Lịch sử Quân sự Việt Nam

Tên sách: Trung đoàn 96-Trận tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 của Pháp
Nhà xuất bản: Quân đội Nhân dân
Năm xuất bản: 1995
Số hoá: ptlinh, chuongxedap




Chỉ đạo nội dung:
ĐẢNG ỦY VÀ TƯ LỆNH QUÂN ĐOÀN 4
Thượng tướng NGUYỄN MINH CHÂU, nguyên Trung đoàn trưởng Trung đoàn 96.
Thiếu tướng VÕ QUANG HỒ, Chủ nhiệm Câu lạc bộ truyền thống Cựu chiến binh Trung đoàn 96.

Người viết:
Thượng tướng NGUYỄN MINH CHÂU,
Trung tướng KHIẾU ANH LÂN,
Thiếu tướng VÕ QUANG HỒ,
Thiếu tướng PHAN HÀM,
Đại tá NGUYỄN VĂN LUYỆN,
Đại tá PHẠM ĐƯỢU,
Đại tá LÊ KÍCH,
Đại tá bác sĩ NGUYỄN CÔNG NGHIÊM,
Trung tá DUY MINH, PHẠM HỒNG, ĐOÀN VĂN NGHỆ, TẠ XUÂN LINH.

Hoàn chỉnh bản thảo:
TẠ XUÂN LINH - nhà báo.

Kỷ niệm 40 năm chiến dịch giải phóng Bắc Tây Nguyên và tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 của thực dân Pháp, càng thấy rõ sự vĩ đại của chiến thắng Điện Biên Phủ và các chiến thắng trên toàn chiến trường Đông Dương năm 1953 - 1954. Nó có ý nghĩa cực kỳ to lớn trong sự nghiệp kháng chiến của nhân dân ta, cũng như góp phần trong cuộc đấu tranh làm sụp đổ chế độ thực dân cũ trên thế giới. Chúng ta càng nhận rõ hơn sự lãnh đạo tài tình sáng suốt của Trung ương Đảng, của Hồ Chủ tịch và Bộ Tổng Tư lệnh; nhận rõ hơn sức mạnh to lớn, sức mạnh vô địch của các dân tộc Việt Nam.

Chiến thắng Điện Biên Phủ cùng với các chiến thắng khác trong cả nước đã cổ vũ chúng ta quyết đánh và quyết thắng, đã tạo ra bối cảnh thuận lợi cho chúng ta tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 của Pháp ở Bắc Tây Nguyên và đánh bại chiến dịch Át-lăng của tướng Na-va. Chính Điện Biên Phủ và hoạt động trên khắp cả nước, trên các nước bạn Lào, Cam-pu-chia đã thu hút khá nhiều lực lượng cơ động của Pháp, không cho chúng tập trung lực lượng đối phó với ta ở Trung Bộ và Bắc Tây Nguyên.

Sau đây là những điều rút ra được từ chiến dịch Đông - Xuân 1953 - 1954 ở Liên khu 5, nhất là ở chiến trường Bắc Tây Nguyên.

1. Việc đưa các đơn vị chủ lực của Liên khu tiến lên giành địa bàn chiến lược Tây Nguyên, trước hết là Bắc Tây Nguyên, là thực hiện phương hướng chiến lược mà Trung ương Đảng, Bộ Tổng Tư lệnh đã chủ trương từ Hội nghị Trung ương lần thứ tư (1/1953) và Hội nghị Bộ Chính trị (9/1953). Theo phương hướng chiến lược này chủ lực của Bộ đã tiến lên giải phóng vùng Tây Bắc và Thượng Lào, buộc quân Pháp phải nhảy dù xuống Điện Biên Phủ để rồi sau đó bị tiêu diệt. Trong Đông xuân 1953 -1954, chấp hành nghiêm chỉnh phương hướng chiến lược đó, chúng ta đã tập trung chủ lực tiến lên Bắc Tây Nguyên phối hợp với chiến trường chính Bắc Bộ và Thượng Lào. Khi phát hiện địch thi hành kế hoạch Na-va tiến công đường bộ, đổ bộ đường biển chiếm đóng tỉnh Phú Yên, ta vẫn nắm vững quyền chủ động tập trung chủ lực tiến công vào Bắc Tây Nguyên, kết hợp chặt chẽ với các hoạt động tích cực ở vùng sau lưng địch, đồng thời đánh trả quyết liệt những cánh quân lấn chiếm vùng tự do.

Chiến dịch Bắc Tây Nguyên còn phối hợp nhịp nhàng với cuộc chiến đấu của bạn Lào giải phóng cao nguyên Bô-lô-ven (Hạ Lào) và vùng Đông Bắc Campuchia. Đó là cách tốt nhất để bảo vệ vùng tự do Liên khu 5, một nhiệm vụ quan trọng được giao cho lực lượng địa phương và nhân dân các tỉnh đồng bằng ven biển. Nhờ vậy ta giành được thế chủ động tiến công, phân tán lực lượng địch, chọn chỗ sơ hở của chúng mà đánh, đẩy chúng lâm vào thế bị động chiến lược và chiến dịch, đi đến thất bại thảm hại. Thực tế cho thấy phương châm chiến lược của Trung ương, Hồ Chủ tịch và Bộ Tổng Tư lệnh đề ra là hoàn toàn đúng đắn, sáng suốt. Cho nên không thể nói chiến dịch Bắc Tây Nguyên được mở ra là bị động đối phó với kế hoạch Na-va trong đó có âm mưu đánh chiếm vùng tự do Liên khu 5. Việc tập trung chủ lực tiến lên giành địa bàn chiến lược Tây Nguyên là chủ động tích cực.

2. Về mặt chỉ đạo chiến dịch và chiến thuật, Bộ chỉ huy Liên khu 5 và Bộ chỉ huy chiến dịch Bắc Tây Nguyên, đứng đầu là đồng chí Nguyễn Chánh đã nắm vững phương hướng chiến lược của Trung ương đề ra, rất chủ động, linh hoạt, sáng tạo trong quyết tâm đánh địch và thắng địch. Không những ở chiến trường rừng núi mà cả ở đồng bằng ven biển, không những ở chính diện mà cả ở vùng sau lưng địch.

Bấy giờ ở Liên khu, ta vẫn còn khó khăn về mặt kinh tế, cung cấp cho chiến trường. Địch luôn luôn đánh phá ta ở vùng tạm chiếm cũng như vùng tự do. Lực lượng quân sự của chúng còn khá mạnh, còn ưu thế so với ta, nhất là về vũ khí trang bị, phi pháo, khả năng cơ động. Nhưng bộ chỉ huy chiến dịch đã phân tích và đánh giá đúng so sánh lực lượng ta và địch, đã chọn đúng hướng chiến trường Bắc Tây Nguyên, tập trung đại bộ phận lực lượng chủ lực kết hợp với lực lượng địa phương, nhằm vào sơ hở của địch mà đánh. Chúng ta cũng đã chọn đánh mục tiêu là cụm cứ điểm Đông Bắc Công Tum để nhanh chóng tiêu diệt, rồi phát triển lên phía tây, tập kích thị xã Công Tum làm cho địch hoảng hốt bỏ chạy. Khi địch đưa chủ lực lên lập phòng tuyến phòng ngự từ An Khê lên Plây Cu và Trà Khê, thì chủ lực ta tập trung đánh mạnh vào tuyến đường chiến lược 19, đồng thời chọn đúng mục tiêu Đắc Đoa để tiêu diệt, rồi nhanh chóng phát triển vào phía Nam đường 19, buộc địch phải bung ra đối phó. Chúng ta đã tạo thế, khoét sâu sơ hở của địch để tiêu hao chúng ở Plê-ring, rồi tiêu diệt chúng ở Đak Pơ. Trong lúc chủ lực ta chưa tập trung đến cỡ sư đoàn, nhưng sự phối hợp chặt chẽ giữa các trung đoàn, dưới sự chỉ huy thống nhất của Bộ chỉ huy chiến dịch, chúng ta đã tạo ưu thế hơn địch. Bộ chỉ huy đã nắm vững thời cơ cho phát triển lực lượng kịp thời ngay trong chiến đấu, ngay tại chiến trường như Trung đoàn 96 đơn vị chủ lực thứ 3 của Liên khu, và các tiểu đoàn tập trung khác của địa phương. Vào cuối chiến dịch ta đã có ba trung đoàn đầy đủ, để tiến về Nam Tây Nguyên. Chiến đấu trên một chiến trường xa, với một lực lượng chưa từng có, nhưng công tác hậu cần vẫn bảo đảm cho cuộc chiến đấu kéo dài từ Đông - Xuân sang Hè.

Chủ lực của ta vận dụng tương đối thuần thục các chiến thuật công đồn kết hợp diệt viện, đánh giao thông liên tục, bao vây chia cắt địch, và tập kích các trung tâm co cụm của địch như Công Tum, Plây Cu, vừa tập trung đập nát đầu cầu bàn đạp tiến công của chúng, làm cho địch bị động lúng túng, cụm lại không yên, duỗi ra không được. Nghệ thuật quân sự được sử dụng sáng tạo linh hoạt, nhằm sơ hở của địch, luôn luôn tạo ra sơ hở cho chúng để mà đánh, nhất là đánh địch trong lúc rút lui, như ở An Khê, ở đèo Chư Dré. Nhờ biết dựa vào sự che chở của nhân dân, sự giúp đỡ của lực lượng vũ trang địa phương và với một nghệ thuật nghi binh khéo léo, chúng ta đã giữ bí mật tuyệt đối với địch. Chúng không phát hiện được Trung đoàn 96 đã ra đời ngay trên đường 19 và đã đánh chúng đòn trời giáng mà chỉ nghĩ đó là Trung đoàn 803 lúc bấy giờ đã tiến xuống Nam đường 19. Nhờ vậy ta đạt hiệu quả cao, với lực lượng sử dụng ít.

3. Trước khi bị tiêu diệt, binh đoàn cơ động 100 đã bị điều đi nơi này nơi khác, đã bị các trung đoàn bạn đánh những đòn đau ở Đak Đoa, Plây Ring, trên đường 19, ở Biển Hồ v.v... nó đã bị cú sốc tâm lý sau khi Điện Biên Phủ bị tiêu diệt. Tất cả nhũng điều đó đã tạo nên yếu tố khách quan để kết liễu số phận của binh đoàn thiện chiến này, binh đoàn cơ động 100 thuộc loại mạnh nhất của quân đội Pháp, được trang bị rất tối tân so với lúc bấy giờ, quân số còn rất đông có sự phối hợp của phi pháo, của hệ thống cứ điểm trên đường 19 và có binh đoàn cơ động 42 ở Plây Cu tiến xuống đón nó. Nhưng trung đoàn 96 quyết tâm tiêu diệt nó không phải là một bộ phận, chặt đầu hay cắt đuôi, mà là tiêu diệt toàn bộ quân địch gồm sáu tiểu đoàn, đánh không hết trong ngày đầu, thì tiếp tục truy kích, tiêu diệt trong những ngày sau. Đây là quyết tâm táo bạo, chính xác, dám đánh và dám thắng. Chúng ta nghiêm chỉnh chấp hành lệnh của Bộ chỉ huy chiến dịch: "Nếu không tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 ngay lúc ấy, thì sau này cũng phải đánh nó. Để cho nó cụm lại ở Plây Cu, hay liên lạc được binh đoàn cơ động 42 thì cũng phải đánh, nhưng đánh rất khó, phải đổ xương máu nhiều". Nếu lúc đó không phải binh đoàn cơ động 100, mà là đơn vị nào khác của quân Pháp thì ta cũng phải tiêu diệt toàn bộ. Nếu Bộ Tư lệnh không giao cho Trung đoàn 96, mà giao cho đơn vị bạn nào khác thì đơn vị đó cũng phải thi hành và thi hành thắng lợi nhiệm vụ lịch sử này. Có khác nhau chăng là ở chỗ ta thắng nhiều hay ít, chịu sự hy sinh ít hay nhiều mà thôi.

Ở đây không có sự phiêu lưu mạo hiểm. Lực lượng ta tuy ít nhưng rất tinh nhuệ, trang bị tương đối tốt, cán bộ dày dạn kinh nghiệm, trong khi chúng ta đã tạo thế, tạo lực, tạo thời cơ, tạo yếu tố bất ngờ để tiêu diệt nó. Địa điểm phục kích rất tốt. Hỏa lực ta đánh rất tập trung, lực lượng xung lực ta ít, nhưng đánh rất trúng. Trong lúc Đảng ủy của Trung đoàn 96 đang có nhiều ý kiến cân nhắc khi tình thế rất khẩn truơng, địch đang đi vào trận địa phục kích, đồng chí Nguyễn Chánh đã chỉ thị: "phải đánh theo ý kiến của người chỉ huy (tức trung đoàn trưởng)”. Lệnh này củng cố quyết tâm cho trung đoàn trưởng kiên quyết tiêu diệt binh đoàn cơ động 100. Từ quyết tâm của Trung đoàn trưởng, trở thành quyết tâm của toàn đơn vị. Điều đó tạo ra sự thống nhất trên dưới, tạo ra sức mạnh quyết định.

4. Vai trò của hậu phương trong chiến dịch Bắc Tây Nguyên nói chung, trong trận tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 nói riêng rất quan trọng. Có thể nói cả Liên khu đã được huy động sức người, sức của cho một chiến trường rộng lớn, không những cho Bắc Tây Nguyên mà cả Nam Tây Nguyên, cho Phú Yên, Khánh Hòa, Quảng Nam Hạ Lào... Hàng chục vạn dân công, xếp lại việc quê hương mình sắp bị giặc chiếm đóng, liên tục kéo ra tiền tuyến phục vụ bộ đội, tải lương, tiếp tế đạn dược vũ khí, vận chuyển thương binh v.v... Hàng vạn thanh niên xung phong ưu tú đã theo sát bộ đội phục vụ chiến đấu và khi cần thiết đã nhập ngũ ngay tại chiến trường. Chính đồng bào các dân tộc đã đóng góp rất lớn trực tiếp vào việc tiêu diệt binh đoàn cơ động 100.

5. Do diều kiện đặc biệt của những năm 1954 -1955, ngay sau trận đánh thắng lợi ở Bắc Tây Nguyên, bộ đội Quân khu 5, trong đó có Trung đoàn 96, đã phải nhanh chóng rút quân về, tập kết ra Bắc theo đúng tinh thần của Hiệp định Gionevơ. Chúng ta lại phải gấp rút khẩn trương xây dựng quân đội và làm nhiệm vụ quan trọng khác nên chưa có thời gian để kiểm điểm, tổng kết đầy đủ. Đó cũng là một trong những nguyên nhân khiến cho một số vấn đề còn tồn tại.

Việc khen thưởng cho cán bộ chiến sĩ tham gia trận đánh có ý nghĩa lớn này, xây dựng một tượng đài trên đường 19, trong phạm vi Liên khu hay từng địa phương, nên tổ chức kỷ niệm chiến thắng này như thế nào... nhất là trong những năm chẵn kỷ niệm chiến thắng Điện Biên Phủ. Nhưng điều quan trọng nhất đối với chúng ta - những người từng đứng trong đội hình Trung đoàn 96 là học tập, phát huy truyền thống của Quân đội nhân dân Việt Nam nói chung, của lực lượng vũ trang Liên khu 5, của Trung đoàn 96 nói riêng.

Nhiều cán bộ và chiến sĩ đã hy sinh trong chiến dịch Đông - Xuân - Hè 1953 -1954 trên các chiến trường của Liên khu 5, trong chiến dịch Bắc Tây Nguyên. Nhiều đồng chí đã chỉ huy chiến đấu ở Bắc Tây Nguyên bây giờ không còn nữa. Chúng ta vô cùng thương tiếc đồng chí Nguyễn Chánh người anh cả kính mến, các đồng chí Nguyễn Bá Phát, Lư Giang, Giáp Văn Cương, Huỳnh Hữu Anh... những vị tướng lĩnh, những cán bộ chỉ huy xuất sắc của Liên khu 5, trong đó có những đồng chí là cán bộ chỉ huy của Trung đoàn 96. Bây giờ các đồng chí không còn nữa nhưng tên tuổi của các đồng chí sẽ sống mãi với chiến dịch Bắc Tây Nguyên, với trận tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 của thực dân Pháp.

Một ngày tháng 6 năm 1954, trước ngày ngừng bắn theo Hiệp định Gionevơ (20-7-1954) 28 ngày, bộ đội Liên khu 5 đã đánh một trận phục kích vào loại nhất nhì của lịch sử kháng chiến chống Pháp.

Sau trận này, các quan 5, quan 6 của Pháp như Barrou, Sockel đều có suy nghĩ và băn khoăn, có người đã xin gặp chỉ huy ta để trao đổi và tìm hiểu.

Thời gian đã trôi đi nhanh, đoạn đường An Khê - Đak Pơ - Plây Cu (đường 19) nay đã trở thành một con đường tốt vào loại nhất của Tây Nguyên. Nhớ đến trận đánh này, là nhớ đến một chiến công oanh liệt của Liên khu 5, nhớ đến những cán bộ, chiến sĩ quân đội, nhớ đến đồng bào thời đó đã góp công sức và xương máu cho trận thắng oanh liệt mà ngày nay mỗi lần nhắc đến cứ như một huyền thoại.

I - HÌNH THÁI CHIẾN TRƯỜNG LIÊN KHU 5 CHIẾN DỊCH ÁT-LĂNG -1954, CUỘC PHẢN CÔNG LÊN TÂY NGUYÊN

1. Hình thái chiến trường Liên khu 5 năm 1953.

Sau các chiến thắng liên tiếp Xuân-Hè, chiến tranh du kích vùng sau lưng địch của chiến trường phát triển cao. Nhiều vùng bị chiếm ở Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bình Thuận, trở thành vùng du kích. Căn cứ du kích Tây Nguyên mở rộng đến đường 14, nối liền các căn cứ kháng chiến của nước bạn, đến Hạ Lào, đến Đông Bắc Cam-pu-chia; ở khu vực Nam Tây Nguyên, một bàn đạp của chủ lực Liên khu đã vượt qua sông Ba áp sát đường 14.

- Tháng 1 năm 1953, Ban Chấp hành Trung ương Đảng họp Hội nghị lần thứ IV quyết định đẩy mạnh các hoạt động quân sự, chính trị thành cao trào, đưa cuộc Cách mạng dân tộc dân chủ ở nước ta lên một giai đoạn mới.

- Tháng 3 năm 1953 Na-va, đại tướng nổi tiếng nhất của Pháp lúc đó được cử sang Đông Dương làm tổng chỉ huy quân Pháp. Sau đó kế hoạch Na-va ra đời. Ở Nam Trung Bộ (Liên khu 5) kế hoạch hành quân chiến dịch Át-lăng cũng hình thành.

Ý đồ của bộ tổng tham mưu quân Pháp là bằng mọi cách, tập trung một lực lượng cơ động lớn, tổ chức thành những binh đoàn cơ động mạnh (Groupement - Mobile: GM) thực hiện tiến công chiến lược ở phía Nam, chiếm đóng hết các vùng tự do còn lại như Nam, Ngãi, Bình, Phú ở Liên khu V¹. Sau đó mới quay ra phía Bắc, cùng với khối chủ lực cơ động đã được thử thách, quyết chiến chiến lược với chủ lực Việt Nam, giành thắng lợi quyết định.
________________________________
1. Các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên của Trung Bộ -Vùng Hậu Giang của Nam Bộ.

2. Chiến dịch Át-lăng.

Chiến dịch Át-lăng, bộ tổng tham mưu Pháp chia thành ba bước:

Bước 1:

Tập trung 22 tiểu đoàn đánh chiếm thị xã Tuy Hòa và toàn tỉnh Phú Yên bằng đổ bộ đường biển vào, Khánh Hòa đánh ra, Tây Nguyên (Đắc Lắc) đánh xuống.

Bước 2:

Đánh chiếm Qui Nhơn và toàn tỉnh Bình Định cũng bằng ba hướng: từ Phú Yên đánh ra, Tây Nguyên (An Khê) xuống và đổ bộ đường biển vào.

Bước 3:

Là bước quyết định, đánh chiếm thị xã Quảng Ngãi, thủ đô kháng chiến của Liên khu, mục tiêu then chốt nhất, bằng bốn cánh quân: từ Bình Định đánh ra, Quảng Nam đánh vào, Tây Nguyên (Công Tum) đánh xuống và đổ bộ đường biển lên.

Quân và dân Liên khu phát hiện sớm ý đồ tham vọng này của địch. Các cuộc hội thảo, hội nghị quân chính các cấp, Trung đoàn, tỉnh, Liên khu đều nổi bật quyết tâm chung là kiên quyết chặn đánh địch, không để chúng chiếm đóng vùng tự do.

Quyết tâm là vậy, nhưng chặn đánh địch thế nào?

- Tung các đơn vị chủ lực của Liên khu ra các tỉnh đồng bằng vừa phối hợp vừa làm hạt nhân ở các địa phương chặn đánh địch, giữ vùng tự do?

- Hay là giao việc bảo vệ vùng tự do cho các địa phương, do từng tỉnh tổ chức chỉ huy, chỉ đạo. Còn khối chủ lực là các Trung đoàn, tiểu đoàn đã dạn dày thử thách, thì tấn công lên Tây Nguyên, đánh ngay vào khu vực bàn đạp của địch, phá ngay một mắt xích quan trọng trong thế trận của chúng, tiêu diệt nhiều sinh lực buộc chúng phải quay về giữ vùng cao nguyên chiến lược này? Làm như vậy ta vẫn bảo vệ được vùng tự do, lại mở rộng được vùng du kích, vùng giải phóng Tây Nguyên, mà vẫn tiêu diệt được sinh lực địch.

Quân và dân Liên khu chấp nhận phương án tác chiến thứ hai và bắt tay ngay vào công tác chuẩn bị, thiết bị chiến trường, tổ chức thêm các đơn vị mới.

Bốn tỉnh tự do của Liên khu gần như bật dậy, náo nức chuẩn bị, người sẵn sàng chờ đón địch, người rèn luyện, sẵn sàng cho cuộc vượt sông, băng rừng lên hướng Tây Nguyên.

3. Cuộc đánh trả ban đầu.

Ngày 20 tháng giêng năm 1954, địch tiến công Phú Yên bằng 22 tiểu đoàn quân Pháp, gồm bốn binh đoàn cơ động số 10, 100, 41, 42 và hai tiểu đoàn dù ngụy. Chúng gặp ngay sự đánh trả quyết liệt của các tỉnh Phú Yên, Khánh Hòa, Đắc Lắc. Và ngay ngày 26 tháng giêng, theo kế hoạch định sẵn một cách chủ động trên hướng Tây Nguyên, chủ lực Liên khu đã nổ súng trên hai hướng, hướng chính Công Tum và hướng diện đường 19 - An Khê. Trong vòng chưa đầy 15 ngày (đến ngày 7/2/1954) ta đã giải phóng toàn tỉnh Công Tum bao gồm cả thị xã, rộng trên 140.000 ki-lô-mét vuông với trên 200.000 dân. Thắng lợi này cùng với những đồn mạnh và hiểm ở Nam Tây Nguyên, quân và dân Liên khu đã bắt địch phải tính lại về kế hoạch chiến dịch Át-lăng ở bước 1, bước 2. Ta đã dồn chúng từ thế chủ động tiến công sang thế bị động quay lại đối phó, chống đỡ ở Tây Nguyên. Các binh đoàn cơ động địch dành cho tiến công nay buộc phải kéo về hướng Tây Nguyên:

- Chín tiểu đoàn (trong đó có GM -100) bố trí ở Plây Cu và xung quanh.

- Chín tiểu đoàn (trong đó có GM 11 và 21) bố trí trên đường 19 An Khê.

- Hai binh đoàn 41 và 42 phòng thủ Nam Tây Nguyên.

Thắng lợi ban đầu của ta buộc địch kéo lực lượng về Tây Nguyên, tạo điều kiện thuận lợi cho quân và dân vùng tự do Phú Yên đánh trả địch. So sánh lực lượng trên từng hướng, địch vẫn còn ưu thế. Bộ Tư lệnh Liên khu 5 vừa huy động thêm lực lượng để bổ sung cho các đơn vị, vừa rút quân ở địa phương lên bổ sung cho chủ lực, vừa tách nhiều tiểu đoàn từ các Trung đoàn chủ lực thiện chiến ra xây dựng các đơn vị mới. Trong vòng 30 ngày, ta đã có Trung đoàn 96, một tiểu đoàn bộ binh (tiểu đoàn 375) và một số đại đội địa phương khác.

- Ngày 12 tháng 3 năm 1954, địch thực hiện bước hai chiến dịch Át-lăng đánh lên Qui Nhơn. Chúng gặp ngay giai đoạn mở đầu của chiến dịch Điện Biên Phủ trên chiến trường chính và sự chống trả có tổ chức ở ngay tỉnh Bình Định. Chỉ mới năm ngày, Na-va lại rơi vào tình thế bất lợi mới, buộc phải co kéo lực lượng về chiến trường chính Bắc Bộ. Ngày 16 tháng 3 năm 1954, binh đoàn cơ động dù ở An Khê vội vã bay ra hướng Bắc. Cuộc co kéo lực lượng của Pháp ngày càng khẩn trương, cùng với sự phối hợp chiến trường Bắc - Nam rất chặt chẽ và đầy hiệu lực của ta, đang dẫn đến, đang tạo ra bước suy sụp lớn của quân đội Pháp ở Tây Nguyên, đang dẫn chúng đến một thảm họa.

II - ĐƯỜNG 19, TIỂU KHƯ AN KHÊ - TRUNG ĐOÀN 96 VÀ QUYẾT TÂM TÁO BẠO

Chiến dịch Điện Biên Phủ và các chiến trường Trung Bộ, Nam Bộ đang chiến thắng. Hướng Bắc Tây Nguyên ở Liên khu 5 và cả chiến trường Đông Dương của Pháp đang ở vào một tình thế nguy hiểm. Đông Dương có nguy cơ bị cắt đôi và chính từ những bàn đạp này, bộ đội Việt Nam có đầy đủ các điều kiện để phát triển vào hướng Nam Tây Nguyên (Cheo Reo, Buôn Ma Thuột, Quảng Đức), vào đông bắc Cam-pu-chia (Stưng Treng - Lom Phát) mở đường tiến về hướng Nam Bộ. Na-va đã phải ra lệnh cho quân khu Tây Nguyên (tướng Debeaufort) bỏ Công Tum, đua quân về phòng thủ Plây Cu, tạm dừng cuộc hành quân Át-lăng, chuyển các lực lượng đang tiến công Phú Yên lên tăng cường tuyến đường 19 và nam Tây Nguyên. Mâu thuẫn giữa tiến công ra vùng tự do và kéo quân về bảo vệ Tây Nguyên càng phát triển gay gắt, đặt quân Pháp vào thế bị động, lúng túng hơn.

1. Đường 19, Tiểu khu An Khê.

Đường 19, một trục đường ngang từ vùng tự do Bình Định (Quy Nhơn) lên Tây Nguyên, qua An Khê lên Plây Cu và kéo thẳng đến biên giới Cam-pu-chia - Việt Nam đến tận Stung Treng trên bờ sông Mê Công thành đường 19 kéo dài. Đây là con đường huyết mạch của chiến trường Tây Nguyên. Án ngữ đường 19, đoạn Plây Cu - An Khê vừa bảo đảm chặn được những đợt tiến công của bộ đội Việt Nam từ hướng Công Tum xuống, lại vừa bảo đảm việc tiếp tế cho tiểu khu An Khê, một bàn đạp của quân đội Pháp khi muốn tiến công xuống vùng tự do Bình Định. Đây là con đường ta và địch đang tranh chấp quyết liệt. Bộ đội ta luôn bám đánh, phá hoại, địch liên tục cơ động, vận chuyển nhưng lại không có thời gian củng cố bảo quản. Đường 19 là loại đường xấu, hẹp nhưng địch vẫn phải cơ động.

Từ những ngày tháng 4 năm 1954, bộ phận chủ lực của Liên khu gồm Trung đoàn 108, Trung đoàn 96 cùng các đơn vị địa phương đã bám đường 19, bám quanh thị xã Plây Cu, đánh nhỏ bằng phục kích, tập kích, uy hiếp địch từ nhiều phía, căng chúng ra các hướng. Ta đánh theo cách đánh của ta, khoét sâu mâu thuẫn giữa tập trung và phân tán, giữa phòng thủ và tiến công, buộc địch phải đi vào cái bẫy của ta.

* Ngày 4 tháng 4 năm 1954 ta diệt chín xe địch trên đoạn Hà Tam từ An Khê đi Plây Cu.

* Ngày 9 tháng 4 năm 1954, 20 xe địch từ hướng Plây Cu về An Khê lại bị đánh ở chân đèo Măng Giang.

Từ 12 tháng 4 đến 28 tháng 4 năm 1954 sáu đoàn xe khác bị diệt trên đoạn đông và tây cầu A Dung.

Những cuộc tiến công nhỏ nhưng đầy hiệu quả đó đã làm cho lực lượng quân Pháp bối rối, đã phải tạm dừng chiến dịch Át-lăng điều quân về Tây Nguyên bảo vệ lực lượng ở các tiền đồn; ở ngay tiểu khu An Khê, cố tránh nguy cơ bị tiêu diệt lớn; GM.100 đã được điều động đến An Khê trong tình thế đó.

Tiểu khu An Khê gồm hàng loạt các cứ điểm ngoại vi và các vùng phụ cận phía đông (cứ điểm Thượng An, Cửu An, Tú Thủy) là bàn đạp, đầu cầu tiến công xuống vùng tự do ven biển, là bình phong án ngữ đầu cực đông của đường 19. Từ chiến thắng Đông - Xuân 1952 - 1953, ta đã lần lượt giải phóng các vùng phụ cận bắc, đông-bắc, tây-bắc và đông-nam An Khê. Địch chỉ còn chiếm đóng chính thị trấn An Khê và một số đồn bót nhỏ ngay trên trục đường 19 như Cà Tung, Xà Huống, Hà Tam, Măng Giang kéo lên đến thị xã Plây Cu. Chung quanh An Khê là các buôn rẫy của đồng bào Ba Na, dân tộc ít người của Anh hùng Núp. Đã từ lâu nhân dân Tây Nguyên chạy vào rừng, thành lập các đội du kích phối hợp với bộ đội đánh địch. Địch ở tiểu khu An Khê cuộn tròn trong một thị trấn nhỏ, không có dân, không có tai mắt. Chúng đã bị bao vây, bị cô lập hoàn toàn.

2. Trung đoàn 96.

Trung đoàn 96 được thành lập từ những ngày đầu kháng chiến chống Pháp ở Đà Nẵng nằm trong biên chế Đại đoàn 31 (Trung đoàn 68, 69, 93, 96). Lúc đó, Trung đoàn 96 là một Trung đoàn mạnh gồm các tiểu đoàn 17, 18, 19 đã đánh quân Pháp nhiều trận thiệt hại nặng ở Đà Nẵng. Sau nhiều lần biên chế tổ chức lại, Trung đoàn 96 không còn... và đến đầu năm 1954 được phục hồi lại với biên chế ba tiểu đoàn bộ binh (tiểu đoàn 79, 40, 30 + 2 đại đội hỏa lực...) do đồng chí Nguyễn Minh Châu nguyên là Trung đoàn trưởng Trung đoàn 108 về phụ trách cùng đồng chí Nguyễn Hữu Thành là chính ủy. Dàn cán bộ tiểu đoàn cũng là những cán bộ dạn dày trận mạc. Tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn 79 là Đỗ Hữu Đào (nguyên là tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn 19). Tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn 40 là Huỳnh Hữu Anh (tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn độc lập của quân khu). Tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn 30 là Đoàn Phong (tiểu đoàn độc lập của Quân khu)¹ và hàng loạt cán bộ cơ quan tham mưu, chính trị, hậu cần, các phân đội hỏa lực đều thuộc các Trung đoàn chủ lực chuyển về. Toàn Trung đoàn chào mừng chiến thắng Điện Biên Phủ và hân hoan sau những chiến thắng trên đường 19. Cán bộ và chiến sĩ mừng vui vì được giao một nhiệm vụ đánh địch trên đường 19, sẵn sàng đánh phá tiểu khu An Khê, tiêu diệt địch rút chạy, nhưng cũng có nhiều băn khoăn về lực lượng của mình quá mỏng. Mang tiếng là một Trung đoàn nhưng chỉ có năm đại đội bộ binh (Tiểu đoàn 79 chỉ có hai đại đội). Tuy được phối thuộc một đại đội địa phương của Trung đoàn 120, nhưng phạm vi hoạt động lại quá rộng. Cán bộ ở các phân đội đa số mới được bổ nhiệm và có nhiều vị trí còn bỏ trống. Trung đoàn phó có tên nhưng chưa về đơn vị, tham mưu trưởng chưa có, cơ quan tham mưu mới lắp ghép. Số đông chiến sĩ lại mới vừa được bổ sung từ các đơn vị địa phương, hoặc từ các đội dân quân tuyển vào. Trong không khí chiến thắng chung, tất cả mừng vui, nhưng trong thâm tâm cán bộ, nhất là những cán bộ chủ trì, không phải không có những lo lắng, suy nghĩ trước thời cơ mới, thế trận mới đầy thuận lợi của chiến trường, nhưng lực lượng của Trung đoàn thì quá mỏng.

3. Quyết tâm táo bạo.

Trung đoàn đã liên tục hoạt động từ ngày được thành lập lại, ngay trên đường 19 đã lập chiến công ở Hà Tam, ở đông Măng Giang. Để chuẩn bị cho nhiệm vụ tiến công tiểu khu An Khê và đánh địch rút chạy, Trung đoàn đã quan sát nhiều lần đoạn đường 19 Măng Giang - An Khê, và đã tổ chức nhiều trận đánh trên đoạn đường này.

Đoạn đường cầu Đak Pơ hiểm trở nằm giữa hai cứ điểm cách nhau chưa đầy 15 ki-lô-mét (Cà Tung, Mũi Nhung) là đoạn đường đã bị bộ đội ta phục kích nhiều lần. Bọn Pháp cũng biết vậy, nhưng chưa có cách gì khắc phục.

Nắn lại hoặc mở rộng cho bớt gấp khúc quanh co chưa được vì phía bắc đường là những đồi núi đất đá xen kẽ, có những vách đứng, những "ta-luy" cao 2 -3 mét, về phía nam lại có các hố sâu kéo dài đến tận thung lũng sông Ba. Quân Pháp lúc đó không có thời gian và cũng không có cả tiền của để làm việc này. Chúng chỉ còn cách tăng cường trinh sát bằng không quân, bằng biệt kích, thám báo để nắm hành động của bộ đội ta. Khi cần vận chuyển thì có lực lượng đi trước, chiếm lĩnh các điểm cao, các khu vực nguy hiểm, tổ chức lực lượng tiễn đưa và lực lượng chờ đón. Phần ta tuy làm chủ cả đoạn đường, nhưng cũng đang muốn kéo địch ra để phục kích, đánh vận động, nên cũng không có kế hoạch phá hoại thêm con đường.

Đoạn đường cầu Đak Pơ trở thành một địa danh lẫy lừng vì đây là một khúc "cua" tai ác. Phía Cà Tung đi lên vừa hết dốc đã tụt xuống ngay một cầu nhỏ, bắc qua con suối hẹp gấp khúc (chữ chi), rồi lại bắt đầu lên dốc nối tiếp ngay vào một đoạn đường có nhiều mõm đá nhô ra, bám sát đường rất thuận tiện cho cả việc chặn đầu và khóa đuôi của một trận phục kích. Phía bắc đoạn đường là những đồi đá xen kẽ, không rộng lắm, nhưng trải dài ra phía bắc hình thành một khu vục tập kết quân thuận tiện và một bàn đạp để xung phong ra mặt đường tuyệt vời. Ta từ thế trên cao đánh xuống, mọi loại hỏa lục, xung lục đều phát huy được hết. Từ đây ta đánh hất địch xuống phía nam. Lọt vào đoạn này địch chỉ còn đối phó tại chỗ. Cơ giới đã không cơ động được, mà ngay xung lực cũng khó khăn, phía bắc là đối phương, phía nam là những hố sâu chỉ tiện cho việc tránh né, lẩn trốn, rút chạy.

Với địa hình đó Trung đoàn 96 đã chọn đoạn suối Đak Pơ (về phía đông) là đoạn phục kích chủ yếu do tiểu đoàn 79 phụ trách (khoảng 800m). Đoạn từ suối Đak Pơ lên phía tây do tiểu đoàn 40 phụ trách (khoảng 400m). Cả hai tiểu đoàn đều có bộ phận đối diện. Hỏa lực của Trung đoàn là đại đội cối 81 bố trí ở vị trí dễ quan sát, phát huy được hỏa lực ở cả hai hướng đông và tây, bắn vào trận địa. Trung đoàn giữ một đại đội bộ binh của tiểu đoàn 40 làm lực lượng dự bị. Đại đội địa phương 120 đánh địch trên đoạn An Khê - Cà Tung để ngăn chặn, phá cầu, cống kìm chế bớt sức cơ động của địch.

Để nắm địch, ở hai đầu trận địa, Trung đoàn bố trí các đài quan sát, phát hiện địch từ xa, nhất là hướng An Khê lên. Các đài quan sát này đã phát huy rất hiệu quả. Trung đoàn vẫn chuẩn bị kế hoạch đánh địch cả từ hai phía. An Khê lên và Plây Cu xuống, vấn đề thông tin liên lạc cũng được giải quyết chu đáo. Trung đoàn liên lạc với Bộ Tư lệnh Liên khu bằng vô tuyến điện, liên lạc với các tiểu đoàn, các đài quan sát, cả với mũi đối diện cũng bằng điện thoại. Công tác chuẩn bị đã được toàn Trung đoàn thực hiện tốt. Mọi người, chiến sĩ cũng như cán bộ đều thấy sẽ có một sự kiện quan trọng sắp xảy ra, lúc này đã là cuối tháng 6 năm 1954.
___________________________________
1. Lúc thành lập Trung đoàn 96, tiểu đoàn 30, như một tiểu đoàn dộc lập thuộc Liên khu 5, vẫn đang làm nhiệm vụ đánh địch ở Qui Nhơn khi chúng đổ bộ ở đây.

III - NGÀY BÁO TỬ CỦA BINH ĐOÀN CƠ ĐỘNG 100

1. Thế trận.

Trên chiến trường Tây Nguyên và ở các tỉnh vùng tự do Liên khu 5, quân và dân ta đã liên tục chiến đấu đến tháng thứ 7 của cuộc phản công Đông - Xuân 1953 - 1954. Cùng với bộ đội cả nước, chúng ta đã bẻ gãy cuộc hành quân Át-lăng, đã phối hợp tuyệt đẹp với chiến trường Điện Biên Phủ và đang sẵn sàng giương bẫy, đánh tiếp những trận trên đường 19, dành cho quân đội Pháp một bài học nhớ đời, trước khi ký kết ở Hội nghị Giơ-ne-vơ.

Ở Liên khu 5 cũng như ở chiến trường toàn Đông Dương, quân Pháp đang ở vào thế hết sức bê bối. Tham vọng tổ chức các binh đoàn cơ động để đánh chiếm vùng tự do đã không đạt được, không còn lực lượng để tăng viện cho cuộc hành quân Át-lăng, từ tháng 4 năm 1954, bộ chỉ huy quân Pháp đã phải cay đắng rút ở Tây Nguyên các binh đoàn 11, 21 và một số tiểu đoàn khinh quân ngụy để chi viện cho các hướng. Còn ở Tây Nguyên, chúng ra lệnh rứt bớt các đồn lẻ, co cụm lực lượng vào các thị xã, thị trấn, dựa vào những điểm cao hình thành từng khu vực phòng ngự mạnh như An Khê, Plây Cu, Buôn Ma Thuột. Tinh thần địch đã sa sút lại càng suy sụp thêm. Tiểu khu An Khê cũng nằm trong bối cảnh đó.

