em vô cùng.

—Cám ơn em? Về cái gì nhỉ?

— Về tình yêu của em đối với anh.

— Chuyện không đáng kể! Chả nhẽ thế mà cũng có thể cám ơn à?

— Ừ, có thể cám ơn đấy.

Chị cảm thấy rằng anh xúc động còn vì một cái gì đó nữa, chứ không phải chỉ vì cuộc gặp gỡ của hai người, nhưng chị không thể hiểu đó là cái gì. Chính chị cũng rất cám ơn anh, vì anh đã chiến đấu, đã bị thương mà vẫn còn sống, vì anh đã trở lại đây với chị... Nhưng anh phải cám ơn chị vì lẽ gì thì thực tình chị không hiểu. Có phải vì chị đã hôn tay anh và rửa chân cho anh, có phải vì chị vẫn yêu anh như xưa hay còn yêu hơn nữa chăng? Xét đến cùng, đó là lẽ đương nhiên, có thể nào khác được nhỉ?

Còn anh thì quả thực đang thầm cám ơn chị vô cùng về tình yêu mãnh liệt đối với anh và vì vừa mới được tiếp nhận thêm sức mạnh của tình yêu ấy mà bây giờ anh đã đủ sức kể lại cho chị nghe tất cả câu chuyện đang dày vò tâm hồn anh, dày vò đến nỗi tưởng chừng như tâm hồn ấy sắp chết.

Anh thở dài và mỉm cười trong bóng tối tựa hồ như cười để từ biệt tất cả những điều tốt đẹp và âu yếm đã diễn ra giữa hai người trong suốt đêm ấy. Chị không trông thấy nụ cười của anh, nhưng cảm thấy anh cưới và hỏi:

— Anh mỉm cười đấy à? Anh mỉm cười cái gì thế?

— Mỉm cười với em.

Rồi anh lập tức trở nên nghiêm nghị, nói rằng trong giờ phút nặng nề này của anh, lòng tin và sự giúp đỡ của chị là điều quý báu nhất trên đời này đối với anh.

— Tại sao lại nặng nề?

— Nặng nề thật, — anh nhắc lại. Và bỗng nhiên anh hỏi: — khi trông thấy anh mặc áo bông và áo quân phục mùa nóng của người khác như thế này em nghĩ sao? Chắc là em nghĩ rằng anh từ căn cứ du kích về đây? Đúng không?

— Đúng.

— Không, tình cảnh anh còn gay hơn thế nhiều. —Và nhắc lại: — Ừ, còn gay hơn thế nhiều, gay lắm!

Chị rùng mình và đờ người ra. Anh tưởng vợ sẽ hỏi mình ngay rằng như thế là nghĩa làm sao. Nhưng chị không hỏi. Chị chỉ nhổm người lên và ngồi dậy.

Suốt trong thời gian anh kể, chị cứ toát mồ hôi lạnh, còn anh thì trái lại, vẫn luôn luôn nói bằng cái giọng đều đều, nho nhỏ mà nếu chị hiểu biết anh ít hơn một chút thì có thể ngỡ là cái giọng ấy có vẻ bình tĩnh. Anh kể một mạch từ đầu cho đến hết câu chuyện, bởi vì nếu không chị sẽ không hiểu anh, mặc dầu việc đó rất khó khăn đối với anh.

Anh kể cho chị nghe về cái đêm gần Bôritxốp và chiến sĩ Hồng quân phát điên; về con đường ôtô Bôbruixcơ và cái chết của Côdưrép: về những trận chiến đấu bảo vệ Môghilép và hai tháng rưỡi trong vòng vây. Anh nói tới tất cả những điều mà mình đã trông thấy và suy đi nghĩ lại : lòng ngoan cường và sự gan dạ của mọi người và sự kinh ngạc tột cùng của họ trước nỗi khiếp sợ và tính chất vô lý của những việc xảy ra; nói tới những câu hỏi đáng sợ đã nảy ra trong đầu óc họ; tại sao lại đến nông nỗi này và ai có lỗi trong việc nảy?

Anh nói với vợ hết cả mà không thương hại chị cũng như chiến tranh đã không thương hại bản thân anh. Trong suốt hai hay ba giờ đó, anh đã trút lên đầu chị tất cả nỗi cay đắng tột cùng và những thử thách nặng nề, những cái đã từng trút lên đầu anh trong bốn tháng ròng. Anh trút tất cả vào một lúc, không đối chiếu sức tác động của những lời mình nói với mức độ thiếu từng trải của vợ, mà mức độ đó rất lớn mặc dầu chị đã hiểu biết chiến tranh, qua báo chí và các bản thông cáo chiến sự, và chị có mắt, có tai, có bộ óc sáng suốt đang thầm nhắc chị rằng tất cả những việc xảy ra chắc hẳn còn đáng sợ hơn những điều mà người ta nói và viết. Nhưng hết thảy những cái đó là một chuyện mà những cái Xintxốp kể lại là chuyện khác, đáng sợ hơn và đáng xúc động hơn gấp bội.

Masa ngồi trên giường, cắn vào một góc chiếc gối lồng trong tấm áo sơ mi của chồng thay áo gối để nén cho khỏi run.

Giá anh có thể nhìn vợ thì đã trông thấy mặt chị cắt không còn giọt máu và chắp hai bàn tay vào sát trước ngực tựa hồ như lặng lẽ cầu khẩn anh hãy dừng lại, hãy thương hại chị, cho chị nghỉ lấy hơi. Nhưng anh không nhìn vào mặt vợ mà cứ nhìn trừng trừng vào tường, và một tay vịn vào lưng giường, còn tay kia nắm chặt lại và vừa chém không khí đằng trước mặt vừa nói mãi tất cả những gì đã chứa chất trong lòng anh, bây giờ anh không có ai để mà nói nữa ngoài chị ra.

Mãi tới khi anh kể về trận chiến đấu cuối cùng ở Ennha và về niềm hạnh phúc mà anh cảm thấy trong cái đêm chọc thủng vòng vây, lúc ấy bộ mặt căng thẳng rắn như đá của chị mới dịu đi và chị khẽ kêu lên một tiếng «ô». Đó là phút đầu tiên mà chị thấy nhẹ nhõm.

— Em làm sao thế? — anh hỏi.

— Không sao đâu. nói đi, — chị có tự kiềm chế vã nghĩ rằng sau đây không còn phải nghe điều gì khủng khiếp nữa, bèn nói thế.

Nhưng điều khủng khiếp nhất lại đang ở đằng trước và vì không nhận thấy tâm hồn chị đã bị mệt lả đến tột cùng, thành ra anh không hề thương hại chị, cứ nói luôn tới cái việc khủng khiếp nhất là những chiếc xe tăng trên đường ôtô Iukhơnốp, lần thứ hai bị sa vào vòng vây, bị bắt làm tù binh, chuyện chạy trốn và nói rằng bây giờ anh đang ngồi trước mặt chị mà vẫn là con người đó — con người đã chịu đựng nổi những điều phải chiu đựng, đã làm được những việc cần làm và không làm những việc không thể làm nổi. Nêu sau khi đã xảy ra tất cả những sự việc đó mà xét đến cùng anh vẫn phải chịu trách nhiệm về cái số phận đáng nguyền rủa của mình thì anh sẵn sàng chịu trách nhiệm ở bất cứ nơi nào, trước bất cứ người nào, không hề cúi đầu. Đặc biệt là sau khi gặp Masa!

— Số phận, số phận! Thật tớ muốn nhổ toẹt vào cái số phận của mình! — bỗng anh cất cao giọng nghẹn ngào nói. — Đã đến nước này thì tớ muốn nhổ toẹt váo nó! Dù số phận đến thế nào đi chăng nữa thì cũng phải đi đánh nhau để bảo vệ Maxcơva và thế là đủ! Ai bảo là tớ không có quyền làm thế? Nói láo, tớ có quyền! Và còn một vấn đề nữa, —giọng anh đã lạc hẳn đi, theo Masa nhớ lại thì đấy là lần đầu tiên anh mất bình tĩnh. — Tại sao cái thằng thượng úy kia, khi tớ đi đến đơn vị nó và kể hết sự thật với nó thì nó lại không tin tớ, mặc dầu nó chưa biết cóc gì cả, nó chưa giết một thằng Đức nào mà chỉ mới từ ủy ban quân vụ đến nhận công tác? Bởi vì nó không muốn tin! Tớ thấy rõ là nó không muốn! Thế thì lại sao? Tại sao chúng nó lại không tin tớ

— Binh tình lại anh!

— Không thế bình tĩnh được! — anh quát lên và giật tay lại khi chị đang định vuốt tay anh.

Nhưng chị đã tha thứ cho anh về sự thô lỗ đó, và lại lẽ nào chị nỡ không tha thứ cho anh trong giờ phút đó!

— Bình tĩnh lại anh! — Masa nhắc lạí.

Giờ đây, trong lúc Xintxốp phát khùng và quát tháo chị bỗng trở nên bình tĩnh, những thắc mắc của bản thân đều đã được nén sâu xuống đáy lòng, chị thôi không muốn thốt lên: thế nào? tại sao... nữa.   

— Bình tĩnh lại anh! — chị nói tới lần thứ ba, vì cảm thấy rằng tuy anh đã trải qua những giờ phút khủng khiếp của chiến tranh, nhưng trong giờ phút này chị vững vàng hơn và phải giúp đỡ anh. — Anh yêu, anh nói gì thế? Không nên nói thế, không nên!.. — chị không tranh cãi mà chị van xin chồng.

Sự dịu dàng của chị đã dập tắt cơn giận dữ của anh. Anh xẹp hẳn xuống, rời khỏi tường, úp mặt vào gối và cứ nằm yên như vậy hồi lâu.

Masa đụng tay vào vai chồng.

— Hẵng khoan, đừng đụng vào anh! — anh thều thào nói, mặt vẫn úp trên gối. — Anh sẽ trấn tĩnh ngay bây giờ!

Chị tưởng là anh khóc, nhưng anh không khóc.

— Họ không tin thì sao anh lại làm thế?— Masa không trả lời thẳng mà chỉ nói vậy. Những lời của anh nói rằng người ta không tin anh, khiến chị bị xúc động nhiều nhất, —Sao lại không tin nhỉ? Thế còn em?

— Xin lỗi...—Anh trở mình, nằm ngửa ra và bình tĩnh đụng vào tay Masa.

— Phải chăng là em đáng thế?..

— Dù sao cũng cứ xin lỗi!

Anh lặng thinh. Masa cũng im lặng.

Anh thấy hình như chị đang suy nghĩ để trả lời câu hỏi của anh: bây giờ nên làm thế nào? Nhưng chị lại suy nghĩ về việc khác.

Chị suy nghĩ về tất cả những điều anh đã trải qua và tự hỏi mình: nếu ở vào địa vị anh thì liệu chị có chịu đựng nối tất cả không? Chắc chắn là sẽ không chịu đựng nổi... Chị nhớ lại tất cả những đêm không ngủ, lúc đó chị cứ phỏng đoán là anh đang gặp cảnh ngộ như thế nào ngoài mặt trận; đã bao nhiêu lần, khi thì ngờ là anh bị bắt làm tù binh, khi thì tưởng là chúng nó bắn vào anh, khi thì thấy hình như anh bị thương ở đâu đó, và anh vừa dãy dụa trong cơn mê sảng vừa gáo thét gọi chị: «Masa! Masa!» — và hai hàm răng run lập cập va vào miệng chiếc ca bằng sắt tây. Nay hầu hết những điều mà chị nghĩ đều có thật: anh đã bị chúng nó bắn, anh đã bị thương, đã bị bắt làm tù binh, anh đã đòi uống nước và gào thét: «Masa! Masa!» — rồi thở hồng hộc vì khát và chẳng có ai để băng bó cho anh.

— Sao em lại im lặng, theo ý em thì anh nên làm thế nào?— Xintxốp hỏi.

Chị nhích lại gần, đặt cái đầu quăn băng của chồng lên đùi mình và nói:

— Em không biết. Chắc anh tự biết rõ hơn chứ.

Quả thực chị chưa biết rằng nên trả lời cho anh ra sao. Nhưng chị đã biết cái điều chủ yếu: anh phải cảm thấy rằng vợ yêu mình như thế nào. Đó chính là câu trả lời mà anh cần nhất, và anh cảm thấy sự ủng hộ mạnh mẽ của vợ về mặt tinh thần nên bỗng nói với chị một cách vắn tắt và đơn giản về cái việc mà trước khi gặp chị anh đã hầu như quyết định sẽ làm: sáng mai anh sẽ đi đến quận ủy, noi mà dạo trước anh đã vào Đảng, sẽ kể hết câu chuyện, rồi để cho họ quyết định phải đối xử với anh ra sao. Còn bây giờ anh chỉ sợ một điều: tới giây phút cuối cùng sẽ xảy ra một chuyện không may, dọc đường anh có thể sẽ bị đội tuần tra bẳt giữ.

— Em sẽ đi với anh, — Masa buột miệng nói ra mà chưa kịp suy nghĩ rằng không thể làm như thế được, vì từ giờ đến sáng là giờ giới nghiêm, còn đúng bảy giờ thì lại sẽ có chiếc xe chết tiệt kia tới đón chị!

— Nghĩa là em sẽ cầm tay anh dắt đi như đứa bé chứ gì? — anh mỉm cười trong bóng tối: — Thôi được, chúng mình sẽ bàn xem.

Anh lại trở thành con người như trước kia: to lớn. rắn rỏi và điềm tĩnh.

— Anh quên khuấy mất một việc. — hình như anh lại mỉm cười. — Em không còn gì ăn nữa à? Anh đói hoa cả mắt lên rồi đây này.

— Sao ban nãy anh không bảo? Thì chính em đã hỏi anh cơ mả!

— Nhưng lúc ấy anh không muốn. Khi em chưa về đã lục được một đầu mẩu bánh mì đâu từ hồi trước chiến tranh. Đành phải đắp nước máy.

— Ấy chết, khổ thân anh! Trong áo capốt của em có một ít lương khô và một hộp thức ăn, chỉ có cái là không biết thức ăn gì.

— Thức ăn gì cũng được! — Xintxốp cười phá lên. — Thậm chí nếu là cá mòi thì sau đó chúng ta sẽ uống mỗi người năm ca nước, chỉ đến thế là cùng.

— Anh cứ nằm xuống. — Masa thò chân không giày xuống nền nhà và nói. — Em sẽ đi lấy ngay.

