Lịch sử Quân sự Việt Nam

CUỘC ĐỜI TÔI
Một trăm giờ với Fidel Castro

(HỒI KÝ QUA LỜI KỂ)

Người dịch: ĐỖ TUẤN ANH - HOÀNG MẠNH HIỂN

NHÀ XUẤT BẢN THÔNG TẤN - 2008

Số trang: 960
Kích thước: 16 x 24 cm

Số hóa: hoi_ls




Lúc đó là hai giờ sáng, và chúng tôi đã nói chuyện liên tục suốt nhiều giờ không nghỉ. Chúng tôi ngồi trong văn phòng riêng của ông ở Palacio de la Revolución (Dinh Cách mạng), một căn phòng giản dị, rộng thênh thang với trần cao và những ô cửa sổ lớn gắn rèm sáng màu nhìn ra một ban công rộng, đứng từ đó có thể nhìn thấy một trong những đại lộ chính của thủ đô Havana. Một tủ sách khổng lồ kê sát tường, và trước giá sách là một chiếc bàn làm việc dài, chất nặng sách và tài liệu. Tất cả đều gọn gàng, ngăn nắp. Đặt giữa những cuốn sách trên tủ và trên những chiếc bàn nhỏ kê hai đầu trường kỷ là một bức tượng đồng bán thân của “Vị Tông đồ của Tự do” José Marti, một bức tượng của Simón Bolivar, rồi tượng của Antonio José de Sucre¹, và tượng bán thân của Abraham Lincoln. Trong một góc phòng là tác phẩm điêu khắc mang phong cách hiện đại của chàng Hiệp sĩ Don Quixote đang cưỡi trên con tuấn mã gầy giơ xương Rocinante của mình. Và trên các bức tường, bên cạnh một bức chân dung sơn dầu khổ lớn của Camilo Cienfuegos, một trong những trợ thủ đắc lực nhất của Castro trong căn cứ Sierra Maestra, là ba tài liệu được lồng khung: một lá thư viết tay của Simón Bolivar, một bức ảnh chụp nhà văn Mỹ Ernest Hemingway đang giơ cao một con cá kiếm to bự với dòng ký tặng (Tặng Tiến sĩ Fidel Castro - Chúc anh câu được một con như thế này trong cái giếng ở Cojímar. Để kỷ niệm tình bạn, Ernest Hemingway), và một bức ảnh cha ông, Angel Castro, khi mới từ xứ Galicia (Tây Ban Nha) đặt chân lên đất Cuba năm 1895.

Ngồi trước mặt tôi - cao lớn, vững chãi và vạm vỡ, với bộ râu quai nón gần như bạc trắng, vẫn mặc bộ quân phục màu xanh ôliu quen thuộc không một cuống huân chương hay bất cứ thứ đồ trang trí nào khác, và nhất là không một dấu hiệu mệt mỏi nào sau ngần ấy thời gian nói chuyện liên tục - Fidel trả lời bình tĩnh, nhiều khi bằng một giọng nói khẽ đến mức gần như chỉ còn là một tiếng thì thầm, rất khó nghe. Đó là thời điểm cuối tháng Giêng năm 2003, và chúng tôi đang bắt đầu đợt đầu tiên của không biết bao nhiêu cuộc trò chuyện dài không ngừng nghỉ đã đưa tôi quay lại Cuba nhiều lần suốt những tháng sau đó, đến tận tháng 12 năm 2005.