Lực lượng ở tiểu khu An Khê có binh đoàn cơ động 100 gồm hai tiểu đoàn Pháp, một tiểu đoàn ngụy Cam-pu-chia, tiểu đoàn khinh quân ngụy, tiểu đoàn ngụy địa phương chiếm đóng, tiểu đoàn pháo 105... chúng còn có các phân đội xe tăng, thiết giáp, các loại xe đặc chủng công binh, thông tin bảo đảm. Binh đoàn cơ động 100 là lực lượng quân Pháp tham chiến ở Triều Tiên trong thành phần đội quân Liên hiệp quốc xâm lược Triều Tiên. Vừa được thay phiên, bộ tư lệnh quân Pháp tăng cường ngay binh đoàn này cho chiến trường Đông Dương vào giai đoạn cuối cùng của kế hoạch Na-va. Đây là một lực lượng khá đông, có đủ trang bị và phương tiện chiến đấu hiện đại hơn hẳn Trung đoàn 96, nhưng tinh thần thì sa sút. Bọn chỉ huy biết rằng rút tiểu khu An Khê, kéo chạy về Plây Cu là nguy hiểm, chắc chắn sẽ bị chặn đánh, nhưng chúng vẫn tin là lực của chúng khá đông, khá mạnh, lại có binh đoàn 42 từ Plây Cu xuống đón. Chúng cũng biết ở từng chặng đường, sẽ gặp các lực lượng Trung đoàn 108, Trung đoàn 96. Nhưng chứng vẫn phải đi, phải rút.

Các ngày 19, 20 tháng 6 đến 21 tháng 6 ở cả hai hướng Plây Cu xuống và An Khê lên, địch đều tung các lực lượng nhỏ ra thăm dò. Hướng An Khê lên đến cứ điểm Cà Tung, hướng Plây Cu xuống đến gần ngã ba Plây Bôn cách Plây Cu trên 30 ki-lô-mét. Các cứ điểm dọc đường cũng đưa quân ra kiểm soát thăm dò dấu vết. Máy bay trinh sát quần lượn suốt ngày. Đêm 23 tháng 6 địch ở An Khê và các cứ điểm xung quanh nổ súng liên hồi suốt đêm. Bọn chúng đã được lệnh chuẩn bị để rút chạy (sau này mới biết).

2. Xung trận.

Ngày 24 tháng 6 năm 1954.

* Lúc 7 giờ:

- 24 giờ ngày 23 tháng 6 Trung đoàn nhận được thông báo của Liên khu là: địch ở Plây Cu ra lệnh cho binh đoàn 42 hành quân ngay xuống ngã ba Plây Bôn để sáng 24 tháng 6 đến đồn điền Lơ-mát. Ở đó có Trung đoàn 108 của ta đang đón chờ.

Trung đoàn nhận định: binh đoàn 42 đi đâu? Chúng xuống An Khê thay thế hay đi đón binh đoàn 100, binh đoàn 42 xuống đến ngã ba Plây Bôn sẽ gặp ngay Trung đoàn 108 của ta. Nếu binh đoàn 100 cơ động từ An Khê lên, đó là đối tượng tác chiến của Trung đoàn ta. Nếu binh đoàn 42 xuống thay thế binh đoàn 100, chúng xuống thẳng An Khê cũng sẽ bị Trung đoàn 108 chặn đánh không thể xuống nhanh được và cũng sẽ có lực lượng của binh đoàn 100 lên đón. Trung đoàn ta đứng ở đoạn giữa, ngay gần An Khê nên tổ chức đánh bọn binh đoàn 100, sau đó quay lại đón đánh binh đoàn 42 là vừa. Từ nhận định đó, Trung đoàn ra lệnh hành quân chiếm lĩnh trận địa phục kích. Tám giờ ngày 24 tháng 6 toàn Trung đoàn đã chiếm lĩnh xong, các đài quan sát đã báo cáo về sở chỉ huy. Đài quan sát hướng Đak Pơ báo cáo có nhiều tiếng xe chạy lên, dọc đường 19, máy bay trinh sát lượn vòng quan sát.

* Lúc 10 giờ:

Máy bay trinh sát địch vẫn quần đảo, bộ đội ta ngụy trang kỹ, sửa sang công sự. Nhiều cuộc trao đổi, dặn dò giữa cơ quan với các đơn vị, giữa chỉ huy Trung đoàn với các tiểu đoàn, không khí chờ đợi căng thẳng nhưng trật tự.

Tám giờ đài quan sát hướng Đak Pơ báo cáo (do trưởng ban trinh sát Tạ Hiên trực tiếp phụ trách) những chiếc xe đầu tiên từ An Khê lên đã đến cứ điểm Cà Tung. Chúng tập trung dọc đường cái vào cả trong cứ điểm và lần lượt những chiếc xe khác đang chạy đến. Đã thấy có cả xe thiết giáp, xe kéo pháo, binh lính, xe cộ dày đặc đang lên. Giọng nói của đồng chí Tạ Hiên vừa như cố nén sự xúc cảm, vừa như chứa đựng vui mừng. Cơ quan tham mưu Trung đoàn thông báo ngay tình hình đó cho các mũi các hướng và nhắc nhở quyết tâm đánh địch. Lúc này là 10 giờ, đài quan sát tổng hợp báo cáo có khoảng trên 200 xe các loại đã đến Cà Tung. Có lẽ chúng tạm nghỉ. Trên hướng Plây Cu xuống chưa thấy có hoạt động gì đặc biệt.

Như vậy, đến 10 giờ ngày 24 tháng 6 đoàn xe địch ở An Khê lên, đã đến Cà Tung, xe cộ các loại đến trên vài trăm chiếc. Địch rút bỏ An Khê hay chỉ có binh đoàn 100 rút về để binh đoàn 42 thay thế? Trung đoàn vẫn chưa được thông báo và cũng chưa có báo cáo của đại đội địa phương hoạt động dọc đường. Ban chỉ huy Trung đoàn họp cùng cán bộ cơ quan. Quyết tâm chung là chặn đánh đoàn vận chuyển này, nhưng đánh thế nào, đánh cả đoàn xe hay chỉ chặn đánh một đoạn, đoạn đầu hay đoạn cuối? Trung đoàn trưởng lệnh cho cơ quan tham gia trao đổi trước với hai ban chỉ huy tiểu đoàn.

* Từ 10 giờ đến 13 giờ:

Cuộc họp trao đổi cách đánh thật dân chủ, cởi mở. Cơ quan tham mưu tranh thủ ý kiến cả trưởng ban trinh sát Trung đoàn đang ở đài quan sát. Đánh giá, phân tích... Nhưng vẫn chưa ngã ngũ. Có người muốn chặn đánh cả đoàn xe, tiểu đoàn 40 phải chặn đầu. Có người cân nhắc do lực lượng ta có hạn, chỉ nên chặn đánh khúc đuôi ăn gọn một miếng cho vừa sức. Còn ý kiến của hai tiểu đoàn trưởng cũng rất đặc biệt. Tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn 40 đề nghị chặn đánh cả đoàn xe và hứa sẽ bảo đảm chặn đầu đúng kế hoạch. Tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn 79 yêu cầu chặn đánh đoạn cuối, cứ để cả đoàn xe đi qua, ta chặn đánh đoạn giữa là vừa phải, ăn ít nhưng chắc chắn. Tiểu đoàn nào cũng muốn đánh gọn, chỉ đối phó một hướng, tiểu đoàn 40 đánh đoạn đầu thì đoạn giữa và đoạn cuối nằm trong phạm vi tiểu đoàn 79; Tiểu đoàn 79 chặn đánh đoạn cuối thì các lực lượng đi đầu đã nằm ngoài phạm vi của tiểu đoàn...

Trung đoàn trưởng suy nghĩ và cân nhắc. Người chỉ huy dày dạn trận mạc này không muốn những cuộc thảo luận biến thành tranh cãi dài dòng. Anh muốn nhận định gọn, kết luận rõ sau đó mới phân giải lý lẽ. Và sau khi dùng điện thoại trao đổi với hai tiểu đoàn trưởng, anh quyết định:

"Ta chặn đánh cả đoàn xe. Tiểu đoàn 40 chặn ngay chiếc xe đi đầu, không cho một chiếc nào lọt khỏi trận địa. Tiểu đoàn 79 đánh ngay đoạn địch có ở trước mặt, tìm đánh trúng sở chỉ huy vì đây là binh đoàn 100 rút chạy. Đánh không hết, ta liên tục tập kích, truy kích. Ngày 24 tháng 6 không xong, đánh tiếp sang ngày 25, 26 tháng 6. Trung đoàn nắm chắc đại đội dự bị, chuẩn bị tinh thần và đạn dược để đánh cả binh đoàn 42 khi chúng xuống đón binh đoàn 100".

* Từ 13 giờ đến 15 giờ 30:

- Trong lúc trung đoàn trao đổi, quyết định cũng là lúc địch tiếp tục cuộc hành quân (từ 12 giờ). Đài quan sát báo cáo lực lượng đi đầu có cả xe thiết giáp, xe công binh sau đó là xe vận tải chở người xen kẽ cùng đi, tốc độ chậm. Xe chạy trên đường, lính đi hai bên, có đoạn chúng mở rộng đội hình lên phía bắc đường. Cuộc rút chạy vẫn rầm rộ, ồn ào. Đài quan sát báo cáo các khẩu pháo 105 vẫn còn thấy bịt nòng. Càng gần đến suối Đak Pơ, đường càng hẹp, bọn địch càng dồn ép, thúc nhau vượt nhanh, xe dồn lên, người bám sát. Những xe đi đầu đã vượt cầu Đak Pơ, đoàn sau lại dồn lên, chúng không thể ngờ rằng toàn Trung đoàn 96 của ta đã được lệnh xuất kích lúc 12 giờ 30 và bộ phận chặn đầu đã sẵn sàng nổ súng.

- Do quyết tâm phải chặn ngay từ chiếc xe đi đầu, tiểu đoàn 40 bố trí thêm một bộ phận nhỏ cách trận địa chặn đầu khoảng 200m bằng cách sẵn sàng những tảng đá to để khi có lệnh là lăn xuống đường làm chướng ngại vật chặn xe địch. Tiểu đoàn 40 gọi đó là bộ phận chặn đầu kép. Quả nhiên khi bộ phận tiền vệ của tiểu đoàn 520 ngụy vượt qua cầu Đak Pơ thì 4, 5 xe công trình cũng nặng nề thúc lên theo và phía sau ba bốn xe thiết giáp (halftraek). Địch đang vượt qua khu vực chặn đầu của đại đội 68 - tiểu đoàn 40, Trung đoàn ra lệnh nổ súng.

- Ở đoạn Tiểu đoàn 40:

Tiếng súng của bộ phận chặn đầu vang lên, cối 82 của Trung đoàn, ĐKZ của các tiểu đoàn cũng nổ theo nhằm thẳng các cụm xe, cụm địch đang xô đẩy nhau dưới mặt đường để tránh đạn. Có bộ phận dựa vào các thành xe, có bộ phận ép hẳn vào vách núi để tránh làn đạn cấp tập. Súng cối và ĐKZ của ta bắn khá chính xác. Lực lượng xung kích đã có bộ phận xuống mặt đường, đã có một hai xe vận tải bốc cháy.

Đại đội 3 và hai trung đội của đại đội 68 đã xung phong xuống mặt đường, địch không dám đánh trả (bọn tiểu đoàn khinh quân ngụy), số sống sót bỏ chạy xuống phía nam đường. Một số vượt nhanh qua đoạn chặn đầu chạy thẳng về cứ điểm Mũi Nhung. Bọn này rút cục cũng bị lực lượng ta ở ngay sát cứ điểm Mũi Nhung gọi hàng bắt sống. Số chạy xuống phía nam cũng bị mũi đối diện chặn đánh. Nếu tính cả bộ phận đối diện trên hướng tiểu đoàn 79, bộ phận phía nam đường đã thực hiện đánh ngay phía sau địch diệt một số lớn và bắt sống trên 200 địch.

- Ở đoạn tiểu đoàn 79:

Tiểu đoàn 79 có hai đại đội, vừa xuất kích, gặp ngay đoạn giữa của đoàn vận chuyển địch, đánh trúng ngay tiểu đoàn đi đầu của binh đoàn 100, có cả sở chỉ huy của binh đoàn. Bọn này chống cự quyết liệt. Dựa vào xe tăng, xe bọc thép chúng chặn các mũi xung kích của ta từ phía bắc đánh xuống, chúng dạt lên đồi và cố đưa xe tăng, xe thiết giáp lên khống chế, cố chặn các mũi xung phong của đại đội 224, đại đội 223 của ta. Vừa có lệnh xung phong, có mũi của đại đội 224 đã vượt nhanh xuống đường. Một số thương vong. Các tiểu đội, trung đội vẫn bám địch, theo từng khu vực chia nhỏ chúng để tiêu diệt. Chiến sĩ mới chưa biết cách đánh xe tăng thì đại đội trưởng, tiểu đoàn phó đã đi sau hướng dẫn. Một hai xe tăng địch đã bốc cháy. Lửa cháy từ các xe vận tải, xe tăng càng thúc đẩy tinh thần chung, cả khối của tiểu đoàn 79 ào ra. Đại đội 224 đã bắt được một số tù binh. Đại đội 223 đánh tan các bộ phận địch ngoan cố chống cự, xung phong ra đường, liên lạc được ngay với đại đội 224 và bộ phận đối diện. Địch vẫn chống trả khá mạnh nhưng bị động và lúng túng nhất là khi đại đội 224 bắt được tên chỉ huy bị thương đang cố lẩn trốn xuống hướng Nam. Đó là tên quan năm Barroux chỉ huy binh đoàn 100. Lúc này là 15 giờ 20 phút.

Tính đến 15 giờ 30 phút toàn bộ quân địch lọt vào trận địa phục kích đã bị tiêu diệt hoặc chạy toán loạn. Xe tăng, thiết giáp, xe kéo pháo cháy ngổn ngang. Tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn 79 báo cáo về sở chỉ huy Trung đoàn là đang hỏi cung tên chỉ huy binh đoàn 100. Chúng khai: "Quân Pháp đã rút chạy khỏi An Khê. Binh đoàn 100 đi trong đoàn vận chuyển này và cơ quan chỉ huy đã bị tan rã. Binh đoàn 42 sẽ xuống đón ở ngã ba Plây Bôn."

* Từ 15 giờ 30 đến 18 giờ 30 phút:

Quân địch ở đoạn sau cũng đã dồn lên nhưng một phần không có chỉ huy, một phần bị hỏa lực ta chế áp, địa hình lại trống trải nên không chi viện được cho bọn bị đánh ở phía trước. Chúng hối thúc nhau co cụm lại, vừa đón số thương binh phía trước chạy về vừa chuẩn bị phản kích vào trận địa đại đội 223 của ta. Chúng còn pháo, còn xe tăng và vẫn giữ liên lạc được với máy bay. Lúc này đại đội 223, tiểu đoàn 79 chỉ còn lại trận địa 25 đồng chí (vì còn phân tán đánh địch) cả chỉ huy, cả chiến sĩ đã bám chắc công sự đánh lại đợt xung phong của địch có cả pháo và máy bay chi viện (phản kích lần thứ nhất). Quân ta chờ địch đến gần, trung liên bắn từng đợt ngắn, lựu đạn, cối 60 bắn ngay vào những tốp địch ở gần, chúng bị thương vong một số nhưng vẫn ào ạt tiến lên. Đại đội trưởng phải xin tăng viện. Trung đoàn ra lệnh cho một trung đội của đại đội dự bị đến tăng cường cho đại đội 223 nhưng trung dội này đã đi lạc.

Lúc này Trung đoàn trưởng nhận định: Ta đã đánh tan đoàn địch rút chạy trong đó có binh đoàn 100, nhưng địch còn bộ phận khá đông nằm ngoài trận địa phục kích ở phía sau. Lực lượng này có thể phản kích để mở đường rút chạy nếu chúng ta không giữ vững trận địa ở các mỏm đồi phía Bắc. Vì vậy Trung đoàn phải vừa tiếp tục chỉ huy các lực lượng đánh bại các đợt phản kích của địch, vừa sẵn sàng truy kích địch ngay trong đêm, cố diệt thêm nhiều sinh lực địch hơn nữa. Từ quyết tâm đó, Trung đoàn trưởng ra lệnh cho tiểu đoàn 79 củng cố công sự ở các mỏm đồi đang chiếm lĩnh, hình thành các trận địa phòng ngự, lệnh tiếp cho hai trung đội, đại đội dự bị xuống tăng viện cho đại đội 223, ra lệnh cho tiểu đoàn 40 củng cố ngay một đại đội bộ binh để làm dự bị trung đoàn và cả hai tiểu đoàn cùng các đơn vị hỏa lực sẵn sàng truy kích địch.

Khoảng 16 giờ địch lại đánh vào trận địa đại đội 223 lần thứ hai. Đại đội 223 vẫn kiên cường đánh trả địch, có bộ phận xuống mặt đường lục tìm lựu đạn, đạn nhọn và súng của địch để đánh địch. Mặt trời đã gần lặn, quân địch lại bị thương vong thêm một số, viện binh các hướng đến không có. Nhưng đến 16 giờ 30 phút địch lại tổ chức phản kích lần thứ ba, dùng khoảng một đại đội bộ binh có thiết giáp và bốn máy bay chi viện đánh vào trận địa ta. Lúc này, lực lượng dự bị ta đã đến kịp, liên lạc được với đại đội 223 và cả hai phân đội cùng chặn đánh địch. Địch lại bị thương vong nhiều, buộc phải tháo chạy. Lần này chúng chạy thẳng xuống hướng nam. Đại đội 223 truy kích một đoạn ngắn.

18 giờ tiểu đoàn 79 báo cáo về Trung đoàn, ta đã làm chủ hoàn toàn đoạn phục kích, đang ra lệnh cho đại đội 223 xuống kiểm soát đoạn địch vừa co cụm.

18 giờ 30 Trung đoàn trưởng ra lệnh cho các tiểu đoàn nắm lại tình hình các mặt, xốc lại lực lượng, sẵn sàng truy đuổi địch. Cơ quan tham mưu Trung đoàn điện, báo cáo về Bộ Tham mưu Liên khu. Qua điện đài, ta được thông báo binh đoàn 42 từ hướng Plây Cu xuống đã bị Trung đoàn 108 chặn đánh, không xuống đón binh đoàn 100 được. Tin này lại thúc đẩy thêm ý định truy kích địch ngay trong đêm của Trung đoàn trưởng.

- Từ 20 giờ ngày 24 tháng 6 đến 12 giờ ngày 25 tháng 6:

Khu vực địch co cụm ở cuối đoạn vận chuyển vẫn còn tiếng súng nổ. Trung đoàn trưởng phán đoán địch còn bám khu vực này để chờ viện binh. 20 giờ Trung đoàn trưởng đi cùng lực lượng tiểu đoàn 40 xuống tập kích khu vực còn lại của địch. Trinh sát ta đến nơi thì phát hiện địch đã rút chạy bỏ lại toàn bộ thương binh, xe pháo ngổn ngang. Trung đoàn trưởng ra lệnh cho tiểu đoàn 40 lần theo dấu vết địch chạy, truy đuổi ngay trong đêm. Bộ phận đuổi địch đã gặp và đánh địch hai lần, bắt sống chỉ huy và cơ quan tham mưu tiểu đoàn 1, GM 100 và nhiều tên khác. Càng dò theo dấu vết địch chạy, càng thấy rõ chúng chạy theo hướng tây - bắc, lên hướng đèo Măng Giang. Tiểu đoàn 40 truy bám suốt đêm và cả sáng 25 tháng 6 ta thu nhặt nhiều trang bị vũ khí và các đồ dùng quân sự địch bỏ lại. Khoảng 12 giờ ngày 25 tháng 6 Trung đoàn trưởng ra lệnh chấm dứt cuộc lùng sục truy kích địch.

3. Thắng lợi.

Từ 8 giờ ngày 26 tháng 6, máy bay địch vẫn bay lượn và thả dù tiếp tế cho bọn địch bị thương đang co cụm ở đoạn cuối. Những chiếc dù hoa chở nước, đồ hộp và thuốc men rơi rải rác quanh trận địa, địch dùng loa từ máy bay kêu gọi xin được tiếp tế cho thương binh, xin bộ chỉ huy khoan hồng và Trung đoàn cũng nhận lệnh của Liên khu là Bộ chỉ huy Pháp ở Tây Nguyên xin cho đón thương binh ở chân đèo Măng Giang. Trung đoàn cũng được thông báo binh đoàn 42 do tên quan năm Sockel chỉ huy vẫn đang bị Trung đoàn 108 (do đồng chí Đoàn Khuê chỉ huy), chặn đánh ở ngã ba Plây Bôn. Trên mặt đường lúc này có nhiều phân đội của các tiểu đoàn 79, 40 và của Trung đoàn kiểm soát chiến trường, có bộ phận quân y đi thu lượm và săn sóc thương binh địch. Bọn này hôm qua còn là địch, nay ta vẫn săn sóc giúp đỡ.

Trung đoàn trưởng và cơ quan Tham mưu Trung đoàn đi quan sát toàn bộ trận địa, từ khu vực chặn đầu đến đoạn địch co cụm, đếm tất cả được 375 xe các loại vừa bị cháy, bị hư hỏng cùng một số xe tăng thiết giáp vẫn còn ngổn ngang trên mặt đường. Kết quả chung: địch bị chết khoảng trên 500 tên, bị thương rải rác trên toàn khu vực khoảng 600 tên và bị ta bắt 800 tên (có cả tên quan năm Barroux chỉ huy GM 100). Số xe còn nguyên và bị hư hỏng ít là 229 xe, có một xe tăng còn nguyên vẹn, 18 pháo 105 ly, và rất nhiều súng đạn các loại. Đây là cả gia tài của một tiểu khu và một binh đoàn cơ động của Pháp.

17 giờ ngày 25 tháng 6, Trung đoàn trưởng cùng bộ phận cơ quan Tham mưu lấy ngay năm chiếc xe Jép, bắt năm tên tù binh lái xe chở thẳng xuống tiểu khu An Khê. Tại đây đã gặp đại đội địa phương, Trung đoàn 120 cùng các phân đội dân quân và cán bộ huyện An Khê đang bố trí lực lượng canh gác, ổn định tình hình, tiếp xúc với dân tại chỗ. Cờ đỏ sao vàng đã kéo lên chính trung tâm tiểu khu An Khê.

Trung đoàn 96 đã hoàn thành nhiệm vụ tiêu diệt cánh quân địch rút chạy, tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 của Pháp và giải phóng tiểu khu An Khê.

VI - NHỮNG VẤN ĐỀ CẦN NGHIÊN CỨU

1. Lý luận và thực tiễn.

Chiến thuật phục kích, một chiến thuật tiến công muốn lấy ít thắng nhiều. Nguyễn Trãi đã tổng kết: "Yếu đánh mạnh hay đánh bất ngờ, ít địch nhiều thường dùng mai phục". Lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc ta từ xưa đến nay đã có những trận phục kích thật lẫy lừng. Trong giai đoạn chống Pháp, hình thức chiến thuật mà bộ đội ta thường vận dụng đến độ thuần thục, thiện chiến thường là phục kích. Từ phục kích tại chỗ, đến vận động phục kích có chặn đầu, khóa đuôi, có đối diện. Chiến thuật phục kích được phát triển theo sự phát triển của hành động địch, của quy mô chiến tranh. Địch đi bộ ta phục kích khác. Địch đi xe cơ giới, đi trên xe lửa ta phục kích khác. Tùy tình hình địch để thay đổi, bổ sung những biện pháp cụ thể cho phù hợp với thực tiễn.

Thông thường một trung đoàn có ba tiểu đoàn bộ binh có thể phục kích trên một đoạn đường dài khoảng 3, 4km, đoạn phục kích chủ yếu là đoạn ta phán đoán địch sẽ tập trung ở đây, là lực lượng chủ yếu của địch, có cả chỉ huy. Đó là phần lý luận đã tổng kết, nhưng bản lĩnh của chỉ huy là phải vận dụng, tùy thuộc vào thực tế địa hình, quy luật hành quân của địch, tùy thuộc vào trình độ, khả năng chiến đấu của lực lượng ta mà quyết định. Trong trận phục kích Đak Pơ của Trung đoàn 96, Trung đoàn trưởng bố trí tiểu đoàn 79 có hai đại đội bộ binh trên một đoạn phục kích chủ yếu dài 800m từ cầu Đak Pơ về phía đông, ngược lại dùng cả tiểu đoàn 40 (ba đại đội bộ binh) phục kích địch trên đoạn đường 400m về phía tây. Đây là sự vận dụng sáng tạo. Đoạn 800m, trận địa phục kích chủ yếu, có địa hình lý tưởng cho việc tiến công địch từ phía bắc (trên cao) xuống. Khi địch bị chặn ở phía tây cầu Đak Pơ thì đoạn này chính là chỗ địch bắn trả lại bộ đội ta ở độ tà dương, khó trúng đích mà ngược lại ta lại phát huy được đầy đủ các loại vũ khí, cả xung lực. Chính ở đoạn này tiểu đoàn 79 đã bắt sống viên chỉ huy GM100, bắt sống một xe tăng còn nguyên vẹn. Hai đoạn phục kích của hai tiểu đoàn có độ dài ngắn khác nhau, nhiệm vụ có khác nhau còn phải xét đến trình độ và khả năng chiến đấu của từng đơn vị phụ trách. Tiểu đoàn 79 tuy có hai đại đội bộ binh nhưng là hai đại đội chủ công của Trung đoàn, có dàn cán bộ tiểu đội, trung đội, đại đội dạn dày kinh nghiệm, đánh công kiên cũng giỏi, đánh vận động cũng có rất nhiều kinh nghiệm. Giao nhiệm vụ cho tiểu đoàn 79 đánh đoạn chủ yếu là rất phù hợp. Thực tế diễn biến đánh địch phản kích giữ vững trận địa đã chứng minh rõ. Đại đội 223 chỉ còn trong đội hình 25 đồng chí cũng vẫn kiên quyết đánh trả địch, lấy súng đạn địch để đánh địch, hoàn thành xuất sắc mọi nhiệm vụ.

Chiến tranh là trường học lớn để thử thách con người. Nghiên cứu lý luận để nắm chắc các nguyên tắc, các quy định là điều cần thiết nhưng vận dụng vào thực tế cho phù hợp lại đòi hỏi tư duy sáng tạo của người chỉ huy, của cán bộ, đây là vấn đề quyết định. Thực hiện đúng những điều sách vở đã ghi chép có thể là đúng nhưng chưa phải là sáng tạo. Trận đánh Đak Pơ, sử dụng lực lượng như vậy có thể đạt đến trình độ khá cao của tư tưởng lấy ít thắng nhiều. Ta chỉ có hai tiểu đoàn bộ binh, địch có một binh đoàn cơ động, cả lực lượng một tiểu khu, vũ khí trang bị đầy mình nhưng vẫn bị tiêu diệt, bị tan rã hoàn toàn. Ta lấy hai tiểu đoàn bộ binh đánh với sáu tiểu đoàn bộ binh có cả xe tăng thiết giáp và máy bay chi viện nhưng vẫn thắng. Đây là thắng lại của lòng dũng cảm và sự vận dụng sáng tạo lý luận vào thực tiễn.

2. Cán bộ quyết định.

Trung đoàn 96 đã dàn xong thế trận. Địch đã cơ động, tiểu khu An Khê và GM 100 đang rút chạy. Chúng đã tập kết ngay sát nách trận địa phục kích của Trung đoàn (cứ điểm Cà Tung). Qua đài quan sát ta biết được lực lượng địch. Chúng có 5, 6 tiểu đoàn, có 18 khẩu pháo 105, có xe tăng thiết giáp và hàng ngàn vũ khí hiện đại các loại khác.

Trên không lại có máy bay quan sát, khi nổ súng chỉ sau 20 phút đã có bốn máy bay phóng pháo bắn ngay vào đội hình ta. Trên đường chúng rút chạy vẫn còn cả một hệ thống đồn bót sẵn sàng phối hợp, đưa tiễn và ngay tại ngã ba Plây Bôn lại có GM 42 chờ đón. Chúng tuy là rút chạy nhưng vẫn ỷ vào số đông, ỷ vào trang bị vũ khí trong tay, ỷ vào con đường cơ động quen thuộc. Địch có nhiều cái mạnh mà chỉ có một cái yếu duy nhất là tinh thần, cả bọn lính Pháp và lính ngụy đều bị tâm lý "phải rút chạy" đè nặng. Chúng lo sợ, e ngại nhưng lại nôn nóng muốn vượt nhanh đoạn đường nguy hiểm, muốn gặp ngay GM 42 để cùng dựa dẫm vào nhau kéo về Plây Cu. Còn Trung đoàn 96 lực lượng quá ít, vũ khí trang bị không nhiều, cả trung đoàn chỉ có một đại đội cối. Các tiểu đội chỉ có súng trường, lựu đạn; tiểu liên, trung liên cũng không có nhiều... Như vậy căn cứ vào đâu mà Trung đoàn trưởng dám hạ quyết tâm chặn đánh cả đoàn xe, chặn đứng ngay chiếc xe đi đầu? Và thực tế quyết tâm đó là đúng, một quyết tâm rất đáng giá. Phải chăng bên cạnh cái thế hiểm của một trận địa phục kích ở cầu Đak Pơ ra, Trung đoàn còn có một đội ngũ cán bộ tiểu đội, trung đội đến tiểu đoàn, trung đoàn đều đã được thử thách rèn luyện. Tuy là một đơn vị mới tập hợp lại, nhưng phần đông các cán bộ chủ chốt đều là những bạn chiến đấu quen thuộc ở cùng một đơn vị, đã gắn bó tin cậy lẫn nhau. Từ đó Trung đoàn trưởng chỉ cần nói ý định, phân tích thuận lợi khó khăn là cán bộ cấp dưới đã hiểu ý, đã đồng tình và kiên quyết chỉ huy, lãnh đạo đơn vị thực hiện. Chính là do sức mạnh của ý chí tập thể đó mà từ chủ trì của trung đoàn đến các đơn vị dưới, đã đánh giá đúng lực lượng và tinh thần địch, đánh giá đúng quyết tâm của bộ đội ta, tin vào bản thân mình, tin vào đơn vị mình dám chặn đánh toàn bộ đoàn vận chuyển địch. Thực tế diễn biến là cán bộ các cấp đã rất anh dũng, người trước ngã, người sau tiến lên, bị thương vẫn nằm lại trận địa, cùng đồng đội đánh địch đến chiến thắng hoàn toàn. Trong số các đồng chí hy sinh có nhiều cán bộ tiểu đội, trung đội, đại đội. Chính là nhờ tác phong chiến đấu dũng cảm của cán bộ nên mặc dù chiến sĩ đa số là mới tuyển vào, từ dân quân du kích đôn lên, kinh nghiệm trận mạc chưa nhiều nhưng vẫn dám vận động tiếp cận dưới hỏa lực phi pháo của địch, vẫn dám dùng lựu đạn đánh gần với bọn lính Pháp cả da đen và da trắng, vẫn cùng cán bộ các cấp liên tục chiến đấu, đánh ban ngày, truy kích địch suốt đêm và sau đó ba ngày (29 tháng 6 năm 1954) lại hành quân bôn tập bao vây cứ điểm Cheo Reo, tiến công địch cho đến khi có lệnh ngừng bắn (ngày 22 tháng 7 năm 1954).

Chiến sĩ có được tác phong chiến đấu dũng cảm là do có cán bộ lấy hành động của mình làm gương cho chiến sĩ, vừa động viên vừa giáo dục bằng chính tác phong chiến đấu của mình.

Rõ ràng, đối với quân đội ta, cán bộ quyết định thực sự là nguyên tắc muôn thuở.

3. Thời cơ và thế trận.

Trận phục kích ở Đak Pơ tiêu diệt GM 100 là một dẫn chứng rõ nét của mối quan hệ của thời – thế trong hoạt động quân sự.

Vào một giai đoạn bình thường của chiến tranh, có thể không có một đồng chí Trung đoàn trưởng nào dám dùng hai tiểu đoàn bộ binh với trang bị vũ khí không nhiều, không mạnh để tiến công tiêu diệt cả một GM (trung đoàn), có cả lực lượng một tiểu khu, đang di chuyển bằng cơ giới. Nếu tạo được bất ngờ và hội tụ được nhiều điều kiện thuận lợi khác cũng chỉ tiến công vào một đoạn của đoàn xe rồi nhanh chóng dứt chiến, cơ động đi nơi khác để tránh một cuộc phản ứng giải tỏa bằng máy bay, pháo binh và lực lượng cơ động ứng cứu của địch.

Nhưng Trung đoàn 96 đã táo bạo và dũng cảm chặn đánh cả đoàn vận chuyển GM 100. Đó là Trung đoàn đã tận dụng được thời cơ chiến lược trên toàn chiến trường Đông Dương, quân Pháp đang hết sức hoang mang giao động sau chiến thắng Điện Biên Phủ của ta, sau những thất bại liên miên ở tất cả các hướng chiến trường và thực tế cuộc chiến tranh Việt - Pháp đang ở giai đoạn cuối, giai đoạn ngừng bắn theo Hiệp định Giơ-ne-vơ. Ở ngay chiến trường Tây Nguyên địch cũng đang ở vào thế bị động. Chứng không dám xua quân đi tiến công vùng tự do mà phải quay về giữ các tiền đồn, giữ các thị xã, thị trấn, các trục đường giao thông chính. Quân Pháp đang lo sợ thảm họa bị tiêu diệt lớn. Đây là thời cơ địch hoang mang giao động cực điểm, thế địch đang đi xuống, binh lính mất tinh thần, Trung đoàn 96 lại lợi dụng được thế hiểm của đoạn đường cầu Đak Pơ nên mặc dù lực lượng không nhiều, không ưu thế hơn địch mà vẫn giành thắng lợi giòn dã.

Có thời cơ, có thế trận tốt, chiến sĩ mới, cán bộ mới cũng lập được công to.

Lực lượng đông, có trang bị mạnh mà bị hãm vào đất hiểm, lại bị thời cơ chi phối thì kẻ địch dù là Pháp, hay kẻ thù nào khác cũng sẽ bị tiêu vong.

Trung đoàn 96 đã tận dụng được thời cơ, nhanh chóng hình thành thế trận, lại dụng được thế hiểm và dựa vào thế trận đó để lấy ít thắng nhiều, phát huy được sức mạnh cao nhất để dám dùng một lực lượng ít hơn địch đánh tan một lực lượng đối phương lớn hơn ta gấp nhiều lần.

Đây là vấn đề cần suy ngẫm. Cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa của nhân dân ta sau này vẫn còn đặc điểm lấy ít địch nhiều, lấy yếu thắng mạnh. Ta không thể chỉ đánh địch bằng sức mạnh, mặc dù là sức mạnh của cả nước đánh giặc mà phải dùng mưu kế, phải có nghệ thuật tạo ra thời cơ, chuyển hóa thế trận, tạo ra thế có lợi và kết hợp chặt chẽ với thời cơ. Khi đã có thời cơ thuận lợi, có thế trận vững chắc thì lực lượng của ta sẽ tăng lên gấp nhiều lần để đánh thắng địch. Trong chiến tranh là vậy thì trong nghệ thuật vận dụng chiến thuật cũng cần những suy nghĩ đó.

4. Chiến công Đak Pơ mãi mãi được trân trọng.

Ngoài bản lĩnh tài giỏi của đội ngũ cán bộ toàn Trung đoàn, ngoài tinh thần chiến đấu dũng cảm và tác phong chấp hành mệnh lệnh, tác phong kỷ luật mẫu mực của chiến sĩ ta, trong trận này phong cách anh hùng của quân đội cách mạng cũng đã thể hiện rõ ràng. Ngay kẻ địch cũng phải công nhận điều đó. Trận này ta chiến thắng một đối phương có lực lượng đông, trang bị hiện đại nhưng tổn thất của ta không phải nhẹ. Trong thời gian chờ địch, khi xung phong ra mặt đường, mặt đối mặt với quân địch, chiến sĩ ta tìm mọi cách, bằng mọi thủ đoạn để giết địch bảo vệ mình đó là hành động tự nhiên phải có. Nhưng khi địch đã bị chặn đánh, kẻ bị thương đứa bị giết, bị bắt thì bộ đội ta lại tỏ rõ phong cách anh hùng thực hiện đúng lời Bác Hồ dạy, nhân đạo đối xử với tù binh, thương binh địch. Sáng ngày 25 tháng 6 năm 1954 ta không bắn máy bay thả dù tiếp tế của địch, ta vẫn cử người đi thu lượm và chăm sóc thương binh của chúng. Trong các ngày sau đó bộ đội ta đã giao trả thương binh cho địch. Đó là phong cách của quân đội cách mạng, phong cách Việt Nam. Hành động này đã được các sĩ quan tù binh Pháp xác minh công nhận và họ đã rải rác công bố trên báo chí. Trận đánh của ta ở Đak Pơ đã đạt được thắng lợi trọn vẹn cả về quân sự và chính trị.

Nghiên cứu trận đánh Đak Pơ, học tập những kinh nghiệm, thấy được những cái hay, cái cao đẹp của trận đánh để suy nghĩ và vận dụng cho sau này đó là một việc cần làm.

Hãy nhớ lời khen của Bác Hồ về trận đánh này: "Các chú hoạt động có thành tích khá. Bác vui lòng thay mặt Chính phủ khen ngợi các chú và thưởng đoàn vừa thắng khá ở An Khê Huân chương kháng chiến hạng nhất".

Hãy đọc lại tổng kết lịch sử của Quân khu 5:

"Trận Đak Pơ, tiêu diệt hoàn toàn binh đoàn cơ động 100 là một trong những trận đánh mẫu mực về mưu trí, anh dũng, về đánh tiêu diệt gọn quân địch. Đak Pơ mãi mãi là một trong những chiến công oanh liệt của quân và dân ta trong cuộc kháng chiến chống Pháp.

Bên cạnh rất nhiều những trận đánh đạt hiệu suất cao của quân đội ta, trận đánh tiêu diệt ở Đak Pơ thật sự là một trận đánh được trân trọng và ghi nhớ".

Ngày 11 tháng 2 năm 1951:
+ Đại hội Đại biểu Đảng Lao động Việt Nam lần thứ II (ĐCSVN) họp quyết định đưa cuộc kháng chiến đến thắng lợi cuối cùng.

Ngày 16 tháng 7 năm 1951:
+ Đại hội Đại biểu Đảng bộ Liên khu 5 lần 11 ra nghị quyết: "nhiệm vụ quan trọng số một là vấn đề mở rộng và xây dựng cơ sở địch hậu, phá chính sách bình định, phá âm mưu củng cố Tây Nguyên của địch".

Năm 1951:
+ Pháp thành lập quân khu Tây Nguyên tách ra khỏi vùng chiến thuật nam Trung phần.
+ Liên khu củng cố và nâng cao chất lượng lực lượng vũ trang, lực lượng chiến đấu tăng 15 phần trăm.

Tháng 10 năm 1951:
+ Mở lớp đặc công cho các tiểu đoàn 108, 803 và tiểu đoàn trinh sát của Khu.

Năm 1951:
+ Quân giải phóng Lào và Quân tình nguyện Việt Nam vượt qua sông Mê Công, tiến về đường 10, hình thành căn cứ Chăm-pát-xắc, căn cứ thứ 2 ở Hạ Lào.
+ Liên Khu ủy và Bộ Tư lệnh Liên khu chủ trương tập trung lực lượng mở hoạt động hè ở Bắc Công Tum, tạo điều kiện khôi phục căn cứ Sơn Hà, Tây Quảng Ngãi đang bị bọn phiến loạn tay sai Pháp quấy rối.