— Thôi, không cần! — anh nói và cũng thò chân xuống

Cả hai đều đứng dậy. Chị khoác áo capốt lên vai, còn anh thì quấn chăn rồi cùng đi xuống bếp và ngồi vào bàn. Masa rút ra một gói lương khô đã nát vụn, còn Xintxốp thì chật vật móc một hộp thức ăn to tướng ra khỏi túi kia của cái áo capốt mà chị đang khoác.

— Thảo nào anh luôn luôn cảm thấy có vật gì nặng nặng ở chân!—anh bật cười.

— Em quên khuấy nó đi đấy.

Xintxốp dùng dao thái thức ăn để mở hộp.

Họ ngồi đối diện nhau, ăn món thịt hộp bằng cách chấm những miếng lương khô vào hộp thịt. Sau đó, Xintxốp húp hết chút nước xốt còn lại trong hộp và mỉm cười nhìn Masa.

— Ái chà, anh với em bây giờ chắc là trông cũng buồn cười đấy nhỉ! Chân đi đất, ngồi đối diện nhau trong bếp...

Anh ngáp và mỉm cười ra vẻ hối lỗi:

— Em biết không, dù có xấu hổ đi nữa nhưng ăn xong là buồn ngủ ngay như một con chó đói.

— Thế thì có gì là xấu hổ?

Để cho chồng đừng xấu hổ thực, chị vội vàng nói dối rằng mình cũng buồn ngủ.

Họ quay vào phòng và nằm xuống như hồi xưa họ vẫn thích nằm, khi ngủ chung: anh nằm ngửa duỗi tay phải về một bên, còn chị thì nằm nghiêng, áp má vào cái cánh tay to lớn khỏe mạnh đang lặng lẽ ôm lấy mình. Nhưng hai người vừa nằm xuống thì tiếng súng cao xạ đã bắt đầu theo nhau nổ ùng ục mỗi lúc một dồn dập hơn ở ngoài trời, sau cửa sổ.

— Ấy đấy, bây giờ đừng hòng ngủ. — Masa ngán ngẩm thốt lên, không có ý nói tới mình mà là nói tới chồng. Chị vẫn không buồn ngủ như trước.

— Tại sao đừng hòng ngủ?—Xintxốp nói giọng ngái ngủ. – Ngủ đúng lúc quá ấy chứ...

Và một phút sau Masa đã cảm thấy quả thực anh đã ngủ thiếp đi một cách mệt mỏi và say sưa. Trước kia, đôi khi anh cũng ngủ thiếp đi ngay như vậy. Chỉ có cái là hơi thở của anh trước kia khác hẳn: nhẹ nhàng và đều đặn hơn.

Trong suốt thời gian báo động có máy bay và một hai giờ sau đó nữa, Masa vẫn không ngủ mà cứ nằm áp má vào cánh tay to lớn ấm áp của chồng và suy nghĩ mãi về câu chuyện anh đã kể cho chị.

Không phải vì trước kia chị không biết tất cả những điều đó, không, chị biết rất nhiều hay đã nghe qua những người không trực tiếp tham gia kể lại từng mẩu, nhưng chắc hẳn cần phải nghe tất cả câu chuyện đó ngay một lúc và đúng là từ miệng con người đang nằm cạnh chị kia thì mới cảm thấy hết tất cả cái sức nặng không những đã đổ xuống đầu vợ chồng chị mà còn đổ xuống đầu hết thảy mọi người, cố nhiên là hết thảy mọi người, — đó mới thật là điều kinh khủng nhất.

— Thật đau khổ! — chị thốt lên thành tiếng, không phải nói về mình và về Xintxốp mà nói chung về tất cả, về chiến tranh.

Rồi chị suy nghĩ về việc để mất Viadơma và về bản thông cáo chiến sự cuối cùng, tự rủa mình thậm tệ rằng hôm nay sau khi kiểm soát giấy tờ ở trạm cửa ô, sao lại có thể trùm vải bạt lên mà nằm trong xe lúc xe chạy giữa Maxcơva, thậm chí không nhòm xem quang cảnh xung quanh ra sao...

«Rõ là tiểu tư sản!»

Qua câu chuyện của chồng kể, chị hiểu rằng trong suốt bốn tháng đó đã có rất nhiều người chết trước mắt anh. Họ suy nghĩ không phải về mình mà về việc phải chặn đứng quân Đức lại. Rốt cuộc quân Đức vẫn chiếm được Viadơma và đang tiến đến gần Maxcơva, nghĩa là muốn chặn đứng chúng lại, bây giờ cần phải làm nhiều việc hơn những người chết đã làm, những người này tuy hy sinh nhưng chưa chặn được chúng! Cả chị nữa cũng phải làm việc đó trong công tác mà mình sẽ nhận! Chị lo lắng nghĩ rằng câu chuyện chồng kể đã làm mình xúc động mạnh đến như thế nào, thế mà chị lại sắp phải tận mắt trông thấy tất cả những cái đó, mà có lẽ phải trông thấy những cái còn tệ hại hơn, trông thấy và không được run bắn lên.

Chị sực nhớ ra rằng mình vẫn chưa sửa soạn đồ đạc và nên làm việc đó trong khi anh đang ngủ, để khỏi làm mất của anh một phút nào.

Chị nhắc đầu mình lên khỏi tay chồng, và anh co duỗi cánh tay đã tê dại mà không hề tính giấc.

Chị đứng dậy, đi đến bên cửa sổ, kéo rèm lại cho kín và hé mở cánh cửa đi ra phòng ngoài và vẫn chưa đủ sức để làm bất cứ một việc gì khác, nên lại đi đến bên giường rồi ghé ngồi lên tấm áo capốt đã tụt xuống nền nhà, bắt đầu nhìn bộ mặt của chồng đang ngủ.

Trán anh đẫm mồ hôi, hai tay thì đặt trên chăn một cách yếu ớt. Hai nếp răn sâu, mới xuất hiện, chạy từ mép tới cằm, ngay trong khi ngủ cũng không biến đi tựa hồ như nói lên một điều gì đã từng một lần và mãi mãi thâm nhập thô bạo vào cuộc sống của con người hiền lành đó, đã thâm nhập vào và không thể nào mất đi được.

Masa nhớ lại rằng trong khi kể chuyện về quân Đức, anh đã nói với một giọng căm thù tàn nhẫn khiến chị lạnh toát cả người, chị chợt nghĩ tới cái đêm hôm nay vẫn chưa chấm dứt và khẽ thở dài. Ngày mai hay ngày kia, chị sẽ phải đáp máy bay vào vùng sau lưng địch, thế mà vẫn chưa nói được với anh để anh đề phòng có thai. Chị suy nghĩ giây lát và sau đó đã quên mất vì sung sướng. Thế nếu trong lúc ở trong vùng sau lưng địch làm công tác điệp viên mà bỗng đâm ra có thai thì biết làm thế nào! Mặc dầu nói điều ấy ra thật là xấu hổ, nhưng ngay hôm nay chị đành phải hỏi ông chính ủy nhà trường rằng nếu xảy ra việc đó thì phải làm thế nào.

«Ừ, đã ngay hôm nay rồi, — chị liếc nhìn đồng hồ và nghĩ thầm, — đã ngay hôm nay rồi, sắp đến giờ rồi».

Đồng hồ đã chỉ sáu giờ; đã đến lúc phải sửa soạn ra di.

Masa mở tủ đứng ra và thoạt tiên móc từ trong góc đằng xa ra một vật mà chị đã nghĩ tới từ trước và cho là một thứ thích hợp nhất: chiếc áo măng tô bằng len thô từ Viễn Đông mang về sực nức mùi băng phiến. Sau đó, chị lục lọi trong các ngăn khác và lấy tấm khăn trùm đầu đã bị nhậy cắn và một vài thứ đồ lót của mẹ mà chị sẽ phải khâu cho hẹp bớt và ngắn bớt lại.

Sau khi gói tất cả những thứ ấy vào tấm khăn giải bàn cũ và đặt lên bàn, chị thong thả rửa mặt ở chỗ vòi nước dưới bếp rồi dùng chiếc khăn mặt bông lau cho đến đỏ cả da và ấm hẳn người lên.

Sau đó, chị cũng cứ thong thả như vậy mà mặc quân phục, chải tóc mò không cần soi gương rồi nhìn đồng hồ và ngồi xuống giường.

— Anh Vania! — Chị rúc mũi vào gối bên cạnh đầu chồng và dùng má mình khẽ đẩy má anh. — Anh Xintxốp!

Chị tưởng rằng còn lâu anh mới tỉnh giấc, nhưng anh đã tỉnh ngay và ngồi dậy.

—A! Em đấy à! — Và anh hiền lành mỉm cười với chị.

Rồi trông thấy vợ đã mặc quần áo ngoài, anh lo lắng hỏi:

— Em đi à? Đi đâu thế?

Chị giải thích cho anh rằng nửa giờ nữa, vào lúc bảy giờ xe sẽ đến đỗ ở góc đường và chị không thể để nhỡ chuyên xe này được, vì chỉ được nghỉ phép đến chín giờ sáng thôi.

— Thôi được... có lẽ thế mà lại hay cơ đấy, — anh nói.— Em cứ đi đi, còn anh thì sẽ đợi cho trời sáng hẳn rồi sẽ ra đi như hôm qua đã nói với em. Anh mặc quần áo đây. Em hãy ra ngoài một phút, có em anh thấy ngường ngượng.

— Em sẽ quay mặt đi. — Chị đi đến bên cửa sổ hé mở tấm rèm, nhòm ra ngoài. Ngoài phố trời vẫn còn tối — Anh thật lẩn thẩn. Hôm qua không ngượng, hôm nay lại ngượng.

— Ừ, quả là thế đấy. — anh vừa mặc quần áo vừa nói.

Anh đi xuống bếp, đôi ủng kêu lộp cộp, còn chị thì vẫn đứng bên cửa sổ lắng nghe anh rửa ráy chỗ vòi nước.

—Thôi được, — anh quay lên vừa nói vừa vắt chiếc khăn mặt ướt lên lưng giường. — Đến đằng ấy, dù bây giờ người ta có đối xử với anh thế nào chăng nữa, tin hay không tin, cho ra mặt trận hay tệ nhất là,— anh cố nén nên giọng nói vẫn ôn tồn, —không cho ra thì em cùng cứ để dịa chỉ lại. Anh sẽ viết cho em biết tình hình.

Masa bối rối. Biết trả lời với chồng ra sao? Trả lời là mai hay ngày kia chị sẽ đáp máy bay đi à? Chị không muốn thế. Không trả lời ư? Chị không thể làm như thế được.

— Em còn ở trường bao lâu nữa? —Anh liếc mắt nhìn những thứ gói trong khăn bàn.—Cái gì đây?

— Em đã nhặt nhạnh đồ đạc, họ cho về phép cốt để lấy đồ đạc. — Masa nói vì không kịp nghĩ cách nói dối.

— À-à... thế thì hiểu rồi. Nghĩa là nay mai?

Chị gật đầu.

— Nhưng dù sao em cũng cứ cho anh biết địa chỉ. Địa chỉ của em là hòm thư hay bưu điện dã chiến?

Anh xé một góc tờ báo đã vàng khè để trên bậu cửa sổ ghi sổ hòm thư của Masa bằng cái mẩu bút chì đang nằm lăn lóc trên tủ chè, rồi bỏ mẩu giấy vào túi áo quân phục mùa nóng và nhếch mép cười.

— Giấy tờ duy nhất của anh cho ngày hôm nay.

Sau đó, anh im lặng chốc lát, và để cho Masa yên tâm. anh nói thêm:

— Có lẽ ở quận ủy sẽ có cách nào đó tìm được ông Xerpilin, anh đã nói với em về ông ta.

Masa gật đầu.

— Hễ nếu ông ta còn sống và ở đây thì ông có thể phát biểu ý kiến về anh. Bây giờ tất cả mọi cái đối với anh đều quý.

— Em không thể tưởng tượng được rằng có người không tin anh.

— Nhưng anh lại có thể tưởng tượng được. — Anh nhìn chòng chọc vào mắt chị bằng cặp mắt đã già đi, có vẻ là lạ, vừa hiền lành lại vừa dữ tợn. Rồi không muốn nói mãi về anh, anh liền hỏi chuyện về ông anh vợ: — Anh Paven ở đâu nhỉ? Vẫn ở Trita à?

— Ừ, anh ấy vừa gửi thư cho em cách đây ít lâu.

— Đang phát điên lên vì không được đánh nhau à?

— Đang phát điên... Anh Vania này, —Masa nói và giờ đây lại cảm thấy chồng khôn lớn còn mình thì bé dại — Rồi đây Maxcơva sẽ ra sao nhỉ?

— Anh không biết. Anh không định phán xét, không muốn nói dối, không tưởng tượng. Nhưng em dừng nghĩ rằng chúng ta sẽ thua trong cuộc chiến tranh này! Mà nếu có nghĩ vậy thì hãy quẳng ý nghĩ đó ra khỏi đầu óc đi! Tất cả những chuyện anh kể cho em nghe đều là sự thật. Thì chính anh cũng bảo em rằng chúng ta sẽ không thua trận đâu! Không đời nào!

Anh nói điều đó hết sức đanh thép và hình như lo ngại cho Masa rằng có phải vì mình mà vợ đâm ra dao dộng không.

— Không, thì chính em cũng nghĩ vậy. —Masa nhìn thẳng vào mắt chồng nói. — Em chỉ muốn thẩm tra lại cảm tưởng của mình đấy thôi.

Bỗng vẻ mặt chị trở nên xa lạ và anh đã nhận thấy ngay điều đó.

— Em làm sao thế?

— Xe đã đến rồi, em nghe tiếng.

Chị vội vàng mặc áo capốt, ngoái nhìn quanh, sờ soạng trên bàn, tìm thấy chiếc đèn pin, luống cuống nhét nó vào túi và mãi tới lúc đó, lúc đã đội mũ che tai và mặc capốt xong xuôi, chị mới chạy tới ngã vào ngực Xintxốp và lặng người đi có tới cả phút, không đủ sức nói lên một lời nào.

Còn anh thì trong suốt cả giây phút đó vừa ôm vợ vừa cảm thấy mình hoàn toàn xa lạ đối với tất cả những gì đã có liên quan tới mình, đối với hết thảy những tai họa trong quá khứ và trong tương lai. Lòng anh chỉ còn thấy vô cùng lo sợ cho Masa, lo sự rằng chị sẽ đáp máy bay vào vùng địch chiếm nay mai và không có một sức mạnh nào khiến anh có thể dò biết được là đến đó chị sẽ gặp chuyện gì, cũng như có thể động đậy dù chỉ một ngón tay thôi để giúp đỡ chị...