Ý tưởng về cuộc trò chuyện như thế này đã hình thành từ trước đó một năm, vào tháng 2 năm 2002. Khi đó tôi đến Havana để thực hiện một bài giảng tại Hội chợ Sách Havana. Joseph Stigliz, người từng giành giải Nobel về Kinh tế năm 2001, cũng có mặt tại đây. Fidel đã giới thiệu tôi với ông bằng câu: “Ông ấy là một nhà kinh tế học, một công dân Mỹ, nhưng là người cấp tiến nhất mà tôi từng biết. Đứng cạnh ông ấy tôi chỉ là một người theo đường lối ôn hòa”. Fidel và tôi bắt đầu nói vẻ toàn cầu hóa tự do mới và về Diễn đàn Xã hội Thế giới ở Porto Alegre mà tôi mới tham dự. Fidel muốn biết tất cả về sự kiện đó - những chủ đề đã được thảo luận, những hội thảo, các đại biểu tham dự, những dự báo... ông bày tỏ sự ngưỡng mộ của mình đối với phong trào toàn cầu hóa mới này: “Một thế hệ nổi loạn mới đã xuất hiện”, ông nói, “trong đó có rất nhiều người Mỹ. Họ đang sử dụng những phương pháp đấu tranh mới và khiến những tên đế quốc trên thế giới phải run rẩy. Tư tưởng còn quan trọng hơn vũ khí. Ngoại trừ bạo lực, còn thì tất cả các lập luận và quan điểm đều nên được sử dụng để chống lại toàn cầu hóa”.

Như mọi khi, những ý tưởng cứ thế trào ra như một dòng sông hối hả trong đầu Fidel. Stiglitz và tôi ngẩn ngơ nghe ông nói. Ông có cái nhìn rất toàn diện và sâu sắc về toàn cầu hóa, những hậu quả của nó và cách kiểm soát chúng; những nhận xét của ông, vừa sắc sảo vừa hiện đại, là minh chứng hùng hồn nhất cho những phẩm chất siêu việt mà các nhà sử học vẫn đánh giá cao ở ông: đó là cảm quan chiến lược, khả năng “đọc” một tình huống cụ thể, cùng khả năng phân tích nhanh nhạy. Bên cạnh những phẩm chất đó là vốn kinh nghiệm tích lũy suốt bao nhiêu năm lãnh đạo đất nước, kháng chiến và chiến đấu.

Trong khi lắng nghe ông nói, tôi chợt nhận ra rằng thật bất công khi những thế hệ trẻ ngày nay hầu như không biết gì về cuộc đời và sự nghiệp của ông và đáng buồn rằng, vô tình là nạn nhân của chiến dịch tuyên truyền chống Castro, rất nhiều người châu Âu mặc dù phản đối toàn cầu hóa tự do, đặc biệt là các thanh niên, lại coi ông như một tàn dư của Chiến tranh lạnh, một nhà lãnh đạo còn sót lại của một giai đoạn lịch sử đã hết thời, một người không còn đóng góp gì đáng kể cho những cuộc đấu tranh của thế kỷ 21.

Ngay cả ngày nay, và ngay cả trong những thành trì của cánh tả trên thế giới, rất nhiều người phê phán, hoài nghi, hoặc thậm chí thẳng thừng phản đối chế độ do Castro lãnh đạo tại Havana. Và mặc dù trên khắp châu Mỹ la tinh Cách mạng Cuba vẫn tiếp tục là nguồn cảm hứng nhiệt thành cho những phong trào xã hội cánh tả và rất nhiều trí thức, thì tại châu Âu nó lại là một chủ đề gây tranh cãi. Trong thực tế, ngày càng khó tìm được người - dù ủng hộ hay phản đối cách mạng Cuba đi nữa - khi được yêu cầu khái quát về Castro và những năm tháng lãnh đạo của ông, có thể đưa ra một quan điểm khách quan và đúng đắn nhất.