Tháng 10 năm 1952:
+ Đồng chí Nguyễn Chánh làm Chính ủy kiêm Tư lệnh Liên khu 5.
+ Trên chiến trường chính Bắc Bộ, chủ lực của Bộ tiến công lên Tây Bắc, giải phóng vùng rộng 28.500 km2, toàn tỉnh Sơn La và sáu huyện của Lai Châu, Yên Bái.
+ Hội nghị Liên khu ủy 5 và Bộ Tư lệnh liên khu 5 ra nghị quyết mở đợt hoạt động mạnh trên chiến trường toàn khu trong Đông -Xuân 1952 - 1953 nhằm: tiêu diệt sinh lực địch, bồi dưỡng lực lượng ta; đẩy mạnh phong trào du kích chiến tranh, phối hợp chiến trường toàn quốc. Trọng điểm tác chiến của chủ lực là An Khê.
+ Triển khai chiến dịch: đồng chí Nguyễn Chánh, Chính ủy kiêm Tư lệnh chiến dịch. Lực lượng chủ lực tham gia: các Trung đoàn 108, 803, Tiểu đoàn 40 và Trung đoàn địa phương 120.
Huy động bốn vạn dân công.

Ngày 13 tháng 1 năm 1953:
+ Mở đầu chiến dịch cùng một lúc tiến công Tú Thủy, Cửu An và Eo Gió. Tiêu diệt cứ điểm Thượng An, và Eo Gió (21-1). Đánh viện, tiêu diệt hai đại đội của Tiểu đoàn dù ngụy (24-1). Tiêu diệt đoàn xe 25 chiếc, diệt một đội dù (25). Chiến dịch kết thúc.
+ Pháp tiếp viện An Khê sáu tiểu đoàn, đổ bộ lên Quy Nhơn, làm giảm áp lực của ta, rồi rút lui.

Tháng 1 năm 1953:
+ Hội nghị lần thứ 4 Ban Chấp hành Trung ương Đảng bàn lãnh đạo kháng chiến thắng lợi, chính sách quân sự, phát động quần chúng giảm tô tiến lên cải cách ruộng đất... Hồ Chủ tịch đề ra phương hướng chiến lược: tránh chỗ mạnh, đánh chỗ yếu, phân tán lực lượng địch, tiêu diệt sinh lực địch, mở rộng vùng tự do.

Tháng 4 năm 1953:
+ Quân giải phóng Lào và Quân tình nguyện Việt Nam mở chiến dịch Thượng Lào, giải phóng Sầm Nưa và phần lớn hai tỉnh Xiêng Khoảng, Phong Xa Lỳ.
+ Liên khu 5 phát động quần chúng triệt để giảm tô, thí điểm cải cách ruộng đất. 25.000 thanh niên xung phong nhập ngũ trong khi ta chỉ cần tuyển 1.700 tân binh.
+ Toàn Liên khu xây dựng thêm một tiểu đoàn chủ lực, hai tiểu đoàn, sáu đại đội và một trung đội địa phương, một tiểu đoàn cao xạ, một tiểu đoàn phòng không 12,7, một liên đội và năm đại đội đặc công, một đại đội công binh.
+ Chỉnh huấn chính trị và quân sự cho toàn Liên khu.

Tháng 5 năm 1953:
+ Na-va được cử làm Tổng chỉ huy quân đội Pháp ở Đông Dương, Mỹ tăng cường viện trợ quân sự, trong đó chủ yếu phát triển quân ngụy.
+ Ra đời kế hoạch Na-va, 1953 -1954 tiến công chiến lược ở miền Nam, đánh chiếm vùng tự do Liên khu 5.

Tháng 9 năm 1953:
+ Hội nghị Bộ Chính trị Trung ương Đảng chủ trương mở cuộc tiến công chiến lược Đông-Xuân 1953 -1954: Tiêu diệt địch ở Lai Châu, giải phóng hoàn toàn Tây Bắc, phối hợp Quân giải phóng Lào giải phóng Phong Xa Lỳ. Phối hợp Quân giải phóng Lào và Quân giải phóng Cam-pu-chia tiêu diệt một bộ phận địch ở Trung và Hạ Lào, ở đông-bắc Cam-pu-chia, mở rộng vùng giải phóng đến sau lưng Sài Gòn, đánh thông đường chiến lược Bắc - Nam Đông Dương. Giành địa bàn chiến lược Tây Nguyên phá tan âm mưu bình định miền Nam của địch.

Tháng 11 năm 1953:
+ Tổng Quân ủy đề nghị Bộ Chính trị Trung ương Đảng chuẩn y: Tập trung lực lượng tiến công lên Tây Nguyên là nhiệm vụ hàng đầu, củng cố vùng tự do là nhiệm vụ quan trọng thứ hai.

Tháng 12 năm 1953:
+ Pháp chuẩn bị tiến công vùng tự do Liên khu 5: tập trung quân cơ động hình thành lực lượng tiến công 40 tiểu đoàn.
+ Ta triển khai kế hoạch tiến công lên Bắc Tây Nguyên: các Trung đoàn chủ lực, tiểu đoàn 30 và các đơn vị trợ chiến lên Tây Nguyên.

Ngày 7 tháng 12 năm 1953:
+ Mở màn chiến dịch giải phóng Lai Châu. Ngày 21 tháng 12 chiến dịch Trung Lào bắt đầu.

Ngày 1 tháng 1 năm 1954:
+ Đảng ủy và Bộ Tư lệnh Liên khu 5 phát động phong trào thi đua giết giặc lập công, giành cờ thưởng luân lưu "Quyết chiến, quyết thắng" của Hồ Chủ tịch.

Ngày 20 tháng 1 năm 1954:
+ Các binh đoàn cơ động của Pháp tiến công ra Phú Yên bắt đầu bước 1 kế hoạch Át-lăng chiếm đóng vùng tự do Liên khu 5.

Ngày 20 tháng 1 năm 1954:
+ Bộ chỉ huy chiến dịch Bắc Tây Nguyên họp quyết định đánh mạnh vào quân địch buộc chúng phải đưa lực lượng đánh vùng tự do về chống đỡ.

Ngày 26 tháng 1 năm 1954:
+ Trên hướng diện đường 19 - An Khê ta tiêu diệt ba cứ điểm.
+ Hướng chính ta tiêu diệt ba cứ điểm Mang Đen, Mang Bút, Công Brai... đông thị xã Công Tum. Trung đoàn 108 phát triển mạnh về hướng tây. Trung đoàn 803 áp sát thị xã Công Tum. Ở hướng diện lại diệt ba đồn của địch.

Ngày 7 tháng 2 năm 1954:
Quân Pháp bỏ chạy khỏi thị xã Công Tum. Ta giải phóng hoàn toàn tỉnh Công Tum (14.000 km2 và 200.000 dân). Bộ chỉ huy Pháp ra lệnh tạm dừng chiến dịch Át-lăng đưa các đơn vị cơ động lên phòng thủ tuyến đường 19 và Nam Tây Nguyên.

Đầu tháng 2 năm 1954:
Đảng ủy chiến dịch Bắc Tây Nguyên họp quyết định: tổ chức đợt tiến công ngắn, nhưng thật mạnh vào cụm phòng thủ thị xã Plây Cu và đường 19, tiêu diệt bộ phận sinh lực địch, buộc chúng không dám rút lực lượng phòng thủ ra tiếp tục tiến công.

Ngày 17 tháng 2 năm 1954:
Tiêu diệt cứ điểm Đak Đoa, bắt sống 150 lính Âu Phi. Tập kích vào trung tâm thị xã Plây Cu, phục kích nghi binh kéo hai tiểu đoàn địch vào trận địa phục kích ở Nam Biển Hồ, giết và làm bị thương hàng trăm tên.

Ngày 25 tháng 2:
Pháp cho ba binh đoàn cơ động 10, 21, 100 càn quét hai bên đường 19.
Bộ Chỉ huy chiến dịch của ta quyết định đưa Trung đoàn 803 (thiếu một tiểu đoàn) vào khu tam giác Plây Cu - Cheo Reo - An Khê, đánh mạnh vào các đồn bót và trục giao thông chiến lược (đường 7 và 14), buộc địch đưa quân về giải tỏa, để diệt sinh lực của chúng.

Ngày 12 tháng 3 năm 1954:
Tám tiểu đoàn quân Pháp đổ bộ lên Quy Nhơn. Hai binh đoàn cơ động 41, 42 tiến từ Phú Yên ra Diêu Trì, Nam Bình Định. Bốn binh đoàn cơ động 11, 21, 100, Dù từ An Khê kéo xuống chiếm đầu cầu Thượng An, chuẩn bị đánh xuống Tây Bình Định.

Ngày 13 tháng 3 năm 1954:
Chủ lực ta trên chiến trường chính bắt đầu tiến công tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ. Ngày 16 tháng 3, binh đoàn cơ động Dù được điều ra Hà Nội.

Ngày 20 tháng 3 năm 1954:
Ta đánh thiệt hại nặng binh đoàn cơ động 100 càn quét ven đường số 7 về trú quân ở cứ điểm Plây Ring, giết và làm bị thương 600 tên. Bộ chỉ huy Pháp phải rút binh đoàn cơ động 100 về củng cố và phòng giữ Plây Cu, đưa ba tiểu đoàn khác bảo vệ khu vực ngã ba đường 7 và 14.

Đầu tháng 5 năm 1954:
Trung đoàn 803 phá vỡ phòng tuyến địch từ Cheo Reo đến Bà Là, cắt đứt giao thông của địch ở đường số 7, chi khu Cheo Reo bị cô lập. Địch điều binh đoàn cơ động 42 từ Bình Định về Nam Tây Nguyên để phòng thủ.
+ Ta tranh thủ thời gian phát triển lực lượng, khối chủ lực tăng 25%. Trung đoàn 96 làm lễ thành lập và xuất quân (1-5). Trung đoàn 108 và các Tiểu đoàn độc lập đánh mạnh trên đường 19, trong tháng 4 diệt tám đoàn xe. Từ giữa tháng 5 ta làm chủ đường 19, uy hiếp An Khê. Bộ chỉ huy Pháp điều binh đoàn cơ động 100 xuống giữ An Khê, binh đoàn cơ động 42 giữ Plây Cu.

Ngày 7 tháng 5 năm 1954:
Tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ bị tiêu diệt.

Ngày 24 tháng 6 năm 1954:
+ Trung đoàn 96 kết hợp cùng đại đội địa phương của Trung đoàn 120 tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 ở Đak Pơ quét sạch địch trên đường 19, giải phóng phần lớn tỉnh Gia Lai, bao vây Plây Cu.

Ngày 7 tháng 7 năm 1954:
+ Trung đoàn 108 phục kích địch rút chạy khỏi Plây Cu đánh địch ở đèo Chư Đrek diệt 300 bắt sống 200, trong đó có tàn quân binh đoàn cơ động 100 của Pháp.
+ Trung đoàn 803 cắt đứt đường 21 ở Ma Đrăc, mở đường vòng về Nam Buôn Ma Thuột.

Ngày 19 tháng 7 năm 1954:
Bộ đội địa phương Quảng Nam tập kích hai tiểu đoàn bộ binh, một tiểu đoàn pháo binh Pháp ở Bồ Bồ, diệt và bắt sống 700 tên.

Ngày 20 tháng 7 năm 1954:
Hiệp định Giơ-ne-vơ được ký kết chấm dứt chiến tranh ở Đông Dương.

Từ những đơn vị Nam tiến chiến đấu ở phía Bắc Sài Gòn, bao vây địch ở Nha Trang, chặn bước tiến quân Pháp ở Tây Nguyên (1945 -1946) tập họp lại.

* TRUNG ĐOÀN 96: 1946-1947
- Tiếp phòng quân Đà Nẵng.
Thành lập: tháng 3 năm 1946
BCH - các trung đoàn trưởng kế tiếp nhau: ĐÀM QUANG TRUNG - NGUYỄN THẾ LÂM. TRẦN HOÀI ÂN: Chính trị viên.
- Mặt trận Quảng Nam - Đà Nẵng tháng 12 năm 1946.
BCH: NGUYỄN BÁ PHÁT - trung đoàn trưởng
NGUYỄN HỮU THÀNH - Chính trị viên
BẾ KIM DOANH - trung đoàn phó
Chiến công nổi bật: Bao vây quân Pháp 107 ngày ở Đà Nẵng và phụ cận; các trận Hải Vân, Ba Khe, Đại La.
- Khen thưởng: cờ "Giữ vững" của đại diện Chính phủ ở miền Nam Trung Bộ - Đồng chí PHẠM VĂN ĐỒNG.


* TRUNG ĐOÀN 96: 1954-1960
- Chủ lực Liên khu 5
Thành lập: ngày 1 tháng 5 năm 1954 ở Vĩnh Thạnh, Bình Định.
BCH: NGUYỄN MINH CHÂU - trung đoàn trưởng.
NGUYỄN HỮU THÀNH - Chính ủy.
Chiến công nổi bật: Tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 của Pháp ở An Khê (ngày 24 tháng 6 năm 1954).
- Khen thưởng: Huân chương Kháng chiến hạng nhất.
- Đại đoàn 305 - Tập kết ra Bắc tháng 10 năm 1954. Cả Đại đoàn phất cao cờ Ba Nhất.


* TRUNG ĐOÀN 96 PHÁO BINH: 1967 -1972
- Trung đoàn Hỏa tiễn ĐKP Tây Nguyên - Khu 5.
- Đoàn 69 pháo binh miền Đông Nam Bộ.
Thành lập: Giữa năm 1967.
BCH: NGUYỄN SÔ - trung đoàn trưởng.
NGUYỄN THÀNH LAI - trung đoàn phó.
TRẦN VĂN HÙNG - Chính ủy.
Chiến công nổi bật: Tập kích căn cứ Mỹ: Lai Khê, Phú Lợi. Tham gia các đợt tiến công và nổi dậy 1968 - chặn đánh tàu địch trên sông Mê Công (CPC).
- Khen thưởng: Cờ "Quyết chiến, quyết thắng" của MTDTGPMNVN
Huân chương quân công các loại.

* TRUNG ĐOÀN 96: tháng 2 năm 1975, tháng 9 năm 1978.
- Mặt trận 4 Quảng Đà, Khu 5.
BCH: LẠI VĂN DƯƠNG - trung đoàn trưởng
NGUYỄN VÕ: Chính ủy
Chiến công nổi bật: Tham gia giải phóng Đà Nẵng, cắm cờ lên nóc Tòa Thị chính.
- Xây dựng kinh tế ở Thuận Hải.

* TRUNG ĐOÀN 96: tháng 9 năm 1978 đến nay.
- Sư đoàn 309 (Đoàn Bắc Sơn) Quân khu 5.
Thành lập: ngày 27 tháng 9 năm 1978 ở Thị xã Buôn Ma Thuột.
Chiến công nổi bật: Giữ vững biên giới, tham gia chiến dịch giải phóng CPC (1979).
- Sư đoàn 309, Quân đoàn 3, mặt trận 479 - QK7.
Chiến công nổi bật: Đứng vững ở Bát Đom Boong, nhiều lần tiến công hang ổ Pôn-pốt.
- Khen thưởng: Nhiều Huân chương danh dự.
- Sư đoàn 309, Quân đoàn 4 từ tháng 9 năm 1979 đến nay.

I - Ý định chiến lược của địch, của ta Đông - Xuân 1953 -1954.

1. Tháng 1 năm 1953 Trung ương, Hồ Chủ tịch xác định phương hướng chiến lược là: tránh chỗ mạnh, đánh chỗ yếu, đánh chắc thắng.

Bộ Chính trị chủ trương mở cuộc tiến công chiến lược Đông - Xuân 1953 - 1954 bằng ba đòn tiến công lớn:

- Tiêu diệt địch ở Lai Châu, giải phóng hoàn toàn Tây Bắc, phối hợp với quân giải phóng Lào giải phóng tỉnh Phong-xa-lỳ.

- Phối hợp với bạn tiêu diệt địch ở Trung Lào, Hạ Lào, Đông - Bắc Cam-pu-chia, mở rộng vùng giải phóng tới sau lưng Sài Gòn.

- Giành địa bàn chiến lược Tây Nguyên, phá tan âm mưu bình định miền Nam.

2. Tháng 5 năm 1953 thực dân Pháp cử tướng Na-va làm tổng chỉ huy quân Pháp ở Đông Dương.

Na-va chủ trương xây dựng một khối chủ lực cơ động mạnh (100 tiểu đoàn năm 1954).

- Tiến công chiến lược chiếm đóng tất cả vùng tự do còn lại ở miền Nam: vùng tự do Liên khu 5, vùng tự do Nam Bộ.

- Bình định xong miền Nam, tập trung toàn bộ khối chủ lực cơ động, quyết chiến với chủ lực ta trên chiến trường miền Bắc, giành thắng lợi, kết thúc chiến tranh.

3. Tháng 12 năm 1953 ở Liên khu 5, Liên khu ủy, Đảng ủy Bộ Tư lệnh Liên khu quyết định:

- Tập trung toàn bộ chủ lực cho nhiệm vụ tiến công lên Tây Nguyên.

- Giao nhiệm vụ bảo vệ vùng tự do cho lực lượng địa phương.

- Chiến trường sau lưng địch tiêu diệt sinh lực, mở rộng vùng du kích, kềm giữ không cho địch rút lực lượng đi nơi khác, phá kế hoạch xây dựng ngụy quân.

II - Giải phóng tỉnh Công Tum, thị xã Công Tum ngày 7 tháng 2 năm 1954.

1. Giữa tháng 11 năm 1953 các Đại đoàn chủ lực của ta tiến công Lai Châu, giải phóng khu Tây Bắc, phối hợp với quân Pha-thét Lào giải phóng tỉnh Phong-xa-lỳ (tỉnh Sầm Nưa đã được giải phóng tháng 5 năm 1953). Na-va phải ném một lực lượng lớn quân tinh nhuệ xuống Điện Biên Phủ (20 -21 tháng 11 năm 1953), xây dựng thành một tập đoàn cứ điểm, hòng cản bước tiến của chủ lực ta, bảo vệ khu Tây Bắc và Thượng Lào. Ta đã nhanh chóng bao vây giữ địch tại Điện Biên Phủ chuẩn bị để tiến công tiêu diệt.

2. Cuối tháng 12 năm 1953, ta và bạn tiến công quân Pháp ở Trung Lào, giải phóng thị xã Thà Khẹt và vùng đông Xa-van-na-khét cắt đường số 9, địch phải điều quân cơ động về ứng cứu.

3. Ở Liên khu 5 địch tập trung một lực lượng cơ động 40 tiểu đoàn, rút từ Pháp, Triều Tiên, Bình Trị Thiên, Nam Bộ do Đơ Bô-pho, tư lệnh quân khu Tây Nguyên chỉ huy, tiến hành chiến dịch Át-lăng, lần lượt đánh chiếm các tỉnh tự do Phú Yên, Bình Định, Quảng Ngãi. Ngày 20 tháng 1 năm 1954, 22 tiểu đoàn quân cơ động từ ba mặt tấn công tỉnh Phú Yên, từ Khánh Hòa đánh ra, từ Đắc Lắc đánh xuống, từ biển đổ bộ lên Tuy Hòa.

Đêm 27 tháng 1 năm 1954 rạng ngày 28, Trung đoàn 108 và một bộ phận của Trung đoàn 803 tiêu diệt cả cụm phòng ngự hướng đông bắc Công Tum của địch gồm ba cứ điểm Mang Đen, Mang Bút, Công Brai, trong đó cứ điểm mạnh nhất là Mang Đen do ba đại đội đóng giữ. Ta phát triển tiến công về phía tây. Toàn bộ quân địch từ Đắc Tô đến Đắc Lây bỏ chạy. Ta giải phóng toàn vùng Bắc Công Tum, nối liền vùng tự do Nam-Ngãi với vùng giải phóng của bạn ở Hạ Lào. Trung đoàn 803 áp sát thị xã Công Tum diệt một đại đội của binh đoàn cơ động 100 vừa mới nống ra ở Kon Xom Lư (giữa thị xã Công Tum và Công Brai), luồn vào giữa thị xã Công Tum diệt sở chỉ huy của một tiểu đoàn, vòng xuống phía Nam Công Tum tiêu diệt một đoàn xe tiếp tế trên đường số 14.

Ngày 7 tháng 2 năm 1954, Bộ chỉ huy Pháp ra lệnh cho Đờ Bô-pho bỏ thị xã Công Tum về giữ thị xã Plây Cu. Cánh quân rút chạy của địch vòng phía tây đường số 14, nên quân ta phục sẵn ở đường số 14 không tiêu diệt được. Toàn tỉnh Công Tum với 14.000km2 và 200.000 dân được giải phóng, sau hơn 10 ngày tiến công, tạo điều kiện thọc sâu xuống Nam Tây Nguyên.

4. Ở Hạ Lào, đông bắc Cam-pu-chia, quân tình nguyện tại chỗ được tăng cường tiểu đoàn 436 chủ công của Trung đoàn 101 thuộc Sư đoàn 325, tiêu diệt một cứ điểm tiền tiêu mạnh của tiểu khu Át-tô-pơ địch rút chạy, ta giải phóng hoàn toàn tỉnh Át-tô-pa, phát triển giải phóng cao nguyên Bô-lô-ven, bao vây địch ở Xa-ra-van, Pắc-xê. Sau đó quân chủ lực của ta phối hợp với bạn Cam-pu-chia tiêu diệt địch ở Von Xai, giải phóng Xiêm Pạng, uy hiếp tỉnh lỵ Stung Treng. Ta và bạn ở miền Đông Cam-pu-chia, hoạt động từ phía nam, giải phóng phần lớn tỉnh Công Pông Chàm. Vùng giải phóng Đông Cam-pu-chia và Đông Bắc Cam-pu-chia đã được nối liền. Con đường chiến lược Bắc - Nam Đông Dương đã được đánh thông, tạo điều kiện để có thể đưa thêm lực lượng cấp trung đoàn, sư đoàn phát triển tiến công về miền Đông Nam Bộ, thọc sâu sau lưng Sài Gòn.

III - Giải phóng tỉnh Gia Lai, thị xã Plây Cu ngày 17 tháng 7 năm 1954.

Sau khi tháo chạy khỏi Công Tum, quân Pháp rút một số binh đoàn cơ động từ đồng bằng lên phòng thủ Tây Nguyên, tổ chức tuyến phòng thủ Plây Cu hình cánh cung từ đồn điền Đắc Đoa vòng về phía tây giáp đồn điền Biển Hồ, hình thành tuyến chốt chặn trên đường số 19 không cho quân ta vượt đường, tiến vào cao nguyên Đắc Lắc.

Tranh thủ lúc địch đang co về phòng thủ, ta phát triển thêm một trung đoàn chủ lực (Trung đoàn 96) một tiểu đoàn chủ lực. Hai tỉnh Quảng Ngãi và Bình Định cũng xây dựng được 10 đại đội độc lập, hai tiểu đoàn tập trung, chuẩn bị đánh địch tại chỗ.

Ta chủ trương tiếp tục tiến công vào cụm phòng thủ thị xã Plây Cu và đường 19. Ngày 17 tháng 2 năm 1954 Trung đoàn 803 tiêu diệt cứ điểm Đắc Đoa do hai đại đội của binh đoàn cơ động 100 đóng giữ. Sau đó, cuối tháng 2 vượt qua đường số 19 tiến vào khu tam giác Plây Cu, Cheo Reo, An Khê diệt một số đồn bót địch bảo vệ đường số 7. Bộ chỉ huy Pháp phải tập trung ba binh đoàn cơ động 11, 21 và 100 càn sâu vào hai bên đường số 19. Tiểu đoàn 365 của Trung đoàn 803 và tiểu đoàn 375 chủ lực của địa phương tiến xuống Phú Yên. Hai trung đoàn 108, 96 cùng lực lượng địa phương đánh quân địch trên đường 19.

Ngày 1 tháng 3 năm 1954 Na-va cho triển khai cuộc đánh chiếm tỉnh Bình Định. Quân địch từ Phú Yên đánh ra. Ngày 12 tháng 3 cánh quân đường biển đổ bộ lên Quy Nhơn. Ở phía tây, bốn binh đoàn cơ động trong đó có binh đoàn cơ động 100 từ An Khê kéo ra chiếm đầu cầu Thượng An, chuẩn bị đánh xuống Phú Phong, tây Bình Định. Địch vừa mới đổ bộ lên Quy Nhơn, thì ngày hôm sau 13 tháng 3 năm 1954 chủ lực ta ở Bắc Bộ đã mở đầu cuộc tiến công vào tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ, binh đoàn cơ động dù mới điều vào, đã phải bay trở ra Hà Nội. Đêm 20 tháng 3 rạng 21 tháng 3 Trung đoàn 803 tập kích đánh thiệt hại nặng binh đoàn cơ động ở Plây Ring. Địch buộc phải rút binh đoàn 100 về Plây Cu củng cố. Ngày 30 tháng 3 năm 1954 Trung đoàn 803 dùng tiểu đoàn 19 tiêu diệt cứ điểm đầu cầu Thượng An, chặn cuộc tiến công của các binh đoàn cơ động địch từ phía tây xuống. Từ giữa tháng 5 năm 1954, ta làm chủ đường số 19, kìm chân cánh quân Qui Nhơn, uy hiếp bàn đạp Phú Yên, đánh sau lưng cánh quân từ Phú Yên ra buộc quân Pháp phải lui về thế phòng ngự; rút bớt các đồn bót, co cụm vào các thị xã, thị trấn, dựa vào các điểm cao, xây dựng thành từng cụm phòng ngự ở Qui Nhơn, An Khê, Tuy Hòa.

Ngày 7 tháng 5 năm 1954, chủ lực ta trên chiến trường chính tiêu diệt hoàn toàn tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ. Lúc này quân Pháp chỉ còn binh đoàn cơ động 100 ở An Khê và Binh đoàn cơ động 42 phòng thủ Plây Cu. Bộ chỉ huy chiến dịch của ta chủ trương: đánh mạnh sau lưng địch, kìm chế các cụm quân địch ở An Khê, Qui Nhơn, Tuy Hòa sẵn sàng đánh tiêu diệt khi chúng rút chạy.

Trung đoàn 803 thọc sâu từ Tây Nguyên xuống phía Nam Phú Yên, liên tiếp loại ra ngoài vòng chiến đấu bốn tiểu đoàn địch, tập kích cả vào thị xã Tuy Hòa, diệt một đoàn xe lớn của địch trên Đèo Cả, giữa Phú Yên và Khánh Hòa.

Ngày 24 tháng 6, binh đoàn cơ động 100 trên đường rút lui khỏi An Khê, bị Trung đoàn 96 (thiếu tiểu đoàn 30 đang phối hợp với quân dân tỉnh Bình Định đánh địch ở Qui Nhơn) tiêu diệt toàn bộ ở Đắc Pơ. Trận đánh tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 là trận vận động phục kích lớn của quân đội ta. Đây là một đòn nặng nề, dữ dội bồi thêm cho quân Pháp sau thảm bại ở Điện Biên Phủ. Đến giữa tháng 7 năm 1954 thì quân Pháp bị vây ở Plây Cu. (Cả ba trung đoàn chủ lực của ta đã đánh mạnh vào Nam Tây Nguyên, bao vây thị trấn Cheo Reo, cắt đứt quốc lộ 21 Ninh Hòa đi Buôn Ma Thuột, mở đường vòng về phía Nam thị xã Buôn Ma Thuột, (đánh một trận nhỏ ở Ea Tý). Ngày 17 tháng 7 năm 1954, quân Pháp bị vây ở Plây Cu bắt đầu tháo chạy, bị Trung đoàn 108 tiêu diệt ở Chư Drek. Ta đã tạo đủ thế và lực để giải phóng tỉnh Đắc Lắc, thị xã Buôn Ma Thuột, giải phóng Nam Tây Nguyên. Trung đoàn 803 đề nghị đánh Buôn Ma Thuột, Trung đoàn 96 đề nghị tiến công tiêu diệt Cheo Reo, nhưng Quân khu không cho đánh, ra lệnh ngừng bắn vì Hiệp định Giơ-ne-vơ đã được ký kết. Hiệp nghị Giơ-ne-vơ ký ngày 20 tháng 7 năm 1954 công nhận nền độc lập và thống nhất của nước Việt Nam đã cứu vãn số phận của quân Pháp ở Tây Nguyên và ở các nơi khác trong cả nước.

IV - Kết luận.

Thắng lợi của lực lượng vũ trang Liên khu 5 trong chiến dịch Đông - Xuân 1953 -1954 giải phóng Bắc Tây Nguyên mà đỉnh cao là trận tiêu diệt binh đoàn cơ động 100, là thắng lợi của đường lối quân sự đúng đắn của chủ trương chiến lược sáng suốt.

Đồng chí Nguyễn Chánh - nguyên Tư lệnh kiêm Chính ủy Liên khu 5 thời kỳ kháng chiến chống Pháp đã kể lại cuộc gặp gỡ với tướng Đơ Bô-pho, trước đây là chỉ huy quân Pháp ở Nam Trung Bộ, kiêm tư lệnh chiến dịch Át-lăng đánh chiếm vùng tự do Liên khu 5. Đơ Bô-pho đã hỏi đồng chí Nguyễn Chánh:

- Tại sao trong chiến cuộc ở Nam Trung Bộ vừa qua chủ lực của tướng quân không đương đầu với chúng tôi ở đồng bằng ven biển, lại tiến công lên cao nguyên miền Tây!

Đồng chí Nguyền Chánh:

- Nếu chúng tôi đưa các trung đoàn chủ lực ra chọi với các ông trên các cánh đồng ven biển tức là chúng tôi chấp nhận tác chiến theo ý muốn của các ông và phải đánh theo cách đánh của các ông, thì chúng tôi đã thua rồi còn gì! Còn nếu chúng tôi tập trung chủ lực đánh lên rừng núi Bắc Tây Nguyên, chúng tôi buộc các ông phải đánh theo ý muốn của chúng tôi và đánh theo cách đánh của chúng tôi, cho nên chúng tôi đã thắng.

Ta không nhũng xác định đúng phương hướng chiến lược, mà lại còn có cách đánh rất tài tình, phát huy sức mạnh tổng hợp của ba thứ quân, của nhân dân, phối hợp chặt chẽ các chiến trường buộc địch phân tán cao độ, đông hóa ít, mạnh hóa yếu, căng địch ra mà đánh, phá vỡ thế tập trung binh lực của địch, tập trung bao vây tiêu diệt chúng ở Điện Biên Phủ. Quân ta đang ở thế thắng, thế chủ động trên hầu khắp các chiến trường trong cả nước.

Vào chiến dịch Đông - Xuân 1953 -1954, đồng chí Nguyễn Chánh, Ủy viên Trung ương Đảng, Bí thư Liên khu ủy, Chính ủy kiêm Tư lệnh Liên khu 5 được cử làm Bí thư Đảng ủy, Chính ủy và Tư lệnh chiến dịch. Thắng lợi to lớn của chiến dịch và những trận chiến đấu lớn đều gắn liền với sự lãnh đạo và chỉ huy tài tình của Liên khu ủy và Bộ Tư lệnh Liên khu 5 mà đứng đầu là đồng chí Nguyễn Chánh - người chiến sĩ cách mạng kiên cường đã trải qua nhiều nhà tù của Pháp như Quảng Ngãi, Buôn Ma Thuột, Phủ Bài. Sau đảo chính Nhật, được tự do, đồng chí được bổ sung vào Tỉnh ủy Quảng Ngãi, đặc trách lãnh đạo Đội Du kích Ba Tơ, từ 24 người đã dần dần phát triển lên khoảng 1.000 người, lập căn cứ ở Vĩnh Sơn và Nước Lá, nam và bắc tỉnh Quảng Ngãi. Tháng 8 năm 1945 đồng chí đã chỉ huy lực lượng vũ trang trong tỉnh đánh Nhật, hỗ trợ cho nhân dân Tổng khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi. Đồng chí được cử làm Ủy trưởng Quốc phòng Trung Bộ. Kháng chiến toàn quốc, đồng chí là Chính ủy Khu 5 rồi Chính ủy Liên khu 5, cùng với Liên khu ủy và Bộ tư lệnh Liên khu 5, đồng chí trực tiếp lãnh đạo và chỉ huy cuộc chiến đấu của nhân dân Nam Trung Bộ cho đến khi tập kết ra Bắc. Đồng chí đã được cử làm Tổng Tham mưu phó, rồi Chủ nhiệm Tổng cục Cán bộ. Đồng chí đã qua đời vì một cơn bệnh cấp tính năm 1957, giữa tuổi 43. Sau đây là lời kể của đồng chí đại tá Nguyễn Văn Luyện, một thời gian dài là thư ký riêng của Bộ Tư lệnh Liên khu 5, được sống và công tác bên cạnh đồng chí Nguyễn Chánh trong những năm cuối cuộc kháng chiến chống Pháp.

Theo dòng lịch sử, hơn 40 năm qua đã có bao người chỉ huy có tác động đến cuộc đời chiến đấu của tôi. Nhưng sống động và sâu sắc nhất trong tôi vẫn là hình ảnh của người Chính ủy kiêm Tư lệnh Liên khu 5 - đồng chí Nguyễn Chánh, người anh cả của lực lượng vũ trang Liên khu 5 trong kháng chiến chống Pháp.

Tháng 1 năm 1953, Ban chấp hành Trung ương Đảng họp hội nghị lần thứ 4 bàn về lãnh đạo kháng chiến và chính sách quân sự, đồng thời phát động quần chúng giảm tô, tiến đến cải cách ruộng đất. Tháng 9, Bộ Chính trị bàn về chủ trương tác chiến trong Đông -Xuân 1953 -1954 trên hai mặt trận chính diện và sau lưng địch, trong đó có hai nhiệm vụ quan trọng có liên quan trực tiếp đến Liên khu 5 là: đoạt lấy địa bàn chiến lược Tây Nguyên, trước hết là Bắc Tây Nguyên và bảo vệ vùng tự do Nam, Ngãi, Bình, Phú nếu địch tiến công.

Lúc bây giờ tướng H. Na-va được cử làm tổng chỉ huy quân đội Pháp ở Đông Dương và dựng kế hoạch mang tên mình - kế hoạch Na-va, một cố gắng cuối cùng của thực dân Pháp ở Đông Dương, được Mỹ chi viện tích cực; trước mắt vùng tự do Liên khu 5 là một mục tiêu.

Tình hình rất khẩn trương, cuộc chạy đua giữa ta và địch trên khắp các chiến trường Đông Dương đã bắt đầu. Đồng chí Nguyễn Chánh được điện của Trung ương triệu tập ra nhận nhiệm vụ tác chiến cho Liên khu 5 trong Đông - Xuân sắp đến.

Đi cùng với đồng chí Chánh chỉ có bốn người. Tôi và đồng chí Thân Hoạt là thư ký, đồng chí Nhành là cần vụ, đồng chí Ba là nuôi quân. Đoàn lên đường ngày 4 tháng 8 năm 1953.

Trước đây, đầu năm 1951, sau chiến dịch biên giới đại thắng lợi, đồng chí được cử ra Việt Bắc dự Đại hội đại biểu Đảng toàn quốc lần thứ hai. Ở đại hội này đồng chí đã được bầu làm ủy viên dự khuyết Ban Chấp hành Trung ương Đảng Lao động Việt Nam. Sau đó đồng chí được lưu lại một thời gian khá dài bên cạnh các đồng chí Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp, Nguyễn Chí Thanh và nhất là Bác Hồ. Đồng chí được tiếp thu những kinh nghiệm quý báu về chỉ đạo chiến lược, chiến thuật trong chiến dịch biên giới, được tham gia theo dõi, học tập thực tế lãnh đạo và chỉ huy trong các chiến dịch Trung du, Đường số 18, Hà Nam Ninh với tất cả những kinh nghiệm thành công và chưa thành công, trước những âm mưu và thủ đoạn mới của kẻ địch, kể cả bọn can thiệp Mỹ. Khi trở về Liên khu 5, đồng chí được cử làm Bí thư Liên khu ủy, thay đồng chí Nguyễn Duy Trinh về Trung ương, kiêm Chính ủy và Tư lệnh Liên khu 5. Đồng chí đã trực tiếp chỉ huy các lực lượng chủ lực của Liên khu cùng với trung đoàn địa phương giành thắng lợi lớn nhất Liên khu từ trước đến giờ. Trong thời gian ngắn, ta đã tiêu diệt một loạt đồn bót, án ngữ miền đồng bằng Bắc Tây Nguyên, đánh viện... buộc địch phải ném chủ lực đối phó, gây xôn xao dư luận tận Pa-ri.

Đoàn chúng tôi không giấu được xúc động trong chuyến đi này, trước những biến chuyển đang sôi động đất nước, một chuyến đi dài gian khổ, phải mất 45 ngày mới đến Tuyên Quang.

Đồng chí đã báo cáo với Bộ Chính trị, với Bộ Tổng Tư lệnh khá đầy đủ về tình hình của Liên khu và nhận các chỉ lệnh tác chiến của Liên khu trong Đông - Xuân sắp đến. Điều tâm đắc nhất của đồng chí là phương hướng chiến lược mà Bác đã đề ra: "tránh chỗ mạnh, đánh chỗ yếu, tiêu diệt sinh lực địch, mở rộng vùng tự do". Đồng chí Chính ủy kiêm Tư lệnh Liên khu rất phấn khỏi, nhận thực hiện một trong ba mũi tiến công chiến lược chung của cả nước: Tiến công lên Bắc Tây Nguyên giành lấy địa bàn chiến lược. Trong kế hoạch tác chiến Đông -Xuân do Liên khu ủy và Bộ Tư lệnh đề ra cũng chọn chiến trường này. Đồng chí cũng được phổ biến về âm mưu chiếm đóng vùng tự do Liên khu 5 của kế hoạch Na-va. Bộ Chính trị và Tổng Quân ủy đã chỉ rõ mối quan hệ của việc kiên quyết tiến công lên Tây Nguyên là yếu tố quyết định để bảo vệ vùng tự do - nhiệm vụ quan trọng thứ hai. Đồng chí đã điện ngay về Liên khu đề nghị chuẩn bị theo phương hướng chiến lược mới. Đồng chí cũng đề nghị Bộ cung cấp cho một số vũ khí mới, nhất là súng đạn để tiến công các công sự vững chắc của địch mà Liên khu còn thiếu. Bộ đã đáp ứng tích cực.

Tranh thủ từng giờ, phút, đồng chí Chánh lên đường trở về Liên khu vào ngày 2 tháng 2 năm 1953. Lúc bấy gia các Đại đoàn chủ lực của Bộ đã chuẩn bị sẵn sàng và bắt đầu tiến về hướng Tây-Bắc. Địch hoảng sợ cho quân nhảy dù xuống Điện Biên Phủ (20 -11) nhằm ngăn chặn đường ta tiến công sang Thượng Lào. Nhưng vô vọng! Ngày 12 tháng 12, ta giải phóng thị xã Lai Châu, bao vây chặt Điện Biên Phủ. Ngày 21 tháng 12, quân ta tiến công Trung Lào... Tình hình vô cùng khẩn trương thôi thúc chúng tôi, như muốn bay về chiến trường. Bộ Tổng phát lệnh cho chúng tôi hành quân hỏa tốc, có thể trưng dụng tất cả mọi phương tiện vận chuyển có trên đường để rút ngắn thời gian đến mức tối đa. Ngày ấy là ngày cuối cùng của năm 1953, chưa bao giờ phai mờ trong ký ức tôi, chuyến đi 30 ngày ròng trở lại chiến trường rút ngắn được 15 ngày quý hơn vàng bạc nhất là trong thời kỳ chuẩn bị thực hiện mệnh lệnh tác chiến mới của Trung ương, có thể tiết kiệm bao nhiêu xương máu của quân và dân Liên khu 5.