— Hay là anh tiễn chân em đến tận xe nhé?—chị rời khỏi tay anh và hỏi.—Xe đỗ ngay ở góc phố.

— Không. Anh không muốn các đồng chí của em sẽ trông thấy anh. Và nói chung không nên thổ lộ ra với ai rằng em đã gặp anh. Sau này, khi nào, như người đời thường nói, anh lại ăn nên làm ra, khi ấy nếu muốn thì cứ nói, còn bây giờ thì không nên. Công việc của các cô hóc búa đấy. Người ta có thể để em lại, vì có ông chồng như vậy. — Anh nhếch mép cười chua chát và trong giây lát thoáng có ý nghĩ phản trắc : «Giá mà để lại cũng hay».

— Anh đừng nói thế!

Anh ôm nhanh vợ lần nữa, hôn xong buông ra và thậm chí còn đẩy chị tới cửa ra vào. Chị không hề quay lại, cầm lấy cái bọc trên bàn, rồi đi ra phòng ngoài.

Nhưng lúc chị đã mở cửa thì anh đuổi kịp, lại xoay người vợ về phía mình và hỏi:

— Em đi máy bay đến nơi nào thế? Anh muốn ít ra cũng hình dung được là em sẽ ở đâu.

— Ở khu vực Xmôlenxk, — chị nói.

— Hãy cẩn thận đấy nhé, — anh nói nghẹn ngào và tha thiết. — Phải tinh khôn như cáo, như ma, như quỷ ấy, chỉ cần là đừng sa vào tay chúng, anh van xin em đấy! Em nghe thấy không? Anh van xin em. Anh không muốn gì hết, tất cả đều không quan trọng... Tất cả đều không quan trọng... Anh không muốn gì hết, chỉ mong em đừng chết. Em hiểu không, hả?!

Như một thằng điên, anh lắc lắc vai chị và nhắc lại lời nói đó, lời nói mà giá vào giây phút khác thì cả hai người đều thấy có vẻ lố bịch.

Sau đó, anh bỗng im bặt, mỉm cười, chìa tay ra cho vợ và khi chị đặt tay mình vào đó, anh liền âu yếm siết chặt lấy nhưng không làm cho chị đau.

—Tạm biệt, Masa nhé! Em Masenka của anh... Masa, Masa...

Rồi anh buông tay ra, quay lại và trở vào phòng.

Chị đi ra, vội vàng khép cửa lại và chạy xuống phía dưới.

Lúc xuống đến sân, chị vừa chạy vừa nhìn lên cửa sổ nhà mình: cửa sổ đang mở toang. Chị lờ mờ trông thấy khuôn mặt của chồng trong ánh sáng rạng đông màu xam xám. Anh không vẫy tay và không gọi chị mà chỉ đứng bên cửa sổ lặng lẽ trông theo...

Mười giờ sáng hôm ấy, Masa bước vào căn buồng nhỏ bé của sĩ quan bí thư ở trước phòng làm việc của ông hiệu trưởng. Người sĩ quan không có ở đấy: anh ta đi đâu ra ngoài. Masa chờ đợi mất mấy phút, thở dài, xốc lại áo quân phục mùa nóng và gõ cửa.

— Cứ vào! —nghe có tiếng nói từ trong phòng.

Masa bước vào, khép cửa lại và nói cái câu mà chị đã quen nói trong suốt ba tháng ở nhà trường:

— Báo cáo đại tá, đồng chí cho phép hỏi chứ ạ?

— Chào đồng chí Artêmieva —người đang ngồi sau bàn liền rời mắt khỏi giấy tờ để trước mặt. —Đồng chí có việc gì hỏi tôi đấy?

— Báo cáo đại tá, một vấn đề riêng.

— Hãy tới gặp chính ủy.

— Báo cáo đại tá, chính ủy đi Maxcơva mà vấn đề của tôi lại khẩn cấp.

— Thế thì ngồi xuống đợi chút nhé. — Và đại tá Smelép lại chúi mũi vào giấy tờ.

— Báo cáo đại tá, có lẽ tôi quấy rầy đồng chí ạ? Tôi xin ra ngoài. — Masa nói.

— Nếu đồng chí quấy rầy thì tôi đã bảo rồi, — Smelép trả lời, đầu vẫn không ngửng lên và Masa bèn ngồi xuống chiếc ghế cạnh tường, bắt đầu đợi.

Đại tá Smelép mới về trường. Ông hiệu trưởng trước đã biến khỏi trường cách đây một tuần. Người ta kháo nhau rằng ông ta đã đáp máy bay đi làm một nhiệm vụ đặc biệt. Sang ngày hôm sau, cái ông Smelép này đến thế chân. Ông này mới ở bệnh viện ra sau khi điều trị vết thương và cứ chống đôi nạng một cách vừa nhanh nhẹn vừa thành thạo, lăng xăng đi lại trong hành lang của nhà trường để luyện tập bên chân bị thương

Mới sang ngày thứ hai, ông đã khiến học viên sửng sốt về cái tài nhớ họ tên và nét mặt đến lạ lùng của ông, tuy vậy nói chung Masa không ưa ông: theo ý chị thì ông có vẻ quá vui nhộn, quá lém lỉnh và nói chung là có vẻ không chín chắn so với cái công việc mà ở đây các chị đang học tập để làm. Trong khi nói, thỉnh thoảng ông ngọ nguậy cái đầu, nháy nháy mắt và nói cà lăm rất ngộ nghĩnh. Masa biết rằng tật nháy mắt đó tuyệt nhiên không phải là trò đùa, mà là hậu quả của một chấn thương cũ. Chị đã trông thấy hai huân chương Cờ đó gắn trên ngực áo quân phục mùa nóng của đại tá và biết rằng ông bị thương ngoài mặt trận ngay trong cuộc chiến tranh này. Dầu sao chị vẫn không thích đến gặp ông hiệu trưởng. Nếu có thể hoãn câu chuyện chị muốn nói lại đến mai thì nhất định chị sẽ đợi chính ủy về. Đó là một con người ít cười ít nói. Ông ta làm cho chị tin tưởng hơn.

Chị ngồi đợi và nhìn Smelép. Bây giờ ông ta không cà lăm không nháy mắt, không cười đùa: ông đang im lặng ngồi viết bên bàn, mang cặp kính mà Masa chưa hề thấy ở ông. Trong mái tóc quăn và rậm của ông đã lộ ra những đám tóc bạc dầy còn nét mặt tươi cười hay thay đổi, khó căn cứ vào đó mà đoán được ý của ông, thì bây giờ có vẻ mệt mỏi, bất động và già đi.

Chắc hẳn vì quên mất là có Masa ở đó, nên Smelép thở dài hai lần rõ to, cau mày, xoa trán rõ mạnh tựa hồ như để xua đuổi những ý nghĩ nặng nề và tiếp tục viết.

Masa chưa nói với ai rằng mình đã gặp chồng. Khi Nhiuxa đang đứng đợi chị bên xe ôtô lo lắng hỏi có việc gì xảy ra chị chỉ nói là mình nằm xuống và ngủ quên cho đến sáng.

Ngay tới lúc này, chị cũng chưa thật hoàn hồn và thậm chí lấy làm mừng, vì ông hiệu trưởng đã vô tình để cho chị nghỉ lấy hơi một lát.

Smelép viết xong tờ giấy liền bỏ vào phong bì, dán lại rồi bấm chuông gọi người sĩ quan bí thư vào, ra lệnh đưa công văn đến đằng đồng chí hiệu phó là thiếu tá Cácpốp và bảo đồng chí ấy lên đường theo đúng mệnh lệnh đã nhận được trước đây.

Do tình hình mặt trận ở gần Maxcơva đâm ra gay go, nên thiếu tá Cácpốp đã được lệnh tiếp nhận một cơ sở dự bị cho nhà trường tại một nhà ga trên đường sắt Gorkốpxkaia. Masa chưa biết gì về việc ấy, nhưng Smelép đã nghiên cứu cách di chuyển nhà trường từ tối qua và đang ở trong tâm trạng khó chịu.

— Chị Artêmieva, ngồi lại gần đây, — sau khi người bí thư đi ra, ông liền nói và chuyển đôi nạng dựng phía bên phải bàn sang bên trái. Masa đẩy chiếc ghế lại gần hơn và ngồi xuống. — Tôi xin nghe chị.

Smelép lắc lắc cái đầu và nháy nháy con mắt bên trái, nhưng cái nháy mắt đó không có vẻ vui nhộn như thường ngày mà có vẻ mệt nhọc và âu sầu.

— Hôm qua, tôi có đi phép về Maxcơva và gặp nhà tôi...— Masa mở đầu.

—Chồng chị là Xintxốp phải không?— Smclép hơí nhăn trán lại và nói: — Ivan, Ivan...

— Pctơrôvíts, —Masa đỡ lời ông với cái giọng lo lắng. Chị có cảm tưởng là Smelép đã biết một chuyện gì đáng sợ về Xintxốp mà chị chưa biết.

— Anh ta là chính trị viên, đã đi ra mặt trận và từ trước đến nay chị chưa hề biết tin tức gì về chồng, thế mà bây giờ nghĩa là lại gặp nhau, anh ấy đã trở về... — Smelép nói tiếp.

— Vâng, nhà tôi đã về, — Masa nói mà lòng băn khoán suy đoán: Smelép đã biết chuyện gì về Xintxốp mà mình lại không biết nhỉ.

Nhưng Smelép chỉ biết những điều về Xintxốp đã được ghi trong hồ sơ lý lịch của Masa và hiện nay tập hồ sơ đó cùng hai tập khác đang nằm trong ngăn kéo bàn giấy của ông. Đêm nay, phải tung ba học viên vào vùng sau lưng địch và ông đã xem lại lần nữa hồ sơ lý lịch của họ để sắp sửa trò chuyện với họ trước lúc lên đường.

— Nghĩa là chồng chị trở về. Thế thì sao?

Người thiếu phụ đang ngồi trước mặt Smelép với bộ mặt cương quyết, tái xanh và còn có vẻ như cô gái chưa chồng, không phải là hạng phụ nữ lấy cớ chồng về mà đề nghị đừng cử mình đi công tác nữa. Nhưng nếu thế thì chị ta đến gặp ông làm gì và tại sao chị lại xúc động như vậy mặc dầu cố nén lại.

—Thứ nhất là, — Masa cất giọng run run nói cái câu đã chuẩn bị sẵn ở dọc đường từ Maxcơva tới trường: — tôi biết làm thế nào, nếu sau khi nhảy dù xuống lòng địch lại hóa ra có thai? Tôi biết rằng không có quyền như thế, nhưng nếu cơ sự sẽ xảy ra như thế thì tôi nên làm thế nào?

«Ra thế đấy, — Smelép thoáng thầm nghĩ. — Rút cục nghĩa là chị chàng đâm hoảng, không muốn đi nữa!»

Ông vốn tự hào là mình am hiểu lòng người, nên thấy khó chịu vì mình đã nhầm.

— Nghĩa là chị đặt vấn đề rằng không thể đi làm nhiệm vụ được chứ gì? — ông hỏi.

Masa đỏ bừng mặt.

— Đồng chí đại tá, sao đồng chí lại có thể nghĩ thế được?

— Tôi có thể nghĩ tất cả mọi thứ mà tôi cần nghĩ. — Smelép hiểu rằng cảm tưởng đầu tiên của mình là đúng, còn cảm tưởng thứ hai là nhầm nên lấy làm mừng.

— Tôi tình nguyện xin vào trường không phải để như thế đâu. — Masa cảm thấy mặt mình bốc lửa.

— Tôi hiểu là chị không phải để như thế. — Smelép ngắt lời chị. Bây giờ ông ta muốn giúp đỡ chị. — Nhưng nếu đã vậy, nếu chị vẫn định làm cái việc mà mình được đào tạo thì chị hỏi tôi về việc gì? Tôi không phải là bác sĩ hay thầy tướng.

Masa trở lại bình tĩnh chính vì cái giọng có vẻ gay gắt của Smelép và nói:

— Tôi hỏi bởi vì có thể cái đó sẽ bỗng dưng làm trở ngại cho tôi khi ở trong lòng địch. Lúc ấy tôi biết làm thế nào? Tôi sẽ làm đúng điều phải làm.

— Tất cả mọi việc đều có thể làm trở ngại cho một tinh báo viên nếu người ấy đâm ra chịu khuất phục hoàn cảnh và không cái gì có thể cản trở người ấy nếu bản thân người ấy bắt được hoàn cảnh phải khuất phục mình. Tình báo viên có thể là một phụ nữ có con mọn, một ông già, một người mù, một người điếc, một người tàn phế, và có thể làm cho tất cả những điều đó quay mũi chống quân thù cũng như quay chống lại chính mình. Tất cả đều phụ thuộc vào con người và vào chỗ là người ấy đã sẵn sàng gánh thêm những khó khản phụ như thế nào vì lợi ích của công việc. Tôi đã biết một trường hợp. — Smelép im lặng chốc lát và nói thêm, — một người tình báo phải làm gãy chân mình, vì người ta nghi ngờ rằng từ trước đến lúc đó anh ta giả vờ thọt.

Masa bất giác liếc nhìn đôi nạng của Smelép dựng bên bàn.

— Chuyện này đã lâu rồi và không phải chuyện của tôi đâu. — bắt gặp cái nhìn của chị, ông ta liền nói. — Với tư cách là hiệu trưởng, tôi không coi câu hỏi của chị có ý nghĩa về mặt công tác, còn nếu chị muốn hỏi ý kiến về vấn đề này như một việc riêng thì cứ hỏi đồng chí bác sĩ nhà trường ấy. Vừa may đồng chí ấy là phụ nữ.

Ông liếc nhìn Masa, nghĩ thầm: «Thật thà đấy, có thể phái đi được. Không phản bội đâu».

Ông coi câu chuyện thế là xong và báo Masa rằng sẽ còn gọi chị tới đây lần nữa để bàn chuyện công tác, sắp sửa cho việc chị đi ra, nhưng đối với Masa câu chuyện chỉ mới bắt đầu thôi.

Đáng lẽ đứng dậy để đi ra thì chị lại trả lời rằng chưa nói được vấn đề chủ yếu nhất.

Smelép liếc nhìn đồng hồ— thời gian quý lắm, — nhưng có cái gì đó trong giọng nói của chị học viên khiến ông không nỡ ngắt lời chị. Masa nhích chiếc ghế ngồi lại gần hơn, chắp hai bàn tay lại và bắt đầu nói.