-------------------------------------------------------------------------------------
1. Joss Antonio de Sucre (1795-1830); ngưòi Venezuela) là sĩ quan chỉ huy quân sự rất tài giỏi trong các cuộc chiến đấu giành độc lập ở Nam Mỹ. Ông chiến đấu cùng với Miranda và các tướng lĩnh khác, thăng tiến rất nhanh trong hàng ngũ chỉ huy và ở độ tuổi 27 ông đã là Tổng chỉ huy dưới quyền của Bolivar, ông đã giành những chiến thắng lớn ở Pichincha và Junin, và trận chiến quyết định cuối cùng giành độc lập cho châu Mỹ La-tinh ở Ayacucho. Với vai trò là nhà tổ chức của Peru và Alto Peru, sau đó trở thành nước cộng hoà Bolivia, ông trở thành Tổng thống của Bolivia và giữ chức vụ đó trong 2 năm, mặc dù bản thân ông tuyên bố là Tổng thống suốt đời. Ông bị ám sát năm 1830 trong hoàn cảnh nào và vì lý do gì thì cho đến bây giờ vẫn chưa được rõ.

Trước đó tôi đã xuất bản một cuốn sách ngắn về những cuộc trò chuyện với Subcomandante (Phó Tư lệnh) Marcos, nhà lãnh tụ lãng mạn và xuất chúng của lực lượng Zapatista ở Mêhicô. Fidel cũng đã đọc cuốn sách này và nhận xét rằng nó khá thú vị. Tôi đề xuất rằng ông và tôi cũng làm một việc tương tự, nhưng với quy mô lớn hơn. Ông chưa bao giờ viết hồi ký, và gần như chắc chắn ông sẽ không bao giờ viết, vì thiếu thời gian. Do vậy, đề xuất của tôi sẽ là một kiểu hồi ký phỏng vấn, mặc dù có hình thức là một cuộc trò chuyện; đó sẽ là di chúc chính trị của Fidel Castro, một bản tổng kết bằng lời của chính Fidel Castro về cuộc đời ông ở tuổi tám mươi và sau hơn nửa thế kỷ kể từ cuộc tấn công vào trại lính Moncada ở Santiago de Cuba năm 1953 - thời điểm mà nhiều người coi là dấu mốc đánh dấu sự xuất hiện trước công chúng của Fidel.

Rất hiếm người có vinh dự được đi vào những trang lịch sử và huyền thoại ngay từ khi còn sống. Fidel là một người như vậy. Ông là “vĩ nhân” cuối cùng trên chính trường quốc tế. Ông thuộc về thế hệ của những lãnh tụ vĩ đại - Nelson Mandela, Hồ Chí Minh, Patrice Lumumba, Amílcar Cabral, Che Guevara, Carlos Marighela¹, Camilo Torres², Mehdi Ben Barka³ - những người, để theo đuổi lý tưởng về lẽ phải của mình, đã tham gia vào hoạt động chính trị trong những năm sau Chiến tranh Thế giới thứ II. Họ cũng là những người hy vọng thay đổi một thế giới bất công và phân biệt, một thế giới bị phân cực trong Chiến tranh lạnh, giữa Liên Xô và Mỹ. Giống như hàng nghìn người tiến bộ và trí thức lỗi lạc trên thế giới, thế hệ đó đã hoàn toàn tin tưởng rằng Chủ nghĩa cộng sản sẽ hứa hẹn một tương lai tốt đẹp và tươi sáng hơn, và mọi bất công, phân biệt chủng tộc và nghèo đới sẽ bị quét sạch khỏi bề mặt trái đất này chỉ trong vài thập kỷ.

Vào thời gian đó - tại Việt Nam, Algeri, Guinea-Bissau, trên hơn một nửa hành tinh - những dân tộc bị áp bức đã đứng lên. Hồi đó, hầu hết nhân loại vẫn còn rên xiết dưới sự áp bức nhục nhã của chủ nghĩa thực dân. Hầu như toàn bộ châu Phi và phần lớn châu Á vẫn còn nằm dưới ách cai trị của các nước thực dân phương Tây già cỗi. Trong khi ấy, những dân tộc ở Mỹ la tinh, dù về lý thuyết đã độc lập được hơn 150 năm, vẫn đang chịu sự bóc lột của những nhóm người thiểu số có đặc quyền và thường nằm dưới ách nô dịch của nhà độc tài tàn bạo (Batista ở Cuba, Trujilo ở Cộng hòa Dominica. Duvalier ở Haiti, Somoza ở Nicaragoa. Ydigoras ở Guatemala⁴, Pérez Jimenez ở Venezuela⁵, Stroessner ở Paraguay...), những kẻ được Washington hậu thuẫn đặt lên vị trí lãnh đạo.