Cán bộ chủ chốt của Liên khu được triệu tập đã làm việc dưới sự điều khiển của đồng chí Nguyễn Đôn -Tham mưu trưởng. Đồng chí Chính ủy kiêm Tư lệnh chỉ giải đáp những vấn đề còn tồn tại trong thảo luận. Đúng như dự kiến khó tháo gỡ nhất vẫn là việc địch sắp chiếm đóng vùng tự do mà chủ lực lại tập trung tiến đánh lên Tây Nguyên. Đồng chí đã đem hết lý lẽ và tình cảm, thuyết phục mọi người: "Nếu không tiến công lên Tây Nguyên buộc địch lên vùng núi rừng đánh theo bài bản của mình, ta để chủ lực lại chống đỡ ở đồng bằng là rơi vào âm mưu của Na-va và chỉ có thua, vì ta bị buộc phải đánh theo bài bản của nó".

Chỉ năm ngày sau khi kết thúc hội nghị, ngày 5 tháng 2, các đơn vị chủ lực của Liên khu theo nhiều đường khác nhau, đã nhằm Bắc Tây Nguyên tiến lên. Sự chuẩn bị được tiến hành khá chu đáo, các cầu lớn nhỏ trên các nẻo đường hành quân của bộ đội lên chiến dịch đã được sửa chữa. Theo chân bộ đội là hàng vạn dân công.

Theo kế hoạch đã định sẵn, chủ lực của ta sẽ lần lượt tiến công ba cứ điểm Mang Đen, Kông Brai, Mang Bút trên tuyến phòng thủ đông - bắc Công Tum. Nhưng khi nghe địch triển khai kế hoạch Na-va đánh ra nam Phú Yên, trong cuộc họp Bộ tư lệnh, đồng chí Chánh đã đề xuất ý kiến phải tập trung diệt ba cứ điểm nói trên trong một đêm mới đủ mạnh, đủ sức uy hiếp buộc quân địch phải đưa lực lượng về chống đỡ. Đúng như dự kiến, bộ chỉ huy Pháp phải điều binh đoàn cơ động 100 lên cứu nguy cho Công Tum.

Sự kiên quyết đánh địch của người chỉ huy trưởng đã thấm nhuần tư tưởng chiến lược của Trung ương, thể hiện rõ trong trận tiêu diệt cứ điểm Mang Đen, một cứ điểm mạnh. Trong khi bộ đội ta giải quyết gọn đồn phụ, ở đồn chính, qua mấy lần đột phá chiếm được các lô cốt ngoại vi, nhưng không chiếm được lô cốt mẹ giữa đồn. Địch rút xuống các hầm ngầm chống cự lại. Thương vong của bộ đội ta khá lớn. Có ý kiến đề xuất nên cho bộ đội rút ra củng cố, đêm sau tiếp tục đánh. Tư lệnh chiến dịch kiên quyết bác bỏ ý kiến đó: Nếu rút ra, đêm sau đánh vào thương vong càng lớn, chưa chắc đã đánh được đồn. Chính diện bị chận lại, thì tìm chỗ yếu của địch mà đột kích. Chính nhờ lệnh của đồng chí Chánh, mà tiểu đoàn ở hướng phụ, sau khi hoàn thành được nhiệm vụ đã băng qua sân bay đánh vào sau lưng của đồn chính. Địch hoảng sợ vì bị đánh cả hai mặt, phải đầu hàng.

Tuyến phòng thủ đông bắc tiểu khu Công Tum bị phá vỡ, cửa vào Bắc Tây Nguyên đã mở. Đồng chí lệnh cho Trung đoàn trưởng Trung đoàn 108 đưa một bộ phận phát triển nhanh, mạnh lên phía tây uy hiếp, tiêu diệt các cứ điểm dọc theo quốc lộ 14. Đồng thời Trung đoàn 803 áp sát thị xã Plây Cu, phục kích trên đoạn Plây Cu - Công Tum, tiến công ngay vào thị xã. Trong khi đó chủ lực của Bộ lại bắt đầu mũi tiến công lên Trung Lào và Hạ Lào. Bộ chỉ huy Pháp phải tạm ngừng chiến dịch Át-lăng, đưa binh đoàn cơ động 100, xương sống của chiến dịch lên chống đỡ. Bộ phận tiền tiêu của nó bị đánh ở ven thị xã Công Tum. Cuộc đấu trí chiến lược đã diễn ra và phần thắng đã thuộc về phía bộ đội Liên khu 5. Ngày 6 tháng 2 địch rút chạy khỏi tiểu khu phía bắc cao nguyên chiến lược.

Ngày 7 tháng 2, từ sở chỉ huy ở Con-xơ-bai, đồng chí Chánh cùng tôi lên một xe ô-tô vào thị xã. Tại đây đồng chí đã liên lạc với Đại tướng Tổng Tư lệnh ở chỉ huy sở Mường Phăng (Điện Biên Phủ). Đại tướng hỏi:

- Có thật Công Tum được giải phóng không?

- Hiện bây giờ tôi đang đứng giữa trung tâm thị xã, thưa đồng chí Tổng Tư lệnh. Đồng chí Chánh đã nhận ngay được những lời khen ngợi đối với tất cả cán bộ và chiến sĩ đã tham gia chiến dịch và tiếp theo đó là thư khen của Đại tướng biểu dương: đó là một thắng lợi to lớn trên chiến trường toàn quốc.

Không hề thỏa mãn với thắng lợi, đồng chí Nguyễn Chánh đã nhanh chóng nhận ra thiếu sót: không tiêu diệt được bộ phận địch khi chúng rút chạy khỏi Công Tum, cho nên chưa thay đổi được cục diện chiến trường. Đồng chí ra mệnh lệnh thúc giục các đơn vị nhanh chóng tiến xuống phía nam bám lấy đường 19, áp sát thị xã Plây Cu và sẵn sàng tiến công liên tục. Đồng chí cũng thấy do chưa chuẩn bị, nên ta chưa có kế hoạch tiếp quản vùng mới giải phóng. Dựa vào kinh nghiệm của Cao Bằng, các chính sách tiếp quản được ban hành, kỷ luật chiến trường được phổ biến. Địch rút chạy, kho tàng bỏ ngỏ, nhưng nói chung không bị xâm phạm. Đồng chí ra lệnh lấy đồ hộp, sữa đường phát cho anh em thương bệnh binh, lấy gạo và thực phẩm khác cứu trợ cho đồng bào thị xã...

Từ Tổng hành dinh ở Mường Phăng, Đại tướng Tổng Tư lệnh luôn theo dõi chỉ đạo sát mặt trận Bắc Tây Nguyên, quan tâm nhiều đến việc củng cố giải phóng, lưu ý Liên khu phối hợp chiến trường Nam Lào, đông - bắc Miên. Phải đánh mạnh vào các quốc lộ 19, 14 tiếp tục phát triển chiến tranh du kích ở Nam Tây Nguyên, hướng Tuy Hòa vẫn là phụ.

Đầu tháng 3, Tổng Tư lệnh lại báo động cho Liên khu âm mưu chiếm Qui Nhơn của địch, phải gấp rút đưa lực lượng vào Cheo Reo, vào phía Nam Plây Cu...

Tiếp thu sự chỉ đạo ấy, đồng chí Chánh đã kiên quyết tranh thủ thời gian cho Trung đoàn 803 đánh vào Đak Đoa và thị xã Plây Cu trên tuyến phòng ngự mới mà địch đã tập trung đến 18 tiểu đoàn (có binh đoàn cơ động 100), không kể hai binh đoàn cơ động 41 và 42 ở Trà Khê, tây thị xã. Tại Đak Đoa, một cứ điểm mạnh của binh đoàn cơ động 100, bộ đội bị thương vong nhiều chưa giải quyết dứt điểm. Chính ủy Trung đoàn đề nghị rút lui. Đồng chí Chánh bác bỏ ý kiến đó, ra lệnh cho Trung đoàn trưởng tiếp tục chiến đấu đến thắng lợi. Người lãnh đạo dao động đã bị thi hành kỷ luật chiến trường, dù đó là một Liên khu ủy viên, có tác dụng lớn trong việc củng cố tinh thần chiến đấu của bộ đội, khi chiến dịch bước vào thời kỳ quyết định.

Vẫn kiên trì với phương châm chọn chỗ yếu và sơ hở của địch mà đánh, Bộ Tư lệnh chiến dịch lại ra lệnh cho Trung đoàn 803 nhanh chóng vượt qua tuyến lửa đường 19 để đánh vào sau lưng địch. Trung đoàn gặp khó khăn vì chưa điều kịp lương thực. Đồng chí Tư lệnh đã thúc giục đơn vị nhanh chóng triển khai mệnh lệnh bằng dồn gạo hiện có cho một đơn vị đi trước. Đơn vị còn lại cử một bộ phận về trung châu gùi gạo lên. Khi Trung đoàn 803 xuất hiện ở phía nam đường 19, bộ chỉ huy Pháp điều binh đoàn cơ động 100 càn quét khu du kích của ta. Không tìm thấy đối phương, khi về trú quân dã ngoại ở Plây Ring, đã bị chính Trung đoàn 803 bất ngờ tiến công gây thiệt hại lớn về người, về phương tiện, phải rút về Plây Cu củng cố.

Trong khi đó, một tiểu đoàn chủ lực khác cùng với một tiểu đoàn tập trung của Phú Yên được lệnh thọc sâu vào sau lưng địch ở Phú Yên nhằm làm ruỗng nát vùng mới chiếm đóng của Pháp. Đồng chí Tư lệnh đã theo sát đơn vị này; cổ vũ những trận thắng, đồng thời phê phán cán bộ chỉ huy chậm chạp, ham ăn to đánh lớn, chưa nắm vững tư tưởng chỉ đạo: nhằm chỗ yếu, tránh chỗ mạnh, đánh địch chắc thắng, nên chưa buộc địch quay lại đối phó, không rảnh tay tiếp tục kế hoạch chiếm tỉnh Bình Định.

Bộ Chỉ huy chiến dịch rất quan tâm chỉ đạo các đơn vị kiên quyết đánh địch trên đường 19, nhất là đập nát căn cứ đầu cầu Thượng An của địch, tiến về phía nam tỉnh Bình Định. Chính đồng chí đã thông báo cho Trung đoàn 108 về sự hoang mang dao động của tiểu đoàn ngụy đóng ở cứ điểm này, do tên tiểu đoàn trưởng bị mất tích trong trận phục kích của ta ngày hôm trước và ra lệnh cho một tiểu đoàn của ta không kịp chuẩn bị, vẫn có thể đột kích bất ngờ và đã thắng lợi. Tiếp theo trung đoàn chủ lực này lại liên tục phục kích trên đường 19 cản trở việc vận chuyển, tiến tới cắt đứt mạch máu giao thông yết hầu này của địch.

Từ ngày 10 tháng 3, những tưởng bộ đội ta đã đánh dài ngày phải chấm dứt chiến dịch, địch bắt đầu tiến từ Phú Yên ra Nam Bình Định và đổ bộ lên Qui Nhơn, bị lực lượng địa phương đánh mãnh liệt. Ngày 13 tháng 3, đại quân ta bắt đầu cuộc tiến công vào tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ. Địch phải điều một bộ phận chủ lực ra Bắc. Chiến dịch Át-lăng sa lầy hẳn, quyền chủ động chiến trường đã thực sự do ta nắm.

Từ đầu tháng 5, quốc lộ 19 bị cắt đứt, trong khi chủ lực ta hoạt động mạnh ở vùng Cheo Reo, áp sát đường 14. Số phận của tiểu khu An Khê đã được định đoạt. Binh đoàn cơ động 100 và các lượng khác cố thủ ở đây, thế tất phải rút chạy, đó là thời cơ tốt nhất để ta tiêu diệt. Nhận định sắc sảo đó đã đưa đến quyết tâm của chỉ huy trưởng chiến dịch: tiêu diệt bất cứ binh đoàn cơ động nào, 100 hay 42 nếu chúng rời các cứ điểm cố thủ An Khê hay Plây Cu. Hai trung đoàn 108 và 96 (mới được thành lập) đã chực sẵn bên đường 19, để làm nhiệm vụ bẻ gãy xương sống của địch.

Sở chỉ huy chiến dịch của ta đã kịp thời thông báo cuộc rút quân của binh đoàn cơ động 100 khỏi An Khê cho Trung đoàn 96 và việc ứng cứu của GM 42 từ Plây Cu xuống cho Trung đoàn 108, với một mệnh lệnh cương quyết: tiêu diệt hoàn toàn quân cơ động của địch, dù lực lượng ta ít hơn hẳn so với địch. Nhưng đây là thời cơ có một không hai, sau khi tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ bị tiêu diệt, chủ lực của ta và bạn từ Trung Lào đã tiến xuống đông - bắc Miên. Khi trong ban chỉ huy Trung đoàn 96 tranh luận về việc thi hành mệnh lệnh, nên chặn đầu hay chặn giữa, chặn đuôi, để đánh địch, đồng chí Chánh đã có chỉ thị: phải đánh theo ý đồ của người trung đoàn trưởng, nghĩa là chặn đầu tiêu diệt toàn bộ quân địch. Sau đó đồng chí lại có lệnh: liên tục tiến công, đánh không hết ngày đầu thì tiếp tục đánh ngày sau, truy kích đến cùng. Người Tư lệnh đã theo dõi cuộc chiến đấu suốt ngày đêm không nghỉ, chỉ đạo kịp thời từng động tĩnh của chiến dịch. Sau khi tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 và đánh thiệt hại nặng binh đoàn cơ động 42 xuống ứng cứu, địch đã co hẳn về Plây Cu. Trong khi ba Trung đoàn chủ lực ta vừa củng cố đội ngũ, vừa tiến mạnh xuống phía nam, chuẩn bị tiến công Cheo Reo và phục kích tiêu diệt một bộ phận các binh đoàn cơ động ở Plây Cu đang dọn đường về Buôn Ma Thuột.

Từ ngày 10 tháng 3, chỉ huy sở của chiến dịch đã rời về Rừng Dầu, Phù Cát để có thể chỉ huy đánh địch trên cả hai mặt trận Tây Nguyên và đồng bằng, liên tục đánh giặc, đánh dài ngày, phá tan âm mưu địch. Kế hoạch Na-va bị phá sản hoàn toàn và quân đội viễn chinh chỉ còn hy vọng ở kết quả của Hội nghị Giơ-ne-vơ để cứu chúng khỏi sự sụp đổ hoàn toàn. Còn quân và dân Liên khu 5 đang trên đà sung sức tiến về Nam Tây Nguyên, đồng thời đánh mạnh vào vùng sau lưng địch ở đồng bằng. Bộ đội ta có thể tiến xa và sâu hơn nữa.

Nhiều cán bộ quân, dân, chính, đảng thường nói về đồng chí Nguyễn Chánh như một huyền thoại: Mỗi lần đồng chí ra Trung ương trở về, có một sự tiến bộ vượt bậc, con người đồng chí hầu như thay đổi hẳn về tài năng, về đức độ. Đúng là Đảng đã đào tạo, bồi dưỡng đồng chí từ trong nhà tù đế quốc, trên đường công tác cách mạng và trên các chiến trường nóng bỏng ở quê hương miền Nam Trung Bộ.

Trong buổi lễ mừng hòa bình lập lại trong cả nước, liên hoan chia tay giữa nhân dân và quân đội Liên khu 5 cũng là ngày thành lập Đại đoàn 305, đại đoàn chủ lực đầu tiên của Liên khu 5, trả lời thắc mắc của mọi người về việc bọn phản động phá hoại Hiệp định Giơ-ne-vơ, chia cắt lâu dài đất nước, đồng chí Nguyễn Chánh tuyên bố: "Chúng ta sẽ vác cờ hòa bình, độc lập và thống nhất vượt Trường Sơn về giải phóng quê hương".

Tại hội nghị tổng kết chiến dịch Đông Xuân 1953 -1954 và cũng để chia tay đồng đội về Trung ương nhận công tác mới, đồng chí Nguyễn Chánh đã tâm tình và dặn dò: Hãy sống với tâm hồn và trái tim trong sáng. Tất cả vì lợi ích của nhân dân không lướng vướng cá nhân chủ nghĩa. Hãy thương yêu và đoàn kết giúp đỡ lẫn nhau. Không ai ngờ đó là lời dặn dò cuối cùng của đồng chí Bí thư Liên khu ủy, Chính ủy kiêm Tư lệnh Liên khu 5.

Mở toang cửa vào Bắc Tây Nguyên

Mở màn chiến dịch Đông Xuân 1953 -1954, việc tiêu diệt, đánh chiếm tiểu khu Mang Đen có ý nghĩa lớn. Tiểu khu có công sự vững chắc, là căn cứ chủ yếu để bảo vệ Công Tum về phía đông - bắc, và chỗ dựa để đưa quân ra phản kích tiến công xuống miền tây Quảng Ngãi. Mất Mang Đen địch mất một chỗ dựa phòng ngự có giá trị lớn và ta có điều kiện phát triển tiến công nhanh chóng. Do vậy mà cuộc chiến đấu, đã diễn ra hết sức ác liệt. Bộ đội ta quyết chiến thắng. Nhiều cán bộ, chiến sĩ ta đã ngã xuống ở đột phá khẩu, quân địch chống trả điên cuồng. Mũi đột phá chính của tiểu đoàn đã không mở được cửa. Mũi đột phá thứ hai dũng cảm tiến công chiếm được đầu cầu, nhưng không phát triển được. Địch vẫn bám lô cốt mẹ và các hầm ngầm để chống đỡ. Tiểu đoàn phải tung cả đại đội dự bị vào chiến đấu, cũng bị chặn lại. Tuy vậy vẫn không nao núng, đã có gần 150 người bị thương vong, ta vẫn tổ chức chiến đấu, giữ vững đầu cầu, tiếp tục dùng hỏa lục chế áp địch. Cho đến khi tiểu đoàn 79 đánh vào sau lưng, chúng phải đưa cờ trắng đầu hàng. Các đơn vị của tiểu đoàn 19 giữ vững trận địa đã chiếm, bắt sống được 240 tên địch.

Ta đã tiến công mạnh mẽ vào cứ điểm phòng thủ đông bắc Công Tum một cách đồng loạt: Mang Đen (do Tiểu đoàn 19), Công Brai (do Tiểu đoàn 59 của Trung đoàn 803), và Mang Bút (do Tiểu đoàn 89 miền Tây Quảng Ngãi và đặc công của Liên khu) bị tiêu diệt ngay trong một đêm, sau khi có tin địch đổ bộ lên Tuy Hòa. Trung đoàn 108 nhanh chóng phát triển lên phía tây quét sạch địch từ Đắc Tô đến Đắc Lây ở phía Bắc Công Tum, nhịp nhàng phối hợp với hướng A-tô-pơ của Hạ Lào, buộc địch phải rút chạy khỏi vùng rộng lớn của tỉnh Công Tum và sau đó rút bỏ thị xã Công Tum.

Nhận thức được ý nghĩa cực kỳ quan trọng của trận đánh trong toàn bộ chiến dịch Bắc Tây Nguyên, Trung đoàn 108 đã có những cố gắng cao nhất. Trong khi đánh công sự vững chắc của địch, đánh chiếm đến đâu phải củng cố đến đó, tiếp tục đưa lực lượng vào phát triển. Dù gặp khó khăn đến mấy cũng cố tổ chức giữ vững trận địa giành thắng lợi cuối cùng. Ở Mang Đen cuộc chiến đấu giằng co đến sáng, đã có lệnh cho tiểu đoàn 19 rút ra tổ chức, củng cố lại lực lượng, để tối mai tiếp tục tấn công. Nhưng với kinh nghiệm xương máu đã thu được ở các trận Công Plong (8/1951), Tà Mực (12/1951). Ở đó bị địch chặn lại, phản kích quyết liệt, nhưng nhờ chiếm giữ đến cùng, cho nên cuối cùng đã tiêu diệt được địch giành thắng lợi hoàn toàn. Ở Mang Đen cũng đã làm như vậy.

Trận tập kích đập nát đầu đèo Thượng An.

Cứ điểm đầu đèo Thượng An, thuộc tiểu khu An Khê, nằm trên đường 19, về phía đông của tiểu khu quan trọng này. Nó là đầu cầu, là bàn đạp để quân Pháp tiến công xuống tỉnh Bình Định, một tỉnh tự do giàu có của Liên khu 5, trong bước 2 của kế hoạch Na-va. Khi quân Pháp đổ bộ lên Qui Nhơn ở phía đông của tỉnh, thì chúng cũng bắt đầu tập kết quân ở vị trí chiến lược này.

Cho nên để bảo vệ tỉnh Bình Định về phía Tây, phải tiêu diệt cứ điểm đầu đèo Thượng An do Tiểu đoàn 17 quân ngụy đóng giữ. Ban chỉ huy Trung đoàn 108 lúc này, vẫn do đồng chí Nguyễn Minh Châu làm Trung đoàn trưởng, đã giao nhiệm vụ quan trọng này cho tiểu đoàn 19.

Ban đầu cả hai tiểu đoàn 19 và 79 cùng được giao nhiệm vụ phục kích trên đường 19, từ An Khê đến Mang Giang. Tiểu đoàn 19 chỉ để lại đại đội 211 bảo vệ căn cứ ở đỉnh rừng già, cách đầu đèo 500m; lực lượng còn lại đã xuống cùng đơn vị bạn bám đường.

Trong ngày 29 tháng 3 năm 1954, một số xe tiếp tế của địch từ An Khê xuống đầu đèo đã bị ta đánh. Tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn 17 quân ngụy ở đầu đèo đã đích thân chỉ huy một đại đội tiếp viện. Tiểu đoàn 79 được lệnh xuất kích tấn công bọn này. Trong khi tiểu đoàn 19 được lệnh đón lõng, bắt được một số tên. Khai thác ngay bọn này, phát hiện tên tiểu đoàn trưởng ngụy đã bị chết hay đã chạy thoát, không trở về đồn. Như vậy rắn đã mất đầu. Ban chỉ huy tiểu đoàn 19 nhận định: địch đang hoang mang giao động, đây là thời cơ để tiêu diệt đồn Thượng An, cho nên đã đề nghị Ban chỉ huy Trung đoàn cho tập kích ngay cứ điểm này.

Đêm 29 tháng 3 năm 1954, Ban chỉ huy Trung đoàn 108 họp bàn kế hoạch tác chiến, vẫn giao cho tiểu đoàn 19 tiếp tục phục kích đánh địch trên đường 19 đoạn gần Hòn Nhẹn. Ban chỉ huy tiểu đoàn 19 đang triển khai thực hiện nhiệm vụ nói trên, thì được đồng chí Nguyễn Minh Châu, trực tiếp ra lệnh qua điện thoại: Tiểu đoàn 19 hủy nhiệm vụ phục kích, để bôn tập đánh đầu đèo Thượng An trước khi trời sáng.

Ban chỉ huy tiểu đoàn chỉ kịp phân công mỗi người trực tiếp xuống nắm một đại đội, kéo quân ra đường 19 tổ chức chiến đấu cho kịp. Tình hình vô cùng khẩn trương, lúc này đã hơn 3 giờ sáng. Khi Tiểu đoàn trưởng dẫn bộ đội lên gặp bộ phận trinh sát do tiểu đoàn phó chỉ huy bám đồn, thì trời gần sáng. Đồn địch đã hiện lên trên nền trời. Tiểu đoàn trưởng quyết định: Dùng hỏa lực tập kích, chủ yếu là tập trung tất cả các khẩu phóng lựu của tiểu đoàn (mỗi đại đội có chín khẩu), bố trí thành một cụm để bắn đồng loạt cùng với các khẩu cối 60 ly. Còn đại đội 212 chia thành hai mũi đột kích, tiến hành bí mật, đến khi nào bị lộ mới nổ súng đánh luôn. Trời sáng dần, bộ đội tiếp tục tiến sát đồn. Tên lính gác lên tiếng hỏi: ai đó? Trung liên ta nổ đồng loạt cùng với súng phóng lựu. Hai mũi xung kích của đại đội 212 đột kích vào chỉ huy sở và trận địa pháo của địch. Địch bị đánh bất ngờ không đối phó, chỉ 10 phút sau xin đầu hàng toàn bộ.

Khi Tiểu đoàn 19 chiếm xong Thượng An thì trời sáng hẳn. Máy bay địch lượn vòng trên không. Tất cả tiểu đoàn bỏ mũ ngụy trang xuống, lấy mũ của quân ngụy đội để đánh lừa quân địch. Đại đội 212 - 213 phát triển đánh sang đỉnh cao nhất của cứ điểm Thượng An, bị hỏa lực địch chặn lại. Xung kích ta mấy lần xông lên đều bị đánh bật. Giữa lúc đó, phía sau đồn địch, vang lên tiếng thét xung phong. Số là đại đội 211 được bố trí ở lại giữ căn cứ của tiểu đoàn, tuy không nhận được lệnh, nhưng khi biết tiểu đoàn đang vận động đánh địch ở Thượng An, đã chủ động chạy xuống tiến công địch từ phía sau lưng, cho nên địch đã nhanh chóng đầu hàng.

Tiêu diệt đầu đèo Thượng An, ta bắt dược 600 quân, bao gồm tiểu đoàn ngụy số 17, một đại đội công binh, một đại đội pháo 105 ly gồm bốn khẩu và một đại đội thông tin. Ta đã đập nát hoàn toàn đầu cầu của quân Pháp nhằm tiến công xuống Bình Định về phía tây, góp phần quan trọng làm phá sản bước 2 của chiến dịch At-lăng, vĩnh viễn không cho quân Pháp tiến xuống, không cho liên lạc với đồng bọn của chúng ở Qui Nhơn theo đường 19.

Cắt đứt đường 19.

Đồn Thượng An bị tiêu diệt làm thất bại chiến thuật co cụm phòng ngự bằng tiểu đoàn tăng cường của tổng hành dinh Pháp ở Tây Nguyên. Cụm cứ điểm An Khê do các đơn vị quân ngụy đóng giữ bị đe dọa thực sự.

Ngay từ đầu chiến dịch Đông - Xuân, các con đường chiến lược như đường số 14, đường số 7, nhất là đường số 19 đã trở thành mục tiêu đánh phá của ta trước hết là của các lực lượng vũ trang địa phương. Ngày 8 tháng 2, bộ đội địa phưcmg nam An Khê tiến công tiêu diệt đồn Đak-pớt, diệt và bắt sống toàn bộ lính địch, phá tan khu dồn dân ở đó. Ngày 9 tháng 2, lực lượng địa phương lại đột nhập thị trấn Cheo Reo, tiêu diệt một số địch, phá hủy nhiều cơ quan ngụy quyền. Vùng du kích mở rộng đến ven đường số 7. Trong khi tiến công các đồn bót, du kích và bộ đội địa phương đã làm nhiều vật chướng ngại trên đường, tổ chức những cuộc phục kích, bắn tỉa bằng cả vũ khí thô sơ của đồng bào miền núi thường dùng, gây không ít trở ngại cho việc vận chuyển của địch, nhiều lúc chông thò, hay tên có tẩm thuốc độc cũng gây khủng khiếp cho chúng.

Từ tháng 3, sau khi đầu cầu tiến công xuống phía đông của Pháp ở Thượng An bị lực lượng vũ trang đập nát, tổng hành dinh của tướng Đờ Bô-pho đã phải dùng các binh đoàn cơ động để giữ vững các căn cứ chiến lược: GM 100 phòng thủ An Khê, GM 42, giữ Plây Cu, quốc lộ 19 nối liền hai căn cứ này đã được tăng cường sự kiểm soát để giữ vững mạch máu tiếp tế chủ yếu, để ngăn chặn chủ lực của ta tiến xuống phía nam. Vì vậy con đường chiến lược này đã trở thành mặt trận nóng bỏng của hai lực lượng chủ lực giữa ta và địch.

Trong tháng 4, Trung đoàn 108 và tiểu đoàn 40 độc lập đã không ngừng tiến hành những trận phục kích đẫm máu binh đoàn cơ động 100. Ngày 4 tháng 4, một đoàn xe từ An Khê đi Plây Cu bị tiêu diệt ở Hà Tam. Ngày 9 tháng 4, 20 chiếc xe từ Plây Cu đi An Khê bị tiến công và phá hủy ở đèo Mang Giang. Từ 12 đến 28 tháng 4, liên tiếp sáu đoàn xe khác bị tiêu diệt trên đoạn 20km phía đông và tây cầu Ayung. Trong phần lớn những trận đó, binh đoàn cơ động 100 đều tung quân ra ứng cứu, nhưng lần nào cũng bị thiệt hại không nhỏ, bị tiêu hao cả người và phương tiện. Đường 19 đã trở thành con đường chết và mạch máu giao thông của quân viễn chinh đã bị cắt đứt. Từ giữa tháng 5, chủ lực của ta đã làm chủ con đường, quân Pháp chỉ được tiếp tế bằng máy bay. Chúng không có con đường nào khác phải rút bỏ An Khê để tránh thảm họa bị tiêu diệt, nhưng thảm họa khác lại lớn hơn rơi ngay vào ổ phục kích của Trung đoàn 96 (mới được thành lập ngay trên mặt trận đường 19 ngày 24 tháng 6 năm 1954) cả binh đoàn cơ động 100 đã bị loại ra khỏi vòng chiến đấu ở cầu Đak Pơ.

Trận đánh cuối cùng.

Bước qua tháng 7, đến lượt Plây Cu bị bao vây cô lập, con đường quốc lộ 14 đã trở thành con đường sống còn cuối cùng chạy về Buôn Ma Thuột. Chiến tuyến đường 19 của Pháp bị đập nát, các Trung đoàn chủ lực của Liên khu 5 mạnh mẽ tiến về phía nam. Trung đoàn 803 tiến về phía đông đập nát hệ thống cứ điểm của địch trên và ven đường số 7 ở giáp ranh hai tỉnh Đắc Lắc và Phú Yên, diệt một tiểu đoàn và ba đại đội, bắt sống 600 tù binh. Trung đoàn này lại thọc sâu vào khu Tuy Hòa, trung tâm co cụm của quân Pháp trong chiến dịch Át-lăng đang bị sụp đổ và cắt đứt quốc lộ 21 tại khu Ma-đơ-rắc, đồng thời mở đường vòng về phía Nam Buôn Ma Thuột.

Trung đoàn 96 tiến thẳng về Cheo Reo, chuẩn bị tiêu diệt thị trấn quan trọng có ý nghĩa chiến lược này. Còn Trung đoàn 108 thì tiến thẳng lên đường quốc lộ 14 ở đoạn đèo Chư Đrek ngăn cách hai tỉnh Gia Lai và Đắc Lắc.

Tiến sâu vào sau lưng địch. Chủ lực của ta gặp không ít khó khăn, nhất là việc tiếp tế lương thực và đạn được. Mặc dù lúc bây giờ cả Liên khu đã được động viên thêm sức người và sức của để chiến đấu và chiến thắng. Lúc này cuộc thương lượng ở Giơ-ne-vơ đang đi vào giai đoạn cuối cùng, nhưng công tác tư tưởng càng được đặc biệt coi trọng không để bộ đội rơi vào ảo tưởng hòa bình.

Đầu tháng 7 Trung đoàn 108, mà nòng cốt vẫn là tiểu đoàn 19 đã tiếp cận đường 14 và một trận phục kích đã được chuẩn bị khá chu đáo để tiêu diệt quân địch tháo chạy khỏi Plây Cu ngay trên đèo Chư Đrek. Quân Pháp cũng đã thấy nguy cơ khi thấy xuất hiện đơn vị chủ lực thiện chiến của ta ở đây. Chúng phải tiến hành một cuộc giải tỏa bằng cả các tiểu đoàn dã chiến của binh đoàn cơ động 42 và số quân của trung đoàn Triều Tiên còn sống sót. Được sự hỗ trợ của pháo binh, thiết giáp, sự chi viện của không quân từ Nha Trang, chúng xuất quân từ ngày 14 tháng 7, đến ngày 16 tháng 7 mới đến đồn Eo Hleo ở chân đèo Chư Đrek. Cuộc hành binh hết sức dè dặt, vừa thăm dò từng bước một. Bộ đội ta lúc bấy giờ bắt đầu bị thiếu gạo, ăn thiếu rồi nhịn đói, nhưng vẫn nêu cao tinh thần kỷ luật trong chiến đấu, giữ bí mật cho cuộc phục kích và sẵn sàng tiến công binh đoàn thiện chiến của địch.

12 giờ 00 ngày 17 tháng 7, cả binh đoàn của địch gồm bốn tiểu đoàn đi vào trận địa phục kích. Quân ta chặn đánh đầu đoàn quân và tiến hành xung phong như vũ bão. Xe tăng thiết giáp của địch phản kích ác liệt, nhưng không thể nào ngăn chặn được. Những chiếc máy bay B26 từ Nha Trang lên cũng bất lực. Sau hai giờ chiến đấu quyết liệt ta phá hủy 62 xe cơ giới của địch (kể cả xe tăng và thiết giáp), diệt tại trận khoảng 300 tên và bắt sống hơn 200 tên.

Khai thác tù binh ta biết rõ hơn trong đám quân bị tiêu diệt có cả những tên của binh đoàn cơ động 100 còn sống sót, chúng mới tổ chức lại để tiếp tục cuộc đối đầu với chủ lực ta. Nhưng đến đây thì trung đoàn Triều Tiên đã bị xóa sổ hoàn toàn. Trung đoàn 108 đã giành được thắng lợi to lớn ngay trước ngày đình chiến 20 tháng 7 năm 1954. Trận chiến thắng có ý nghĩa nhất vào cuối chiến dịch giải phóng Bắc Tây Nguyên.

Vào giữa tháng 12 măm 1953, đồng chí Nguyễn Chánh ra Trung ương nhận nhiệm vụ năm 1954 về, đã triệu tập hội nghị cán bộ của Liên khu. Tham dự có các đồng chí trong Bộ Tư lệnh, đồng chí Nguyễn Chánh, Nguyễn Đôn và đồng chí Nguyễn Bá Phát, Tham mưu phó, các Ban chỉ huy các Trung đoàn chủ lực, Trung đoàn 108 có các đồng chí Nguyễn Minh Châu, đồng chí Đoàn Khuê, Trung đoàn 803 có các đồng chí Phan Hàm, đồng chí Nguyễn Thái, đồng chí Chánh phổ biến: Trung ương giao nhiệm vụ cho Liên khu phải mở chiến dịch Tây Nguyên. Đồng chí Chánh cũng cho biết có khả năng quân Pháp mở chiến dịch lớn ở Liên khu 5, nhằm chiếm đóng vùng tự do: Nam, Ngãi, Bình, Phú. Chiến dịch mang tên Át-lăng, có sự tham gia của nhiều binh đoàn cơ động, trong đó có binh đoàn cơ động 100 mới tham chiến ở Triều Tiên về. Đó là một binh đoàn rất mạnh, gồm toàn lính Âu da trắng. Khi Ban chỉ huy Trung đoàn về phổ biến nhiệm vụ tập trung chủ lực tiến đánh giành lại vùng Bắc Tây Nguyên, còn vùng tự do do lực lượng địa phương và nhân dân phòng giữ, thì trong cán bộ chiến sĩ, nổi lên thắc mắc: Tại sao không để chủ lực giữ vùng tự do ở đồng bằng, nơi giàu có, nhiều lúa gạo, đông dân, lại lên giải phóng Tây Nguyên. Làm như vậy có khác gì bỏ bồ lúa đi giành lấy chòi bắp. Ngay cán bộ chỉ huy các cấp, tuy có suy nghĩ sâu hơn, nhưng vẫn băn khoăn khi phải tập trung chủ lực tiến lên Tây Nguyên. Trong chỉnh quân chính trị nhiều người đã kiểm điểm, phê phán quan điểm chỉ nặng về đánh giặc mà xem nhẹ việc giữ gìn bồi dưỡng sức dân, giữ vùng tự do ở đồng bằng. Tình hình tư tưởng như vậy, nhưng Ban chỉ huy Trung đoàn vẫn nhấn mạnh đến việc nghiêm chỉnh chấp hành mệnh lệnh, giữ vững kỹ luật quân đội và kiên quyết thi hành nhiệm vụ cấp trên giao.

Ngày mở màn chiến dịch Bắc Tây Nguyên, Trung đoàn 108 được giao nhiệm vụ chủ công tiêu diệt Mang Đen. Tiểu đoàn 365 của Trung đoàn 803 được giao làm nhiệm vụ dự bị cho Liên khu. Đồng chí Hà Vi Tùng trực tiếp chỉ huy một đại đội của tiểu đoàn 59 đánh đồn Công Brai. Mang Đen ở gần, nổ súng trước, Công Brai ở xa hơn, địch đã kịp thời đối phó, ra ngoài đồn phục, đánh lại ta. Bộ đội ta phải bám sát địch chờ đến mờ sáng, khi chúng chưa kịp rút hết vào đồn thì nổ súng. Bị đánh bất ngờ, quân địch nằm ngoài đồn, lớp chết lớp bị thương, bọn còn lại chạy tản vào rừng. Số đã vào trong đồn thì chống cự quyết liệt. Trung đội phó Trần Xừng, tuy bị thương nặng, vẫn lao người đè lên bờ rào dây thép gai, lấy thân làm cầu cho xung kích tiến vào đồn. 6 giờ 35 phút ngày 28 tháng 1 đồn Công Brai đã bị ta chiếm, lần lượt Mang Đen rồi Mang Bút cũng bị các đơn vị bạn tiêu diệt. Cụm cứ điểm phòng thủ ở phía Bắc Công Tum bị đập tan. Cánh cửa vào Bắc Tây Nguyên đã mở. Hàng ngũ địch bị chấn động mạnh.

Trung đoàn 108 phát triển lên phía tây, bọn địch từ Đắc Tô đến Đắc Lây bỏ chạy.

Trung đoàn 803 đánh xong cứ điểm Công Brai, đủ ba tiểu đoàn, áp sát thị xã Công Tum. Đã đánh tiêu diệt một bộ phận của một đơn vị địch mới xuất hiện, trú quân ở Công Som Lư nằm giữa Công Tum và Công Brai. Trung đoàn phái một tổ đặc công vào điều tra trong thị xã Công Tum, phát hiện có một đơn vị của Pháp gồm nhiều lính Âu Phi, do một quan năm chỉ huy, đã có mặt ở thị xã. Sau này ta đã xác định đó là binh đoàn cơ động 100 từ Phú Yên mới chạy lên. Lập tức Trung đoàn 803 lệnh cho hai đại đội của tiểu đoàn 59 vượt qua sông Đak Bla, bố trí trên đường 14 giữa Công Tum và Plây Cu, bằng cách đi vòng phía tây đường 14, sau khi phát hiện có bộ đội ta phục sẵn ở đó. Cho nên toán quân của địch thoát khỏi bị tiêu diệt. Toàn tỉnh Công Tum đã được giải phóng ngày 07 tháng 2 năm 1954.

Lúc này ở nước bạn, quân Giải phóng Lao phối hợp với Quân tình nguyện Việt Nam từ Trung Lào tiến xuống giải phóng thị xã A-tô-pơ và thừa thắng làm chủ cả cao nguyên Bô-lô-ven. Như vậy thế trận phòng thủ của quân Pháp từ Bắc Tây Nguyên sang Hạ Lào bị phá vỡ.

Chiến trường Đông Đương có nguy cơ bị cắt đôi. Từ đây ta có điều kiện phát triển vào Nam Tây Nguyên, sang Đông Bắc Cam-pu-chia, thậm chí có thể mở đường tiến về Sài Gòn.

Trước tình thế đó quân Pháp phải dồn lực lượng phòng thủ theo ba tuyến:

- Chín tiểu đoàn, trong đó có binh đoàn cơ động 100, bố trí thành hình cánh cung từ đồn điền Đắc Đoa vòng lên đồn điền Biển Hồ ở phía bắc, sang tận phía tây, hình thành tuyến phòng thủ thị xã Plây Cu.