Smelép là người chịu nghe chuyện và ít khi ngạc nhiên. Ông giỏi nghe chuyện đến mức vận dụng được cả nghị lực để nén cơn bệnh viêm thần kinh của mình, khi cảm thấy là nó có thể làm trở ngại cho câu chuyện. Cố nhiên Masa không thể khiến ông ngạc nhiên vì câu chuyện kể về người chồng lúc đầu đi tìm đơn vị mình, sau đó chiến đấu ở đơn vị khác, rồi vượt vòng vây, sau đó lại sa vào vòng vây lần nữa, bị bắt làm tù binh rồi chạy trốn được và cuối cùng quay về nhà gặp chị.

Chủ đề của câu chuyện ấy đã quá quen thuộc đòi với Smelép qua nhiều câu chuyện tương tự và qua kinh nghiệm bản thân của một con người vì nhiệm vụ mà đã hai lần vượt hỏa tuyến vào vùng địch rồi quay ra.

Nhưng ý nghĩ bi đát của câu chuyện mà người thiếu phụ ngồi trước mặt Smelép đang kể cho ông nghe gợi lên trong lòng ông một tiếng vang, bởi vì ông cùng đã từng được trông thấy trong vùng sau lưng địch những sự việc còn tệ hại hơn những điều mà người đàn bà này đã nghe chồng thuật lại và ông nhớ tới những phút giây chỉ nhờ vào sự tự chủ và kinh nghiệm, cho nên ông đã tránh được nhửng hành động sai lầm.

Theo ý của Smelép thì hoàn cảnh của chồng chị học viên này quả thật là khó khăn và mặc dầu về cuối anh ta đã xử sự không hoàn toàn đúng, nhưng vẫn không thể đổ tội cho riêng mình anh.

Tuy nhiên, khi Masa kể xong chuyện Xintxốp lọt về Maxcơva bằng cách nào và liếc nhìn Smelép với đôi mắt chờ đợi mong ông xác nhận rằng rút cục mọi việc đều sẽ tốt đẹp, thì ông lại không thể cam đoan như vậy. Phải, nếu chồng chị không sa vào tay những kẻ mặt sắt đen sì mà gặp được những con người thì tất nhiên họ sẽ cho anh ấy ra mặt trận và anh sẽ còn chiến đấu nữa. Nhưng nếu anh sa vào tay một kẻ cửa quyền nào đó thì thật là bắt chạch đằng đuôi. Gặp những kẻ như vậy thì đừng hòng biết được sự thể sẽ kết thúc ra sao!

Còn Masa vần vừa nói vừa nhìn Smelép và cảm thấy sự trải ngược kỳ lạ giữa những tiếng «phải-phải», «thế đấy-thế đấy» mà thỉnh thoảng ông thốt lên tỏ ý tán thành lời chị nói, nhưng nét mặt trong lúc đó lại có vẻ không bằng lòng.

Khi chị nói hết tất cả câu chuyện, ông ta hỏi hết chưa, chị trả lời là hết, và ông nói gọn lỏn: «Thôi được, chị có thể về, tốt lắm» thì chị cảm thấy: không, không tốt, ông cũng như chị đều muốn cho mọi việc đều tốt đẹp, nhưng chả biết rằng liệu có được như thế không, mặc dầu ông luôn miệng: «Phải-phải», «thế đấy-thế đấy».

Masa đã đi về phía cửa thì Smelép ngăn lại:

—Thế này nhé, — bỗng ông quyết định nói với chị cái điều mà ông suy nghĩ suốt trong thời gian ngồi nghe chị kể, —Chị đừng kể thêm cho ai nghe câu chuyện về anh ấy mà chị đã kể cho tôi. Tôi chính thức báo chị như vậy đấy. Tôi đã biết và chú ý đến chuyện này, còn ngoài tôi ra thì không ai cần biết nữa. Chị rõ không?

Masa chưa hiểu hoàn toàn tại sao ông ta lại nói thế, nhưng chị cảm thấy nhẹ nhõm vì không phải nhắc lại những lời thú nhận của mình với ai nữa.

— Rõ!

— Mười bảy giờ cùng với đồng chí hướng dẫn viên của tổ đến gặp tôi nhé. Đi đi!

Masa đi ra. Người sĩ quan bí thư nhòm vào cửa.

— Đợi tí nhé! — Smelép nói.

Ông ta đang bị xúc động, cho nên muốn ngồi một mình trong mấy phút.

Smelép hầu như không khiếp sợ, khi chỉ phải tự chịu trách nhiệm về mình, nhưng ông lại không thích lắm mỗi khi phải chịu trách nhiệm về những người khác.

Suốt mấy giây đó, cả một chuỗi những sự đắn đo nhanh chóng nối đuôi nhau lướt qua đầu óc ông. Vì câu chuyện ấy, có nên cử chị học viên này vào vùng sau lưng địch nữa hay không? Bản thân ông tin tưởng vào chị và không thấy có lý do gì để đừng cử chị đi, nhưng cùng có thể không cử chị đi, bởi vì những người khác trong trường có thể có ý kiến khác về vấn đề này.

«Còn bản thân chị ta thì thế nào nhỉ? — ông nghĩ. — Người ta đã định cử chị đi rồi lại thôi và đối với chị thì việc này là cả một tấn bi kịch. Thậm chí nếu chị không biết mình sẽ được cử đi hôm nay thì chị sẽ đợi ngày một ngày hai rồi sẽ được cử di, nhưng người ta vẫn sẽ không cử chị đi và chị sẽ cả quyết rằng người ta không tin chị. Mà đó là điều tệ hại nhất đối với tình báo viên, nó có thể ngay lập tức biến người tình báo ấy trở thành vĩnh viễn không thích hợp đối với nghề nghiệp của mình».

Nếu Smelép trao đổi về câu chuyện mà hôm nay ông đã nghe được ở nữ học viên Masa với chính ủy nhà trường (chính cái người mà Masa thích đến gặp hơn là gặp Smelép) thì ông kia, tuy có lẽ là một người không xấu, nhưng trong các vấn đề này thường tó ra hình thức đơn thuần và nhất định sẽ đề nghị đừng cử Masa đi. Vả lại, ông kia sẽ đề nghị một cách khiến cho Smelép không tiện khăng khăng giữ ý kiến mình. Nhưng nếu bản thân ông không nói cho chính ủy biết tí gì về việc này còn Masa lại để lộ ra thì ông sẽ lâm vào tình thế hoàn toàn khó xử, vì chẳng những đã không coi câu chuyện của chị học viên Masa là quan trọng mà còn không trao đổi với ai về chuyện đó.

Dù sao chăng nữa vẫn phải cử chị đi, phải cử đi vì công việc, vì bản thân chị, vì không có lý do gì để không cử đi được!

«Tôi sẽ cử đi! — Smelép nổi giận. — Tôi sẽ tự mình gánh lấy trách nhiệm và cứ cử đi mà không cần bàn ra tán vào ra, trước khi họ lên đường nữa!»

Việc ông gọi giật giọng để ngăn Masa lại, khi chị đã đi ra đến cửa, chính là kết quả của tất cả những suy nghĩ này. Bây giờ, lúc ông đã làm theo quyết định của mình và chị đã đi ra, ông lại bực bội tự cười mỉa mình. Hừ, can đảm thay ông hiệu trưởng, ông đã quyết định làm một sự nghiệp vĩ đại; cử một điệp viên mình tin cậy đi đến nơi mà mình cho là cần đến. Ông nhớ lại lời trách mắng của thủ trưởng trực tiếp hồi ở Khankhingôn, lời trách mắng đã làm chạm nọc ông:

«Ái chà, Smclép, Smelép, ngực thì deo huân chương, ngực thì bị bắn thủng, lại còn con nhà lính, thế mà không có một chút gì là lòng dũng cảm của người công dân».

Cứ giả dụ rằng «không có một chút gì» là sai sự thật ngay cả hồi ấy nữa, nhưng bây giờ, khi ta đã đeo hai huân chương Cờ đó trên ngực, đã trải qua muôn vàn nguy hiểm mới, còn quân Đức thì đang ở trước cửa ngõ Maxcơva, đại tá Smelép ạ, đã đến lúc ngài tỏ rõ tất cả lòng dũng cảm của một người công dân mà ngài có trong tâm hồn. Nếu không phải là bây giờ thì bao giờ nhỉ?

Khankhingôn! Số phận mới thật hẩm hiu sau khi đã tận mắt trông thấy quân Nhật ở đó bị nghiền thành cám, thì hai năm sau lại phải chịu đựng tất cả mọi điều mà ông đã chịu đựng trong cuộc chiến tranh này. Đáp máy bay vượt qua mặt trận vào chỗ các tập đoàn quân bị bao vây, bố trí mạng lưới điệp viên tại các thành phố mà ngay trong cơn ác mộng ghê gớm nhất cũng không thể nằm mơ thấy là chúng ta quẳng họ vào tay quân Đức! Rồi những đoàn tù binh Liên xô đông hàng ngàn người đi trên các nẻo đường và những chuỗi dài xe tăng bị bốc cháy, chính những chiếc xe tăng hồi trước đã quyết định thắng lợi ở gần Bain Xagan! — cảnh tượng đó làm cho lòng dạ rối bời.

Phải, bây giờ ông đã trông thấy nhiều điều trong số những sự việc xảy ra ở Khankhingôn dưới một thứ ánh sáng khác trước kia. Ngay cả bây giờ ông cũng không cho rằng lính Nhật kém lính Đức, nhưng dù thế nào dạo đó chúng ta cùng chiếm ưu thế nếu không gấp ba thì cũng gấp hai lần về trang bị kỹ thuật, và cái đó nghĩa là gì thì bây giờ bản thân chúng ta đã được nếm mùi kinh nghiệm xương máu.

Smelép nghĩ thầm: «Nói chung đã đến lúc phải nhìn thẳng vào sự thật, đã đến lúc từ lâu rồi. Nếu ngay sau cuộc chiến tranh Phần Lan, ta đã nhìn thẳng vào sự thật cho đến cùng mà chủ yếu là nếu rút ra được tất cả những kết luận thỏa đáng thì có lẽ bây giờ tình hình đã xoay chuyển theo cách khác. Nhưng ngay cả bây giờ cũng chưa muộn và không những là chưa muộn mà còn cần thiết phải tỉnh táo nhìn thẳng vào sự thật trong tất cả mọi trường hợp!»

Ông lấy làm bực với bản thân mình, khi nghĩ rằng ở trong trường này, người ta vẫn chưa nói hết sự thật cần thiết về tình hình hiện nay. Chưa nói với ai? Với những người mà ngay ngày mai sẽ được tung vào vùng sau lưng địch, và ở đó, không những họ sẽ vấp phải tình hình thực tế mà còn vấp phải những tin đồn phóng đại về tình hình, kèm theo luận điệu tuyên truyền huênh hoang và đơm đặt. Trước tình hình đó, họ là những người được chuẩn bị tư tưởng kém cả người đàn bà vừa mới đi ra khỏi phòng làm việc của ông. Phải thay đổi tình trạng ấy, phải cho tình báo viên biết tin tức một cách khác—đúng sự thật hơn và mạnh đạn hơn.

Smelép cau mặt, nghĩ thầm rằng nếu làm như vậy, ông sẽ phải vượt qua bao nhiêu trở ngại đủ loại. Giá như chữa lành cái chân, bần cùng ông lại đích thân đáp máy bay vượt tuyến và hoàn thành thêm một nhiệm vụ mạo hiểm mà ông đã quen và nói chung không hề sợ, có phải đơn giản hơn biết bao!

Chiếc máy bay đã vượt qua hỏa tuyến từ lâu và đang tiến gần đến Xmôlenxk theo thời gian tính toán. Đêm nay gió lộng, máy bay bị gió đưa, khi luồn vào mây, khi lại ló ra.

Một màu đen kịt trải rộng ra ở phía dưới; tất cả đều tối om, và chỉ có mấy lần qua cửa kính bên thành máy bay, Masa trông thấy những chấm sáng lấp lánh phía dưới xa thẳm. Một lần chị thấy rất nhiều chấm sáng, cả chuỗi dài. Thoạt tiên, Masa nghĩ rằng đó là một làng quê, nhưng về sau chị đã hiểu ra đó là xe quân Đức đang chạy trên đường cái: đối với quân Đức vùng Xmôlenxk đã trở thành hậu phương xa, nên chúng không ngụy trang đèn ôtô.

Giờ đầu tiên khi bay về phía mặt trận và vượt qua mặt trận, Masa và hai người bạn đồng hành, một trai một gái, còn trò chuyện với nhau, nhưng sau đó đã lặng thinh. Hai người kia sẽ được tung xuống xa hơn. Không ai muôn tỏ ra mình hồi hộp, và rút cục họ ngồi riêng ra từng chỗ, giữa những chiếc hòm đựng thuốc nổ và những bao đựng dược phẩm chất đầy trong máy bay. Cô gái và chàng trai, bạn đồng hành của Masa cùng đáp máy bay và cùng nhảy dù cả đôi xuống một lúc. Masa nằm trên một bao thuốc và ghen tị ngầm : dù sao có đôi vẫn hơn là có mỗi một mình.

Đã mười hai giờ đêm. Từ cái phút mà chị bước vào nhà và trông thấy Xintxốp đến bây giờ mới vẻn vẹn có một ngày đêm!

Chị lim dim mắt thử thu lượm lại thành một mối trong trí tưởng tượng tất cả những việc đã xảy ra, những điều chị đã nói và những điều người khác đã nói với chị trong suốt hai mươi bốn giờ dài vô tận đó. Chị thử làm, nhưng không thể làm nổi: tất cả đều bị lẫn lộn và tan rã ra từng mảnh. Khi thì chị nhớ lại bộ mặt tàn nhẫn của Xintxốp mỗi lần anh nói tới quân Đức, khi thì chị nhớ lại cảnh hướng dẫn viên đang đọc cho mình học thuộc lòng những cứ liệu cuối cùng: đường phố, số nhà, mật khẩu; khi thì trước mắt chị hiện ra bộ mặt đăm chiêu của ông đại tá đang nói với chị: «Phải — phải», «thế đấy, thế đấy», khi thì nhớ lại những chướng ngại vật trên đường cái mà buổi sáng chưa có, nhưng buổi chiều đã được dựng lên, lúc họ từ trường đi xe ra sân bay và ánh sáng của chiếc đèn pin chiếu thẳng vào mặt chị.