-----------------------------------------------------------------------
1. Carlos Marighela (1911-1969) là nhà lý luận, nhà lãnh đạo, du kích quân theo chủ nghĩa Mác người Brazil, ý tưởng của ông lấy khu vực thành thị làm tâm điểm của cuộc đấu tranh du kích, đối lập với ý tưởng của Che Guevara lấy khu vực nông thôn để đấu tranh cách mạng. Marighela ban đầu là người theo Chủ nghĩa Cộng sản nhưng bị khai trừ khỏi Đảng khi ông phản đối những xu hướng cải cách của Đảng này, sau đó ông liên minh với Fidel Castro, ông là người sáng lập và là nhà lãnh đạo chính của ALN, Nhóm hành động giải phóng dân tộc.

2. Camilo Torres Restrepo (1929-1966) sinh ra trong một gia đình người Colombia khá giả ở Bogota, ông học luật nhưng sau đó lại theo học trường dòng và trở thành tu sĩ; ông được biết đến là “thầy tu du kích”. Xuất phát từ mối quan tâm của ông đến các vấn đề xã hội, ông nghiên cứu tình trạng nghèo đói ở thành thị và nông thôn ở Colombia, sau đó, thành lập Liên minh thống nhất nhân dân. Ông xuất bản một tờ tuần tin và trở thành nhà hoạt động chính trị, nhưng vẫn liên minh với Quân đội giái phóng quốc gia. Bị quấy rầy và ngược đãi, ông quyết định tiến hành cuộc chiến tranh du kích và bị giết ngay trong trận đánh đầu tiên vào ngày 15 tháng 2 năm 1966.

3. Mehdi Ben Barka (1920 - mất tích ngày 29 tháng 10 năm 1965) là chính trị gia người Ma-rốc thuộc Đảng đối lập, Đảng này năm 1962 bị buộc tội âm mưu đảo chính chống lại nhà vua. Ông sống lưu vong, và ở Algieria, ông gặp Che Guevara, Amilcar Cabral và Malcolm X. Từ đó, ông tiếp tục đi lại và cuối cùng đến Havana, nơi ông giúp lên kế hoạch cho Hội nghị Ba châu (Hội nghị các nước thế giới thứ ba) được tổ chức ở đó năm 1966. Ben Barka là một trong những nhà lãnh đạo của Phong trào các nước thế giới thứ ba xuất hiện trong giai đoạn này. Năm 1965, ông bị “làm mất tích” bởi lực lượng cảnh sát Pháp và từ đó không còn nghe tin tức gì nữa.


4. Miguel Ydigoras Fuentes (1895-1982) là Tổng thống Guatemala từ ngày 2 tháng 3 năm 1958 đến ngày 31 tháng 3 năm 1963.
Vào thời điểm cao trào của cuộc Chiến tranh lạnh, tháng 5 năm 1954, Mỹ quyết định lật đổ Tổng thống Jacobo Arbenz với sự hỗ trợ của Nicaragua và Honduras. Một loạt các sĩ quan quân đội lên nắm quyền lãnh đạo chính phủ Guatemala từ thời điểm đó, và Ydigoras, một vị tướng, nhậm chức năm 1958.

Theo lời kêu gọi của Mỹ, Ydigoras cho phép lực lượng lưu vong người Cuba chống Castro được huấn luyện ở Guatemala để thực hiện vụ xâm lược Vịnh con lợn năm 1961.