- Chín tiểu đoàn trên đường 19 An Khê, chặn không cho ta tiến xuống cao nguyên Đắc Lắc.

- Hai binh đoàn cơ động 41 và 42 ở cao nguyên Trà Khê, giữ cửa ngõ đi vào Nam Tây Nguyên, vừa làm lực lượng cơ động.

Trung đoàn 803 được lệnh đánh vào Đắc Đoa, tiến công vào tuyến phòng thủ Plây Cu và đường 19. Đắc Đoa là một cứ điểm mạnh do hai đại đội của binh đoàn cơ động 100 chiếm giữ, có công sự vững chắc, được một trận địa pháo tám khẩu 105 ly bố trí thành cụm ở Tiên Sơn yểm trợ. Trận đánh diễn vào đêm trăng sáng, vì phải tranh thủ thời gian kịp phối hợp với chiến trường chính, do đó rất gay go và ác liệt. Nhiều cán bộ và chiến sĩ kể cả đại đội trưởng chủ công Lê Công Khai và tiểu đoàn trưởng Phạm Đình Dư đã bị thương hay hy sinh. Lớp này ngã xuống lớp kia xông lên, quyết tâm tiêu diệt cho được cứ điểm. Đến 5 giờ sáng hôm sau, sau tám giờ chiến đấu quyết liệt, đồn giặc bị ta đánh chiếm. Hơn 200 tên địch bị diệt và bị thương. Trong khi đó đặc công của Liên khu đã tập kích vào nhiều cơ sở hậu cần, cơ quan chỉ huy của địch ở Plây Cu, diệt và làm bị thương hàng trăm tên. Để giải tỏa áp lực mạnh của ta, địch phải tập trung các binh đoàn cơ động 11, 21 và 100 bám giữ từ Plây Cu đến đèo Mang Giang 19. Chúng càn quét gây tai họa khủng khiếp cho đồng bào ta.

Cuối tháng 2 năm 1954, đúng vào lúc ở chiến trường Bắc Bộ, chủ lực ta đang tích cực chuẩn bị tiêu diệt tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ, Trung đoàn 803 được lệnh của Liên khu:

- Đưa đại bộ phận Trung đoàn (trừ tiểu đoàn 365) vượt qua đường 19 tiến vào khu tam giác Plây Cu, Cheo Reo, An Khê, đánh mạnh vào sau lưng địch, tiêu diệt các đồn bót trên đường số 14 và đường số 7 buộc chúng phải đưa quân đối phó không cho chúng rút khỏi chiến trường Nam Tây Nguyên.

- Tiểu đoàn 365 của Trung đoàn 803 và Tiểu đoàn 375, đơn vị tập trung ở địa phương tiến vào Phú Yên uy hiếp mạnh phía sau lưng địch.

Cuộc tiến quân sâu vào vùng địch, sau mấy tháng đánh liên tục không nghỉ, được thực hiện nghiêm chỉnh nhưng rất khó khăn, nhất là về lương thực, đạn dược. Trung đoàn phải tự giải quyết lấy cái ăn cho 3.000 người trong đó có 1.000 dân công. Trung đoàn 803 phải vòng phía đông đèo Mang Giang để đánh địch, rồi theo con đường bố phòng của du kích vào làng XítTơ và sau đó đi vòng lên khu du kích Đắc Bớt.

Phát hiện thấy chủ lực ta ở đây, bộ chỉ huy quân Pháp ở Tây Nguyên đã ra lệnh cho binh đoàn cơ động 100 càn quét khu du kích Đắc Bớt, tối về bọn chúng trú quân trên một dải đất trước đồn Plây Ring, pháo vẫn móc chặt vào xe không sẵn sàng chiến đấu. Trung đoàn 803 đã có kế hoạch tiêu diệt cứ điểm Plây Ring vào tối 20 tháng 3. Khi các mũi bắt đầu triển khai, thì phát hiện thấy địch tăng quân đột ngột, xe pháo ngổn ngang quanh đồn. Ban chỉ Trung đoàn 803 vẫn giữ vững ý đồ đánh Plây Ring, nhưng có điều chỉnh lại kế hoạch: một đơn vị tiến công vào cứ điểm, nhưng đó là cánh phụ. Còn đơn vị đánh quân nằm ngoài đồn được xem là cánh chính, được tăng cường hỏa lực kết hợp với các mũi xung kích chia cắt địch để tiêu diệt. Ta phải đánh cả hai cánh quân trong đồn và ngoài đồn, vì chúng có liên hệ mật thiết với nhau. Quân Pháp đã bị thiệt hại lớn, nhiều xe Pháp bị phá hủy. Hôm sau bằng nguồn tin kỹ thuật, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã báo cho Bộ Tư lệnh Liên khu 5 biết là trận Plây Ring đã diễn ra có 936 tên bị giết và bị thương, gần một nửa số quân tinh nhuệ của binh đoàn.

Sau trận Đắc Đoa, binh đoàn cơ động 100 lại bị thiệt hại nặng ở Plây Ring. Bộ chỉ huy quân Pháp phải điều nó về An Khê để củng cố, cho đến ngày nó rút chạy khỏi tiểu khu này và nhận lại số phận bi thảm, bị tiêu diệt ở suối Đắk Pơ.

Trong lúc các Trung đoàn chủ lực của Liên khu 5 tập trung đánh mạnh vào các tuyến phòng thủ của địch từ An Khê lên đến PlâyCu, thì ngày 12 tháng 3 năm 1954, bộ chỉ huy Pháp vẫn thực hiện bước 2 của kế hoạch Na-va đổ bộ lên Quy Nhơn, bắt đầu từ nhiều mặt, đánh chiếm tỉnh Bình Định. Nhưng ngày 13 tháng 3 quân chủ lực của ta ở Bắc Bộ bắt đầu tiến công vào Điện Biên Phủ, Na-va lại hoảng hốt điều một phần lực lượng cơ động quay ra Bắc để đối phó. Tham vọng chiếm tỉnh Bình Định của y không thực hiện được, quân Pháp phải co lại giữ thị xã Quy Nhơn và rút Binh đoàn cơ động 41 vào giữ Phú Yên.

Cùng một lúc với Plây Ring, sau khi trở về Phú Yên để hỗ trợ cho địa phương đánh địch, tiểu đoàn 365 và Tiểu đoàn 375 địa phương đã đánh nhiều trận có hiệu qủa. Trong 45 phút Tiểu đoàn 365 đã diệt tiểu đoàn ngự lâm ở Suối Cối (21-3). Tiểu đoàn 375 tập kích quân địch ở Quán Cau (10-4). Tiểu đoàn ta phối hợp bí mật vượt sông Đà Rằng tiêu diệt một tiểu đoàn quân ngụy tại Bàn Nham rồi đánh thiệt hại nặng một tiểu đoàn khác ở Bàn Trạch (24-4)

Bây giờ ở trên đường 19, liên tiếp diễn ra nhiều trận đánh. Các Trung đoàn chủ lực 108 và 96 (vừa mới thành lập ngay tại chiến trường) đã căng lực lượng Pháp ra mà đánh. Trung đoàn 108 diệt cứ điểm đầu cầu Thượng An, đánh sụp bàn đạp tiến công về phía đông theo đường 19 của quân Pháp, liên tiếp phục kích tiêu diệt 8 đoàn xe trên đường 19 từ 4 tháng 4 đến 28 tháng 4. Đến giữa tháng 5 năm 1954 bộ đội ta làm chủ hoàn toàn đường 19, địch phải tiếp tế cho tiểu khu An Khê và các đồn lẻ bằng máy bay.

Sau khi đánh Plây Ring, Trung đoàn 803 lại được lệnh nhanh chóng chuyển về phía đông Cheo Reo phá vỡ phòng tuyến trên đường số 7, từ Cheo Reo di Ai Nu. Trong mười hai ngày Trung đoàn 803 (thiếu tiểu đoàn 365) đã liên tiếp đánh bốn trận, cắt đứt đường số 7 diệt cả tiểu đoàn RTA thuộc trung đoàn xung kích An-giê-ri. Phong trào du kích chiến tranh phát triển mạnh ở các huyện khác ở Đắc Lắc và quanh thị xã Buôn Ma Thuột. Địa bàn chiến lược Nam Tây Nguyên bị ta uy hiếp mạnh, bộ chỉ huy chiến dịch Át-lăng của Pháp phải điều binh đoàn cơ động 42 từ Bình Định lên để đương đầu với ta.

Thất bại tại Điện Biên Phủ, Ely - Tổng chỉ huy mới của quân đội viễn chinh Pháp ở Đông Dương, thực hiện kế hoạch co cụm lại để bảo toàn và tập trung lực lượng. Các trung đoàn chủ lực ta vẫn tiếp tục tiến công. Từ đầu tháng 6 Trung đoàn 803 diệt cụm cứ điểm Tuy Bình, buôn Ai-Riêng, buôn Thô, giáp ranh giữa hai tỉnh Phú Yên và Đắc Lắc. Đến 21 tháng 6 Trung đoàn 803, được tăng cường tiểu đoàn 375 và đặc công của Liên khu, đã đồng loạt tiến công các cứ điểm xung quanh và giữa thị xã Tuy Hòa, diệt và đánh thiệt hại nặng bốn tiểu đoàn ngụy, phá hủy trên 200 xe cơ giới ở núi Sầm, đốt phá nhiều kho hậu cần của địch. Ngày 25 tháng 6, Trung đoàn 803 lại tiếp tục kéo lên đường 21 chuẩn bị và đề nghị Bộ Tư lệnh Liên khu 5 cho đánh Buôn Ma Thuột. Đề nghị không được chấp nhận, vì hiệp định Giơ-ne-vơ sắp được ký kết cần tránh thương vong vô ích.

Sau 7-8 tháng liên tục chiến đấu không nghỉ, Trung đoàn 803 đã làm một cuộc hành quân dài từ đông bắc Công Tum đến Plây Cu qua Đắc Lắc xuống Phú Yên vào tận Đèo Cả, vượt đường 21 lên đèo Phuợng Hoàng, đã diệt được hơn 3.000 quân địch, hơn cả quân số của Trung đoàn.

Bằng sự phối hợp chiến dịch nhịp nhàng tuyệt đẹp Trung đoàn 803 đã cùng với hai Trung đoàn chủ lực bạn, 108 và 96, cùng các lực lượng địa phương đã đánh cho binh đoàn cơ động 100 những đòn đau, để Trung đoàn 96 xóa sổ nó ở Đắk Pơ trong một trận phục kích tuyệt vời.

Hạ Lào, đông bắc Cam-pu-chia là chiến trường phối hợp trực tiếp với chiến trường Tây Nguyên, do Liên Khu ủy, Bộ Tư lệnh Liên khu 5 chỉ đạo thống nhất, thông qua Ban cán sự đảng bộ Hạ Lào. Đồng chí Nguyễn Chính Cầu là Bí thư, là chuyên gia giúp bạn Lào trong cuộc vận động cách mạng ở Hạ Lào cùng một lực lượng cán bộ dân vận nắm vững đường lối, chính sách. Lực lượng quân tình nguyện và lực lượng vũ trang của bạn, đặt dưới sự chỉ huy chung của Khu Hạ Lào do đồng chí Đoàn Huyên trực tiếp cùng bạn Lào - thống nhất việc sử dụng chỉ huy.

I - TÌNH HÌNH TA, ĐỊCH Ở HẠ LÀO:

1. Về ta:

Hạ Lào gồm ba tỉnh: Xa-ra-van, Chăm-pát-xắc, Át-tô-pơ, sau có Tà-ven-oọc (gồm phần phía đông hai tỉnh Xa-ra-van và Át-tô-pơ tách ra). Hạ Lào có biên giới chung với tỉnh Công Tum, Quảng Nam, một phần phía nam tỉnh Thừa Thiên - Huế, núi rừng chiếm hơn bốn phần năm diện tích, khí hậu hai mùa mưa nắng rất gay gắt có hai cao nguyên lớn: Cao nguyên Bô-lô-ven độ cao tù 1.200 – 1.500m, với diện tích trên 6.000 km2, có vị trí chiến lược ở chiến trường Nam Đông Dương. Cao nguyên Miền Đông sát biên giới Việt Nam, có núi cao, rừng sâu, nối liền với cao nguyên Bắc Tây Nguyên, có địa hình rất có lợi cho ta.

Hạ Lào có 500.000 dân, 30 dân tộc (theo số liệu thống kê tháng 12-1954 của Pháp: Chăm-pát-xắc 220.000, Xa-ra-van 180.000, Át-tơ-pơ 90.000). Tộc dân có truyền thống chống Pháp quyết liệt nhất là tộc người La-vên, khoảng 5.000 người sống tại trung tâm cao nguyên Bô-lô-ven, lãnh tụ là ông Com-ma-đăm. Khi ông qua đời thì người con trai là Xi-thôn Com-ma-đăm kế tục sự nghiệp.

Bị sự cai trị dã man của thực dân, phong kiến đè nặng lên cuộc sống các mặt của nhân dân, nên khi tiếng chuông thức tỉnh của cách mạng vang lên, nhân dân đã vùng dậy, đứng lên làm cách mạng, thay đổi cuộc đời.

Lực lượng vũ trang được xây dựng đúng hướng, gồm ba thứ quân, được huấn luyện tốt về chính trị, quân sự, công tác vận động cách mạng. Mỗi bản, làng tùy theo số dân, đều tổ chức từ hai đến ba tiểu đội hoặc một trung đội du kích. Bộ đội địa phương ở huyện có từ hai đến ba trung đội, tỉnh có một đại đội. Quân tình nguyện Việt Nam có hai đại đội chủ lực tập trung, trang bị mạnh ở quân khu, ở tỉnh chưa có đại đội địa phương thì có đại đội độc lập của Quân tình nguyện. Quân tình nguyện Việt Nam và lực lượng vũ trang của bạn Lào hoạt động theo hướng chính trị, quân sự đi đôi, lấy chính trị làm chủ yếu, dân vận làm cơ sở, phương thức hoạt động xuyên suốt là tiểu đội xung phong công tác, trung đội vũ trang tuyên truyền đại đội độc lập, tiểu đoàn tập trung. Từ Xuân - Hè 1954 trên chiến trường, lấy hoạt động quân sự làm chính, quân sự phải kết hợp chặt chẽ với chính trị nhằm bảo đảm thắng lợi toàn diện. Bên cạnh lực lượng bạn Pha-thét Lào đến cuối năm 1953, Xuân - Hè 1954, lực lượng Quân tình nguyện Việt Nam đã có một trung đoàn gồm tiểu đoàn 200, tiểu đoàn 49, đại đội 44 và một số trung đội vũ trang công tác. Tháng 1 năm 1954 tiểu đoàn 436 chủ công của trung đoàn 101 thuộc sư đoàn 325 được tăng cường thêm một đại đội đặc công.

2. Về địch.

Ở Hạ Lào địch tổ chức thành một phân khu (Secteur-bas-Laos), và một số tiểu khu như Xa-ra-van, Át-tô-pơ, Chăm-pát-xắc, Pắc-xong, chỉ huy phân khu đóng ở Pắc-xế. Xuân - Hè 1954 ngụy ở Lào có 12 tiểu đoàn, trong đó có sáu tiểu đoàn cơ động, một tiểu đoàn pháo và cối 106,7, hai đại đội xe bọc thép.

GM 50 là binh đoàn cơ động chung cho Trung Lào và Hạ Lào, cơ quan chỉ huy đóng ở Sé-nô. GM 51 là binh đoàn cơ động chung cho Hạ Lào và đông bắc Cam-pu-chia, cơ quan chỉ huy ở Stung Treng.

Các tiểu đoàn cơ động và binh chủng của ngụy Lào đều có sĩ quan Pháp điều khiển.

Đến cuối tháng 3 năm 1954 ở đông bắc Cam-pu-chia, địch đã tổ chức tiểu khu Xiêm Pạng, do một tiểu đoàn của GM 51 và lực lượng binh chủng chiếm đóng, nhằm ngăn chặn quân chủ lực Việt Nam (Trung đoàn 101 sư 325) tiến xuống Ven Sai, Stung Treng, Kra Chê.

Từ giữa năm 1953 đến 1 năm 1954 địch mở nhiều cuộc càn quét quy mô từ hai đến ba tiểu đoàn vào vùng tự do của Hạ Lào như vùng tam giác ba huyện Xa-nam-xay, U-đôm-xỉn, Chăn-tha-u-đôm, vùng giải phóng của Xa-ra-van, Chăm-pát-xắc. Ở Át-tô-pơ chúng tổ chức được lực lượng phỉ ở hai huyện Phu-vông Nứa, Phu-vông Tạy do Nai-con Tanh người tộc Lave đứng đầu, nhằm ngăn chặn lực lượng ta thọc xuống Đông Bắc Cam-pu-chia. Ngoài ra địch còn thực hiện chính sách chia rẽ và vũ trang toàn bộ cư dân khu Nha Hớn (phía đông nam cao nguyên Bô-lô-ven) biến thành một Goum lớn.

II - GIẢI PHÓNG ÁT-TÔ-PƠ, BÔ-LÔ-VEN, XA-RA-VAN Ở HẠ LÀO

1. Từ tháng 10 năm 1953, các lực lượng Quân tình nguyện phối hợp chặt chẽ với bạn Pha-thét Lào đã phát động toàn dân vùng giải phóng đấu tranh với địch, bảo vệ vùng tự do, chống càn quét lấn chiếm đã giành được nhiều thắng lợi. Bộ chỉ huy khu Hạ Lào đã huấn luyện các đơn vị, tổ chức nắm tình hình địch, chuẩn bị lương thực, đạn dược, bảo đảm cho hoạt động Xuân - Hè 1954. Ngày 16 tháng 11 năm 1953 khi chúng tôi đến Tổng cục Chính trị ở Việt Bắc nhận nhiệm vụ, đồng chí Nguyễn Chánh Tư lệnh kiêm Chính ủy Liên Khu 5 trao cho tôi bức thư của đồng chí Võ Nguyên Giáp gửi Ban cán sự Hạ Lào và anh Nguyễn Chính Cầu. Bức thư gủi Trung đoàn 101 và riêng cho tiểu đoàn 436. Đồng chí nêu rõ yêu cầu phối hợp chiến trường Hạ Lào và Bắc Tây Nguyên.

Từ đầu tháng 1 năm 1954, Trung đoàn 101 thiếu tiểu đoàn 436 và Trung đoàn 66 của Sư đoàn 304 đã tiến công Trung Lào, giải phóng thị xã Thà Khẹt và phần lớn tỉnh Xa-va-na-khẹt, dọc phía đông trục quốc lộ 13. Cuộc tiến công đã gây bất ngờ lớn đối với địch ở chiến trường Trung Đông Dương và phối hợp nhịp nhàng với cuộc tiến quân của chủ lực Bộ và Tây Bắc Việt Nam. Ở Bắc Tây Nguyên các đơn vị chủ lực của Liên khu 5 đã hành quân và tiếp cận các vị trí đông-bắc Công Tum như Mang Đen, Mang Bút, Công Brai.

Sau hơn một tháng hành quân tiểu đoàn 436, Trung đoàn 101, Sư đoàn 325, đã đến căn cứ địa phía đông (Tà-ven-oọc) ngày 25 tháng 12 năm 1953. Giữa hạ tuần tháng 1 năm 1954; tại Huội Khâm-xa-i phía đông bản Hạt-xa-ti 20km, Ban cán sự Hạ Lào và Bộ chỉ huy Quân tình nguyện dưới sự chủ trì của đồng chí Nguyễn Chính Cầu, đã mở hội nghị quân sự có Cụ Xi-thôn Com-ma-đăm, Khu trưởng, tham dự để nghiên cứu quán triệt tinh thần nội dung bức thư của đồng chí Võ Nguyên Giáp. Chiến thắng tiêu diệt Mang Đen của chủ lực Liên khu 5 (27-1-1954) là một cổ vũ lớn đối với Hạ Lào. Theo kế hoạch do cơ quan tham mưu Hạ Lào vạch ra, mục tiêu chủ yếu là tiêu diệt vị trí Pui tiền đồn, cùng lúc dùng đặc công đánh vào thị xã, tiêu diệt tiểu khu Át-tô-pơ, giải phóng toàn tỉnh này. Tiểu đoàn 436 từ xa đến, vừa vây, vừa làm công tác tổ chức chiến đấu. 4 giờ 30 phút ngày 3 tháng 2 năm 1954 vị trí Pui bị tiêu diệt; lực lượng đặc công và bạn cùng lúc tiến công trung tâm thị xã. Địch tháo chạy, ta truy kích tận chân núi Phu-luông (Cao nguyên Bô-lô-ven) và đã tiêu diệt phần lớn lực lượng địch. Toàn bộ hệ thống chiếm đóng của địch trên trục đường 16 dọc sông Xê Kông tháo chạy. Lực lượng Liên khu 5 sau khi tiến vào Đắc-Tô, đã truy kích địch tận Mường Cầu, Hạ Lào. Một cuộc hội quân tại đây giữa lực lượng Liên Khu 5 với lực lượng Quân tình nguyện và Pha-thét Lào - Một hình ảnh rất đẹp và xúc động, toàn bộ tỉnh At-tô-pơ đã được giải phóng vào ngày 5 tháng 2 năm 1954.

2. Chiến thắng Át-tô-pơ, Bắc Tây Nguyên, Trung Lào lan truyền rất nhanh, cổ vũ khí thế quân dân Hạ Lào, gây hoang mang lớn cho địch. Thừa thắng tiểu đoàn 436 truy kích địch lên tận cao nguyên Bô-lô-ven, đập tan các vị trí Chăm-pi Hỉn-lập phía nam Pắc-xong, bao vây đập tan vị trí Huội-kòn, chỗ dựa của lực lượng phỉ Nha-hớn, tiền đồn của Pắc-xong. Một lực lượng chính trị, quân sự của bạn Lào từ hướng Tam-ma-loi, Lanhao (tây thị xã Át-tô-pơ) tiến vào thu phục phỉ Nha-hớn. Hệ thống cứ điểm địch từ Pắc-xong đến Tha-teng, bản Phôn tháo chạy. Tiểu đoàn 436 và Pha-thét Lào thừa thắng tiến về Lào Ngam, Xẻng Vang, Kèng Kịa, thọc sâu đến tả, hữu ngạn sông Xê-đôn (bắc Lào nam 50km), thực hành bao vây thị xã Xa-ra-van. Một vùng rộng lớn tỉnh Xa-ra-van từ đông đường 13 đến Tây Trường Sơn không còn địch.

Trung đoàn 101 thiếu tiểu đoàn 436 và một tiểu đoàn của Trung đoàn 66, Sư đoàn 304 sau khi hoàn thành nhiệm vụ ở Trung Lào, đầu tháng 3 năm 1954 tiến xuống Hạ Lào. Tiểu đoàn của Trung đoàn 66 do đồng chí Mai Hiền chỉ huy hoạt động ở tả, hữu ngạn sông Xê-đôn từ Đông Xê-đôn đến Bắc Pắc-xế. Một tiểu đoàn của Trung đoàn 101 hoạt động vùng Chăm-pát-xắc, phối hợp với bạn Lào. Sau gần hai tháng đã giải phóng hầu hết Chăm-pát-xắc từ huyện Phôn thông đường số 10 Pắc-xê - Thái Lan đến huyện Xu-ku-ma, huyện Mường Mun, huyện Mường Khốn giáp Stung-Treng Cam-pu-chia là một vùng sông lớn, nhiều thác ghềnh ta không đến được. Vùng giải phóng Chăn-pát-xắc mở rộng đến biên giới Thái Lan. Một tiểu đoàn còn lại của Trung đoàn 101 theo trục đường 13 từ Nam Pắc-xế tiến sâu đến bắc Stung-Treng. Các đơn vị quân tình nguyện Hạ Lào như tiểu đoàn 200, tiểu đoàn 49 và lực lượng bạn vừa làm nhiệm vụ phối hợp chiến đấu với các đơn vị của Trung đoàn 101, vừa giúp địa phương củng cố và giữ vững vùng giải phóng.

Ban chỉ huy Trung đoàn 101 (thiếu) do đồng chí Trần Văn Bành Trung đoàn trưởng, đồng chí Hoàng Văn Thái Chính ủy và một phần lực lượng cơ quan trở thành cơ quan chỉ huy giúp đồng chí Trần Quý Hai điều hành chung về hoạt động quân sự. Đồng chí Trần Quý Hai được bổ sung vào Thường vụ Ban cán sự Đảng bộ Hạ Lào đặc trách về mặt quân sự.

Thắng lợi trên các chiến trường từ bắc đến nam mà trực tiếp là Trung Lào, Bắc Tây Nguyên đã tạo nhiều thuận lợi cho Hạ Lào hoàn thành nhiệm vụ trên giao. Và chiến thắng của quân, dân Hạ Lào có ảnh hưởng trực tiếp đến chiến trường Bắc Tây Nguyên chiến trường Cam-pu-chia.

III - TIẾN VÀO ĐÔNG BẮC CAM-PU-CHIA, GlẢl PHÓNG KHU VỰC PHÍA ĐÔNG CÁC TỈNH STUNG-TRENG, KRA-CHÊ

Đông bắc Cam-pu-chia gồm bốn tỉnh: Stung-Treng, Kra-Chê, Rat-ta-na-ki-ri và Môn-dun-ki-ri, có biên giới chung với các tỉnh Gia Lai, Đắc Lắc. Đường liên quốc gia số 19 xuyên suốt từ Bình Định đến Gia Lai, vượt biên giới đến Bồ Keo, Stung-Treng của Cam-pu-chia. Việc lực lượng của ta phối hợp với bạn Cam-pu-chia giải phóng phía đông đường số 13 chạy qua hai tỉnh Stung-Treng, Kra-Chê có ảnh hưởng trực tiếp đối với Plây Cu, Buôn Ma Thuột.

Đồng thời với cuộc tiến quân của tiểu đoàn thuộc Trung đoàn 66 thọc đến bắc Pắc-xế, hai tiểu đoàn của Trung đoàn 101 từ nam Pắc-xế thọc sâu đến bắc Stung-Treng, tiểu đoàn 436 được lệnh của Bộ Tổng Tham mưu, bỏ việc bao vây chuẩn bị tiêu diệt địch ở Xa-ra-van, cấp tốc tiến xuống đông-bắc Cam-pu-chia. Hành quân qua vùng phỉ La-ve, tiến xa hậu phương của Hạ Lào, không hiểu rõ địa hình, địch tình là khó khăn không nhỏ. Ngày 31 tháng 4 năm 1954 sau hơn 10 ngày hành quân, được sự giúp đỡ của bạn Lào, đơn vị đã tiếp cận tiền đồn Vơn-xai, thực hành bao vây , tổ chức tiến công một đại đội tăng cường của tiểu đoàn cơ động thuộc GM 51 đến tăng viện. Như vậy ta và địch đồng thời cùng đến Vơn-xai trong ngày 31 tháng 4. Tiểu đoàn 436 đã tập kích tiêu diệt bộ phận lớn đại đội Âu Phi và một trung đội xe bọc thép, tiêu diệt hai vị trí chiếm đóng. Vận động phục kích đánh thiệt hại nặng tiểu đoàn cơ động thiện chiến của GM 51, truy kích đến tận Xiêm-pang, giải phóng hoàn toàn Vơn-xai, thu nhiều vũ khí trang bị: 21 xe cơ giới, phá hủy bốn xe bọc thép, bắt sáu tù binh Âu Phi và số lớn quân ngụy Cam-pu-chia. Các cứ điểm địch ở Lom Phát, Bô Kham, Bô Keo tháo chạy. Đường số 19 từ biên giới Việt Nam đến cầu Xê-rê-pốc (phía tây thị xã Stung-Treng) không còn địch.

Sau chiến thắng ở Vơn-xai, tiểu đoàn 436 thọc sâu xuống hướng Kra Chê, vận động phục kích tiêu diệt gọn một đoàn xe tiếp vận cho GM 51 gồm một đại đội hạ sĩ quan, sĩ quan của Pháp vừa tốt nghiệp trường võ bị Xanh-suya sang bổ sung cho GM 51, bắt sống 33 tên, diệt gần hết một đại đội ngụy Cam-pu-chia hộ tống, thu toàn bộ vũ khí, trang bị, lương thực, phá hủy trên 40 xe các loại có bốn xe bọc thép. Thắng trận này, tiểu đoàn 436 mới có gạo ăn. Yêu cầu chủ yếu lúc này là lương thực nên chúng tôi chủ trương đánh "công voa" từ phía Nam ra. Đơn vị thay đổi toàn bộ vũ khí, và chúng tôi đã tiến sâu vào vùng không có cơ sở.

Sau trận này đơn vị được lệnh tiến quân về Mỏ Vẹt, Tây Ninh. Bộ Tư lệnh Nam Bộ đã cử đồng chí Thành đại đội trưởng và một trung đội ra đón chúng tôi. Sau nhiều ngày hành quân, đơn vị đến vùng Xê-rê-chi trên đường số 13 cách Kra Chê 20 ki-lô-mét về phía đông. Để ngăn chặn đơn vị tiến về Sno-un, địch đã đưa một lực lượng khá đông gồm bộ binh, một đại đội pháo 105 ly một đại đội cối 106,7, hai trung đội xe bọc thép, đánh phá quyết liệt vào khu vực dừng chân, một vài trận đụng độ đã xảy ra. Vào thời gian này tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ của địch đã bị tiêu diệt. Tiểu đoàn 436 nhận được lệnh chuyển quân về Hạ Lào, và phối hợp với bạn Lào, chỉ trong một thời gian ngắn đã nhanh chóng giải quyết được khu vực phỉ Nai-koong-tanh.

Ở miền Đông Cam-pu-chia, Quân tình nguyện Việt Nam và bạn Cam-pu-chia đã giải phóng phần lớn tỉnh Công Pông Chàm. Vùng giải phóng Đông và Đông - Bắc Căm-pu-chia đã được nối liền, liên hoàn với vùng giải phóng Hạ Lào, Trung Lào. Con đường chiến lược Nam - Bắc Đông Dương đã được khai thông.

Tiểu đoàn 436 là một đơn vị cấp chiến thuật, nhưng hiệu suất và hiệu quả chiến đấu của nó đã có tác động thọc sâu chiến dịch rõ rệt. Cùng lực lượng tại chỗ giải phóng phần lớn Hạ Lào, dựa vào hậu phương Hạ Lào thọc sâu giải phóng Đông - Bắc Cam-pu-chia, phối hợp chặt chẽ với Tây Nguyên, Nam Bộ. Hạ Lào và một phần Đông Bắc Cam-pu-chia tiếp giáp với Hạ Lào là chiến trường du kích đã được chuẩn bị, sẵn có lực lượng vũ trang tại chỗ gồm Quân tình nguyện và lực lượng vũ trang của bạn, có chính quyền ở phần lớn các địa phuơng để huy động lương thực. Trong khi địch bị thu hút vào chiến trường chính Bắc Bộ và các chiến trường phối hợp lớn như Trung Lào, Thượng Lào, Liên khu 5, sơ hở phía sau lưng, thì một bộ phận chủ lực cơ động rất tinh nhuệ của ta, thọc sâu, phối hợp với lực lượng tại chỗ được chuẩn bị trước, bất ngờ tiến công có thể thu được thắng lợi lớn. Tiến quân vào một vùng chưa hiểu địa hình, địch tình, có khi xa hậu phương khó tiếp tế thì đơn vị thọc sâu tuy nhỏ, gọn nhưng phải rất tinh nhuệ, thiện chiến và có người chỉ huy rất kiên quyết, dũng cảm, linh hoạt, có bản lĩnh khắc phục mọi khó khăn, chấp hành triệt để mệnh lệnh. Đây là vấn đề đáng được nghiên cứu để rút ra bài học cho mai sau.

... Theo đúng kế hoạch, từ tháng giêng năm 1954, các chiến trường sau lưng địch lần lượt nổ súng.

Ở Quảng Nam, đêm ngày 4 tháng 1, lực lượng địa phương tiến công tiêu diệt lô cốt Gò Đình, tiếp đến đêm ngày 7 tháng 1 cùng một lúc tiêu diệt hai cứ điểm Châu Lâu và Non Trước, thọc sâu vào thị xã Hội An, tập kích một loạt cơ quan, công sở, vị trí địch, đánh thiệt hại chi đoàn "nghĩa dũng đoàn".

Đêm ngày 11 tháng 1, lực lượng vũ trang Khánh Hòa luồn vào thị xã Nha Trang, đốt cháy bốn triệu lít xăng, đồng thời tiến công tiêu diệt khu hành chánh Mỹ Lệ. Đêm 15, quân ta lại tập kích căn cứ tiếp vận tiền phương của địch ở Ninh Hòa, phá hủy nhiều kho vũ khí và phương tiện chiến tranh, giết và làm bị thương trên một trăm tên. (Ninh Hòa là đầu cầu quân Pháp tiến công ra Phú Yên).

Ở Đắc Lắc, đêm ngày 18 tháng 1, bộ đội địa phương tiến công tiêu diệt cứ điểm Ma-tê, đánh vào khu kho dự trữ cho chiến dịch Át-lăng của địch ở buôn Ai-riêng, phá 24 kho quân trang.

Cùng thời gian này, lực lượng vũ trang Ninh Thuận, Bình Thuận tiến công tiêu diệt hai đại đội địch, san phẳng các cứ điểm Pascal và Sông Cạn, liên tục đột nhập thị xã Phan Thiết diệt tề, trừ gian, buộc địch phải điều lực lượng về bảo vệ thị xã.

Các chiến trường phía sau lưng địch hoạt động đều, đánh trúng một số mục tiêu chuẩn bị cho cuộc hành quân lớn của địch (Át lăng), nhưng vẫn chưa đủ buộc địch phải đối phó. Sau khi chiếm lại các vị trí bị tiêu diệt và tăng cường bảo vệ các đường giao thông, ngày 20 tháng 1, 22 tiểu đoàn Pháp trong đó có bốn binh đoàn cơ động số 10, 100, 41, 42 và hai tiểu đoàn ngụy đánh ra tỉnh Phú Yên.

Từ đầu tháng 1 năm 1954, Tỉnh ủy Phú Yên đã chủ động lãnh đạo các cơ quan quân-dân-chính khẩn trương chuẩn bị chiến đấu, đồng thời bàn bạc kế hoạch với Tỉnh ủy Khánh Hòa và Ban cán sự Đắc Lắc.

Dựa vào làng chiến đấu và thế trận đã chuẩn bị sẵn, quân và dân Phú Yên chủ động đánh ngay từ lúc địch mới đến. Nổi bật là các đại đội 377, 389 và du kích các xã Hòa Hiệp, Hòa Kiến, Hòa Thành đã liên tục đánh quyết liệt các cuộc tiến công, các đoàn xe vận tải tiếp tế của địch. Du kích và bộ đội địa phương còn đánh vào sân bay Tuy Hòa, gây cho địch nhiều thiệt hại. Chỉ trong 10 ngày đầu, quân và dân Phú Yên đã loại khỏi vòng chiến đấu gần 800 tên địch.

Chia lửa với Phú Yên, quân và dân Khánh Hòa liên tục quấy rối, tập kích các đồn bót, đánh phá giao thông của địch ở phía nam Đèo Cả. Quân và dân Đắc Lắc đánh đường tiếp vận và các đơn vị phía sau cánh quân địch đang từ Tuy Bình - Củng Sơn đánh xuống Tuy Hòa, diệt và bắt hàng trăm tên.

Sự phối hợp chiến đấu nhịp nhàng và chặt chẽ giữa quân và dân ba tỉnh Phú Yên - Khánh Hòa - Đắc Lắc đã tạo ra thế trận liên hoàn hỗ trợ, vừa chặn đánh ở phía trước, vừa tiến công ở phía sau, khiến cho quân địch gặp nhiều khó khăn, lúng túng phải mất đúng 26 ngày chúng mới tạm kiểm soát được thị xã và toàn huyện Tuy Hòa...

Sau khi rút chạy khỏi Công Tum và dồn lực lượng từ đồng bằng lên phòng thủ Tây Nguyên, quân Pháp hình thành hai khối lớn. Ở Tây Nguyên và ở đồng bằng. Ở đồng bằng có mười tiểu đoàn, trong đó có binh đoàn cơ động số 10 đang chiếm giữ thị xã Tuy Hòa và các vị trí trọng yếu: Ngã ba Chí Thạnh, Sông Cầu, La Hai trên trục đường số 1 và số 6. Phía sau, sáu tiểu đoàn dự bị đứng ở Ninh Hòa, Nha Trang...

Tranh thủ lúc địch co về phòng thủ, ta nhanh chóng ổn định vùng mới giải phóng; sẵn sàng đánh bại các cuộc hành quân phản kích của địch. Rút kinh nghiệm ở Phú Yên để chỉ đạo các tỉnh tự do khác, trước hết là Bình Định, tuyển thêm tân binh, xây dựng thêm các đơn vị mới, tăng thêm các đơn vị cơ động, tạo ra những hướng mới...

Trong khi đó quân và dân Phú Yên vẫn tiếp tục chặn đánh tiêu hao kìm chân địch. Bộ đội địa phương, du kích, nhân dân các huyện Đồng Xuân, Tuy An đào đắp, thiết lập thêm hàng ngàn hầm chông, cạm bẫy ở khắp thôn xóm và trên mọi ngả đường. Hơn 100 lính địch chết và bị thương do sập hầm chông và vướng mìn khi đánh vào thị trấn La Hai. Binh đoàn cơ động số 10 của địch bị bộ đội địa phương và du kích Tuy An diệt trên 300 tên trên đoạn đường từ Tuy Hòa đến Chí Thạnh. Vừa đánh địch tràn đến địa phương, nhân dân Phú Yên còn đóng góp hàng trăm tấn lương thực và cử hàng ngàn dân công vận chuyển lên phục vụ chủ lực Khu đang tác chiến trên chiến trường Đắc Lắc...

Thực hiện nghị quyết của Tỉnh ủy chỉ riêng trong tháng 4 năm 1954, Phú Yên đã huy động 5.752 dân công, 751 ngựa và nhiều lương thực, thục phẩm phục vụ cho Nam Tây Nguyên.

Vừa chuẩn bị đánh địch, vừa huy động sức người, sức của cho tiền tuyến, hai tỉnh Quảng Ngãi và Bình Định còn xây dựng thêm được mười đại đội độc lập và hai tiểu đoàn tập trung, huy động 247 ngàn lượt dân công phục vụ chiến trường.

Phong trào ủng hộ tiền tuyến và giúp đỡ gia đình bộ đội, gia đình có người đi dân công được phát động rộng rãi và thu hút tất cả mọi người tham gia. Nhân dân trong từng xóm phân công làm giúp công việc đồng áng cho gia đình có người đi bộ đội, hoặc đi dân công phục vụ chiến trường. Ngoài thuế nông nghiệp, nhân dân còn tự nguyện đóng góp hàng ngàn tấn lương thực phục vụ tiền tuyến.

Nhằm đánh vào chỗ yếu và sơ hở của địch, cuối tháng 2 năm 1954, Bộ chỉ huy chiến dịch quyết định đưa Trung đoàn 803 (thiếu một tiểu đoàn) tiến vào khu tam giác An Khê - Plây Cu - Cheo Reo đánh mạnh sau lưng cụm quân địch trên đường 19, tiêu diệt hệ thống đồn bót bảo vệ đường số 7 và đường 14... Các tiểu đoàn 365 và Trung đoàn 803 và tiểu đoàn 375 được lệnh tiến vào Phú Yên, cùng lực lượng địa phương tiêu diệt hệ thống đồn bót địch vừa thiết lập, uy hiếp mạnh phía sau lưng cánh quân địch theo đường số 1 ra Bình Định.