Sau đó, chị lại nhớ ra là lúc trời đã tối và sắp lên đường, ông đại tá bỗng hỏi chị rằng người anh của chị trước kia công tác tại đơn vị của ông ở Khankhingôn bây giờ ở đâu. Chị nói là ông anh hiện ở Trita và ông đại tá chuyển cả hai chiếc nạng vào một bên tay, còn tay kia thì đặt lên vai chị, rồi nói rất khẽ cốt chỉ để một mình chị nghe thấy: «Còn về chồng chị thì đừng lo nhé. Đâu sẽ vào đấy cả thôi!» Ông ta bắt tay chị khá lâu và chị thấy hình như có vẻ đầy ý nghĩa. Ông ta có ý gì mà lại báo «đâu sẽ vào đấy cả thôi»? Chỉ cốt an ủi chị hay đã thăm dò và biết được điều gì chăng?

Còn chính ủy nhà trường, khi từ biệt, cũng lắc mạnh tay chị và nói bằng cái giọng nam trầm âm vang: «Artêmieva, cô nên nhớ rằng tất cả mọi người ở lại đây đều ghen với cô đấy. Thanh niên của chúng ta đều thế cả! Không tiếc mình, xông ngay vào khói lửa, không sốt ruột vì mọi người». Mặc dầu thường chị vẫn thích cả ông chính ủy lẫn những lời ông ta nói, nhưng trong giờ phút này chị không thích cả ông ta lẫn lời nói của ông. Những lời đó hoàn toàn không đúng với tâm tư của chị tuy chị không hề muốn ở lại và sẵn sàng lên đường và không có ý tiếc tính mạng của mình. Nhưng tất cả những cái đó đều có nội dung khác hẳn với ý ông nói.

Lúc này là lúc chị cảm thấy đây là những phút cuối cùng mình ngồi trong máy bay, chị chỉ thấy sợ. Sự kinh khủng! Từ trước đến nay, chị vẫn tự cho mình vốn có lòng can đảm và chưa bao giờ hình dung ra rằng khi nghĩ tới khoảng không đen kịt, xa lạ đang lướt qua dưới chân, khoảng không gian mà sau mấy phút nữa chị sẽ từ trên máy bay nhảy vào đó, sao chị lại có thể sợ đến thế.

Sau khi trao tay lái cho người phi công thứ hai, đồng chí chỉ huy máy bay đi ra khỏi buồng lái và báo Masa rằng ba phút nữa, họ sẽ bay đến địa điểm.

Masa đang ngồi trên sàn liền đứng dậy.

Người phi công kiểm tra lại chiếc dù cho ngay ngắn và nói rõ to vào tận tai Masa: «Tên cô là gì?» làm như đó là điều quan trọng nhất trong giây phút cuối cùng này.

«Vêrônika», — Masa nhớ tới cái tên mới của mình, nhưng tựa hồ như để từ biệt quá khứ, chị nói: Masa.

Người phi công đi lại gần cửa, kéo cái chốt, cánh cửa mở toang ra và một luồng không khí lạnh ào ào tràn vào máy bay.

Masa tiến một bước về phía cửa, nhưng người phi công giơ tay ngăn chị lại và cứ đứng đặt tay trên vai chị trong mấy giây. Có tiếng chuông vang lên ròn rã trong máy bay: người cầm lái từ trong buồng lái phát tín hiệu ra, nhưng người phi công vẫn cứ để tay trên vai Masa.

Chuông reo lên lần thứ hai. Người phi công buông tay xuống và nói:

— Nhảy đi!

Masa đi lại gần cửa, suýt nữa ngã ngửa ra vì sức gió mạnh quá. Chị cúi gập người xuống và bước vào khoảng trống. Âm thanh cuối cùng mà chị nghe thấy trên máy bay là tiếng chuông thứ ba yếu ớt vừa khẽ vang lên trong tai và lập tức im bặt.

Khi Xintxốp đi tới gần quận ủy thì trên đường phố vắng tanh và lạnh lẽo; ở phía tu viện Nôvô-Đêvitri có một luồng khói mỏng đang bốc lên trời: có cái gì đó đang cháy dở sau trận ném bom đêm qua.

Đến góc phố Xadôvaia, Xintxốp dẫm lên một cuốn danh bạ điện thoại. Nó nằm lăn lóc ngay giữa lòng đường, đã cháy mất một nửa và mở tung ra chỗ chữ cái «TX». «Txilôvít A. V., Txitôvít E. F., Txitôvít I. A. ...»— anh cúi xuống đọc trang sách đã mở rồi để cuốn sách đi, ngước mắt nhìn lên. Trong cái chòi điện thoại cạnh đó, cửa kính đã vỡ và ống nghe đã bị đốt, chỉ còn một mẩu dây điện thoại thòi ra.

Làn gió lạnh cuốn những mảnh giấy cháy thành than bay qua phố. Một anh công an cùng hai người thường dân thắt dây lưng to và cầm súng trường đứng thường trực trước cửa hàng thực phẩm có một tủ kính bị nứt đôi và một tủ kính khác đã vỡ tan. Xintxốp toan đi đến chỗ họ, nhưng anh nhớ ra là mình không có giấy tờ và có thể bị giữ lại, nên vội vàng đi thẳng.

Năm phút sau, anh dừng lại trước một ngôi biệt thự hai tầng cổ kính xưa kia đã có thời quét vôi vàng với những cây cột màu trắng, còn bây giờ đã được phủ kín dưới màu ngụy trang xám lục, loang lổ.

Xintxốp kéo quả nắm cửa lạnh ngắt bằng đồng về phía mình và bước vào. Trước đó, anh đã kịp nhận thấy có một chiếc xe đỗ cạnh trụ sở quận ủy và hai người đang xếp những chiếc bao gắn xi lên xe.

Một đồng chí công an vác súng trường đứng trong gian phòng ngoài, cạnh cây xà chắn nhỏ bằng gỗ.

— Anh cần gì?—anh ta hỏi.

— Tôi cần vào quận ủy.

— Gặp ai chứ?

— Gặp đồng chí Gôlubép, — Xintxốp xướng tên họ ông bí thư quận ủy, người mà trước kia đã cấp thẻ đảng viên cho anh ở nơi này và lo lắng nghĩ rằng có thể ông bí thư đã thuyên chuyển đi rồi.

— Đồng chí Gôlubép không có đây. — anh công an nói. — đồng chí ấy đang xuống các đảng bộ.

— Thế thì cho tôi gặp một đồng chí nào đó vậy. Đồng chí nào cũng được. Tôi cần nói...

— Thế anh có giấy tờ sinh hoạt đảng không?

— Không... — Xintxốp nói sau giây lát im lặng nặng nề.— Nhưng tôi cần phải nói, đồng chí cứ gọi bất cứ ai ra đây hộ.

— Tôi không thể làm thế được, anh ạ ! Tôi đang đứng gác. Anh cho biết là có việc gì, tôi sẽ gọi điện thoại theo đường dây nội bộ.

Ngay lúc đó, cánh cửa ra vào đóng ập lại sau lưng Xintxốp và một người có vẻ còn trẻ, nhó bé, tóc vàng hoe, mặc quần bó ống và chiếc áo quân phục mùa nóng vừa vặn, thắt chiếc dây lưng to bản của sĩ quan, chạy lên bậc thang. Áo quân phục của anh ta phồng lên và mũi bao súng thò ra ngoài.

— Éptignheép, xếp hồ sơ lưu trữ lên xe xong rồi đây. Thế mà cậu bảo là đến mai cũng chưa xong! — người ấy vui vẻ kêu lên khi chạy qua anh công an và không để ý đến Xintxốp.

— Đây là đồng chí Enkin, — anh công an chậm rãi nói với Xintxốp khi anh chàng tóc vàng hoe chắc nịch kia chạy qua họ,—trưởng phòng nhân sự của quận ủy đấy. Cứ nói với đồng chí ấy.

Nghe nhắc tới tên họ mình, người tóc vàng hoe dừng lại, quay sang và nhanh nhảu reo lên:

— Tôi là Enkin, có việc gì thế?

— Đồng chí Enkin,—Xintxốp tiến một bước về phía anh chàng tóc vàng hoe và nói giọng khàn khàn vất vả. Tôi không có một giấy tờ nào cả, nhưng tôi đã lĩnh cả giấy chứng nhận đảng viên dự bị lẫn thẻ đảng viên tại quận ủy này. Tôi cần nói chuyện với đồng chí, rất cần. — Anh vội vàng nói thêm, tựa hồ như sợ rằng cái anh chàng tóc vàng hoe nhanh thoăn thoắt như con quay này sắp sửa nhảy bật lên trên cặp giò có lò xo và lăn đi dọc hành lang.

Nhưng Enkin không lăn đi đâu cả mà tiến lên một bước về phía Xintxốp. Trong giây phút đầu tiên, anh ta có cảm tưởng là mình đã trông thấy con người phờ phạc này ở đâu đấy, sau đó lại nghĩ rằng mình chưa trông thấy, nhưng nói chung điều đó chả có ý nghĩa gì. Trong những ngày ấy, ít có ai đến quận ủy mà không có việc quan trọng.

— Thôi được, đồng chí đi theo tôi. —Enkin nói.— Cho đồng chí ấy vào, Éptignheép ạ!

Người công an lặng lẽ đứng tránh ra và Xintxốp đi theo sau Enkin.

Căn phòng mà họ bước vào là một căn phòng nhỏ có cửa sổ ngăn chấn song và chiếc tủ đựng phiếu treo trên tường mà hầu hết các ngăn kéo lúc này đều bị kéo ra và rỗng không Trong phòng kê hai chiếc bàn giấy, một chiếc giường đơn xếp và một cái phản gỗ lót đệm có. Một người đang nằm ngủ trên giường, đắp tấm áo bành tô thường phục màu đen kín cả đầu, và một khẩu súng trường dựa vào tường ở phía đầu giường.

Enkin ngồi xuống phản và chỉ cho Xintxốp chiếc ghế :

— Đồng chí ngồi xuống đây!

Khi nhìn gần hóa ra người tóc vàng hoe không có vẻ trẻ như ban nãy và nét mặt của ông tuy hoạt bát nhưng mệt mỏi. Vừa ngồi xuống là ông đã nhanh nhẹn rút phắt điếu thuốc lá, vê vê, đút vào mồm, sau đó sực nhớ ra, liền chìa bao thuốc cho Xintxốp, nhưng Xintxốp lắc đầu từ chối. Từ sáng, anh đã lại thấy đói vô cùng, cho nên sự là nếu hút lúc chưa ăn uống gì thì sẽ buồn nôn.

— Tôi nghe đồng chí đây!

Enkin khẽ động đậy hai vai và nhắm mắt rồi lại mở ra mấy lần rất nhanh như một người đã từ lâu phải đấu tranh chống cơn buồn ngủ thường xuyên.

— Tên tôi là Xintxốp, — Xintxốp nói.—Tôi đã học ở trường báo chí cộng sản và đã được kết nạp vào đảng cùng như được công nhận là đảng viên chính thức tại quận ủy này...

— Điều đó thì tôi đã hiểu rồi, — Enkin sốt ruột ngắt lời.— Thế bây giờ anh đến đây có việc gì?

Nhưng muốn trình bày rằng tại sao mình đến đây lúc này thì nhất định Xintxốp phải trình bày tất cả câu chuyên đã xảy ra với anh trước đó.

—Tôi biết rằng đồng chí không có thời giờ,— anh nhìn vào mắt Enkin nói. — Nhưng đồng chí hãy nghe tôi kế trong mười phút. Cố nhiên là nếu có thể.

— Sao lại không có thể? Cứ nói đi. Đồng chí đến quận ủy chứ có phải đến nơi chữa cháy đâu...

Xintxốp cứ tưởng là mình có thể kể tất cả những sự việc chủ yếu trong vòng mười phút, nhưng lại nói mất gấp đôi. Nếu anh đến quận ủy tối qua hay đêm qua mà không phải sáng sớm như thế này thì mặc dầu có muốn nghe mấy đi nữa, Enkin cùng không đủ sức để nghe anh kể đến hết.

Xintxốp kể xong, lặng thinh và rút cục vẫn nhoài người tới bao thuốc để trên phản, châm hút một cách thèm thuồng.

Enkin lặng lẽ nhìn anh, trong lòng xen lẫn những cảm tưởng trái ngược. Con người này, nếu tin vào lời nói anh la thì anh ta tuy vừa không có vũ khí vừa bị thương, nhưng dù sao cũng đã chịu cho quân Đức bắt làm tù binh, còn về sau tuy đã bỏ trốn, nhưng khi vượt qua được hỏa tuyến, đã không ở lại ngoài mặt trận, mà đi về nhà ở Maxcơva, nghĩa là nói chung đã có hành động đào ngũ. Đồng thời, Enkin lại muốn giúp đỡ con người đang ngồi trước mặt anh.

Vì sao? Chắc hẳn, trước hết là vì câu chuyện kể có vẻ thành thật mà trong đó không những có điều có lợi mà còn có điều bất lợi cho người này.

— Còn giấy tờ thì tôi chả có gì cả và cũng không có ai để chứng thực những điều tôi nói,—Xintxốp nhắc lại lời mớ đầu câu chuyện.—Lữ đoàn trưởng Xerpilin có thể chứng thực những việc xảy ra trước ngày mồng một tháng mười: dạo ấy ông ta được đưa về bệnh viện Maxcơva. Nhưng bây giờ ông ta có ở đấy không thì tôi không biết. Còn sau ngày mồng một tháng mười thì chả có ai để chứng thực cả.

Khi kể đến đoạn anh đã lọt về Maxcơva bằng cách nào, Xintxốp có nhắc qua tới Liuxin, nhưng anh không đủ sức để lần thứ hai gọi tên và bám lấy cái thằng hèn mạt ấy mong làm chứng cho lòng ngay thật của mình như người chết đuối vớ phải bọt.

— Chả có ai cả,—anh dứt khoát nhắc lại, đứng dậy dí đầu mẩu thuốc lá vào chiếc vỏ đồ hộp đặt trên bàn.

—Thế cái đầu anh bây giờ ra sao rồi? — Enkin nhớ đến bệnh viện, nên sực nghĩ ra, nhìn lên cái đầu quấn băng của Xintxốp và bỗng nhiên hỏi.

— Không sao, hơi ngứa một chút. Có lẽ đang lên da non.

Enkin nhảy phắt dậy và lon ton nhảy lui nhảy tới trong phòng trên cặp giò lắp lò xo của mình.