Do chiến thuật kẻ mạnh của Ydigoras, làn sóng phản đối ngày càng gia tăng, và bản thân ông ta bị lục lượng các sĩ quan quân đội thuộc cánh hữu lật đổ năm 1963, và lực lượng này lại đưa lên một vị Tổng thống còn đàn áp mạnh tay hơn, đó là Enrique Peralta Azurdia, ngưòi cho phép lực lượng tàn sát cánh tả được phép công khai hoạt động.

5. Marcos Perez Jimenez (1914-2001) là Tổng thống Venezuela từ 1952 -1958. Từ cuối năm 1948 đến 1952, Venezuela nằm dưới sự chỉ huy của một bộ chỉ huy quân sự trong đó có Perez Jimenez. Năm 1950, vị Tổng thống của nhóm lãnh đạo này bị sát hại và một thành viên khác lên nắm quyền, Perez Jimenez đứng đằng sau điều khiển. Năm 1952, diễn ra cuộc tổng tuyển cử, nhưng khi ứng cử viên của phe đối lập có khả năng giành chiến thắng, nhóm lãnh đạo này cho tạm ngừng cuộc bầu cử và đưa Perez Jimenez lên nắm quyền. Mặc dù Perez Jimenez được công nhận là đã có những hành động tiến bộ ở Venezuela, nhưng Chính phủ của ông ta vẫn bị coi là nhẫn tâm vì đã truy bắt và đàn áp tất cả các nhóm đối lập. Năm 1963, sau khi bị dẫn độ vẻ từ Mỹ vì tội biển thủ 200 triệu USD trong thời gian cầm quyền, ông ta bị buộc tội và bị cầm tù đến năm 1968. Ông ta qua đời ở Tây Ban Nha năm 2001, ở tuổi 87.

Fidel khẽ mỉm cười khi nghe lời đề nghị của tôi, như thể ông lấy làm thích thú trước ý tưởng đó. Ông nhìn tôi với ánh mắt tinh nghịch, và hỏi tôi với chút giễu cợt, “Ông thực sự muốn lãng phí thời gian nói chuyện với tôi à? Chẳng nhẽ ông không còn việc gì quan trọng hơn để làm hay sao?”. Tất nhiên là tôi nói tôi thực sự muốn, và không, tôi không còn việc gì quan trọng hơn thế. Có đến hàng chục nhà báo trên khắp thế giới, trong đó có cả những nhà báo nổi tiếng và uy nhất, đã dành bao nhiêu năm trời chờ đợi cơ hội được nói chuyện với Fidel. Đối với một nhà báo chuyên nghiệp, liệu còn có cuộc phỏng vấn nào quan trọng hơn cuộc phỏng vấn này - với một người được đánh giá là một trong những nhân vật quan trọng nhất trên thế giới trong vòng sáu thập kỷ qua? Chẳng phải Castro chính là nguyên thủ quốc gia nắm quyền lâu nhất trên thế giới hiện nay¹? Để so sánh, chúng ta nên nhớ rằng cũng đúng ngày Fidel, khi ấy mới ba mươi hai tuổi, vào Havana trong chiến thắng sau khi đánh bại quân đội của Batista - ngày 8 tháng 1 năm 1959 - Tướng Charles de Gaulle tuyên thệ nhậm chức tổng thống đầu tiên của nền Đệ ngũ Cộng hòa tại Pháp.