Trong lúc đó địch chủ quan cho rằng cuộc tiến công Đông Xuân 1953-1954 của ta đã kết thúc. Chủ lực ta trên chiến trường chính hết khả năng đánh lớn, nên cuối tháng 2 năm 54, Na-va ra lệnh đưa binh đoàn cơ động dù - đơn vị dự bị chiến lược tinh nhuệ của chúng từ Hà Nội vào tham gia bước hai cuộc hành quân Át-lăng

Ngày 12 tháng 3, tám tiểu đoàn quân Pháp, nòng cốt là binh đoàn cơ động số 10 bắt đầu đổ bộ lên Quy Nhơn, đồng thời hai binh đoàn cơ động 41 và 42 từ Phú Yên vượt đèo Cù Mông và theo đường số 6 đánh ra Diêu Trì. Phía tây bốn binh đoàn cơ động 11, 21, 100, Dù, từ An Khê kéo ra chiếm đầu cầu Thượng An, chuẩn bị đánh xuống Phú Phong, Bình Định. Địch đổ bộ lên Quy Nhơn ngày 12 tháng 3, ngay hôm sau 13 tháng 3, chủ lực ta trên chiến trường Bắc Bộ tiến công tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ... Một lần nữa Na-va lại rơi vào tình trạng bị động đối phó. Ngày 16 tháng 3, binh đoàn cơ động Dù đang ở An Khê được lệnh hối hả chạy ra Hà Nội.

Giữa lúc đó Trung đoàn 803 nhận được lệnh nhanh chóng chuyển về phía đông Cheo Reo, phá vỡ phòng tuyến của địch trên đường số 7 đoạn từ Cheo Reo đi Bà Lá... Trong vòng 12 ngày, trung đoàn liên tiếp đánh thắng bốn trận lớn ở Trà Khê, Buôn Ma Bếp, Ai Nu, Ka Ting diệt gọn sáu đại đội, phá hủy 24 xe cơ giới. Hệ thống phòng ngự của địch từ Cheo Reo đi Bà Lá hoàn toàn sụp đổ. Đường số 7 bị cắt đứt, chi khu quân sự Cheo Reo bị cô lập.

Thấy địa bàn chiến lược Nam Tây Nguyên bị uy hiếp mạnh, bộ chỉ huy chiến dịch Át-lăng buộc phải rút binh đoàn cơ động số 42 từ Bình Định quay về ứng cứu.

Ở Phú Yên chưa thấy chủ lực của ta xuất hiện cho nên địch rất sơ hở. Được sự giúp đỡ tích cực của du kích và nhân dân, sau khi bí mật luồn vào cụm quân địch ở La Hai, tiểu đoàn 375 táo bạo phục kích ngay trên đường số 1 diệt gọn một đoàn xe 16 chiếc tại Phong Niên (6 tháng 3).

Tiếp đến ngày 21 tháng 3, tiểu đoàn 365, trong trận gặp địch trên đường hành quân ở Suối Cối đã mưu trí linh hoạt nổ súng đánh phủ đầu chúng, lúc chưa kịp triển khai, tiêu diệt hoàn toàn tiểu đoàn ngự lâm quân số 1, bắt sống trên 200 tù binh sau 45 phút chiến đấu.

Bị mất hai tiểu đoàn trong vòng nửa tháng, bộ chỉ huy chiến dịch Át-lăng của địch lại hốt hoảng báo động: Chủ lực Việt Minh đã vào Phú Yên...

Các đơn vị chủ lực sau thắng lợi đầu tiên đã nhanh chóng tiến sâu về Tuy Hòa. Ngày 10 tháng 4, tiểu đoàn 375 tập kích cụm quân ngụy tại đèo Quán Cau, diệt và làm bị thương hàng trăm tên. Ngày 21 tháng 4, bí mật vượt sông Đà Rằng, tiểu đoàn 365 được tăng cường một đại đội của tiểu đoàn 375 đã tập kích tiêu diệt một tiểu đoàn quân ngụy tại Bàn Nham, phát triển tiến công đánh thiệt nặng tiểu đoàn thứ hai của địch ở cầu Bàn Thạch.

Lúc này, phần lớn các đơn vị cơ động tinh nhuệ của Pháp đều tập trung ở Quy Nhơn và đường 19. Quân chốt giữ Phú Yên phần lớn là các tiểu đoàn khinh quân ngụy mới thành lập, tinh thần bạc nhược, sức chiến đấu kém, không thể chống đỡ nổi trước sức tiến công dồn dập của ta. Bộ chỉ huy chiến dịch Át-lăng lại đứng trước sự lựa chọn khó khăn: tiếp tục dồn sức đánh ra Bình Định thì tình hình Phú Yên sẽ đảo lộn. Rút lực lượng về phòng thủ Phú Yên sau khi binh đoàn cơ động 100 bị đánh thiệt hại nặng phải lui về sau củng cố, binh đoàn cơ động 42 quay về phòng thủ đường số 7, thì cuộc tiến công ra Bình Định cầm chắc thất bại. Cuối cùng Đa Bô-pho lại phải rút binh đoàn cơ động số 41 từ Diêu Trì (Bình Định) quay về phòng thủ Tuy Hòa. Tuy nhiên trước những trận đánh liên tục của quân và dân Phú Yên, quân Pháp phải lần lượt co hẹp phạm vi kiểm soát. Đến đầu tháng 5 năm 54, trên thực tế quân Pháp chỉ tập trung lại bốn cụm lớn: La Hai, Sông Cầu, Chí Thạnh và Tuy Hòa.

Ngày 10 tháng 3, quân địch từ Sông Cầu, La Hai theo đường số 1 và đường số 6 đánh ra Bình Định. Bộ đội địa phương và du kích lợi dụng núi rừng hiểm trở, bí mật bám sát đường, liên tục đánh vào sườn và sau lưng địch. Nhiều nơi du kích đào hầm "độn thổ" ngay bên mép đường, chờ địch đến tận nơi mới nổ mìn, xông ra tiêu diệt rồi biến ngay vào rừng. Bị đánh liên tục, đến chiều ngày 11 tháng 3 quân địch mới gặp nhau tại Diêu Trì. Cạnh sườn đã có quân bảo vệ, mờ sáng ngày 12 tháng 3, cánh quân đường biển của địch bắt đầu đổ bộ vào Quy Nhơn.

Dưới sự lãnh đạo của Tỉnh ủy Bình Định, có kinh nghiệm đánh địch ở Phú Yên, quân và dân Quy Nhơn triệt để thực hiện phá nhà, phá đường gây trở ngại cho địch, tổ chức các ổ chiến đấu bí mật, bố trí hầm chông, bãi mìn ở những khu vực dự kiến địch sẽ đi tới...

Một bộ phận đặc công Liên khu đào hầm bí mật, lót sắn vũ khí, lương thực chuẩn bị nằm lại trong lòng địch.

Chỉ trong ba ngày đầu (từ 12 đến 14 tháng 3) dân quân du kích, bộ đội địa phương đã chặn đánh quyết liệt, loại khỏi vòng chiến đấu trên 500 tên địch, trong đó gần 300 tên bị thương vong vì chông mìn.

Theo kế hoạch chung, tiểu đoàn 30 của Trung đoàn 96 (vốn đã ở Bình Định) chuyển về chiến đấu ở Quy Nhơn. Mặt trận Quy Nhơn được thành lập để thống nhất chỉ huy các lực lượng. Chiến sự mỗi ngày một quyết liệt.

Dựa vào ưu thế binh lực và hỏa lực, quân Pháp ào ạt đánh chiếm một số vị trí ngoại vi thị xã và tiến rộng ra Phú Bài, Phước Hải... Quân và dân Quy Nhơn, Tuy Phước ngày đêm chặn đánh, liên tiếp đập tan các cuộc càn quét của địch vào cầu Sông Ngang, Trường Ức; tập kích tiêu diệt các đơn vị địch ở Lương Nông, Xóm Bảy. Đêm 3 tháng 4, lực lượng đặc công lót sẵn ở Quy Nhơn tập kích vào "Trung Hoa hý viện" diệt hơn hai trăm địch.

Bị đánh mạnh và bị rút lực lượng đối phó ở các chiến trường khác, ngày 4 tháng 4, quân Pháp phải rút bỏ tất cả các đồn bót mới đóng ở phía đông Tuy Phước quay về cố thủ Quy Nhơn. Trong lúc đó, cánh quân địch trên đường 19 sau khi chiếm Thượng An cũng buộc phải dừng lại vì binh đoàn dù bị trả về Hà Nội, binh đoàn cơ động 100 mất sức chiến đấu đang lo củng cố...

Ở mặt trận sau lưng địch, ngày 11 tháng 6 năm 1954, trung đoàn 803 tiến công tiêu diệt cụm cứ điểm Tuy Bình, Buôn Ai-riêng, Buôn Thơ trên tuyến giáp ranh hai tỉnh Phú Yên và Đắc Lắc, diệt một tiểu đoàn và ba đại đội, bắt sống trên 600 tù binh.

Lúc này quân Pháp đang thu hẹp phạm vi chiếm đóng để bảo toàn và tập trung lực lượng có trọng điểm theo ý đồ của Ê-ly (tướng Pháp vừa sang thay bại tướng Na-va). Thừa lúc quân Pháp ở Phú Yên đang vội vã tháo chạy khỏi Sông Cầu và Chí Thạnh, đêm 21 tháng 6, Trung đoàn 803 được tăng cường tiểu đoàn 375 và một bộ phận đặc công Liên khu cùng lực lượng địa phương Phú Yên đồng loạt tiến công cụm quân địch ở Màng Màng, các cứ điểm núi Sầm, núi Hùng, đồng thời thọc sâu tiến công bãi xe cơ giới, kho đạn, kho xăng và tiểu đoàn khinh quân ngụy tại trung tâm thị xã Tuy Hòa. Chiến sự diễn ra quyết liệt trong một khu vực dài gần 10 ki-lô-mét rộng hơn 6 ki-lô-mét. Lửa từ các kho xăng bị đánh cháy bốc cao hàng chục mét. Tiếng nổ của các kho đạn bị phá hủy làm rung chuyển một vùng rộng lớn. Sau một đêm chiến đấu quyết liệt, ta đã tiêu diệt gần hết tiểu đoàn khinh quân ngụy 717, đánh thiệt hại nặng ba tiểu đoàn khác, phá hủy trên 200 xe cơ giới, đốt cháy và phá tung các kho đạn, kho xăng dự trữ của địch tại trung tâm thị xã.

Bốn ngày sau, ta lại chặn đánh tiêu diệt một đoàn xe 79 chiếc trên Đèo Cả, cắt đứt mọi con đường tiếp tế trên bộ của địch. Thị xã Tuy Hòa, mảnh đất cuối cùng quân Pháp còn giữ được ở Phú Yên đã bị bao vây...

Ngày 8 tháng 7 năm 1954, quân ta lại thọc sâu đánh phá các kho dự trữ của quân Pháp ở gần sát mép biên của thị xã Tuy Hòa, gây ra nhiều đám cháy lớn từ nửa đêm đến sáng.

Tinh thần binh lính địch dao động mạnh. Nhiều đơn vị quân ngụy đào ngũ tập thể. Lính của binh đoàn cơ động 21 không chịu ra trận. Quân ngụy đóng ở Phú Ân, núi Hùng, Màng Màng (bắc thị xã Tuy Hòa) bắn chết sĩ quan chỉ huy người Pháp rồi mang súng chạy ra vùng giải phóng.

Bộ chỉ huy chiến dịch Át-lăng của Pháp chẳng những không rút được lực lượng ở phía sau đưa đi tiến công vùng tự do, mà nhiều lúc phải đưa các đơn vị cơ động chiến đấu ở phía trước quay về đối phó với các hoạt động của du kích. Mâu thuẫn giữa phân tán và tập trung, giữa tiến công ra vùng tự do hay quay về bảo vệ sào huyệt của địch mỗi lúc một thêm gay gắt.

Cuộc tiến công chiến lược đầy tham vọng của Na-va trên chiến trường Nam Đông Dương mà điểm trung tâm là cuộc hành quân Át-lăng đến đây đã thất bại. Báo Le Monde tờ báo của tư bản Pháp số ra ngày 24 tháng 4, đã chưa xót thú nhận: "Atlante đã phá sản hoàn toàn". (Sách "Chiến thắng Điện Biên Phủ" NXBQĐND 1975 - Hà Nội, tr.433)

Trong chiến cuộc Đông Xuân 1953 -1954, quân và dân cả nước liên tiếp giành những thắng lợi to lớn ở Điện Biên Phủ, ở đồng bằng Bắc Bộ và Tây Nguyên, cổ vũ mạnh mẽ quân và dân Quảng Nam - Đà Nẵng. Bộ đội địa phương và dân quân du kích ngày đêm liên tục bao vây, tiến công quân Pháp và quân ngụy, tiêu diệt nhiều sinh lực và phương tiện chiến tranh, đẩy quân Pháp vào thế phòng ngự, đối phó bị động, lúng túng. Hệ thống phòng thủ xung quanh Đà Nẵng của chúng bị uy hiếp nghiêm trọng. Đứng trước tình hình đó, bộ chỉ huy quân viễn chinh Pháp tại miền Trung đã vội vã điều động một lực lượng hỗn họp từ Tây Nguyên và Thừa Thiên - Huế về Đà Nẵng để cứu nguy.

Sáng ngày 16 tháng 7 năm 1954, chúng sử dụng hai tiểu đoàn lính Âu Phi, một tiểu đoàn pháo binh, một số đại đội độc lập gồm các binh chủng thiết giáp, công binh, thông tin, và quân ngụy, tổ chức thành một chiến đoàn lấy phiên hiệu GM-10 với quân số trên 1.000 tên, mở cuộc hành quân "Con báo" (Opération Panthère). Lực lượng đông, trang bị mạnh, nhưng lại hỗn hợp, đã bị quân và dân ta đánh bại ở các chiến trường, tinh thần chiến đấu bị sa sút. Mục tiêu đầu tiên của cuộc hành quân là chiếm lại căn cứ Bồ Bồ làm bàn đạp chuẩn bị cho các cuộc hành quân tiếp theo đánh phá các vùng du kích Hòa Vang, Điện Bàn, nhằm nối liền các tuyến phòng thủ nam bắc sông Cẩm Lệ, sông Thu Bồn, khai thông đường 100 (Vĩnh Điện đi Ái Nghĩa), giải tỏa áp lực của ta đang bao quanh Đà Nẵng, tạo điều kiện để thay quân, tiếp tế, vì hiện nay mọi sự chi viện đều phải sử dụng máy bay thả dù lương thực, đạn dược.

Mặc dù được phi pháo chi viện đắc lực, nhưng bọn lính bộ binh và xe tăng tiến rất chậm, đến chiều tối ngày 16 tháng 7 chúng mới đến Bồ Bồ.

Núi Bồ Bồ (còn gọi là núi Đất Sơn) nằm trên địa bàn xã Điện Tiến (huyện Điện Bàn), có nhiều đồi trọc, độ cao trung bình đến 40m, đồi cao nhất là 53m so với mặt biển. Nằm giữa một vùng đồng bằng tương đối rộng, nên Bồ Bồ có một vị trí quan trọng về mặt quân sự. Từ các điểm cao, quân Pháp dễ dàng quan sát khống chế các vùng giải phóng xung quanh thuộc ba huyện Điện Bàn, Hoa Vang, Đại Lộc, ngăn chặn các mũi tiến công của bộ đội ta vào Đà Nẵng từ hướng này. Do đó quân Pháp đã đưa lực lượng và phương tiện đến đây chiếm đóng ngay từ đầu năm 1953, biến Bồ Bồ thành một cứ điểm tiền tiêu lợi hại, nằm trong hệ thống phòng thủ Đà Nẵng.

Kiên quyết đánh bại âm muu của Pháp, đêm mồng 8 tháng 6 năm 1954 đại đội 11 đặc công của tỉnh đã tập kích diệt gọn một đại đội lính Pháp, thu nhiều súng đạn phá hủy hai pháo 105 ly (thường được gọi là trận tiêu diệt Bồ Bồ 1). Mất Bồ Bồ quân Pháp ở Đà Nẵng càng lo sợ nên chúng vội vàng điều động lực lượng đến chiếm lại Bồ Bồ lần thứ 2, làm bàn đạp để thực hiện các âm mưu thủ đoạn nói trên. Khi vừa đặt chân đến Bồ Bồ quân Pháp nhanh chóng triển khai đội hình phòng ngự, bố trí một trận địa pháo gồm tám khẩu 105 ly, hai khẩu 75 ly, một sân bay trực thăng dã chiến.

Trước cuộc hành quân liều lĩnh của quân Pháp, trong các lực lượng vũ trang của tỉnh có ý kiến nên phân tán lực lượng chủ lực, phối hợp với du kích bám sát địch, sử dụng các cách đánh của du kích để tiến công tiêu diệt, tiêu hao từng cánh quân của chúng. Nhưng nhiều ý kiến cho rằng nên tập trung lực lượng cả bộ đội và dân quân du kích mở một trận tập kích đánh phủ đầu quân Pháp, khi chúng chưa thiết lập đầy đủ cấu trúc của cứ điểm Bồ Bồ. Lúc này sở chỉ huy cơ bản của Tỉnh đội đứng tại Gò Nổi. Sở chỉ huy phía trước cùng tiểu đoàn 20 đứng tại Điện Tiến. Các đồng chí Võ Thứ, Tỉnh đội trưởng, Trường Vinh, Tỉnh đội phó, đồng chí Võ Văn Đặng, Phó chỉ huy theo dõi sát mọi diễn biến của cuộc hành quân. Qua các nguồn tin nắm được, Thường vụ Tỉnh ủy và Ban chỉ huy Tỉnh đội hạ quyết tâm sử dụng tiểu đoàn 20 bộ đội tỉnh được tăng cường đại đội 22 trợ chiến, đại đội 64 bộ binh, đại đội 15 trinh sát đặc công, đại đội 61 bộ đội địa phương Điện Bàn. Ban chỉ huy huyện đội Điện Bàn điều động 500 cán bộ, chiến sĩ, dân quân, du kích và 650 dân công làm nhiệm vụ phục vụ chiến đấu.

Đồng chí Trường Vinh trực tiếp chỉ huy trận đánh, sở chỉ huy đặt tại Điện Tiến, phía tây bắc núi Bồ Bồ. Thời gian hiệp đồng nổ súng, vào đêm 18 rạng ngày 19 tháng 7 năm 1954. Từ khi nhận lệnh của Ban chỉ huy Tỉnh đội đến lúc bước vào trận đánh, chỉ có hơn 24 giờ, tất cả các đơn vị tham gia chiến đấu phải vừa làm công tác chuẩn bị chiến trường, vừa tổ chức lực lượng chiến đấu. Tiểu đoàn 20 là lực lượng chủ công với ba đại đội chia làm ba mũi. Mỗi mũi được tăng cường một tổ đặc công trinh sát, một tổ công binh. Đại đội 64 Điện Bàn làm lực lượng dự bị. Còn dân quân du kích vừa dẫn đường các mũi, vừa bố trí đón lõng vòng ngoài, đề phòng quân Pháp chạy thoát. Các mặt công tác bảo đảm được huy động đến mức cao nhất. Hai mươi ba giờ đêm 18 tháng 7, toàn bộ lực lượng các mũi đã áp sát mục tiêu. Hỏa lực đã triển khai xong, tất cả sẵn sàng chờ lệnh nổ súng. Một giờ ngày 19 tháng 7 năm 1954, đồng chí Lê Văn Bàng, tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn 20, phát lệnh nổ súng. Các trận địa hỏa lực đồng loạt bắn vào các mục tiêu chủ yếu: sở chỉ huy, trung tâm thông tin liên lạc, trận địa pháo, các cụm bộ binh và xe tăng. Quân Pháp bị bất ngờ, đối phó lúng túng. 15 phút sau, pháo hiệu màu xanh vọt lên hỏa lực dừng bắn, lập tức các mũi tiến công của ta từ hướng tây-bắc, và đông-bắc đồng loạt tiến lên, chia thành nhiều mũi nhỏ, thọc sâu chia cắt đội hình địch để tiêu diệt. Các chiến sĩ xung kích dùng tiểu liên, thủ pháo đánh vào những nơi quân Pháp ẩn náu. Nhiên liệu, nhà bạt bốc cháy, cùng với ánh trăng hạ tuần tháng 6 (âm lịch) làm cho các mục tiêu của địch càng lộ rõ hơn, tạo thuận lợi cho bộ đội và du kích phát triển tiêu diệt địch. Quân Pháp, số bị diệt, số bị bắt hoặc bỏ súng đầu hàng, ngày càng đông. Những tên ngoan cố vẫn cố bám công sự, xe tăng để phản kích bắn chặn các mũi tiến quân của ta. Nhiều cán bộ, chiến sĩ đã chiến đấu kiên cường, đánh giáp lá cà với địch và anh dũng hy sinh Trong đó có đồng chí Lê Văn Bàn tiểu đoàn trưởng. Càng về sau cuộc chiến đấu càng ác liệt. Ban chỉ huy trận đánh ra lệnh cho đại đội 61 dự bị vào tiếp sức để giải quyết dứt điểm trận đánh. Đến hơn 3 giờ ngày 19 tháng 7, trận địa mới im tiếng súng. Xác giặc ngổn ngang. Lực lượng dân công, dân quân, du kích tiến vào giải quyết thương binh tử sĩ và thu chiến lợi phẩm. Như vậy sau gần ba giờ chiến đấu quyết liệt, tiểu đoàn 20 và các đơn vị tăng cường cùng quân, và dân huyện Điện Bàn đã tiêu diệt hoàn toàn chiến đoàn 10 của quân Pháp, loại khỏi vòng chiến đấu trên 400 tên, bắt sống 293 tên, trong đó có tên chỉ huy trưởng chiến đoàn, thu nhiều súng đạn, quân trang, quân dụng.

Chiến thắng Bồ Bồ lần thứ hai là một chiến công xuất sắc của quân và dân Quảng Nam - Đà Nẵng. Lần đầu tiên bộ đội địa phương và dân quân du kích tiêu diệt một chiến đoàn chủ lực cơ động của quân Pháp, thể hiện nghệ thuật sử dụng sức mạnh tổng hợp của chiến tranh nhân dân trong một trận đánh tương đối lớn, thời gian rất khẩn trương. Chiến thắng cũng thể hiện tư tưởng tiến công của cán bộ, chiến sĩ các lực lượng vũ trang trong lúc Hiệp định Giơ-ne-vơ sắp được ký kết. Dù phải chịu hy sinh, nhưng tất cả đều hăng hái xông vào trận đánh phối hợp đắc lực với chiến dịch giải phóng Bắc Tây Nguyên của Liên khu 5 và chiến trường chính Bắc Bộ.

Tôi đã sống và hoạt động trên địa bàn này hơn 40 năm. Chiến thắng tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 đã từng là niềm tự hào, không những của Trung đoàn 96 và các lực lượng tham gia chiến đấu, mà còn là niềm phấn khởi tự hào của cán bộ và đồng bào dân tộc ở tỉnh Gia Lai, trong những ngày kết thúc chiến tranh chống Pháp, Chiến thắng đó đã cổ vũ mạnh mẽ và tác động to lớn trong những năm tháng chống Mỹ - ngụy vô cùng gian khổ, ác liệt sau năm 1954.

Năm 1994 cả nước nô nức kỷ niệm lần thứ 40 chiến thắng Điện Biên Phủ. Đó là một đỉnh cao chiến thắng mãi mãi là niềm vinh dự tự hào của chúng ta. Trong phạm vi Liên khu 5, trận tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 của Pháp, cũng là một đỉnh cao chiến thắng của lực lượng vũ trang địa phương.

Về đánh giá trận đánh, về bố trí lực lượng và tổ chức chỉ huy trận đánh, về những bài học kinh nghiệm rút ra v.v... đã có nhiều bài viết sâu sắc và phong phú. Đứng trên góc độ một cán bộ chính trị, hoạt động tại địa bàn huyện Đak Bơt, tỉnh Gia Lai, nơi trận đánh đã diễn ra tôi thấy:

1. Chiến thắng tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 là sự phối hợp tuyệt đẹp với chiến trường Điện Biên Phủ. Nói riêng về chiến dịch Bắc Tây Nguyên, trước khi trận đánh diễn ra chúng ta đã có chiến thắng giải phóng tỉnh Công Tum, các trận đánh địch trên đường 14, cắt đứt đường 19 cô lập thị xã Plây Cu... đó là bức tranh hoành tráng về những chiến thắng của lực lượng vũ trang Liên khu 5 để phối hợp với chiến trường chính Bắc Bộ. Nhưng tiêu diệt cả binh đoàn cơ động 100 là một chiến thắng vang dội, một trận tiêu diệt lớn, bắt nhiều tù binh, trong đó có toàn bộ cơ quan chỉ huy binh đoàn, thu toàn bộ vũ khí trang bị... rất hiếm có những trận đánh như thế trên chiến trường Khu 5 trong thời kỳ chống Pháp.

Trong kháng chiến chống Pháp, chúng ta thiếu phương tiện thông tin kịp thời. Trận đánh diễn ra trên địa bàn gần huyện chúng tôi, nhưng đến khi súng nổ, bắt tù binh, thu vũ khí thì chúng tôi mới biết.

a) Binh đoàn cơ động 100 gồm đa phần là lính Âu Phi được rút từ Nam Triều Tiên về, được đưa xuống An Khê. Có lẽ là để thực hiện chiến dịch Át-lăng, (phối hợp với quân đổ bộ từ Qui Nhơn đánh lên), suốt cả thời gian này tiểu đoàn 50 và bộ đội địa phương cùng dân quân du kích tỉnh Gia Lai đã tổ chức đánh địch liên tục trên đường 19.

Có thể nói, không có ngày nào không có trận đánh trên con đường chiến lược này. Địch ở An Khê mất ăn mất ngủ, gặp rất nhiều khó khăn trong vận chuyển tiếp tế. Chắc rằng đó không phải là nguyên nhân chính buộc địch phải rút quân khỏi An Khê. Nhưng đó là sự phối hợp, sự chuẩn bị địa bàn giữa quân chủ lực và quân địa phương, tạo nên sức mạnh tổng hợp, góp phần vào chiến thắng.

b) Trận đánh diễn ra tại Đak Pơ, cách An Khê khoảng 20 ki-lô-mét nam và bắc Đak Pơ là hai huyện An Khê và Đak Bot. Đó là hai huyện thuộc vùng căn cứ du kích, tức là vùng giải phóng do ta làm chủ cả ngày và đêm. Đây là một hậu phương an toàn, bảo đảm cho việc đi lại, ăn ở, bố trí của lực lượng vũ trang ta (ngay cả ban ngày) mà địch không thể nào biết được. Do đó đã tạo ra yếu tố bí mật, bất ngờ đối với kẻ địch. Đó là một nhân tố góp phần tạo nên thắng lợi, không thể coi nhẹ.

c) Trước khi trận đánh nổ ra, chúng tôi không được biết một tin tức nào cả. Và khi tiếng súng nổ, thì sự phối hợp giữa địa phương và chủ lực được diễn ra bằng tiếng súng, cùng hành động khi nghe tiếng súng. Là một huyện ở phía Nam Đak Pơ (huyện Đak Bơt), khi nghe đạn pháo nổ, máy bay địch quần đảo, lính Âu Phi bỏ chạy dạt về phía nam... bộ đội địa phương, dân quân du kích và đồng bào dân tộc mới xông ra bắt tù binh, thu vũ khí. Không phải chỉ có ra chặn đường, mà chặn khắp rừng, khắp núi, khắp các khe suối, các dòng sông, để đón bắt địch, cả phụ nữ ở các làng ĐakYang, Đak Uk cũng bắt được tù binh Âu Phi dẫn về. Có bà già lượm được vũ khí của địch vứt ở các vũng nước, gùi về giao cho cách mạng. Không phải một, mà nhiều ngày, nhiều nơi sau đó, vẫn tiếp tục bắt được tù binh thu được vũ khí.

2. Sau trận đánh, là thời kỳ bùng nổ lòng phấn khỏi và tin tưởng ở đảng bộ và quân dân tỉnh Gia Lai, Công Tum. Tiếp đó giải phóng luôn thị trấn An Khê, cắt đứt đường 19, bao vây Cheo Reo, cô lập Plây Cu. Địch vô cùng hoang mang dao động. Chúng tôi tập trung đồng bào Kinh Thượng tại An Khê tổ chức lễ mừng chiến thắng. Điều còn lại sau khi lực lượng vũ trang rút khỏi chiến trường, tập kết ra Bắc, đó chính là lòng tin vững chắc, lòng son sắt thủy chung với cách mạng của đồng bào và cán bộ Tây Nguyên trong suốt 20 năm đấu tranh chống Mỹ - ngụy. Trong cuộc đấu tranh vô cùng ác liệt, chống tố cộng, nổi dậy giành quyền làm chủ, xây dựng vùng căn cứ v.v... tất cả đều nói lên tấm lòng tin yêu son sắt của đồng bào dân tộc Tây Nguyên đối với Đảng, với chính quyền, với quân đội, với ngày thắng lợi cuối cùng.

Có một điều bí mật: ngày chuẩn bị rút quân, cũng là ngày chúng tôi chôn giấu vũ khí xuống hầm, chuẩn bị cho cuộc chiến đấu sau này. Đó là những vũ khí tốt, trong đó có chiến lợi phẩm của trận tiêu diệt binh đoàn cơ động 100. Đến đầu năm 1960 chúng tôi đào lên, trang bị cho lực lượng vũ trang của tỉnh. Mãi đến đầu năm 1958, chúng tôi vẫn còn lượm được một khẩu súng Garant chiến lợi phẩm của trận Đak Pơ sót lại ngoài rừng. Chính khẩu súng này đã nổ phát súng đầu tiên của tỉnh Gia Lai vùng dậy vào ngày 24 tháng 10 năm 1958, đánh một toán quân ngụy đi khủng bố đồng bào vùng phía nam An Khê.

Ở Điện Biên Phủ, kéo pháo vào rồi kéo pháo ra, chuyển phương châm từ đánh nhanh thắng nhanh sang đánh chắc, thắng chắc, kéo dài thời gian, cuối cùng chúng ta đã thắng lợi vẻ vang.

Ở tổng tiến công nổi dậy Xuân 1975 từ dự kiến giải phóng miền Nam trong vòng 2, 3 năm thành quyết tâm chiến lược với tư tưởng chỉ đạo thần tốc, táo bạo, bí mật, bất ngờ, cơ động linh hoạt, cuối cùng chúng ta đã toàn thắng.

Trận đánh tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 năm 1954 của lực lượng vũ trang Khu 5, đã thể hiện được một phần của tư tưởng chỉ đạo thao lược tài tình này của Đảng ta, Quân đội ta. Đó là niềm vinh dự tự hào rất lớn của chúng ta. Lịch sử sẽ mãi mãi in đậm và sẽ còn viết tiếp về chiến công đó.

Sau khi tiếng súng chấm dứt, Ban chỉ huy Trung đoàn đã chỉ thị cho đồng chí Nguyễn Như Trinh, Trưởng ban địch vận của Trung đoàn đến trạm phẫu thuật. Chúng tôi đi thăm thương binh địch bị bắt, trong đó có viên quan năm Barrou, chỉ huy binh đoàn cơ động 100. Đồng chí Trinh giới thiệu tôi là y sĩ trưởng của Trung đoàn 96, đơn vị vừa đánh tiêu diệt binh đoàn của ông ta, đến thăm và khám vết thương cho ông. Viên quan năm vẫn ngồi im lặng, bên cạnh vẫn còn hai tên hầu cận thường ngày như trước đây. Đồng chí Trinh nói tiếp:

- Theo chính sách nhân đạo và bác ái của Hồ Chủ tịch và Chính phủ Việt Nam, Ban Chỉ huy Trung đoàn chúng tôi cử thầy thuốc đến thăm và khám vết thương cho ông.

Lúc bấy giờ Barou mới ngẩng đầu lên, nét mặt tươi hẳn, nhưng vẫn tỏ thái độ lãnh đạm và có vẻ khinh thường nữa. Lúc bấy giờ tôi còn là một thanh niên tuổi hai mươi, mặc bộ bà ba đen, đội mũ bê-rê, vai mang xắc thuốc và dụng cụ y tế, súng lục ngang hông. Tôi thấy cần phải thuyết phục y. Tôi bảo hai tên hầu cận ra ngoài, rồi trục tiếp nói chuyện với viên quan năm. Trong lúc đó đồng chí Trinh đã đi làm nhiệm vụ của mình, chỉ nhắc nhở tôi: hãy làm công tác địch vận bằng chính công tác của mình, công tác y tế.

- Chắc ông đã hiểu chức năng của tôi - Tôi nói với Barrou thẳng bằng tiếng Pháp mà nhiều năm qua chúng tôi rất ít dùng đến - Tôi đến đây hoàn toàn với tấm lòng nhân đạo của người thầy thuốc Việt Nam, để khám sức khỏe và chăm sóc vết thương của ông và đồng đội ông, hiện còn ở dưới sự kiểm soát của chúng tôi - Tôi tin chắc rằng với chính sách khoan hồng của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ Việt Nam, sớm hay muộn các ông cũng sẽ được trao trả về với gia đình, vợ con đang mong đợi ông. Bây giờ đối với chúng tôi ông không phải là một quan năm đã chiến bại mà là một người lính đang bị thương... xem ông như một thương binh của chúng tôi.

Tôi thấy Barrou tỏ vẻ bối rốỉ trước những lời có lý, có tình đó và đã xin lỗi tôi với thái độ thay đổi hẳn:

- Lúc đầu tôi không hiểu hết mọi việc và có phần mặc cảm, bây giờ tôi yêu cầu bác sĩ kiểm tra lại vết thương cho tôi.

Khi ấy tôi gọi các tên hầu cận vào và mời một viên quân y của Pháp đi theo. Tôi khám bệnh và xem lại vết thương, cho thay băng và hướng dẫn cách điều trị và thuốc men cần dùng, bắt đầu từ viên quan năm rồi lần lượt đến các tên khác.

Sau đó tôi bảo hai tên hầu cận của viên quan năm Barrou mời các viên quân y của Pháp đến. Tôi nói rõ mục đích của tôi, một quân y trưởng Trung đoàn đến là để giúp họ trong công tác chuyên môn và điều trị vết thương của những người bị thương. Tôi dẫn các viên quân y của Pháp đi kiểm tra qua một lượt các lán trại để điểm các thương binh nặng. Tôi đã nhanh chóng phát hiện trong số nhân viên quân y này không có một y sĩ nào cả, mà chỉ có y tá trưởng phụ trách các tiểu đoàn và đơn vị phối thuộc. Nhưng không phải trong số họ ai cũng đều biết về ngoại khoa. Với một số thương binh nặng, tôi trực tiếp khám, thay băng, rửa lại các vết thương, kiểm tra lại các nẹp cố định băng bó các trường hợp bị gãy chân tay. Hai y tá trưởng của Pháp đi theo đã cẩn thận ghi chép các đơn thuốc mà tôi cho, nội dung hướng dẫn điều trị cho mỗi người.

Nhờ thông thạo ngoại khoa dã chiến và nói được tiếng Pháp, cho nên tôi đã nhanh chóng chinh phục cảm tình của những người lính quân y đối phương. Sau khi khám bệnh xong cho số thương binh nặng, tôi triệu tập tất cả y tá của Pháp lại, nêu một số ý kiến về công tác chuyên môn, về việc điều trị ngoại khoa mà tôi vừa thoáng thấy có điểm họ chưa nắm được. Một số viên quân y đã hỏi tôi những vấn đề mà họ nói chưa biết. Cũng có thể để thử khả năng của tôi về chuyên môn y tế. Với kinh nghiệm nghề nghiệp tôi đã giải đáp trôi chảy. Cuối cùng họ đã đề nghị ta cho phía Pháp được tiếp tế thuốc men và thục phẩm.

Buổi họp chuyên môn y tế ngay giữa chiến trường của những người làm công tác quân y hai bên kết thúc. Một số y tá trưởng Pháp đã phát biểu những lời cảm ơn xúc động: "Đây là một cuộc gặp gỡ hết sức bổ ích, có nhiều điều đáng học tập về chuyên môn. Nhưng trước hết chúng tôi xin cảm ơn về lòng nhân đạo bác ái của quân đội các ông, cảm ơn bác sĩ đã tận tình hướng dẫn công việc điều trị cho thương binh."
Họ không quên nói lên nguyện vọng cuối cùng là được nhanh chóng hưởng lượng khoan hồng của Chính phủ ta để được trở về với gia đình. Họ tranh nhau bắt tay tôi, nhiều người đã hô to: "Vive le président Hồ Chí Minh" (Hồ Chí Minh muôn năm) hai ba lần. Tôi cảm ơn họ đã biểu thị lòng kính trọng đối với Chủ tịch Hồ Chí Minh, với nhân dân Việt Nam. Tôi chúc họ mạnh khỏe mau được trở về đoàn tụ với gia đình.

Đây là buổi công tác đặc biệt chưa hề có với tôi suốt chín năm kháng chiến, lăn lộn nhiều chiến trường, tham gia nhiều trận đánh. Tôi thấy rõ hơn tác dụng của công tác địch vận, của công tác tuyên truyền, vận động, tranh thủ binh lính địch. Chiến thắng tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 cùng với những việc làm cụ thể thiết thực của ta, trong đó có công tác y tế, đã nhanh chóng chinh phục được tình cảm của những người hôm qua còn là đối phương quyết liệt một mất, một còn của nhau. Tin rằng những người lính và sĩ quan Pháp đó sẽ hiểu đúng về cuộc chiến đấu của quân và dân ta.

Sau khi tôi báo cáo, Ban Chỉ huy Trung đoàn đã điện đề nghị với Bộ Chỉ huy mặt trận cho phép quân Pháp tiếp tế thuốc men và lương thực để điều trị cho thương binh của họ. Bộ chỉ huy quân Pháp không thể không chấp nhận chủ trương đầy tình nhân đạo của ta. Mỗi ngày có hai chuyến máy bay trực thăng từ Plây Cu hạ cánh ngay trên đường 19 tại những địa điểm ta qui định vào giờ giấc ta cho phép. Tín hiệu là một lá cờ hồng thập tự lớn được trải giữa đường 19, con đường mới hôm qua còn đẫm máu của quân đội viễn chinh Pháp. Hai ngày sau, nó đã trở thành con đường thể hiện chính sách nhân đạo của ta. Chính đồng chí Nguyễn Như Trinh, đã vận động những tù binh ngụy trong binh đoàn cơ động 100 lái trên 200 chiếc xe chiến lợi phẩm đưa vào rừng cất cho ta để tránh máy bay địch đến oanh tạc phá hủy.

Bernard Fall vốn là nhà báo, nhà văn Pháp, nổi tiếng trong những thập kỷ 50 và 60 với những tác phẩm về Đông Dương, chủ yếu về Việt Nam (Hai nước Việt Nam; Việt Minh; Chiến tranh Đông Dương 1946 - 1954...). về sau B.Fall sang Mỹ, viết cho các báo Mỹ; sang Việt Nam đưa tin về các hoạt động của quân Mỹ ở miền Nam Việt Nam. B.Fall đã trở thành người đưa tin có thẩm quyển và thế lực về vấn đề Việt Nam. Năm 1962, đã sang thăm Hà Nội và được lãnh đạo của ta tiếp. Năm 1966 trong chuyến đi đưa tin truyền hình cuộc hành quân của lính thủy đánh bộ Mỹ trên "con đường không vui" (Quốc lộ I đoạn Quảng Trị -Thừa Thiên) xe bị trúng mìn và ông ta đã chết tại chỗ.

Chính giới Mỹ thương tiếc, Thượng viện Mỹ đã tổ chức truy điệu B. Fall. Hai mươi tám thượng nghị sĩ đã đọc điếu văn.