— Cố nhiên.—ông cất tiếng nói, —anh đến quận ủy là tốt rồi, nhưng làm sao mà để mất thẻ đảng viên được?.. — Enkin bực tức và ngạc nhiên nhún vai, chạy thêm một lần nữa trong phòng. — Người ta không phục hồi đảng tịch cho đâu, —ông dừng lại trước mặt Xintxốp và kiên quyết nói.

— Đồng chí Enkin, hiện giờ tôi chưa nghĩ đến điều đó đâu, — Xintxốp nói. —Tôi cũng hiểu rằng mất thẻ đảng viên là việc như thế nào. Đồng chí hãy nói cho tôi việc khác: bây giờ tôi còn nên đi đến đâu nữa để trình bày tất cả câu chuyện đã xảy ra với tôi và để xin chí có một điều là: thu nhận tôi và cho tôi làm chiến sĩ đi ra mặt trận? Tôi đã kể cho đồng chí nghe hết cả rồi, còn bây giờ đồng chí hãy báo tôi là nên đi đâu và nên làm việc đó như thế nào? Quận ủy ở đây có thể giúp đỡ tôi việc này hay không?

Enkin nhún vai. Bản thân ông cũng chưa biết rằng nên giúp đỡ người này thế nào. Dù thế này hay thế khác, nhưng anh ta đã đánh mất thẻ đảng viên, và sau đó lại bị quân Đức bắt làm tù binh. Tuy vậy người ấy không đi đến nơi nào khác mà lại đến quận ủy và đang đứng không phải trước mặt ai khác mà lại là trước mặt ông Enkin.

—Có lẽ đồng chí Gôlubép có thể giúp đỡ tôi khi đồng chí ấy trở về đây?—sốt ruột vì sự im lặng của Enkin, Xintxốp bèn hỏi.

Enkin chỉ xua tay:

— Gôlubép... Chính tôi cũng đã một ngày đêm nay không trông thấy ông ấy. Bây giờ Gôlubép đang rối bời như thế nào anh biết không? Ngay tôi đây cùng năm đêm chưa ngủ...— Enkin xua tay lần nữa và cau mặt lại nói rằng có lê đúng hơn cả là nên đi đến gặp ủy viên quân vụ quận: —Còn ai có thể cử người ra mặt trận nữa? Ủy viên quân vụ chứ ai! —khi đã cầm lấy ồng nghe, ông vẫn tiếp tục nói,—Tôi cần nói chuyện với đồng chí Upherép. Enkin ở quận ủy đây. Thế ông ấy ở đâu bây giờ? Nói rõ hơn là ở đâu? Thôi được, tôi sẽ gọi điện nữa. Không có ủy viên quân vụ quận. — Ông bỏ ống nghe xuống. — Người ta bảo rằng bây giờ ông ấy đang ở chỗ đắp chướng ngại vật, ở đấy thôi, gần cầu Krưm. Quân hàm của ông ta là thiếu tá, họ là Upherép. Anh cứ đi đến đó tìm ông ta và kể cho ông ta nghe, có thể lý do là anh đã gặp Enkin ở quận ủy, Enkin bảo anh đến. Ông ấy biết tôi đấy.

Enkin bốc lên trước cái ý nghĩ này, cái ý nghĩ đã giải quyết được tất cả mọi vấn đề phức tạp ngay tức khắc.

— Còn nếu không tìm ra ông ấy hoặc có chuyện gì thì cứ đến đây lần nữa nhờ anh công an gọi tôi. Rồi tôi sẽ gọi dây nói cho Upherép lần nữa cho ăn chắc. Cứ thế cậu nhé! — Lần đầu tiên từ nãy đến giờ Enkin kết luận bằng cách xưng hô «cậu tớ».

Xintxốp thở dài và đội mũ che tai vào. Chẳng hiểu tại sao anh không chờ đợi một điều gì tốt đẹp cho mình ở cái ông Upherép không quen biết kia và anh không muốn rời khỏi quận ủy.

— Cậu cứ tìm ông ta ở đằng ấy, ở cạnh cầu Krưm, — trong lúc đó Enkin nói.—Tìm ông ở bên trái và bên phải, xung quanh đều đang xây dựng chướng ngại vật, cả trên các phố Mêtrôxtrôépxkaia và Xađôvaia...

Rổi giữa lúc đang giải thích như vậy, trong óc ông ta bỗng nảy ra một ý nghĩ mà ban nãy chưa xuất hiện: «Ngộ nhỡ ra người này bây giờ sẽ rời khỏi quận ủy và không đi đến gặp ông Upherép mà biến mất thì sao? Anh ta đã bị quân Đức bắt làm tù binh kia mà, và nói chung hắn có thể làm được khối việc trong tình hình như thế này ở Maxcơva hiện nay! Tuy ý nghĩ ấy mâu thuẫn với tất cả những điều mà ông đã nghĩ trước đây, Enkin đâm ra do dự. Bây giờ ông muốn là có ai chứng thực rằng ông tin người này là đúng.

— Hay là thế này nhé, anh hẵng đợi tí đã, — bỗng ông lại xưng hô bằng «anh tôi» và bảo Xintxốp. — Đợi tí đã, ngồi xuống đây.

Xintxốp ngồi xuống.

— Này, Malinin! — Enkin gọi to.

— Cái gì thế? — một giọng nói ồ ồ cất lên.

Cái thân hình ở trên chiếc giường đơn động đậy, tấm áo bành tô tung sang bên để lộ ra một người đang nằm mở mắt gối đầu lên tay.

— Malinin này, có một câu chuyện thế này, cần phải hỏi ý kiến cậu. — Enkin nói và ngồi xuống phản. — Anh nhắc lại vắn tắt cho anh ấy nghe đi! —ông quay sang phía Xintxốp.

— Nhưng nhắc lại làm gì kia? — cái người tên là Malinin liền nói. —Tớ đã nghe hết cá, tớ có ngủ đâu...

— Thế cậu không ngủ trong bao nhiêu lâu? —Enkin vội hỏi.

— Chả ngủ tí nào cả, — Malinin đáp. — Tuy trùm áo bành tô lên đầu mà tớ vẫn không ngủ được.

Giọng nói của Malinin càu nhàu, trầm trầm như đi từ ống khói, ông ta bật ra từng tiếng nhát gừng, tựa hồ như đang bực tức vì người ta bắt ông phải mở mồm. Ông ta có bộ mặt tái xám, mệt mỏi, to lớn, nặng nề với những đường nét gãy góc, thô kệch, một bộ mặt có vẻ đẹp cau có riêng của nó. Mái tóc màu gio đã điểm bạc loăn xoăn uốn lượn trên vừng trán cao, dô và hói, còn cái miệng rộng thì mím chặt ra vẻ bực tức. Malinin im lặng nhìn Xintxốp trừng trừng không lấy gì làm niềm nở.

— Nếu đã nghe rồi thì cậu góp ý kiến ra sao? — Enkin hỏi.

— Hãy cho người ta ăn đi, — Malinin nói vẫn với vẻ cau có. — Bánh mì trên bậu cửa sổ, hộp cá cũng ở đó, còn dao...— Lần đầu tiên trong suốt thời gian ấy ông cử động, rút cánh tay to lớn vạm vỡ ở dưới đầu ra, rồi móc trong túi quần ra một con dao xếp, chìa cho Xintxốp. — Cầm lấy...—Và lại luồn tay xuống dưới đầu.

— Quả thực là anh đói lắm nhỉ! — Enkin sức nhớ ra.

Ông ta lao đến bậu cửa sổ, lấy một nửa ổ bánh mì lớn, một hộp cá để ở đó và đặt lên chiếc bàn giấy trước mặt Xintxốp. Xintxốp kéo lưỡi dao ra, định mở hộp cá nhưng tự kìm hãm được và chỉ cắt cho mình một khoanh bánh lớn rồi bắt đầu nhai, cố ăn một cách thong thả.

Malinin nhìn anh gần một phút, sau đó vươn mình tới bàn. cầm lấy con dao, gập lưỡi lại, kẽo mũi dao mở đồ hộp ra, mở hộp cá, bẻ cong cái nắp lên, đặt hộp lên bàn, lại gập mũi dao mở đồ hộp lại, kéo cái lưỡi to mà Xintxốp đã dùng để cất bánh mì ra và luồn tay xuống dưới đầu, trở về tư thế nằm như cũ.

— Enkin này, —ông ta nói, sau khi liếc mắt quan sát thêm, xem Xintxốp ăn bánh trong hai ba phút nữa. — Giá mà cậu cho anh ta uống trà thì tốt.

— Thế trà ở đâu?—Enkin đáp.

— Thế thì cho nước sôi vậy. Chắc là ở trong ấm chỗ bác Tanhia có đấy. Hay là nếu cậu ngại thì tớ dậy vậy?

— Thôi được, cứ nằm đấy. — Enkin nói và cầm lấy chiếc ca nhôm để trên bậu cửa sổ, đi ra.

— Sao, bản thân cậu đã giết được mấy tên Đức rồi phải không?—khi Enkin đã đi ra, Malinin bèn hỏi Xintxốp để tỏ ra rằng ông ta quả thực đã nghe hết câu chuyện anh kể. — Bản thân cậu trông thấy hay nghĩ ra thế?

— Tôi trông thấy chứ.

— Cứ ăn đi chứ, — nhác thấy Xintxốp đặt bánh mì sang bên, Malinin liền nói, nói xong ông ta nhắm mắt lại để Xintxốp hiểu là ông không hỏi gì thêm nữa.

Enkin quay vào và đặt một ca nước sôi xuống trước mặt Xintxốp. Xintxốp ăn ba miếng bánh mì, sau đó định thôi không ăn hết hộp cá, nhưng không nhịn nổi, nên đã ăn hết nhẵn và uống thứ nước sôi bỏng rộp cả lưỡi.

— Cám ơn, tôi đi đây, — anh đứng dậy nói.

— Malinin, cậu khuyên nên thế nào, — Enkin hỏi.

— Khuyên cái gì kia chứ?—Malinin không mở mắt đáp. — Cậu đã khuyên đầy đủ rồi, bây giờ nên làm di!

— Xin tạm biệt! — Xintxốp nói.

— Chúc anh may mắn! — Malinin hé mở mắt ra trong giây lát rồi nhắm lại như trước và đáp.

Enkin cùng với Xintxốp đi ra ngoài.

— Nếu đồng chí này ghé vào đây lần nữa,—ông ta bảo người công an, — thì gọi tôi nhé! Nhớ là Upherép đấy! — Enkin nhắc lại lần nữa và Xintxốp rời khỏi quận ủy đi ra phố.

Bày giờ không còn là thời gian trời vừa mới sáng khi mà vẻ hoang vắng vẻ thành phố là điều tự nhiên. Giò đây vẻ hoang vắng này khiến người ta chú ý. Anh công an vẫn đi đi lại lại trước cái tủ kính vỡ ở góc phố Dubốpxkaia, nhưng không thấy hai người mặc thường phục vác súng trường nữa. Những chiếc xe ôtô tải đang chạy trên đường vòng đai Xađôvôiê. Một chiếc vừa phóng sát sạt vào vỉa hè, nơi Xintxốp đang đi vừa rít lên. Nó chở sắt đường ray và dây thép; dây thép ở trong thùng xe thõng xuống và rạch nát mặt đường nhựa Một số người xách vali đứng xếp hàng không dài lắm ở bến xe buýt. Hình như họ không còn mong gì đợi được xe. Một số người khác xách vali và đeo đẫy hoặc balô đang đi bộ trên đường vòng đai Xađôvôiê, nhưng hôm nay số người này chẳng lấy gì làm đông. Cũng không thể so sánh với hôm qua. Hôm nay, Maxcơva có vẻ ít nhốn nháo hơn và sẵn sàng chống trả hơn hôm qua.

«Ừ, người ta sẽ chiến đấu đến cùng cho thành phố,— Xintxốp nghĩ thầm.—Chính vì thế mà đang xây dựng chướng ngại vật. Cứ phát cho tôi khẩu súng trường thì tôi cũng sẽ chiến đấu trên các chướng ngại vật này; nếu cần tôi sẽ chiến đấu để bảo vệ thành phố ngay cả ở đây, trong nội thành,— Xintxốp lại nghĩ tiếp. — Chính vì thế mà đang xây dựng chướng ngại vật. Thế mà lẽ nào người ta lại không phát cho tôi khẩu súng trường? Sao nhỉ, tớ là một con người hạng bét đến nỗi không được phát súng để chiến đấu sau những chướng ngại vật này à? Không thể như thế được».

Ở quận ủy, họ đã đối xử với anh một cách đơn giản, không tỏ lòng thông cảm sâu sắc nhưng cũng không nghi ngờ, và cách đối xử như vậy đã khiến anh yên tâm. Nhưng cái điều khiến anh lại còn yên tâm hơn nữa, quả thực đó chỉ là vì vẫn có quận ủy, vì bí thư quận ủy ở đây vẫn chính là ông Gôlubép trước kia, vì có anh công an đứng bên cây xà chắn, vì hồ sơ lưu trữ được chở đến một nơi nào đó chắc chắn, máy điện thoại reo chuông và bắt được liên lạc, thậm chí chỗ bác Tanhia hóa ra vẫn có nước sôi trong ấm.

Sau cái thành phố Maxcơva rối tinh rối mù mà anh trông thấy hôm qua, còn có một Maxcơva khác của quận ủy vẫn binh tĩnh năng dộng, không hề sợ hãi. Trên đờị này không phải chỉ có một mình cái gã tổ trưởng dân phố hôm qua đã quẳng chùm chìa khóa cho anh và nghĩ khác đi, thậm chí là hôm qua, cũng là điều ngu xuẩn!

Hai mươi phút sau, anh đã đi đến gần cầu Krưm. Quả thật bên cầu người ta đã đắp chướng ngại vật chắn ngang một phía là phố Mêtrôxtrôépxkaia, phía kia là đường vòng đai Xađôvôiê. Lúc ấy dây thép và những thanh ray đang được dỡ lừ trên xe ôtô xuống. Đây chính là chiếc xe ôtô tải ban này đã chạy sát cạnh Xintxốp, quét dây thép kêu rèn rẹt trên đường nhựa. Những bao cát được ném từ trên những chiếc xe tải khác xuống đất. Mấy chục người đang cặm cụi cạy đá củ đậu giữa lòng một đường phố nhỏ chạy khuất vào sau ga tàu điện ngầm. Rõ ràng họ đã bắt đầu làm việc này từ đêm: đá củ đậu đã được lột lên xếp thành đống cao như núi. Một phần của phố Mêtrôxtrôépxkaia đã bị chắn ngang; người ta đã đặt những bao cát vào giữa hai hàng cọc gỗ đóng xuống đất, còn đằng trước thì người ta chôn nghiêng những thanh ray và những xà nhà hình chữ I như những chiếc răng nanh lợn lòi. Những xà nhà và thanh ray còn được dỡ từ trên mấy chiếc xe khác xuống và được chặt ra thành từng đoạn ngay tại đó — đằng xa nghe có những tiếng xì ngắn của máy hàn đang cắt kim loại.