Bài viết sau đây "Cái chết của một Binh đoàn cơ động", (La mortd’un groupement mobilé) là một chương trong cuốn sách "Guerre d’Indochine 1946 -1954", lần tái bản thứ hai được mang tên: "Chiến tranh Đông Dương - Pháp năm 1946 - 1954, Mỹ năm 1957".

Do vị thế của mình, tác giả đã có được những tài liệu mật của Bộ Quốc phòng Pháp và được tiếp xúc với nhiều sĩ quan cao cấp, kể cả những người chỉ huy binh đoàn đã bị tiêu diệt, thu thập được nhiều tài liệu chưa phổ biến.

Trích đăng bài viết của Bernard Fall xem như một "nhân chứng" từ phía bên kia nhằm giúp cho việc đánh giá, chiến thắng tiêu diệt binh đoàn cơ động 100 của Pháp ở Bắc Tây Nguyên năm 1954 đầy đủ hơn.


... Điện Biên Phủ thất thủ ngày 7 tháng 5 năm 1954; nhưng rất sớm trước khi tập đoàn cứ điểm sụp đổ, cuộc tiến công của quân Việt Minh đã phát triển trên nhiều mặt trận và nhất là trên cao nguyên phía Nam (Tây Nguyên). Đó là quãng ngắn nhất trên trục đường Bắc - Nam chạy qua, không quân khó mà kiểm soát hay ném bom.

Nếu cộng sản tăng cường thâm nhập Tây Nguyên thì Hạ Lào mất, nước Cam-pu-chia thanh bình sẽ bị Việt Nam xâm lăng; hơn thế nữa những đầu cầu quan trọng của Pháp-Việt bờ bể Trung Bộ, từ Đồng Hới đến Huế, Đà Nẵng và Nha Trang sẽ bị uy hiếp trực tiếp.

Nhằm tăng cường lực lượng phòng thủ Điện Biên Phủ và để ngăn chặn sự tiến quân không tránh khỏi của quân địch xuống đồng bằng sông Hồng, Bộ chỉ huy quân Pháp buộc phải rút bớt từ vùng cao nguyên phần lớn các Binh đoàn cơ động đã tác chiến ở đó và trao việc phòng giữ cho đơn vị chiếm đóng, cho sư đoàn Sơn chiến thứ 4, những đơn vị biệt kích nhỏ hoạt động trong rừng. Binh đoàn cơ động Việt Nam (ngụy) số 11 đảm nhận việc phòng giữ An Khê, nhưng chỉ có tiềm lực tiến công hạn chế. Tất cả sức mạnh phòng giữ đè nặng lên binh đoàn cơ động 100 (GM 100) một binh đoàn chiến đấu có sức cơ động hành quân cao và hỏa lực mạnh.

GM 100 là một trong những đơn vị xuất sắc nhất về loại đó, cũng là một trong những đơn vị nặng nề nhất. Rường cột cho trung đoàn này gồm những binh sĩ lão luyện của tiểu đoàn quân Pháp ở Triều Tiên...

... Quân số của GM được nâng lên 3.498 người. Trang bị tốt và thể lực tuyệt diệu, những lính chiến cũ ở Triều Tiên đã trải qua năm tháng nghỉ ngơi, binh đoàn đã trở thành một đơn vị hoàn thiện sẵn sàng đương đầu với kẻ thù, ngay sau đó.

GM 100, trong địa ngục.

... Lúc 14 giờ ngày 24 tháng 6 năm 1954. GM 100 đã rời cây số 14 chậm rãi đi qua miền rừng núi cao nguyên Nam Đông Dương.

Lúc 14 giờ 5 phút máy bay Mô-ran của GAO báo về phát hiện thêm một chướng ngại vật bằng các đống đá rải ngay đường ở cây số 15, nhưng không phát hiện được dấu hiệu gì khả nghi xung quanh. Nhân viên điều hành của sở chỉ huy trả lời cụt lủn "Biết rồi". Số mệnh của GM 100 đã thật sự chấm dứt từ đây.

Đi đầu đoàn xe là tiểu đoàn dã chiến hành động thận trọng và chính xác, ở đoạn rộng của đường, lính tiểu liên Mát 49 khom khom trong tư thế bắn (súng ở khủy tay với động tác đơn giản có thể bắn được ngay) hàng người tiến theo hàng dọc hai bên đường. Quân Pháp và quân Campuchia này biết cặn kẽ nghề lính, họ biết làm những gì cần thiết để cứu đơn vị khỏi bị tiêu diệt.

Quá cây số 15 một ít, đường cái thoát ra khỏi rừng dày, khởi đầu là một vòng cung lớn đi về hướng tây trong bình nguyên đầy bụi bờ và dày đặc cỏ voi, có chỗ cao hai mét. Một làn gió nhẹ lượn uốn đám xanh, vàng ấy, bên trong không có gì lay động, không có linh hồn sống cũng như chim chóc.

Đại úy Léoujon, đại đội trưởng đại đội 1 tiểu đoàn dã chiến dừng lại bên trái đường và ngắm nghía bình nguyên, tất cả biểu hiện yên tĩnh.

Léoujon, gặp Muller, tiểu đoàn trưởng và nói: "Khoảng đất này làm tôi lo quá, là nơi lý tưởng nếu quân Việt Minh có ý định xông vào chúng ta. Nó dành cho họ hỏa lục tuyệt vời, những đường lui quân tốt trở về rừng và che kín họ đối với sự quan sát của không quân. Tôi muốn thám sát để xem lời giải đáp của chúng ta về vấn đề nan giải này".

- Léoujon, thẳng thắn mà nói, tôi đồng ý với anh, nhưng thám sát vào sâu thì chúng ta không có thời giờ. Nếu anh làm việc đó thì tôi bắt buộc sẽ tách đại đội 3, đại đội 4 để chi viện cho anh và tất nhiên đoàn xe sẽ bị suy yếu.

- Thôi được, chúng ta chẻ đôi quả lê vậy, Léoujon nói, thay vì đi theo đường cái với đại đội của mình, tôi sẽ băng xuyên qua bụi bờ bằng đường thẳng và sẽ gặp lại đường cái khi ra khỏi khúc quanh. Theo cách ấy tôi không tự tách xa và nếu tôi bị rơi vào một tình huống nào đó thì anh cũng sẽ được báo trước và anh có thể dựa vào tôi mà không đến nỗi làm suy yếu việc phòng vệ đoàn xe. Muller tán thành và đại đội 1 rời khỏi đường, biến mất trong tiếng sột soạt của đám cỏ voi sắc cạnh như lưỡi dao và bị ngột ngạt của cái nóng bức ban ngày. Giống như biển cả với những làn sóng xanh, đám cỏ và bụi bờ trong giây lát đã nuốt cái đội hình bé nhỏ sắp sửa leo qua gò. Mặc dầu cỏ bao phủ vẫn giúp được cho Léoujon tầm nhìn khá hơn phần còn lại của trảng nhỏ, trung sĩ Li-som ra hiệu cho quân mình dừng lại và bảo chúng phải im lặng tuyệt đối.

Trong chốc lát đại đội dừng hẳn lại và im lặng. Chỉ nghe tiếng sột soạt và tiếng răng rắc liên tục, cả tiếng đôm đốp. Đó là tiếng động mà Li-som đang theo dõi, cái tiếng động của đám cỏ cao bị đoàn quân đi qua dẫm lên. Mỗi lần như vậy cỏ rung động và trong trường họp ấy, như thường lệ ở rừng, lỗ tai có ích cho người hơn là con mắt. Việc báo hiệu quá rõ ràng đối với Li-som, quân địch đã ở gần đây. Trận phục kích lớn mà GM-100 sẽ bị rơi vào và sẽ bị tiêu diệt đã sẵn sàng. Trung đoàn 803 của Việt Minh đã hợp điểm chính xác.

Quân Việt Minh bị không quân và đại đội của Vitasse phát hiện ở bắc đường 19 chỉ là con mồi được sử dụng để đánh lừa GM 100 hoặc đó chỉ là lực lượng tăng viện bổ sung.

Lực lượng chủ yếu của quân Việt đã chiếm lĩnh trận địa và vũ khí đã dàn trận. Nếu vị chỉ huy của Trung đoàn 803 biết lịch sử nước Pháp thì ông ta có thể hét lên như Guillanne đệ nhất khi thấy kỵ binh của Sedan: "Aha! Nhũng con người bạo gan thật!".

Đúng 14 giờ 20, sự im lặng bị xé toạc bởi tiếng nổ đanh gọn của hai phát súng bắn cách nhau, tiếp đến hai đại liên bắn, không tới 30 mét, vào sườn trái đội hình của Léoujon. Riêng Li-som anh bổ chồm về phía trước, hiểu ngay rằng cái gì đang xảy ra, nhảy xổ qua đám cỏ, lợi dụng cỏ rung rinh, chạy về phía các ổ đại liên.

- Đến đây! Tiểu đội thứ hai! Anh ta vừa hét lên vừa chỉ mô đất, mở chốt lựu đạn và ném.

Cái chết của trung sĩ bộ binh bé nhỏ thuộc địa thật nhanh chóng: nhận đầy ngực loạt đạn của khẩu đại liên thứ hai cùng lúc quả lựu đạn của anh ta loại khỏi vòng chiến khẩu thứ nhất, làm nổ đạn dược và sát thương pháo thủ.

- Đưa Li-som ra! Những tiếng nói vang lên trong hàng ngũ đại đội 1.

Trung sĩ Cam-pu-chia, đối với mọi người, là biểu hiện quyết tâm phải làm những gì lúc có thời cơ tốt. Tiểu đội anh ta, mặc dầu dưới làn đạn chết người của khẩu đại liên thứ hai, của súng trường, tiểu liên, đang chiếm lại mô đất. Hai người ngã tiếp, nhưng tiểu đội vẫn đưa được xác của trung sĩ đến vị trí của đại đội đang dàn hình cánh cung trong bụi rậm. Nhưng Li-som, anh chàng Cam-pu-chia bé nhỏ tóc ánh bạc đã chết, vết thương toang hoác ở ngực. Ai đó đã nhanh chóng phủ lên anh ta tấm khăn choàng. Lúc này còn những công việc khác khẩn cấp phải làm.

Đồng hồ của Léoujon chỉ 14 giờ 25 và cũng như đồng đội, anh ta biết mình sẽ chết ở đó, giữa đám cỏ voi, trong thung lũng gần cây số 15. Anh ta cũng biết rằng giờ tận số dã đến với GM 100 xấu số, mệt lử, bị săn đuổi, kiệt sức sau ngần ấy thử thách.

Người ta biết tự hủy, đại úy Léoujon nói sau đó, rồi người ta làm tất cả theo điều lệnh. Thời gian không còn nữa.

Như một giấc mộng mị, khó mà thấy tí sợ hãi trên nét mặt quân của đại đội 1 đang chiếm vị trí chiến đấu, phần nào hình như đối với họ chỉ là một cuộc luyện tập trước vị tướng đến kiểm tra, chẳng khác gì như họ xin lỗi khi xô đẩy người bạn.

- Xin lỗi đại úy, tôi sẽ chết mất thôi - pháo thủ đại bác không giật nói, và anh ngã gục cạnh Léoujon.

Cách đó vài mét, hạ sĩ Beausset, với mơ ước sẽ trở lại thường dân, tìm việc lái xe bồn chở ruợu ở Montpellier, không gọi điện được về sở chỉ huy tiểu đoàn. Chán ngán, anh thả rơi điện đài khi nhận viên đạn 12 ly 7 xuyên suốt.

- Không thể làm việc nghiêm túc được trong hoàn cảnh này, anh ta lầu bầu, rồi dùng gậy đánh nát cái bóng đèn còn tốt của điện đài hòng không cho quân Việt tận dụng. Khói mù loang có mùi hăng hắc của thuốc súng cháy, bắt đầu bay lên trên cỏ voi và bìa rừng, nơi pháo thủ địch bắn dồn dập bằng tất cả súng cối, súng không giật, ba-dô-ca.

Đối với Trung đoàn 803 là trận đánh được chờ đợi để trả đũa với quân thù sáu tháng hành quân kiệt sức trong rừng, sáu tháng phải đau đớn gánh trên vai hàng tấn khí cụ, đồ tiếp tế, sáu tháng mà ngày qua ngày được nuôi dưỡng bằng những nắm cơm nguội cùng gia vị nước mắm để cung cấp Vitamin cần thiết... Bao lần họ phải nằm sát đất lo lắng, căm tức, lúc máy bay B.26 quần trên đầu và sẵn sàng trút bom, bắn rốc-két rải na-pan.

Nhưng cái chết của GM 100 sẽ bù lại những cái đó.

Thế là giờ từng chờ đợi đã đến, cái giờ của trận chiến đấu trả thù hàng trăm sinh mạng đã hy sinh trong hàng ngũ họ, trận chiến đấu đang nộp cao nguyên cho họ trước khi những cuộc thương lượng ở Giơ-ne-vơ quyết định đình chiến, trận chiến đấu sẽ làm tiêu vong mãi mãi trung đoàn Triều Tiên này...

Sự hấp hối của đại đội 2 bị cô lập trong bụi rậm là một sự việc tất nhiên của trận đánh chung vì hiện giờ trận phục kích đang triển khai trên diện rộng và những đơn vị của GM 100 đã bị ngoạm bởi cái bẫy.

Trận địa bố trí của địch rất lớn, kéo dài ba ki-lô-mét, những vũ khí tự động đặt hai bên đường đã được hiệu chỉnh sẵn, quân địch được các trinh sát chỉ dẫn sự tiến quân của đoàn xe nên biết mục tiêu nào cần chọn trong từng khối của đội hình. Tất nhiên sở chỉ huy của binh đoàn nằm trong số đó.

Vài phút trước 14 giờ 00, đại tá Barrou ở đầu bộ phận thứ 2, nói đúng hơn, xe Jeep của ông ta theo sau trung đội thiết giáp. Ông ta thấy bộ phận mình đi hơi nhanh và trung đội thiết giáp sắp dính vào khối trước. Về với xe điện đài, Barrou tự mình ra lệnh cho đơn vị thiết giáp đi chậm lại đừng để khoảng cách xa giữa thiết giáp và sở chỉ huy, đúng lúc này Barrou nghe những tiếng súng đầu tiên báo hiệu cuộc đụng độ bắt đầu. Trong tiếng nổ khủng khiếp, trận mưa đạn cối dội vào khối cơ quan chỉ huy, những xe thiết giáp nhờ có xích và trục máy nên băng qua được bụi bờ xông vào những bộ phận địch đang ẩn khuất trong khói dày đặc. Quân Việt cũng dè chừng những khả năng và quyết định cô lập những xe thiết giáp vào cuộc. Sau bốn phút, một trong hai xe ôtô gắn đại liên và ba xe Half Track bị bốc cháy. Chiếc xe ôtô gắn đại liên cuối cùng đã đến và phát hiện một ổ đại liên từ mỏm cao bắn vào đội hình đang đi hàng dọc và phóng lựu đạn "Can¬ister", xe thiết giáp tấn công và ghìm họ trong chốc lát.

Barrou đối phó lại nhanh chóng, cầm ngay súng các-bin trong xe Jeep của mình, đi theo đại úy Fievet cùng vài người của đại đội chỉ huy (CCS), tiến hành phản kích vào mỏm cao đang khống chế sở chỉ huy. Hành động của họ vô hiệu. Lúc 14 giờ 35 bị bắn ở đùi bằng một viên đạn súng liên thanh, gần ông ta đại úy Fievet sắp chết như vài phút trước trung sĩ Li-som nhận một loạt đạn đại liên ở giữa ngực.

Về phần mình, trung tá Lajouanie tập hợp vài người trên đường cái và lao theo Barrou. Lúc 14 giờ 40, hình như trong chốc lát những bộ phận của đại đội chỉ huy (CCS) vừa mới chiếm được mỏm cao tạo nên một điểm nhô ra nằm giữa vị trí đối phương và làm câm họng các khẩu súng địch đặt ở phía nam đường cái. Họ không phải ở trong tình trạng như thế lâu. Lúc 14 giờ 15 Lajounanie bị thương nặng ngã xuống, Barrou trao cho anh ta huân chương Bắc đẩu bội tinh. Dĩ nhiên người sĩ quan trẻ không còn nghe được nữa lời nói của người chỉ huy của mình. Xung quanh họ quân lính của đại đội chỉ huy những ai còn lại lần lượt ngã xuống, xạ thủ của ôtô gắn đại liên chết, đại bác câm. Trong lúc tình thế của đại đội chỉ huy trở nên thất vọng, Barrou lăn xuống đất ở gờ đường và mặc dầu bị thương, ráng leo lên tháp xe để thay thế xạ thủ nhưng quân Việt đã theo dõi cấp hiệu của ông ta. Bị thương tiếp, nhưng lần này là một viên đạn tiểu liên, Barrou lăn trong đám bụi. Giờ của ông ta đã điểm. Chỉ còn một nhiệm vụ cuối cùng phải làm: không cho kẻ thù chiếm giấy tờ, đừng để họ khoái trá biết rằng đã giết được người chỉ huy đoàn công-voa. Một cách có phương pháp, ông ta xé giấy tờ và giấu các mảnh vụn dưới hòn đá cạnh đường, sau đó lột cấp hiệu ra. Một hạ sĩ quân y đang đi gấp đến đầu đoàn xe, thấy ông ta nhưng không nhận ra là ai.

- Tôi không thể làm gì được đối với anh, ông bạn ơi! Anh ta hổn hển nói, không có cáng, không có gì cả, nhưng tôi sẽ băng bó.

Với bàn tay thành thạo, anh ta băng bó vết thương cho viên đại tá rồi tiếp tục đi về phía đầu cánh quân.

Bộ phận còn lại của xe chỉ huy cũng không còn tồn tại nữa. Tham mưu trưởng trung đoàn Triều Tiên, thiếu tá Hippolite, bị giết gần Lajounanie và lúc 14 giờ 25, xe điện đài của GM 100 bị trúng nhiều đạn pháo và bị phá hủy. Sau 10 phút từ lúc trận đánh bắt đầu, GM 100 đã mất tất cả những người chỉ huy và đứt liên lạc với bên ngoài.

Sự hỗn độn lan đi nhanh chóng, những toán quân kém thiện chiến là những người đầu tiên đào ngũ. Nhũng lái xe công binh An Khê bỏ phương tiện làm nghẽn tắc đoàn xe, còn đơn vị 520 tiểu đoàn khinh quân thì bốc hơi hoàn toàn, bỏ mặc số phận những người còn lại của đại đội chỉ huy của đại tá Barrou và những pháo thủ của 10cRAC.

Lúc 15 giờ 00 một tiếng nổ lớn dội vang các điểm cao gần đó làm run sợ đoàn quân, những ngọn lửa vàng và trắng bùng thẳng lên trời, những mảnh vụn, khí cụ, những mảnh xác người bay tứ tung.

Bị trúng đạn cối, những xe công binh chở đạn nhảy tung lên, tiếp tục nổ và cháy cho đến 17 giờ 30. Cùng lúc các khối thứ ba thứ tư tức là tiểu đoàn 1, 2 Triều Tiên và pháo binh tháp tùng đã đến cây số 15, kịp thời cứu những gì còn lại của đại đội chỉ huy. Cũng như đơn vị 43e RIC, họ cũng tự biết là phải "biến" đi, nhưng vẫn tiếp tục làm nhiệm vụ mình theo điều lệnh tiểu đoàn không ngừng giây phút nào, hai đại đội đi đầu của tiểu đoàn 1 Triều Tiên tự khai thông lối đi theo dọc đường cái, nơi bị tắc nghẽn bởi những xe hỏng và bắt liên lạc với bộ phận chủ yếu của Tiểu đoàn bộ binh Trung đoàn 43 mới được tập trung lại một ít, được tách ra từ đơn vị công binh lúc xe đang nổ. Họ cùng nhau tìm cách tránh đường cái để nhường lối đi cho những xe chưa hỏng.

Dưới làn đạn tử thần đào thành những lỗ hổng khổng lồ trong đoàn quân, tiểu đoàn bộ binh, trung đoàn 43 cũng đã cho được 22 xe lên đường, đột phá mở lối đi, nhưng những đợt phản xung phong ác liệt của quân Việt nhanh chóng bịt kín nơi đột phá đó. Chỉ có những xe này phá được vòng vây và đến được cây số 22. Ở giữa cái lờ đó sự xuất hiện những tiểu đoàn của trung đoàn Triều Tiên đã tạo được phần nào ổn định tình thế. Tiểu đoàn I Triều Tiên và những tàn quân đơn vị khác núp trong vòng vây chật ních, tìm cách giãn ra theo hướng bụi rậm và các lùm cây mà từ đó quân thù bắn ra.

Lúc 15 giờ 20, tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn II Triều Tiên thiếu tá Kbinmann, sĩ quan kì cựu, tạm quyền chỉ huy GM 100 thiết lập liên lạc với tổng hành dinh (QG) của tướng Beanfort.

Thám sát không quân đã tiến hành chu đáo trong quá trình trận đánh, đã báo cho sân bay Nha Trang về tai họa này, người ta hứa sẽ tung ra chiến trường nhiều phi vụ máy bay B.26.

Ngoài ra pháo binh đoàn xe cũng tỏ sự kỳ diệu của chủ nghĩa anh hùng: hai khẩu đội chưa bị quân thù phá hủy từ đầu trận đánh, khẩu đội 4 và khẩu đội 6, đặt trước các khẩu pháo ở đường cái, chịu đựng trực tiếp hỏa lực của địch cách đó không đầy 100m. Khẩu đội 4 lúc 14 giờ còn bắn được nơi tập trung của địch ở Kon Barr. Thật là vất vả mới móc ráp được các bộ phận pháo để lên đường, thì lại có lệnh phải bắn đều đặn tối đa vào trung tâm đoàn xe. Tại địa điểm này địch đang tìm cách tràn ngập vào "túi" của tiểu đoàn I Triều Tiên. Khẩu đội 4 bắt đầu bắn lúc 14 giờ 35, sau đó thì khẩu đội 6 bắn.

Lúc 18 giờ 00, khi mà những khẩu pháo cuối cùng bị địch phá hủy, đã có 600 đạn pháo 105 được bắn. Trong quá trình trận đánh, các khẩu pháo đã di chuyển hai lần. Thường thường các pháo thủ bị giết chưa kịp chôn các bộ phận súng, hạ sĩ quan và sĩ quan thay thế họ để tiếp tục bắn, thước ngắm để con số 0, ngòi đạn điều chỉnh tối thiểu để bắn vào đám đông dày đặc của những làn sóng xung phong của địch. Thiếu tá pháo binh, cụm trưởng Arvienx bị giết trên khẩu pháo của khẩu đội 4 lúc 16 giờ 30.

Lúc 16 giờ 20 Abinmann và Guinan, tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn I Triều Tiên hội ý ngắn gọn trong cái "túi" của tiểu đoàn I Triều Tiên, vắng mặt Muller của BM 43c RIC, do ông ta bị kẹt ở đầu đoàn xe nên không thể đến được sở chỉ huy. Họ quyết định rằng những bộ phận còn nguyên của binh đoàn có thể giúp họ giữ chu vi phòng ngự cũng như chuẩn bị bãi để nhận đạn thả dù, đạn dược bắt đầu thiếu hụt vì xe đạn bị hất tung.

Sự xuất hiện của máy bay B.26 trên bầu trời đã làm chựng tình thế nhưng với một cách bất ngờ: trong nhiều chỗ người ta đã xung phong, máy bay thả bom ghìm quân Pháp và Việt Minh sát đất, làm đứt đoạn chốc lát trận đánh. Những loạt đạn liên thanh bắn rà sát đất làm quân lính nằm im, đôi khi cách nhau vài mét giữa người này người kia. Những loẹt đạn phóng ra từ các máy bay cánh thon và ánh bạc làm bắn tung bùn lên. Đạn đại liên, đạn đại bác... chết chóc, gợi lên sự hãi hùng, sự hận thù ở người này, người kia, cái chết mù quáng không chừa ai. Bị ghìm xuống đất như những người khác, nhân viên điện đài của đại đội chỉ huy thuộc tiểu đoàn I Triều Tiên đưa ra một nhận xét, việc yểm trợ của không quân vừa là giúp đỡ, vừa là phá hoại.

Trong khi đó hoàng hôn đến gần, rõ ràng không thể giữ vững được trận địa. Nếu những đợt tấn công của bộ binh Việt giảm mật độ thì ngược lại hỏa lực súng cối không suy giảm. Pháo binh Pháp chỉ bắn lác đác phần do pháo thủ phần do đạn dược. Đầu cùng vị trí chiếm lĩnh của đoàn xe, trên 100 thương binh đang rên rỉ trong trạm xá tạm thời được tổ chức giữa vài xe cứu thương bị lật đổ. Thiếu tá quân y Varme Janville, những bác sĩ y tá, hành nghề trong điều kiện không thể tưởng tượng được, họ làm hết sức mình trong quá trình trận đánh, đôi lần phải trả giá bằng sinh mạng mình khi cấp cứu thương binh, những thương binh này lại tiếp tục bị thương dù đã qua sự chăm sóc đầu tiên.

Để bảo vệ họ chắc chắn, người ta đưa thương binh nặng vào dưới xe, nhưng dưới đó cũng có nhiều người nên phải phân tán ra ngoài trời, có khi chưa đầy 20 mét cách tuyến lửa. Hiển nhiên những thương binh nặng không thể sống đến ngày mai, nếu người ta không đưa sớm ra khỏi chiến trường.

Dĩ đào vi thượng sách, nhưng...

Lúc 17 giờ 15, tổng hành dinh của khu chuyển cho Kbinmann lệnh bỏ xe và khí cụ về hợp điểm với bộ binh ở cây số 22 đem theo tất cả thương binh có thể chuyển được. Kbinmann báo đã được lệnh và trao đổi tình hình với Gui¬nar. Lúc đó tiểu đoàn Sơn chiến - tiểu đoàn bộ binh, trung đoàn 43 đã tự giải vây được và thoát ra khỏi cái lờ không có sự yểm trợ.

Đối với các thiếu tá tiểu đoàn I, II Triều Tiên thương binh là một vấn đề lớn, không thể bỏ họ lại, nhưng thật là điên rồ phải chuyên chở họ. Ở giũa rừng thẳm phải tính rằng tám người một cáng, hai toán hộ tống có vũ khí và còn phải lệ thuộc vào đường mòn của một vùng không dễ tồn tại, hoặc sẽ bị địch bắt, tất nhiên thương binh sẽ bị bỏ rơi người này đến người khác.

Hai thiếu tá nhất trí quyết định để lại thương binh ở đường cái, cấp cho họ những gì cần thiết của người sống và thuốc men. Những bác sĩ và y tá tình nguyện ở lại với họ để cùng chia sẻ số phận.

Dù sao Trung đoàn 803 lúc ấy, cũng đã tỏ rõ nhân đạo đối với những thương binh. Thiếu tá bác sĩ Varme Janville được gọi đến, đó là người vùng Bắc nước Pháp, người đầy máu me, kiệt sức, anh ta nhìn hai người đối thoại, và biết rõ tình thế hơn ai hết.

- Janville, chúng tôi vừa mới nhận được lệnh rời đường lúc 19 giờ 00.

- Còn những thương binh?

- Để họ lại ở đây. Các anh thừa biết chúng tôi không thể làm gì được đối với họ một khi chúng tôi quay lại rừng.

- Có thể chăng, chúng ta đề nghị tạm đình chiến để di tản thương binh? Quân Việt trên mảnh đất này rất nghĩa hiệp đối với thương binh trong những lần trước.

- Chúng tôi không có quyền, không có lệnh tạm đình chiến, ngay cả ở Điên Biên Phủ cũng chẳng có tạm đình chiến...

Bác sĩ thiếu tá Janville nhấp nháy mắt, nhìn đường cái la liệt những sườn xe đang bốc khói của thiết giáp và pháo. Anh ta nhìn ngắm họ, những con người không có một giọt nước để uống, đã chiến đấu sáu giờ liền dưới nắng hừng hực trên con đường có nhiều cao điểm khống chế tạo cho đối phương xạ trường tốt. Anh ta biết rằng sự chia tay lệ thuộc vào sự lui quân nhanh để cho rừng che chở khi việc đề nghị tạm đình chiến bị từ chối. Những thương binh chắc sẽ giao chiến trận cuối cùng, không còn cách nào khác, nhiệm vụ anh ta là quay về với thương binh.

- Thưa các ông, tôi nghĩ rằng tôi không thể làm gì có ích hơn. Có bác sĩ giỏi ở Plây Cu và thương binh cần tôi, tôi sẽ ở lại với họ.

Không phải lúc của những diễn văn tình cảm, thiếu bác sĩ Jarme Janville bắt chặt tay hai người bạn, quay nửa vòng và đến với thương binh đang hấp hối ở đường cái, dưới các xe rỗng bụng, xe cứu thương bị đạn pháo lật nhào. Ông ta là nhà khoa học nhưng hành động như người lính và trên hết là con người có lương tâm.

Sự hy sinh của Varme Janville không đạt hiệu quả, chắc là quân Việt không tàn sát thương binh ở chiến trường. Họ đã dùng những xe ôtô còn chạy được chở thương binh về bệnh viện trống rỗng ở An Khê. Janville năn nỉ trại trưởng tù binh cho phép chữa người của mình và của cả đối phương...

... Varme Janville thoát chết trong cuộc phiêu lưu hãi hùng và được giải ngũ sau chiến tranh, kiệt quệ cả tinh thần lẫn thể xác.

Lúc 19 giờ 00 tàn quân của binh đoàn cơ động 100 được tổ chức lại thành một đơn vị gọn để đánh trận cuối cùng nhằm thoát khỏi cái bẫy ở cây số 15 mà qua sáu giờ đã nghiền nát dần dần GM 100.

Đêm tối đã bao trùm cách đây gần một giờ (ở vùng nhiệt đới mặc dầu tháng 6, đêm đến sớm) một loạt ánh chớp lóa mắt báo hiệu sự chuẩn bị, người ta nhét lựu đạn cháy vào nòng đại bác, tưới xăng lên khí cụ và châm lửa, người ta lôi ra những viên đạn cuối cùng của những đại bác không giật cuối cùng còn nguyên vẹn và đốt những băng đạn trọng liên sau khi đã đập nát súng và quăng bộ khóa nòng.

Chính tiểu đoàn I Triều Tiên mở đường hành quân, theo sau là tiểu đoàn II Triều Tiên và pháo thủ, còn nhúm lính thê thảm sống sót của 520e tiểu đoàn khinh quân thì lê thê đi sau cùng có đêm tối trợ giúp cho quân Pháp.

Mặc dầu bắn dữ dội, Việt Minh cũng không cản được sự đột phá của quân Pháp, lẽ ra phải chọn đột phá hướng tây là hướng cây số 22, thì đơn vị lại đi về hướng chính nam và dấn sâu vào rừng. Rời rừng thưa ở cây số 15, quân thoát nạn của GM 100 nhìn thấy những thương binh còn sức cầm súng đang chiến đấu một cách vô vọng dưới ánh sáng của đại bác đang cháy.

Sau đó tiếng súng thưa dần, Việt Minh đập tan dần những kháng cự cuối cùng và lo thu nhặt đoàn xe những gì có thể dùng được. Họ không cần ở lâu tại chiến trường để đợi bom dội, mặc dầu sự có mặt tù binh Pháp bảo đảm sự che chở chốc lát cho họ.

Hôm sau, tảng sáng, khu vực đánh nhau vắng teo, trên đường cái chỉ còn những đại bác và xe hỏng, những xác chết, một số thương binh Pháp để lại sắp chết. Đại tá Barrou cũng ở trong số các thương binh này. Trong hai ngày ông ta trốn trong bụi và nuôi hy vọng sẽ có đội tuần tra Pháp đến chiến trường. Mỗi đêm ông ta lê đến xe cứu thương Dodge đã bị lật nhào, cạnh đường trong đó có hai người Cam-pu-chia đang thoi thóp, để hóp ngụm nước sạch cho đỡ khát.

Ngày 26 tháng 6 ông ta thấy xuất hiện toán lính Pháp. Ông đã bị què và bị thương khi chạy thoát trong đợt truy quét đầu tiên của địch, lúc tìm cách chạy về Plây Cu, xa 70km. Họ cáng Barrou và lên đường. Ba giờ sau đó, khi vượt qua ba ki-lô-mét một cách mệt nhọc mất nhiều máu, thương binh đuối sức vì đã nhịn ăn ba ngày. Đạn lại đang vèo vèo trên đầu. Một bộ phận Việt Minh tổ chức "Nhét nút" giữa Mang Giang và An Khê đánh chặn. Họ quay về hướng đông và bị bao vây chặt bởi chủ lực Việt Minh. Đại tá Barrou và những người sống sót của GM 100 được trả tự do sáu tuần sau đó, sau hiệp định đình chiến được ký ở Giơ-ne-vơ.

Bị truy kích sát gót.

Từ khi bị lún sâu trong rừng, đoàn quân dồn đống lại rất khó chỉ huy. Quân Việt nhanh chóng thấy rằng đây là một bộ phận chiến lại phẩm sống ngon lành đang trốn chạy và khống chế, đẩy họ về cây số 22, không cho họ liên lạc với binh đoàn của Sockel.

Lúc 19 giờ 30, hai thiếu tá quyết định phân chia đội ngũ thành những bộ phận nhỏ cỡ phân đội dưới sự chỉ huy của sĩ quan hoặc thượng sĩ.

Đối với hầu hết các đơn vị và ngay cả tiểu đoàn Sơn chiến - tiểu đoàn bộ binh, trung đoàn 43 khi tiến quân riêng lẻ, dù có tiến nhích hơn kẻ khác một ít thì đêm ấy quả thật là một cơn ác mộng thật sự. Họ đi thành từng toán nhỏ hoặc riêng lẻ, phá rừng bằng luỡi lê, rựa, để mở lối đi, bị gai cứa lòng bàn tay và cào rách nát quần áo. Đây đó sự mệt nhọc chôn vùi con người, họ ngã xuống chẳng có một lời, thỉnh thoảng người dân miền núi rình rập phát hiện và cắt cổ chẳng kịp kêu. Cuộc hành quân càng khó khăn hơn khi đến gần cây số 22 vì quân Việt thừa biết rằng không sớm thì muộn những người chạy trốn cũng phải ra đường cái nên bố trí "Nhét nút" chặn tất cả khu vục Mang Giang. Hằng trăm người mất mạng trong vài giờ lúc rạng đông. Tiểu đoàn I Triều Tiên dẫn dắt đội hình đang còn là một đơn vị có tổ chức. Từ 6 giờ 30 đến 8 giờ 30 ngày 25 tháng 6 cách khoảng 5 ki-lô-mét cây số 22, họ đã đẩy lùi ba đợt tấn công liên tục của địch. Lúc tám giờ đại đội bốn đi đầu rơi vào ổ phục kích, chiến đấu với tâm trạng thất vọng để mở đường cho tiểu đoàn và giết được 12 binh lính địch.

Lúc 11 giờ 30, một mảnh trời xanh xuất hiện trên các đỉnh cây tán dày và làn gió nhẹ lay động lá cây.

- Ai đi đó?

- Đừng bắn! Người Pháp đây!

Từ lùm cây cách đại đội bốn không xa lắm, ba bóng người quân phục rằn ri ló ra, ngón tay để ở cò súng tiểu liên: đó là quân nhảy dù của binh đoàn không vận tuần tra ở cây số 22. Quân của tiểu đoàn I Triều Tiên nhảy xô vào lính dù, ôm chặt họ và khóc vì kiệt sức, vì sợ hãi đã kìm chế, vì vui mừng được thoát nạn lành lặn và ra khỏi cuộc tàn sát. Hẳn là họ được sống sót từng người một song GM 100 thì đã chết trọn vẹn ở cây số 15 ngày 24 tháng 6 rồi.

Vị trí ở cây số 22 không thể giữ được và quân dù chỉ bám đó để làm chỗ đón tiếp GM 100. Các phân đội khác lần lượt kéo đến Mang Giang và đơn vị cuối cùng đến lúc 19 giờ, trải qua 40 giờ hành quân hoặc chiến đấu, quân lính không nghỉ ngơi, không ăn uống. Họ lại được đưa tiếp đến Mang Giang, tại đây đại tá Sockel và binh đoàn cơ động GM 42 đón họ, tập trung lại và chuyển ngay thương binh về Plây Cu bằng ôtô.

Bị liệt vào loại mất tích và tưởng như đã chết rồi, xốc xếch mặc vỏn vẹn chỉ có áo sơ mi, quần rách nát vì gai cào, sự xuất hiện của đại úy Léoujon đi đầu nhũng người sống sót của đại đội mình, gây nên sự kinh ngạc ở Mang Giang.

Về phía họ, Việt Minh tạm ngừng để thu dọn khí cụ bỏ lại của GM 100, chuyển thương binh của mình về An Khê và tiếp nhận lực lượng tăng viện khoảng một tiểu đoàn. Họ đã sẵn sàng chuyển qua giai đoạn hai đợt tấn công, nhằm tiêu diệt binh đoàn 42 và quân dù của binh đoàn không vận đang di chuyển chậm chạp do phương tiện chuyên chở và do tàn quân GM 100 làm nặng nề thêm.

Những đơn vị Pháp ra lại đường cái, lần này là để rút lui về căn cứ cố thủ Plây Cu nơi mà cách đây hai tháng GM 100 ra đi đầy tự tin. Tuy nhiên bài học cay đắng đã có rồi, rằng đội ngũ dân vệ miền núi, quân dù, những đơn vị của GM 100 tăng cường chiến xa của trung đoàn thiết giáp số 5 ("Hoàng gia Ba Lan") chỉ tiến quân được trong sự thận trọng lớn và sự yểm trợ thường xuyên của bộ binh ở hai bên.

Chiều ngày 26, GM 42 (chiếm Phú Yên) ở khoảng mươi ki-lô-mét Tây Mang Giang, những phân đội còn lại của đơn vị bắt đầu rút về vị trí mới này. Mục tiêu ngày mai là đến Tây Phú Yên 12 ki-lô-mét, chỗ cầu Đak Ya Ayun. Tiểu đoàn I Triều Tiên lại đi đầu đội hình bị rơi vào trận phục kích được chuẩn bị rất tốt của Việt Minh ở phía đông cầu. Nhưng đơn vị đã nhớ lại bài học ở cây số 15, trung đội chiến xa "Hoàng gia Ba Lan" đi trước bộ binh, kiên quyết xông vào đoạn chướng ngại vật của Việt Minh, trong khi đó quân dù, tiểu đoàn I Triều Tiên, tiểu đoàn 6 sơn cước bỏ đường cái, ráng chạy ngay thật xa vào rừng. Súng địch, như ở trận tấn công cây số 15, đã hiệu chỉnh sẵn vào đường cái, không thấy mục tiêu nên phải hiệu chỉnh lại. Bộ binh Việt tưởng rằng như chiến đấu với đội quân mất tinh thần đã chạm trán cách đây ba ngày. Họ bị đẩy lùi bởi sự phản kích của quân Pháp với tinh thần tấn công đã chứng minh.

Trong giây lát việc đụng độ rất quyết liệt. Đại đội chỉ huy và đại đội 1 tiểu đoàn I Triều Tiên bị tràn ngập bởi những đợt xung phong của Trung đoàn 803. Họ được cứu thoát nhờ sự phản kích của đại đội 2 Tiểu đoàn Triều Tiên ở cây số 15 được gọi về, cấp xe đi tiếp viện. Khi quân địch ngừng đánh lúc 11 giờ 15 và lui vào rừng thì quân Pháp làm chủ trận địa, nhưng thắng lợi phải trả giá hàng trăm sinh mạng. Trung đoàn I Triều Tiên với quân số 834 người vào tháng 12 năm 1953 chỉ con 452 vào tháng 5 năm 1954, riêng trận Đak Ya Ayun mất 59 người.

Ngày 28 tháng 6 đoàn quân đổ ra đồng nội rộng dần, thấy dân làng đây đó, cả những cánh đồng trồng trọt. Quân Pháp có cảm giác là đã an toàn. Plây Cu chỉ cách 30 ki-lô-mét.

Lúc 11 giờ 00 tiền vệ gồm hai đại đội của BM/43cRIC, làm quân của trung đoàn I Triều Tiên, cụm bốn pháo binh Việt Nam (GAVN) và một trung đội của phân đội 3/5 Cuir đến được địa điểm cách ba ki-lô-mét giao lộ 19 và 19 bis. Qua những dấu hiệu khác nhau như: chim chóc im lặng, cảnh vật tự nhiên, những đống đá rải trên đường cái... chắc hẳn sự phục kích, một lần nữa đang đợi quân Pháp.

Lần này quân Việt tung ra đơn vị anh em với Trung đoàn 803 là Trung đoàn 108 vừa mới được bổ sung một đơn vị tinh nhuệ, tiểu đoàn 30 độc lập, vấn đề thắng bại cũng quan trọng như ngày 24 tháng 6 vì đánh tan hoàn toàn GM 42 thì quân Pháp không thể phòng thủ nổi vùng cao nguyên. Sự kiện ở Dak Ya Ayun đã nêu bài học. Ngay từ những tiếng súng đầu tiên quân của đoàn dã chiến và của trung đoàn I Triều Tiên đã triển khai vòng cung phòng ngự trên đường 19, trong khi đó thì những chiến xa bảo vệ đầu đoàn xe, còn các khẩu pháo của bốn GAVN thì bố trí ở giữa vòng cung. Đại tá Sockel cùng sở chỉ huy bố trí ở tung thâm "túi" và đại tá đích thân chỉ huy tác chiến.

Đoàn xe của GM 42 bị phá hủy bởi loạt bắn chết người khi xe còn ở bên ngoài trận địa phòng ngự. Trong tiếng ầm ầm kinh khủng của nhiều xe nhảy lên, một lần nữa, đã có bài học ở cây số 15, những lái xe Việt Nam chậm buông tay lái, mải miết theo đường cái nên hút vào những xe đang cháy tại chỗ vào lề đường và cán nát những người bị thương hoặc người chết. Lúc 12 giờ 08 đoàn xe ôtô đến được vùng an toàn, bỏ lại 10 xe cháy, 12 thương vong.

Lúc 12 giờ 15, bộ binh Việt xuất hiện từ các bụi rậm và tấn công. Lại một lần nữa những quân lính mệt lử của trung đoàn I Triều Tiên chịu đựng một quả đấm điếng người.

Mất tất cả trọng liên ngày 24 tháng 6, chứng kiến 20 đồng đội chết hoặc bị thương trong trận phục kích ở cầu Đak Ya Ayun và vừa mới bổ sung đạn dược của vũ khí cá nhân, 50 lính của đại đội 1 không con tý hy vọng gì thoát được. Tuy vậy họ thực hiện nhiệm vụ đến cùng để giúp cho đại tá Sockel trong giây lát tổ chức phòng ngự. Lúc 12 giờ 35 đại đội 1 của tiểu đoàn I Triều Tiên không còn nguyên vẹn nữa, bị nghiền nát bởi làn sóng xung phong của địch tiến sâu vào trận địa pháo Việt Nam. Pháo để thước ngắm số không, bắn các hướng để yểm trợ các đơn vị. Khi quân Cộng sản chiếm trận địa pháo, đại tá Sockel dùng ba trung đội của đại đội 2 trung đoàn I Triều Tiên lực lượng dự bị đang ở giữa "túi" đi cứu viện cho đồng đội. Lúc 13 giờ tiếng la ó "Triều Tiên" nổi lên từ đám cỏ cao; quân đại đội 2 chồm dậy và vượt qua đường 19 dưới hỏa lục để thọc sườn quân địch. Không giống cuộc tàn sát như ở cây số 15, lần này trong quân Pháp không có tân binh, không có đơn vị hậu cần ngờ nghệch, nên khỏi phí sức để chỉ huy. Còn pháo thủ Việt Nam (ngụy) thì có mặt tại khẩu đội và bắn trực tiếp loạt này đến loạt khác, hỏa lực tập trung, nên kiểm tra được hiệu quả bắn.

Từ Nha Trang, những máy bay đáng tin cậy B.26 có một lần, phát hiện quân Việt ở khoảng đất trống rất xa rừng nên các loạt đại liên và bom Napal tìm mục tiêu dễ dàng và thêm một lần nữa đối phương rời bỏ trận đánh để lại những xác bị thiêu do bom Napal (Na-pan) ném trúng.

- Trong mùi xăng khét lẹt mọi nơi, một trong những người thoát nạn của đại đội 1 nhận xét rằng cảm thấy rõ mùi heo quay.

Những đơn vị khác nhau của đoàn xe tập trung chậm chạp dọc đường 19, quân lính nhìn nhau ngạc nhiên thấy mình còn sống.

Tiểu đoàn I Triều Tiên lại một lần nữa, bị chạm trán khốc liệt, khoảng 60 phút chiến đấu, tiểu đoàn đã mất 42 ngtrời, hầu hết của đại đội 1, bị chết khi đối đầu với bộ phận chủ yếu của địch. Trong năm ngày đánh nhau trên đường 19, tiểu đoàn I Triều Tiên có quân số bị chết bằng hai năm ở chiến tranh Triều Tiên và không thể tham gia trận cuối cùng được.

Tuy nhiên sự đau khổ dai dẳng của quân lính GM 100 sắp kết thúc. Sau một đêm vô sự ở dã ngoại, chỗ giao lộ 19 và 19 bis cạnh cứ điểm Đak Đoa bị phá hủy, họ đến được Plây Cu ngày 30 tháng 6. Đại tá Masse, người chỉ huy mới của đơn vị, chờ thêm một vài phân đội để làm hạt nhân cho bộ tham mưu binh đoàn thành lập lại. Đây là lần đầu tiên sau một tuần và cũng là lần đầu tiên kể từ tháng chạp năm 1953, quân lính GM 100 mới được rảnh rang nhìn nhau, cảnh tượng thật là khủng khiếp, râu ria xồm xoàm, áo quần rách nát, bị kiết lị nhiều tháng, ghẻ lở khắp người. Họ giống những người trốn trại tập trung hơn là binh lính của đơn vị chủ lực. Còn đơn vị thì cũng bị tổn thất kinh khủng: đại đội chỉ huy (CCS) chỉ còn lại 84 người/222, tiểu đoàn I và II Triều Tiên và tiểu đoàn dã chiến mỗi đơn vị có 834 người trước khi đánh nhau thì nay còn 452, 497 và 345. Cụm 2 của trung đoàn pháo binh thuộc địa bị diệt 215 người trong số 474, đơn vị này sau khi bị mất đại bác ở cây số 15 đã lập thành một đại đội bộ binh và chiến đấu tốt như những lính bộ binh trong ngày 26 và 28 tháng 6. Quân khí cũng thế, mất rất nhiều: 85% xe, bao gồm một trung đội thiết giáp phải bỏ lại tất cả pháo; phương tiện thông tin mất 68%; vũ khí tự động bộ binh, đại liên, bán tự động mất 50%. Ngược lại, những người chạy thoát đem theo vũ khí cá nhân, họ được chỉ bảo rằng đánh nhau ở rừng, khi bị lẻ loi, trong bụi bờ mà không có vũ khí là một người đã mất. Thỉnh thoảng trên đường cái thấy nhiều người mang hai vũ khí, của mình và của thương binh, để bắn trong trường hợp xấu xảy ra.

GM 100 đã trở nên vô dụng đối với một đơn vị cơ động, một mặt vì mất tất cả xe cộ, mặt khác vì quân lính kiệt quệ và mất tinh thần. Mặc dầu quân Pháp và Việt (ngụy) bị đe dọa tiêu diệt, nhưng họ vẫn đứng được đến bây giờ, và sự phản ứng đã nổ ra.

Trong khi đó tình hình chung đã suy sụp nhiều, bộ chỉ huy phải giao việc chỉ huy phòng thủ quân khu Plây Cu cho lực lượng còn lại của GM 100. Tiềm lực phòng thủ quân khu này vừa bị giảm đi bởi sự chuyển ra Bắc Kỳ binh đoàn không vận I và chuyển tiểu đoàn Sơn cước xuống duyên hải Trung Bộ.

Làm sống lại một thây ma.

Lúc này Tổng hành dinh vùng (QG) tập trung một số quân cụ để tổ chức lại binh đoàn cơ động 100 với lực lượng trích từ các đơn vị khác, mượn ba xe Jeep của Plây Cu, ba ôtô của GM 42 và cụm pháo 10e RAC nhận ba đại bác 105 ly. Một phân đội nhỏ được tăng cường cho trung đoàn Triều Tiên. Quân lính của GM ngủ, và ăn làm công sai như những cái máy, nhưng ý chí của họ đã kiệt quệ. Đối với họ cuộc chiến tranh đã kết thúc. Xa xăm bên kia, ở Giơ-ne-vơ các chính khách đang đặt dấu chấm ở những dòng cuối cùng của hiệp định ngừng bắn. Pierre Mendes France, Thủ tướng nội các, ngày 20 tháng 6 cam kết ngừng bắn trong thời hạn 30 ngày, vì thiếu cái gì đó nên nội các từ chức và chiến tranh tiếp tục.

Tuy nhiên Bộ chỉ huy vùng cao nguyên tiến hành kết thúc chiến tranh bằng một chiến dịch tấn công cuối cùng đặt tên thơ mộng "Hoa Myosotis". Mục đích là tiêu diệt chủ lực Việt Minh thâm nhập vào phía nam và đang kiểm soát thật sự đường 14 giữa Plây Cu và Buôn Ma Thuột. Khu vực giữa hai thị trấn ở núi Chu Đrek, là một dãy núi nhỏ rừng bao phủ, quân Việt có thêm tiềm lực qua nguồn tin của bộ tộc Ê-đê ở cao nguyên Đắc Lắc. Các đoàn xe kế tiếp lên Buôn Ma Thuột đến các điểm tựa phía bắc đều phải có sự hộ tống của pháo binh, thiết giáp và không quân, mỗi lần mở đường đều là một cuộc chiến đấu thật sự.

Sớm hay muộn, cuộc càn quét ở Chu Drek sẽ không tránh khỏi, nhưng thật là không sáng suốt. Khi nên để nhiệm vụ đó về sau, thì lại thực hiện bằng những đơn vị vừa mới thoát khỏi nanh vuốt tử thần. Trung tá Soc Kel, chỉ huy GM Sơn cước số 42, là người phải chỉ huy chiến dịch, chống lại Tổng hành dinh vùng (QG) trên nhiều vấn đề và cuộc tranh cãi kéo dài đến rạng đông của ngày bắt đầu càn quét. Tổng hành dinh vùng không nhượng bộ. Những đơn vị còn lại của tiểu đoàn dã chiến, trung đoàn 43 đến với trung đoàn họ và tiểu đoàn II Triều Tiên được chỉ định đảm nhiệm phòng thủ Plây Cu, còn nhiệm vụ khai thông đường một lần nữa, lại giao cho tiểu đoàn I Triều Tiên dũng cảm, với quân số hiện có bằng hai đại đội rưỡi bộ binh. Sau 7 tháng chiến đấu với khí hậu khắc nghiệt chỉ huy và đứng đầu hầu hết các trung đội là các trung sĩ bình thường và một vài thượng sĩ. Người ta hoài nghi khĩ được biết tin là tiểu đoàn sẽ đột phá mở đường như thế đó.

- Mẹ kiếp! Họ muốn lột da chúng ta đến cùng! - Hạ sĩ Cadiergue thốt lên - con người được tuyên dương hai lần ở chiến trường Triều Tiên - Như thế chưa đủ sao?

Ngày 14 tháng 7, ngày Quốc khánh, ba tiểu đoàn sơn cước của GM 42, cụm bốn pháo binh Việt Nam (GAVN), Tiểu đoàn I Triều Tiên và một trung đội tăng cường, chí cốt của phân đội 3 trung đoàn 5 thiết giáp "Hoàng gia Ba Lan", lên đường về phía Nam dọc theo đường 14, mục tiêu đầu tiên của đoàn quân đến là đồn Ea Hléo, cách Plây Cu 85 ki-lô-mét, một điểm tựa sơ sài do đại đội sơn cước đóng, được tăng cường ba chục dân vệ địa phương. Từ đây đoàn quân phải đến núi Chu Đrek để cô lập và đánh tan địch với sự hỗ trợ của các đồn bốt địa phương và máy bay B.26. Chiều ngày 16 tháng 7 các đơn vị khác nhau đến Ea Hléo. Ngày "G" được quyết định là rạng đông ngày mai.

Lúc 14 gia 30 phút tiểu đoàn I binh đoàn 42 sơn cước rời đồn trại, sau đó nửa giờ là tiểu đoàn I Triều Tiên. Hai đơn vị này gồm cựu binh đã chiến đấu ở đường 19 với tất cả các biện pháp được áp dụng để khỏi rơi vào cuộc phục kích bất ngờ. Đoàn quân tiến từng đoạn một dưới sự yểm trợ của pháo binh của bốn GAVN đến tận vị trí phòng ngự mới, còn pháo binh thì được chiến xa bảo vệ cũng tiến từng khẩu đội như cách trên. Đoàn quân đến làng Ban Ea Ten, bắc đèo Chu Đrek hai ki-lô-mét vào lúc tám giờ. Tại đây chả có dấu vết gì của địch.

Giai đoạn tiến quân này, thứ tự hành quân được thay đổi: tiểu đoàn I Triều Tiên làm hậu vệ, dừng lại chốc lát với pháo binh cạnh làng Ban Ea Ten. Ba tiểu đoàn sơn cước bảo vệ đội hình trong quá trình tiến quân đoạn thứ hai, đoạn đường rất khó khăn qua đèo. Dần dần khung cảnh địa thế rộng ra, quanh đèo vách đứng cản trở tầm nhìn, vả lại có nhiều bụi bờ bên phải đường. Giữa Plây Cu và Buôn Ma Thuột, địch không thể chọn địa điểm nào tốt hơn để phục kích bất ngờ.

Trinh sát kỹ xung quanh, quân lính của tiểu đoàn I, 5 và 18 sơn cước đến gần đội hình, tay lăm lăm cò súng, mắt cố phát hiện dấu hiệu sự có mặt của địch nhưng chẳng có gì khả nghi. Những xe thiết giáp và Half-Track chạy loanh quanh như chó bẹc-giê chầu giữ đàn sức vật.

Lúc 10 giờ 15 phút những bộ phận đi đầu nối dọc với đội hình phía sau không có gì trở ngại.

Lúc 10 giờ 30 phút cơ quan tham mưu của GM-42 rời Ban Ea Ten và 11 giờ 15 phút đơn vị hậu vệ - tiểu đoàn I Triều Tiên cùng pháo binh được lệnh vận động. Năm phút sau có lệnh trái ngược, đồng thời có mật lệnh cho pháo binh bắt đầu bắn. Máy bay trinh sát báo có khả nghi ở phía nam và tây của đội hình. Lúc 11 giờ 15 phút, có lệnh ngừng bắn và pháo binh một lần nữa được lệnh móc pháo vào xe.

Giữa trưa, trung đội thiết giáp làm bốc một đám bụi lớn phía sau, nối được với pháo binh ở đoạn giữa Ban Ea Ten và chân đèo. Tiểu đoàn I Triều Tiên thận trọng theo sau, thứ tự tiếp theo là đại đội 4, đại đội chỉ huy và đại đội 1.

Đòn tối hậu.

Trận phục kích của quân Việt đã diễn ra ác liệt và được chuẩn bị chu đáo. Lúc 12 giờ 15 phút khi những bộ phận chủ yếu ra khỏi đội hình thì cối 81 và 60 ly, SKZ bắn.

Ngụy trang tài tình, toàn thể quân địch tấn công chính nhằm vào các xe không thiết giáp của đoàn xe như: Xe chở đạn, xăng, xe Jeep. Phút chốc, cả tá xe bốc cháy như những ngọn đuốc, với những tiếng nổ đinh tai của các hòm đạn lẫn lộn với các thùng xăng lần lượt bị tung lên. Trong thế trống trải giữa đội hình, đại đội 4 của tiểu đoàn I Triều Tiên chỉ có chết mà thôi. Không có rãnh để núp, chẳng có cây con để ẩn. Súng tự động quân Việt bắn xuyên táo dọc đường, giống hoàn toàn như bắn bia ở trường bắn.

Việc tiêu diệt đại đội 4 giúp cho đại đội chỉ huy và đại đội 1 sự may mắn sống sót. Họ tạt vào bụi bờ bên phải đường chỗ chân đèo và tìm cách khai thông đường đến làng Ban Ea Ten, đem theo những thương binh, trong đó có Guinase, thiếu tá của tiểu đoàn và trung úy trẻ của đại đội 4.

Tiểu đoàn I Triều Tiên thấy giờ tận số đã đến. Những con người đã đánh bại quân Trung Quốc ở Triều Tiên tại Wonýu và Mont Chave, được sống sót trong con ác mộng An Khê và trong địa ngục ở cây số 15, đang ngã xuống, ba ngày trước khi kết thúc cuộc chiến tranh đã kéo dài tám năm.

Nhưng quân lính vẫn tiếp tục chiến đấu "theo điều lệnh". Đại đội chỉ huy chiếm lĩnh vị trí ở chân đèo, bắn súng tự động để bảo vệ đại đội 1 rút lui đem theo tất cả thương binh thu nhặt được và cách yểm trợ nào cũng được áp dụng để bảo vệ đại đội chỉ huy rút lui, cứ như thế lập đi lập lại quá trình hành quân. Mỗi bước luân chuyển lại có thêm những người bị thương hoặc chết.

Ở đoạn cuối của đội hình, những tiểu đoàn của GM 42 được vô sự mặc dù địch phá hủy được 47 xe. Một lần nữa, máy bay B.26 bay đến sau tiếng gọi đầu tiên, nhưng thắng lợi của sự chi viện, tiếng rít của bom và tiếng ồn của các loạt đạn chỉ cản trở GM 42 báo cáo về sự hấp hối của tiểu đoàn I Triều Tiên; vì không những nó chết mà chết đơn độc, tất cả các điện đài không hoạt động, không thể nghe được do rừng núi cản ngăn. Đến 13 giờ 35 chỉ huy trung đội thiết giáp, một trong những đồng minh trung thành của GM 100 mới báo cáo việc tiểu đoàn I không thoát ra được nơi mà pháo binh của GM 42 vừa vượt ra. Không do dự và không có bộ binh kèm theo, những xe thiết giáp và Half Track dũng cảm đã lao vào đội hình. Quân Việt không thèm bắn ba-dô-ka mà dùng bộ binh xung phong với hy vọng chiếm đại bác, nhất là điện đài quý giá. Trong vài phút bầy ong bộ binh mặc đồ đen nhảy xổ lên các xe thiết giáp và cuộc giáp chiến đẫm máu diễn ra, đặc biệt là ở thành xe Half Track mở trống.

Những kíp xe chiến đấu đến cùng, họ đẩy ra khỏi đường cái những xe do địch làm hỏng và làm câm họng vài khẩu đại liên địch - đang ghìm xuống đất tiểu đoàn I Triều Tiên, hành động này đã trả giá đắt, nhưng dù sao cũng cứu được những lực lượng còn lại của tiểu đoàn I Triều Tiên khỏi bị tiêu diệt. Lúc 14 giờ 00 những người lính mặc đồ đen đột ngột ngừng tấn công và biến mất vào rừng Chu Đrek.

Chừng mực nào đó tiểu đoàn I Triều Tiên đơn vị giương cao ngọn cờ Pháp trong đoàn quân Liên hiệp quốc ở Triều Tiên và là mũi nhọn của GM 100 không còn tồn tại nữa. Vài ngày sau đó người ta điểm danh những người thoát nạn, trong đó có trung sĩ Luttringer và hạ sĩ Cadiergue, Levet đến ngày 25 tháng 7 mới trở về, quân số còn lại chính xác là 44 người khỏe mạnh trong 834 người đầu chiến dịch, tiểu đoàn I Triều Tiên và GM 100 đã làm tròn nhiệm vụ đến cùng.

Quân Việt Minh đã tỏ thái độ nghĩa hiệp đối với tiểu đoàn I Triều Tiên. Ngày 19 tháng 7, người chỉ huy Quân đội nhân dân vùng Chu Đrek thông báo cho viên chỉ huy đồn Ea Hléo cho phép dùng xe y tế không mang theo vũ khí đến thu nhặt những thương binh trên đường, cách đồn 10 ki-lô-mét tại đây có 37 thương binh trong trận phục kích ngày 17 tháng 7. Dưới sự hướng dẫn của trung úy bác sĩ Patrouilleau cùng cha Pere Currien biết tiếng địa phương, đoàn xe rời Plây Cu độ vài giờ thì qua Ea Hléo, và mất hút trong bốn ngày. Toán 17 thương binh đi bộ về Plây Cu ngày 23 tháng 7 báo lại rằng nhân viên y tế bị quân Việt giữ lại ở bót gác tiền tiêu để đợi lệnh cấp trên. Họ được trở về Plây Cu với những thương binh ngày 23 tháng 7.

Lúc đó quân cố thủ đồn nhỏ Ea Hléo, nơi có quân thoát nạn của tiểu đoàn I Triều Tiên ẩn náu, đến lượt mình, bị kẻ địch bao vây. Đêm 19 rạng 20, hai mươi dân vệ miền núi đào ngũ mang theo vũ khí. Quân đồn trú gồm bảy cảnh sát Pháp, hai mươi dân vệ miền núi ít nhiều đáng ngờ về sự trung thành, vài quân nhân thoát nạn của tiểu đoàn I rất dao động vì những trận đánh ngày 17 làm tăng thêm quân số của vị trí này. Đồn trưởng quyết định chiều 20 tháng 7, ngày ký đình chiến ở Giơ-ne-vơ sẽ đưa quân ra các cao điểm để băng rừng đến một địa điểm ở bắc Buôn Ma Thuột, thay vì rút về Plây Cu nơi mà quân Việt phục kích sẵn dọc đường 14.

Ngày 24 đoàn quân đến Buôn Ma Thuột kiệt sức, nhưng bình yên vô sự.

Đối với lực lượng Pháp ở miền Nam cao nguyên, tình hình quân sự trong tháng, sau tuyên bố ngừng bắn, thật là thất vọng. Nhân việc liên lạc giữa các đơn vị bấp bênh, thiếu đảm bảo (có phần nào đúng), quân Việt Minh tiếp tục tấn công và quân của các binh đoàn cơ động ở cao nguyên mặc dầu mệt mỏi và đình chiến đã ký vẫn phải tiếp tục chiến đấu. Lực lượng GM 100 phòng thủ Plây Cu bị tấn công ngày 27 tháng 7.

Ngừng bắn hoàn toàn kết thúc vào ngày 1 tháng 8 năm 1954 và 13 ngày sau lực lượng GM 100 còn lại: nửa tiểu đoàn II Triều Tiên, một ít quân sống sót của tiểu đoàn I Triều Tiên, khẩu đội cuối cùng của II/10 RAC và đại đội chỉ huy bắt đầu hành quân vào Sài Gòn và Vũng Tàu.

Quyết định xóa sổ GM ở Việt Nam không phải ở Triều Tiên.

Ngày 1 tháng 9 năm 1954 bộ chỉ huy tối cao Pháp ở Đông Duơng ra lệnh giải thể binh đoàn cơ động 100.

Như vậy đã mất đi một đơn vị, có nguồn gốc, có thể là một trong số đơn vị chiến đấu xuất sắc ở Đông Dương, gồm một phần ba quân lính còn sống sót hai năm ở Triều Tiên vẫn còn hăng hái, vì đa số là quân tình nguyện, được lựa chọn kỹ lưỡng và là những quân nhân nhà nghề. Rất đáng tin cậy trong binh đoàn GM 100 có tiểu đoàn ưu tú hỗn hợp là tiểu đoàn dã chiến của TĐBB - TĐ43 không làm phương hại tinh thần chung mà còn ngưọc lại nữa, chắc là việc bổ sung những thành phần bộ binh Nam Kỳ trong lúc bộ chỉ huy tách đôi tiểu đoàn I Triều Tiên gợi lên vài lo sợ, nhưng bị lãng quên ngay ở các chiến dịch tiếp theo. Trong thời kỳ sụp đổ to lớn của GM 100 và những đơn vị phối thuộc đã kéo theo sự rạn nứt tinh thần từ quân Việt Nam (ngụy) ở đồng bằng hoàn thành nhiệm vụ lừng lẫy tiếng tăm.

Nhắc lại rằng vùng cao nguyên là một vùng xa lạ thù địch đối với quân Nam Kỳ và bị ngăn cách lâu dài. Sáu tháng xa gia đình để bị phơi bày trước những cuộc tiến công của quân Việt Minh, tất nhiên sẽ đóng góp vào việc mất tinh thần của họ. Nhưng sự bỏ ngũ của quân lính Nam Kỳ với số lượng khá lớn, chỉ nảy sinh sau đình chiến, khi những người lính bắt đầu đau khổ vì nỗi bất hạnh của xứ sở và những trận đánh ở cao nguyên không còn nghĩa lý gì nữa dưới mắt họ.

Một điều bất lợi khác về tâm lý không thể xem nhẹ: quân lính đã quen nếp ở Triều Tiên, trên phương diện rộng, trong cuộc chiến tranh được đáp ứng những phương tiện hậu cần một cách đầy đủ và xa hoa, mà những người chiến đấu ở Đông Dương chưa hề biết đến.

Trên chiến trường của GM 100 tham gia, có một việc trở nên khôi hài: một tiểu đoàn Triều Tiên có 20 thương binh yêu cầu trực thăng di tản, viên chỉ huy quân khu đến tận mi-crô và gầm lên:

- Trời ơi! Không phải chúng ta đang ở Triều Tiên. Các anh không thể cáng thương binh của mình như mọi người ư?

Đến tháng 4 năm 1954 số máy bay trực thăng dùng ở Đông Dương thường là dưới 10 chiếc, còn ở Triều Tiên trực thăng tha hồ dùng như dùng xe Jeep năm 1942 -1945.

Sự chi viện của không quân, pháo binh cũng thế, rất dồi dào ở Triều Tiên, còn ở Đông Dương thì ít khi đủ và thường chậm. Hơn nữa, trừ giai đoạn ngắn của chiến dịch từ Ichơn đến Yalu, chiến tranh Triều Tiên thuộc loại cổ điển, có chiến tuyến giới hạn giữa hai biên trường, được tổ chức có chiều sâu.

Phải nói thêm rằng chiến tuyến ở Triều Tiên chỉ có 280 ki-lô-mét chiều dài và mỗi đơn vị phụ trách một đoạn ngắn có ranh giới rõ ràng, còn binh đoàn GM 100 thường phải di chuyển từ 20 - 30 ki-lô-mét hàng ngày trong sáu tháng của quá trình chiến dịch, GM 100 lòng vòng trên 3.000 ki-lô-mét và thường chạm trán với địch.

Cuối cùng vì cơ giới hóa nên GM 100 buộc phải đi đường cái hiện có và không thể nào đi ngoài trục này được, tạo cho địch lợi thế lớn lao để kiểm soát hậu phương.

Còn Trung đoàn 803 sau tấn công quyết liệt GM 100 ngày 14 tháng 3 trên quốc lộ 19 đã bám trụ lại sáu ngày sau đó ở Plây Ring với chiến công lừng lẫy.

Trong sáu ngày đi bộ hơn 80 ki-lô-mét xuyên qua rừng núi quân địch đã đánh bại một cách dễ dàng tốc độ của binh đoàn cơ động vượt qua 150 ki-lô-mét phải đi mất bảy ngày.

Thiên nhiên của rừng núi vùng nam Đông Dương là thế, nên việc tăng cường những phương tiện khí cụ hiện đại như máy bay lên thẳng với chiến thuật "Bao vây thẳng đứng" chống những đơn vị du kích đã không làm thay đổi chút nào tình thế chung. Vì ít có trảng bằng đủ điều kiện để nhiều trực thăng lớn cùng một lúc hạ cánh. Việc hạ cánh từng chiếc hoặc tốp nhỏ chỉ dẫn đến sự mất mát chiếc này đến chiếc khác.

Hơn nữa bình diện vùng rừng núi lại cần xây dựng cơ sở hạ tầng với những sân bay trục thăng cùng với những đồn bót phòng thủ, có thể tạo nên những mục tiêu hấp dẫn thường xuyên đối với địch. Việc bất động của những lực lượng đó sẽ làm giảm bớt khá nhiều quân số cần dùng cho cuộc chiến tranh chống du kích.

... Một đại tá Anh đã nói vấn đề đó khi trung đoàn bị tiêu diệt ở Ma-lai-xi-a bởi quân Nhật:

"Chiến tranh rừng núi đòi hỏi sự khôn khéo hơn bất kỳ loại chiến tranh nào khác...

... Chiến tranh rừng núi là một cuộc chiến tranh chuyên viên, được huấn luyện đặc biệt cao hơn mà yếu tố con người và chiến thuật nhỏ của bộ binh là những yếu tố ưu thế".

... GM 100 không còn nữa nhưng tinh thần của nó tiếp tục sống trong lòng của tiểu đoàn Triều Tiên, giống như phuợng hoàng sống lại từ đám tro, được thành lập lại không có thành phần người Việt (ngụy) và trở thành một tiểu đoàn "cỡ bự" theo kiểu lê dương hải ngoại. Biểu tượng được gắn với đơn vị này là: tiểu đoàn vẫn là người bảo vệ truyền thống quân tình nguyện Pháp ở Triều Tiên.

Ngày 17 tháng 7 năm 1955 ngày giáp năm của trận đánh ở Chu Đrek, tiểu đoàn Triều Tiên rời Đông Dương tới An-giê-ri...

Một lần nữa những tên Đac To, Kon Brai, Công Tum và Đak Đoa đã được nêu lên trên báo chí Sài Gòn bên cạnh danh sách những người Việt Nam đã chết và còn chờ một ngày mà tên tuổi những người Anglo - Xắc Xông (ám chỉ Mỹ) sẽ được ghi nối tiếp...

... Ngày 2 tháng 7 năm 1964 một đoàn xe đạn dược của quân Việt Nam (ngụy) được một trực thăng trinh sát Mỹ hộ tống đi từ Quảng Ngãi qua An Khê, để đến Plây Cu lúc 11 giờ 15 phút đoàn xe tiến vào thung lũng nhỏ trước lúc đến đèo Mang Giang, xe đi đầu trúng mìn nhảy tung lên. Trong mươi phút những làn sóng của bộ binh Cộng sản tràn ngập đội hình xe ôtô. Chỉ có những máy bay lên thẳng chiến đấu đến nhanh mới cứu được những người sống sót cuối cùng của đoàn xe bị tiến công, nhưng một phần khá lớn các kiện hàng trong đoàn xe đã rơi vào tay địch...

Đối với người lính, nhất là người chiến thắng, rất thú vị được nhìn từ hai phía, trận đánh mà mình đã cùng đồng đội lập công lớn. Càng thú vị hơn nhiều khi một trận đánh diễn ra khá lâu, nay được thấy tái hiện trong một bài tường thuật khá tường tận với cái nhìn ít nhiều khách quan có thể giúp cho những nhà viết sử ghi chép lại một sự kiện rất có ý nghĩa vào thời điểm cuối cuộc chiến tranh của Pháp, đang bắt đầu cuộc chiến tranh của Mỹ. Một đơn vị thuộc loại sừng sỏ nhất của Pháp mà nòng cốt xây dựng đơn vị này đã từng chiến đấu ở Triều Tiên trong đội hình của một sư đoàn Mỹ, được trang bị và cơ giới hóa đến độ cao nhất so với các đơn vị bạn của nó, đã bị tiêu diệt và vĩnh viễn xóa sổ. Điều ấy có thể báo hiệu một cách có sức thuyết phục về số phận của cuộc chiến tranh tiếp theo trên bán đảo Đông Dương.

Điều hiển nhiên là cuộc chiến tranh do Nhà Trắng chỉ huy đã thất bại. Nhưng nguyên nhân thất bại thì không phải dễ dàng thống nhất. Lửa và máu trên chiến trường đã chấm dứt từ lâu. Nhưng về mặt nghiên cứu lịch sử, việc khai thác về sự thật không bao giờ chấm dứt. Đối với chúng ta việc phát huy truyền thống luôn luôn đòi hỏi sự nhớ lại và suy nghĩ để làm giàu thêm kho tàng chiến công với tất cả ý nghĩa và tầm vóc của nó, để lưu lại cho các thế hệ mai sau.

Là những người đã cầm súng chiến đấu trong những điều kiện khó khăn gian khổ hàng chục năm trường, chúng ta không bao giờ xem thường người lính nhà nghề của Pháp đã từng được đào tạo trong những trường chính quy. Nhưng chúng ta có sự phân biệt rõ những người lính ở tập đoàn quân thứ 5 của Tướng De Lat-tre Tassigny đã cùng quân Đồng Minh chiến thắng quân Đức phát xít, hay những đơn vị thiết giáp của tướng Leclerc đã đè bẹp những đơn vị chiến xa của tướng Rommel ở Bắc Phi. Đó là khi họ chiến đấu theo lời kêu gọi của nước Pháp. Nhưng họ đã bị đánh bại trong cuộc chiến tranh xâm lược Việt Nam. Ở đây hình ảnh của đại tá Barrou đã được dựng lên và tô vẽ một cách sai sự thật. Có thể ông ta đã được nhiều Bắc đẩu bội tinh ở Triều Tiên hay ở một nơi nào đó. Nhưng trong trận đánh trên đường 19, trong đoàn quân rút chạy bị phục kích, sở chỉ huy của ông bị trận mưa đạn pháo của Trung đoàn 96 dội xuống làm tê liệt. Người chỉ huy binh đoàn đã bị thương và bị bắt ngay từ ngày đầu. Làm gì có chuyện đại tá cùng những người trong đại đội chỉ huy của ông ta, cầm tiểu liên phản kích lại những người xung phong. Càng không có chuyện ông ta lết đi gắn huân chương cho đồng đội đã chết hay bị thương, hủy hoại hết giấy tơ quan trọng, ông ta đã bị thẩm vấn ngay tại địa đoạn phục kích.

Bài tường thuật khá hay có nhiều hình ảnh của B. Fall vẫn còn sót lại "Những hạt sạn" của một cách nhìn thiên kiến. Trong khi B. Fall nhiều lần ca ngợi tinh thần nhân đạo thượng võ của những người lính của Trung đoàn 108 và 803. Ông ta lại đả kích vào những ủy viên chính trị quân đội ta, vu khống họ có thái độ hẹp hòi thiển cận với tù binh bị thương. Đó chính là những người đã lãnh đạo và giáo dục chiến sĩ của mình thể hiện một trong những phẩm chất tốt đẹp của người quân nhân chiến đấu có lý tưởng, có mục đích chính trị. Tác giả đã tự mâu thuẫn với mình!

Tất nhiên mỗi một người có những nhận định khác nhau trước những sự kiện, trước thực tế khách quan. Người đứng bên này hay bên kia có những hạn chế nhất định trong tầm nhìn và cách nhìn. Nhưng như nhà chiến lược thiên tài của Trung Quốc cổ đại đã nói: "Biết địch biết ta, trăm trận trăm thắng", B. Fall đã nói đúng, với những phuơng tiện tối tân, nhưng binh đoàn cơ động 100 không thể di chuyển nhanh hơn Trung đoàn 803 chỉ hành quân bằng đôi chân. Trong những cuộc hành quân tìm kiếm đối phương, quân Pháp thường chỉ phát hiện ra những lán trại bỏ không mà không biết họ ở đâu. Tuy thế khi quân Pháp dừng lại hay trú quân dã ngoại thì lập tức nó bị tiến công ngay như ở Plây Ring hay ở đèo Chư Đrek. Trong cuộc chiến tranh nhân dân, chiến tranh du kích, sự cơ động của lực lượng được tiến hành bằng những phương tiện thích hợp với mọi địa hình, địa vật. Sự cơ động đó phát huy được nhiều tác dụng khi chúng ta chủ động chọn ra trận địa tốt nhất, tạo ra yếu tố bất ngờ, tạo cả thế và lực để đánh địch vào thời điểm tốt nhất. Đến nỗi bộ chỉ huy Pháp thừa biết các đơn vị Việt Minh đang ở ven đường số 19, nhưng họ không biết rõ cự ly, dự đoán sai khả năng xuất phát của ta. Còn ta thì đã dự kiến cuộc rút lui tất yếu của họ, nắm được cả ngày giờ, đếm được từng khối hành quân, tùng chiếc xe cơ giới. Nên ta đã đánh rất trúng, tập trung vào đội hình của địch. Trước hết là làm vô hiệu sở chỉ huy của Barrou, đập nát mọi phương tiện liên lạc của nó với bộ chỉ huy ở Plây Cu, với các đơn vị đi sau và cả với máy bay. Dù đã có được những tài liệu mật quý giá, B. Fall cũng không thể phát hiện ra được đơn vị tiến công vào GM 100 là một Trung đoàn mới được thành lập ngay trên tuyến lửa đường 19, chứ không phải là Trung đoàn 803 đối thủ đáng sợ. Chắc cho đến lúc kết thúc chiến tranh Đông Dương, bộ chỉ huy Quân đội Pháp cũng không hiểu được rằng đơn vị tiêu diệt GM 100 chỉ có hai tiểu đoàn thiếu một đại đội và hai đại đội trợ chiến mà diệt sáu tiểu đoàn của họ! Làm sao Pháp thắng được một kẻ địch mà mình không thấy rõ, trong khi kẻ địch thấy rất rõ mình?

Ngay về phía quân Pháp, B. Fall cũng chỉ mới phát hiện nguyên nhân thất bại của họ là chưa có phương pháp và tổ chức thích họp, là vẫn dùng chiến tranh cổ điển chống lại chiến tranh du kích không có trận tuyến. Đứng trên quan điểm vũ khí luận đơn thuần, quân sự đơn thuần, nhà báo Pháp nổi tiếng cũng chỉ thấy được là những binh đoàn xe pháo nặng nề không thích hợp với cuộc chiến tranh ở vùng rùng núi nhiệt đới để chống lại quân du kích rất năng động. Vì vậy các lôgic của vấn đề là để chống lại cuộc chiến tranh đặc biệt phải có lực lượng đặc biệt. Pháp đã tổ chức những đơn vị Sơn chiến, những đơn vị Com- măng-đô. Pháp đã thua. Người Mỹ cũng tổ chức lực lượng đặc biệt để chống lại những người Việt cộng, Mỹ cũng vẫn thua. Cuối cùng phải đưa quân đội viễn chinh với những sư đoàn cồng kềnh vẫn không làm gì được phải cuốn gói, để cho quân ngụy tay sai ở lại bị đánh tơi bời chịu thất bại hoàn toàn.

Họ không thể không thừa nhận sự thất bại đã hiển nhiên, nhưng không hiểu được hay không thể hiểu được nguyên nhân của sự thất bại trước lực lượng vũ trang nhân dân Việt Nam. Đó là sức mạnh của chiến tranh nhân dân, sức mạnh của đất nước, của toàn dân được huy động với những chính sách đúng đắn. Đó là đường lối quân sự, chiến lược, chiến thuật của chiến tranh nhân dân phát triển từ thấp đến cao, từ nhỏ đến lớn kết hợp mọi hình thức... Tuy vượt xa hơn các bạn đồng nghiệp phương tây của mình, thấy rõ được tác dụng của chiến tranh du kích. Nhưng bao giờ thì B. Fall mới hiểu được cái yếu tố quyết định các yếu tố nói trên, bao trùm lên hết, đó là sự lãnh đạo của một Đảng chân chính: Đảng Cộng sản Việt Nam.