Một trung úy đã đứng tuổi thuộc loại sĩ quan dự bị mới tái ngũ, đeo phù hiệu công binh có hình những chiếc rìu nhỏ trên cố áo capốt, đang đứng cạnh chướng ngại vật và điều hành công việc. Xintxốp lại gần ông ta, hỏi:

— Báo cáo trung úy. Đồng chí có thấy thiếu tá Upherép đâu không?

— Ban nãy Upherép có ở đây, ông ta đưa người đến cho tôi và đi rồi. Ông ấy hứa là sẽ quay lại. — Trung úy trả lời mà không nhìn Xintxốp. Sau đó, ông ngửng đầu lên và hỏi: — Thế anh làm sao, ở đâu đến đây?

— Các đồng chí trên quận ủy cử tôi đến đây...

— Thế còn các vị? — ông sĩ quan công binh quay sang hỏi những người khác đã đi đến chỗ ông hầu như cùng một lúc.

 Trong đám này có hai người đàn bà, một thanh niên gầy nhom, cổ dài ngoẵng, đeo kính và hai người luống tuổi gầy gầy và không hiểu sao rất giống nhau, đội hai chiếc mũ tương tự như nhau, đã cũ, vành đã thõng xuống.

— Chúng tôi cũng do quận ủy cử đến, —một phụ nữ đáp, — nếu không thì còn ai cử đến nữa?

— Thế thì bà con hãy khênh những thanh sắt đường ray và xà nhà hình chữ L đến chỗ cắt, còn cái nào cắt rồi thì mang trở lại và đặt rải ra cách nhau từng quãng ở phía bên kia ở chỗ mà chúng ta sẽ chôn xuống.

Người sĩ quan công binh bước nhanh qua mặt đường, chỉ rõ nơi phải đặt những thanh ray và xà nhà đã được cắt khúc bằng máy hàn.

— Đi khênh nào! — cậu thanh niên cổ dài ngoẵng, đeo kính bảo Xintxốp.

Xintxốp lặng lẽ khom lưng xuống, nắm lấy thanh ray và vừa cùng với những người khác nhấc nó lên vừa khoan khoái cảm thấy rằng tuy có mệt nhưng tay anh vẫn khỏe gần như xưa. Thoạt tiên họ vác các thanh ray này, sau đó họ dùng giây thép to uốn thành những chiếc móc và bắt đầu khiêng bằng cách xỏ móc vào các lỗ đinh bù loong như anh em công nhân cầu đường vẫn thường làm.

Xung quanh, mỗi lúc một đông người. Trong lúc người này khiêng những thanh ray và xà nhà đã cắt đến và chưa cắt đi, ngược xuôi tất tả, thì kẻ khác dùng xà beng cạy, đục mặt đường, còn ở phía bên kia đường Xađôvôiê thì thậm chí nghe cả tiếng búa hơi gầm vang. Một anh chàng vai rộng, mặc áo quần làm việc của công nhân và áo bông, đang dùng máy hàn hơi để cắt các thanh ray và xà nhà, và mãi một giờ sau, khi người điều khiển máy cắt bỏ chiếc mặt nạ phòng hộ ra ngay trước mắt Xintxốp, anh mới ngớ ra đó là một phụ nữ mũi hếch tóc quăn.

— Các bố già ơi, khiêng lại đây, khiêng lại đây không thì vì các bố mà mọi việc phải dừng lại đấy!—chị ta quát Xintxốp và hai người anh em sinh đôi đội mũ trễ vành đang cùng anh khiêng cây xà. Hai người này đã kịp kể rằng họ đều là cán bộ thư mục ở Viện đăng ký sách. Tòa nhà cổ kính của Viện đăng ký sách ở cách đây không xa, tại phố Xađôvaia, đã bị bom phá sập, và trong khi làm việc, họ đã bàn tán mấy lần về việc này và không thể nào yên tâm được.

— Tôi thấy bất tiện quá, —anh thanh niên cao cao, đeo kính nói với Xintxốp, giọng nhỏ nhỏ, ngượng nghịu. — Đáng lẽ tôi phải ở ngoài mặt trận rồi, cố nhiên, và tói sẽ có mặt ở ngoài đó, nhung tôi vừa mới ra bệnh viện được một tuần, tôi phải cắt chỗ ruột thừa viêm mủ; viêm ruột thừa đúng vào lúc này thì thật là vớ vẩn nhỉ? Anh thấy thế nào? — Và vừa khiêng anh ta vừa nhìn Xintxốp đăm đăm bằng cặp mắt cận thị, ngượng ngùng.

Xintxốp an ủi anh ta rằng viêm ruột thừa là một việc mà mình không thể ra lệnh cho nó lúc nào nên và lúc nào không nên xảy ra.

— Nói chung thì tốt hơn cả là anh đừng khiêng nếu không thì chỗ chỉ khâu còn bục ra nữa đấy...

— Hừ, không đời nào,—chàng thanh niên đeo kính kêu lên vẻ cáu kỉnh, tựa hồ như đường chỉ khâu vết thương của anh ta không có quyền bục ra.

Họ còn tiếp tục khiêng đường ray và xà nhà thêm một giờ hoặc giờ rưỡi nữa và sau đó đến nhập bọn với những người đang đào lỗ trên lòng đường.

—Ái chà, đất Maxcơva rắn nhỉ!—có người nói.

—Tiếc rằng bọn Đức không biết ở đây chúng ta đã đào cho chúng bao nhiêu tất cả rồi, nếu biết thì chúng đã rút lui ngay...

Việc đùa cợt không bị lên án nhưng cũng không được hưởng ứng. Mọi người đều tỏ thái độ nghiêm túc đối với công việc của mình. Mặc dầu không ai nói ra miệng, nhưng ai nấy đều hiểu rằng: phòng xa hay không phòng xa thì họ vẫn cứ đang chôn cọc chống xe tăng Đức, không phải ở đâu khác mà ở trên đường vòng đai Xađôvôiê, đối diện với cầu Krưm.

Sau đó, một đoàn ôtô vận tải chở đến những chạc gỗ quấn dây thép gai và những cọc sắt để làm hàng rào lông nhím. Những cọc này được hàn vội hàn vàng bằng những xà nhà hình chữ I.

— Nhà máy «Búa liềm» hàn đấy, —một phụ nữ trong số người cùng làm việc với Xintxốp nói. — Nhà tôi hôm qua bảo rằng ngày đem ở đằng ấy họ hàng ngàn bộ cọc lông nhím như thế này...

Xintxốp làm việc say mê, nhờ đó mà quên bẵng được nỗi băn khoăn là sau đây mình sẽ gặp chuyện gì. Anh vừa khoan khoái nhấc chiếc xà nhà lên vừa tự nhủ. «Muốn gì thì gì». Anh đã thấy không muốn rời bỏ công việc này, để đi tìm ở đâu đó cái ông Upherép mà anh chả quen biết! Hơn nữa theo lời ông trung úy thì bản thân đồng chí ủy viên quân vụ quận cũng đã hứa là sẽ còn quay lại đây nữa.

Đến trưa một người dàn bà mặc áo bông và trùm chiếc khăn lông tơ màu xám đi tới nơi mọi người đang làm việc và thét to lên:

— Đợt một, những ai làm từ đêm, vào nhà trẻ ăn trưa! Chỉ những ai làm từ đêm thôi đấy! Ai đến làm muộn hơn thì hãy chịu khó đợi đấy đã! Đợt một đi vào nhà trẻ, theo tôi!

Xintxốp không vào cùng đợt một mà theo đợt hai đi vào ngôi biệt thự một tầng ẩn giữa sân sau của một tòa nhà lớn. Nhà trẻ đã tản cư từ lâu, còn biệt thự này đã được dùng làm trạm ăn uống và sưởi ấm cho những người làm việc trên công trường xây phòng tuyến.

Trong nhà trẻ chỉ có đồ gỗ trẻ em; bàn thì thấp lè tè cho nên đành phải hoặc ngồi xổm bên bàn, hoặc ngồi lên trên bàn hoặc dựa vào tường mà húp xúp trong đĩa sâu lòng. Ngoài xúp ra chẳng còn gì nữa; ai không mang bánh mì từ nhà đi thì những người lo xa hơn sẽ chia sẻ cho, nhưng xúp rất ngon, béo ngậy, nấu bằng thịt hộp với tấm lúa mạch.

Xintxốp nhớ đến cảnh ngộ mình làm tù binh lúc đi dọc đường, khi dừng lại ở trong nhà hộ sinh, và nghĩ tới bọn Đức, và nghĩ rằng không thể và không được để Maxcơva lọt vào tay chúng.

— Ai cần thêm nữa, ai cần thêm nữa nào?—chị mặc áo bông và trùm khăn vừa cầm muôi gõ xuống tấm vải nhựa trải trên chiếc bàn phát thức ăn vừa kêu lên. Bây giờ, chị ta vẫn ăn mặc như ban nãy khi đi ra ngoài đường; chỉ khoác thêm tấm áo tạp dề to và bẩn thỉu ở ngoài áo bông.—Bà con ơi, ai cần ăn thêm nữa không, kéo đợt ba vào họ ăn hết đấy!

Xintxốp xin thêm và càng ăn anh càng cảm thấy đói và nói chung hình như là tỉnh hẳn người ra.

Sau khi ăn trưa, họ lại làm cho đến tối mịt. Trời vừa tối là có báo động máy bay ngay; đường tàu điện ngầm ở sát bên cạnh và Xintxốp cùng mọi người chạy xuống đó.

Phụ nữ với trẻ con mò xuống đây trước và đã thu xếp chỗ ăn ở như tại nhà mình: đệm, chăn, gối, chai sữa. Trẻ con đã quen với cảnh này, nên cứ ngủ thiếp đi trong chăn đệm như chẳng có việc gì xảy ra.

Xintxốp tìm được một chỗ trồng, liền ngồi dựa vào tường, vòng hai tay dài nghêu ôm lấy đôi chân cũng dài nghêu và gục mặt vào đầu gối. Hơi ấm và bụng no khiến anh thấy buồn ngú, hơn nữa anh cùng chẳng cố cưỡng lại. Ngày hôm nay, anh lại sống theo lối mà mình đã quen: cùng với những người khác làm một công việc chung.

«Còn bây giờ, khi nào hết bảo động, mình sẽ đi ra và thế nào cùng tìm được ông Upherép này...»—anh vừa thiu thiu ngủ vừa nghĩ thầm.

— Dịch sang một tí, — anh nghe tiếng phụ nữ nói, — cho tôi đặt cháu!

Anh nhích sang bên mà không mở mắt và nghe người ta đặt một đứa bé đang ngáy khò khò xuống ngay cạnh mình.

— Hôm qua có trận không giáp thứ chín trên trời Maxcơva, — một giọng đàn ông nói.

— Làm như thế thì làm sao được, cho máy bay mình đâm vào máy bay địch!

— Quả thế đây, dùng cái chết để loại trừ cái chết, — một giọng thứ ba đáp lại.

Còn cái giọng một thiếu phụ thì khoái trá ngắt lời:

—Tôi có thể cho những người như vậy tất cả mọi thử!..

— Có thể cho, nhưng họ không có thì giờ nhận đâu,— có người đáp.

Xung quanh người ta kháo chuyện máy bay húc nhau, câu chuyện đó khiến mọi người đều xúc động.

— Bọn Đức bây giờ không dám bay láo bay lếu như trước nữa, — một giọng trầm ồm ồm nói, và mọi người đều đồng ý với lời nhận xét ấy.

— Đúng, đúng, không như trước...

— Đó là sau những lần bị húc.

— Chúng nó sợ bị húc...

Xintxốp đã chập chờn nửa tỉnh nửa mê, cho nên đầu óc đã hoàn toàn bị lú lẫn; anh có cảm tưởng là mình đang bay đi đâu, rồi cứ thế mà ngủ thiếp đi, sau khi đã cố hết sức ngẩng đầu lên khỏi đầu gối và ngả vào tường.

Anh thức giấc vì có ai thúc khẽ vào vai:

— Đồng chí, đồng chí ơi...

Anh mở mắt ra. Đường tàu điện ngầm hầu như vắng ngắt, chỉ đôi nơi thoáng thấy một bóng người. Người thiếu phụ đang cuộn tấm đệm nhỏ và dùng dây buộc lại. Một cậu bé lên năm đội mũ che tai đang đứng cạnh chị.

— Xin lỗi anh nhé, tôi lay anh đấy,—chị ta nói.—Nhưng anh ngủ từ hôm qua đến giờ lâu quá, nên tôi lo có lẽ anh ngủ quên mất cả công việc...

—Vâng, vâng, —Xintxốp nhảy vọt dậy.—Thế thì sao... thế mấy giờ rồi chị?

— Đã bảy giờ rồi đấy.

— Bảy giờ rồi à?

Anh ngạc nhiên nhìn chị và tới bây giờ mới hiểu là mình đã ngủ một lèo hết cả đêm qua.

Vừa đúng một ngày đêm đã trôi qua và Xintxốp lại đứng trước tòa nhà của quận ủy. Một nửa số cửa sổ đã bị bay mất kính và được bịt bằng gỗ dán sơn theo màu tường. Tòa nhà bốn tầng ở xế trước quận ủy bị chặt ngang như dao chém.

Xintxốp từ ga tàu điện ngầm đi thẳng đến đây vừa là vì anh rất muốn đến vừa là vì anh cũng có lý do: chính ông Enkin đã bảo anh cứ ghé vào lần nữa nếu không tìm được Upherép. Hôm qua, anh không tìm ra Upherép và bây giờ lại đến đây lần nữa. Anh mở cánh cửa ăn thông vào phòng ngoài. Anh công an vẫn ngồi ở chỗ cũ, chỉ có khác là quấn băng ở má và mắt. Xintxốp đoán thầm: «Chắc là mảnh kính vỡ làm bị thương».

— Làm thế nào đó gọi đồng chí Enkin anh nhỉ? —anh đi lại gần người công an và hỏi. — Đồng chí ấy đã nói là có thể gọi được.

— Không có đồng chí ấy ở đây đâu. Đồng chí ấy bị thương đang ở trong bệnh viện, đang băng bó...

— Thế bao giờ đồng chí ấy sẽ đến đây?

Anh công an nhún vai.

Xintxốp đứng trước mặt anh ta, không biết làm thế nào nữa. Khi đi đến đây không hiểu sao anh tin chắc là sẽ có kết quả. Anh sẽ gặp Enkin; ông ta đã gọi điện thoại cho Upherép như lời hứa; ngay bây giờ anh sẽ từ đây đi thẳng đến gặp ủy viên quân vụ quận và số phận anh sẽ được giải quyết theo cách này hay cách khác. Thế mà bỗng nhiên mọi việc lại xảy ra không đúng như vậy.

Làm thế nào nhỉ? Đợi Enkin ở đây, đi tìm Upherép hay quay lại làm việc ở quảng trường Krưm?

Anh đứng tần ngần mất chừng một phút, nhìn xuống nền nhà phủ đầy mảnh kính nát vụn và khi ngẩng đầu lên thì trông thấy người bạn láng giềng ở cùng phòng với Enkin. ông Malinin đang đi dọc hành lang, qua gần chỗ đó, tầm vóc cao lớn, vẻ mặt cau có, mắt nhìn vào một điểm đằng trước và bưng chiếc ca nhôm có mùi soa quấn vào quai, ông ta cứ đi, chẳng nhìn ngó ai hết, nhưng khi đi ngang qua Xintxốp, ông bỗng quay sang tựa hồ như từ đằng xa đã nhìn về phía anh.

— Cậu lại đến đây làm gì thế? — ông ta hỏi với giọng càu nhàu. — Không tìm ra Upherép à?

Xintxốp im lặng lắc đầu.

— Cậu đến gặp Enkin à? Enkin không có đây. — Malinin nói tiếp với vẻ mặt tựa hồ như ông ta lấy làm thích thú được báo cho Xintxốp cái tin đó.

— Thế đồng chí có biết ông ấy đã nói về việc của tôi với ủy viên quân vụ chưa? —Xintxốp hỏi,

— Anh ta quên mất chả nói gì hết... —Malinin đáp như nói tới một điều gì tất nhiên. Rồi thật là bất ngờ đối với Xintxốp, ông ta càu nhàu bảo người công an: —Cho cậu ấy vào chỗ tớ nhé. Ta vào đây!

Thế là họ bước vào căn phòng hôm qua, Malinin đi trước, tay cầm ca nước sôi, còn Xintxốp thì đi sau, thắc mắc không hiểu cái ông cau có này gọi mình vào làm gì..

— Ngồi xuống! — Malinin hất hàm trỏ cho Xintxốp chiếc phản và đặt chiếc ca lên bậu cửa sổ rồi đứng tựa vào tường.

Chiếc giường đơn của ông ta đã được xếp dọn ngăn nắp theo tác phong quân sự, chăn đệm không có một nếp nhăn, chính vì thế ông không ngồi lên giường.

— Thế nào, anh ấy bị thương nặng hả đồng chí ? — Xintxốp hất hàm trỏ chiếc phản trống có ý nói tới Enkin và hỏi.

— Bị rạch cổ... Sẽ lành trước ngày giỗ tổ! —Malinin đáp.

— Vì mảnh bom hay mảnh kính ạ?

— Vì dao găm. — Malinin đáp và nhác thấy ánh mát của Xintxốp liền nói thêm ra ý không bằng lòng.—Sao cậu lai ngạc nhiên? Cậu tưởng là ở Maxcơva bây giờ người ta không giơ dao găm ra đấy hẳn? Bọn lưu manh ở Maxcơva có ngủ yên đâu, chúng nó cũng làm ăn... Mà cố nhiên là Enkin phải thò mũi vào... — Malìnin nói, chẳng ra buộc tội mà cùng chẳng ra khen ngợi. — Ban đêm khi anh ta đi xe qua cửa hàng thấy bọn ấy đang cạy cửa liền rút súng lục ra chĩa vào chúng: Giơ tay lên!.. Thế là chúng dùng dao găm đâm cho. May mà không đi một mình, nên đã hạ được bọn lưu manh ngay tại chỗ!

Bây giờ có thể hiểu rằng Malinin tán thành hành động của Enkin, nhưng ông ta nói mọi chuyện đó với cải giọng không bằng lòng chỉ là do thói quen.

—Thế thì sao cậu lại ngạc nhiên? — ông ta lại hỏi Xintxốp. — Theo quy luật tự nhiên thì cháy nhà mới ra mặt chuột. Đôi khi nhìn cảnh đó và tự hỏi: chả nhẽ cả nhà đều đầy chuột bọ hết hay sao? Không phải thế đâu, đừng hòng!

Rõ ràng là ông đang nhớ tới một việc gì khiến ông vô cùng xúc động và không thể dừng lại được:

— Và bọn sâu mọt của chế độ cũ cũng đang thập thò ở các khe hở để gặp cơ hội tốt là chui ra! Hôm qua, chính tay tớ đã quai cho một đứa vào mồm...—Ông ta giơ nắm đấm chắc nịch lên và ngắm quả đấm, tựa hồ như tự ngạc nhiên về mình. — Xin hỏi là sự tự chủ của tớ ở đâu? Tớ vốn có thế tự chủ được, thế mà có lúc lại không đủ tự chủ... Nghĩa là cậu không tìm ra ủy viên quân vụ à? — ông ta tự ngắt lời mình.

— Không, —Xintxốp nói và trình bày rằng hôm qua anh đã làm việc tại công trường xây dựng chướng ngại vật ở gần cầu Krưm, còn ban đêm thì ngủ dưới ga tàu điện ngầm.

— Thế mà hôm qua Enkin ngờ là cậu không đến...— Malinin nhếch mép cười. — Sợ cậu bỏ trốn.

— Trốn đi đâu và để làm gì kia chứ? — Xintxốp hỏi.

— Chính thế đấy, đi đâu và để làm gì? Còn tớ thì vẫn nhớ cậu. — bỗng Malinin lại tự ngắt lời mình: đó chung quy chỉ là phong cách trò chuyện của ông ta. — Hồi ấy tớ làm công việc của Enkin bây giờ và đã chuẩn bị hồ sơ lý lịch của cậu, khi cậu vào đảng. Trí nhớ của tớ như thế đấy: đã kết nạp chừng ba ngàn đảng viên mới, mà trông thấy những kẻ bị khai trừ cũng đã quá nhiều, nhưng nếu nhìn kỹ thì có thể nhớ được một nửa.

Xintxốp mừng rỡ vì con người cau có này hóa ra lại nhớ việc anh vào đảng và về phía mình cũng cố nhớ lại Malinin, nhưng không nhớ nổi.

— Còn cậu thì đừng cố nhớ ra tớ, — đoán được ý nghĩ của anh, Malinin nói.—Nhớ ra tớ cũng chả có ích gì, còn tớ nhớ ra cậu thì lại có ích đây. Nấy bạn thân mến, làm thế nào mà cậu lại gặp tai họa như vậy?—Malinin lắc đầu. Ông không có ý xem nhẹ cái tai họa đã xảy ra với Xintxốp. — Hôm qua, từ đầu đến cuối, cậu không nói dối chỗ nào đấy chứ? Tất cả đều đúng sự thật à?

—Tất cả,—Xintxốp nói.
 
Anh còn có thể nói gì thêm, còn có thể phân trần gì thêm nữa?

Malinin im lặng nhìn anh hồi lâu.

Trái với ông Enkin vui tính, cái ông càu cạu, già đi khi làm việc trong phòng nhân sự quận ủy này, không bao giờ có một ý kiến nhận xét thứ hai, một ý kiến dự bị để phòng xa. Đối với mọi người, ông chỉ có một nhận xét độc nhất tức là tốt hay xấu, ông tin họ hoặc không tin. Nếu ông tin thì tin đến cùng, mà nếu không tin dù chỉ một việc nào đó thì không tin tất cả.

Nếu trong lòng ông còn một chút nghi ngờ rằng toàn bộ câu chuyện của Xintxốp chưa chắc là sự thật thì ông sẽ không nghĩ tới cái việc mà hiện giờ ông đang định làm. Ông chỉ còn phân vân một điều : liệu mình có toàn quyền làm như vậy không?

«Có chứ! — cuối cùng ông quyết định. Mình sẽ tiến hành, chính mình sẽ ở ngay bên cạnh... Và sẽ chứng minh cho Gube... Mà nếu không chứng minh được thì lúc ấy sẽ xem xem».

— Vậy thì thế này nhé. sau một lát im lặng, Malinin nói, —Hiện giờ một tiểu đoàn cộng sản đang được thành lập trong quận này, nhưng trong tiểu đoàn đó không phải chỉ có đảng viên và đoàn viên, mà còn có cả những anh em tích cực ngoài đảng. Tớ sẽ gia nhập tiểu đoàn đó. Đêm qua, tớ đã trình bày, người ta đã đồng ý... Nội trong một đêm đã thành lập thêm mấy trung đội nữa, hiện nay chưa có chỉ huy, tớ được coi là cấp bậc cao nhất trong trung đội; thế thì tớ sẽ ghi tên cậu vào trung đội mình. Sau đây một giờ nữa, chúng ta sẽ lên tiểu đoàn, tới phố Plusikha. Thế nào, ghi tên cậu nhé?— Malinin vừa hỏi vừa rút cuốn vở học sinh gấp đôi để trong túi quần sĩ quan ra.

— Đồng chí còn hỏi làm gì nữa?

Malinin đi lại gần bàn, rút trong túi áo quân phục mùa nóng ra một cặp kính không ăn khớp chút nào với bộ mặt to lớn đầy đặn của ông, mở cuốn vở ra và đưa ngón tay dò trên bản danh sách. Danh sách gồm hai mươi sáu người, ông ta nhúng bút vào mực, ghi thêm số thứ hai mươi bảy và viết nắn nót từng chữ đẹp như mẫu: «Xintxốp»...

— Tên, phụ danh?

— Ivan Pêtơtôvíts.

«I. P.» — Malinin viết xong, thấm khô, lại bỏ cuốn vở vào túi quần và tới lúc đó mới nói:

— Chúng mình đến ra mắt, rồi tớ sẽ báo cáo với chính ủy tiểu đoàn. Xem ông ta giải quyết ra sao... Còn tớ thì sẽ trinh bày ý kiến mình.

Ông ta không nhấn mạnh câu nói này, tuy nó có rất nhiều ý nghĩa. Đã mười sáu năm, ông ngồi ở chiếc bàn nhân sự, và chỉ cách đây hai năm, vì hỏng mắt, nên ông mới chuyển sang làm chỉ đạo viên. Ở quận ủy này, ý kiến của ông rất có trọng lượng, nhất là trong những việc như thẩm tra cán hộ, nên tín nhiệm hay không tín nhiệm. Cố nhiên do đó mà trách nhiệm của ông về con người đang ngồi đối diện mình càng nặng hơn, và Malinin hiểu rõ điều đó tuy không nhấn mạnh.

Câu Malinin nói rằng ông sẽ còn báo cáo với chính ủy đã thoáng qua ngoài tai Xintxốp. Anh quá đỗi sung sướng về việc ngay hôm nay anh sẽ có thể cùng Malinin gia nhập tiểu đoàn cộng sản.

— Suốt đời tôi sẽ không bao giờ quên ơn đồng chí,— anh nói.

—Thế nhớ để làm gì?— Malinin đáp vẫn với cải tật cau có thường ngày của mình.—Giá mà tớ xoay được cho cậu cái vé để mang cả nồi niêu xoong chảo đi đến tận Cadan thì thật đáng nhớ ơn đấy, — ông ta nhếch mép cười. — Hôm qua đã có chừng hai chục người hứa là đến chết không quên. Còn đối với cậu thì sao nhỉ, tớ chỉ giúp cậu quay ra mặt trận! Rút cục rồi thế nào cậu cũng được ra đó. Khỉ thật, chỉ vì cái bệnh quá sính giấy tờ đâm ra gây phiền hà.

— Thôi được, tôi xin im lặng, — Xintxốp nói.—Chi vì tôi quá mừng về việc đồng chí đã tin tôi. Có thể không tin mà đồng chí vẫn tin. Chỉ có thế thôi.

— Nhưng không thể tin tất cả mọi người đâu nhé,— Malinin lại hiểu lời nhận xét của Xintxốp theo ý mình và tưởng đó là lời phê bình về ý thức cảnh giác nên bực tức đáp. — Bạ ai cùng tin thì có ngày đổ thóc giống ra mà ăn. Thôi mặc thây cậu đổ thóc giống ra mà ăn, làm cho chính quyển Xô viết vung tiền qua cửa sổ. Tớ định cạo râu nhưng nghĩ lại, — ông ta lại tự ngắt lời mình. — Nếu cậu muốn thì cứ cạo đi; dao cạo và chổi xoa xà phòng của tớ để trên bậu cửa sổ ấy. Còn ối thời gian...

Xintxốp vội vàng xoa xà phòng và bắt đầu cạo bộ râu quai nón rễ tre đã ba hôm chưa cạo.

—Tìm phèn chua ở đấy mà xoa; ấy chết, bật cả máu ra như là cạo lông con lợn hoạn ấy. — Malinin nhòm qua vai vào bộ mặt xây xát của Xintxốp và nói.

Nhưng ông ta không kịp chỉ rõ là phèn chua để ở đâu. Có người gõ cửa. Malinin lên tiếng thưa, Không lấy gì làm niềm nở: «Cứ việc... »— cánh cửa kêu ken két và mở ra. Xintxốp thôi tìm phèn và quay lại. Một người đàn bà cao, hơi gầy, tay cầm chiếc balô đang đứng trước cửa.

— Mình đấy à, tôi mang đến cho mình đấy, — bà ta gọi và Malinin bước tới đón bà..

Xintxốp hiểu rằng đó là vợ Malinin và để cố tránh không nghe họ chuyện trò, anh bèn thu dọn các đồ dùng sau khi cạo râu xong, nhưng một đôi câu nói vẫn vẳng đến tận tai anh.

— Thế thì tốt lắm, — Malinin nói. — Còn cáí này thì không cần. Tôi đã nói không cần là không cần mà lại, hai bộ thay đổi là đủ rồi.

— Mình cứ cầm lấy, em biết để nó vào đâu bây giờ — bà vợ nằng nặc nói.