Fidel Castro đã phải đương đầu với không dưới mười đời tổng thống Mỹ (Eisenhower, Kennedy, Johnson, Nixon, Ford, Carter, Reagan, Bush cha, Clinton và bây giờ là Bush con), ông đã có mối quan hệ cá nhân và thậm chí là bạn bè thân thiết với nhiều lãnh tụ quan trọng nhất trên thế giới từ sau năm 1945 (Nehru, Nasser, Tito, Khrushev, Olof Palme ², Willy Brandt, Ben Bella, Boumedienne ³, Arafat, Indira Gandhi, Salvador Allende, Brezhnev, Gorbachev, Mitterand, Giang Trạch Dân, Giáo hoàng John Paul II, Vua Tây Ban Nha Juan Carlos, Nelson Mandela...), ông còn quen biết nhiều trí thức, nghệ sĩ và nhân vật nổi tiếng trong thời đại của chúng ta (Jean-Paul Sartre, Simone de Beauvoir, Ernest Hemingway, Graham Greene, Arthur Miller, Pablo Neruda, Jorge Amado, Oswado Guayasamin, Henri Cartier-Bresson, Oscar Niemeyer, Julio Cortazar, Jose Saramago, Gabriel García Marquez, Claudio Abbado, Yves-Jaccques Cousteau, Harry Belafonte, Angela Davis, Jesse Jackson, Danielle Mitterand, Costa-Gavras, Gerard Depardieu, Danny Glover, Robert Redford, Jack Nicholson, Steven Spielberg, Eduardo Galeano ⁴, Diego Maradona, Oliver Stone, Noam Chomsky và nhiều, rất nhiều người khác).

Dưới sự lãnh đạo của Fidel, đất nước Cuba bé nhỏ (với diện tích 100.000 km vuông và dân số khoảng 11 triệu người) đã theo đuổi một đường lối ngoại giao cực kỳ mạnh mẽ, với tác động vô cùng sâu rộng - hòn đảo này đã hiên ngang đứng vững bên cạnh nước Mỹ, bất chấp những nỗ lực của lãnh đạo siêu cường này trong việc lật đổ hay ám sát Fidel, và thậm chí là đẩy Cách mạng đi chệch hướng.


-----------------------------------------------------------
1. Tính đến tháng 12 năm 2006, Vua Bhumibol Adulyadej của Thái Lan, lên ngôi ngày 5 tháng 5 năm 2950, và Nữ hoàng Elizabeth II của Vương quốc Anh, lên ngôi ngày 6 tháng 2 năm 2952, là những ngưòi nắm chức vụ lâu hơn bất kỳ người đứng đầu nhà nước nào khác, bao gồm cả Fidel Castro, nhưng cả hai người này đều không được coi là nhà lãnh đạo chính trị của đất nước như Fidel Castro. Cả Thái Lan và Vương quốc Anh đều có Thủ tướng.

2. Olof Palm (1927-1986) là nhà lãnh đạo Đảng dân chủ Xã hội cúa Thụy Điển, là Thủ tướng của nước này từ 1969 đến 1976 và là Thủ tướng nội các cho đến khi qua đời vì bị ám sát.

3. Houari Boumedienne (1927 (hoặc 1932?) - 1978) sinh ra ở Mohammed Bou Kharrouba ở phía đông Algieri. Năm 1954, ông gia nhập Mặt trận giải phóng dân tộc Algieri (FNL) nhằm giúp sức cho cuộc đấu tranh du kích chống lại nước Pháp. Khi Algieri giành độc lập, ông trở thành Bộ trưởng Quốc phòng dưới quyền của Ahmed Ben Bella, nhưng năm 1965, ông cầm đầu một vụ đảo chính chống Ben Bella và thành lập một Chính phủ Xã hội Hồi giáo.

4. Eduador Galeano (sinh năm 1940) là nhà báo kiêm tiểu thuyết gia ngưòi Uruguay. Tác phẩm lịch sử nổi tiếng nhất của ông là Mạch nguồn của châu Mỹ La-tinh (1971), một tác phẩm đồ sộ giải thích lịch sử của châu Mỹ La-tinh từ người Tây Ban Nha cho đến thời kỳ chủ nghĩa tư bản Mỹ và sự thống trị về chính trị hiện tại.

Tháng 10 năm 1962, một cuộc Chiến tranh Thế giới thứ ba đã suýt xảy ra khi chính phủ Mỹ kịch liệt phản đối việc Liên Xô triển khai các tên lửa hạt nhân tại Cuba - những quả tên lửa có chức năng hàng đầu là bảo vệ hòn đảo này và ngăn ngừa một cuộc xâm lược thứ hai giống như cuộc tấn công từng được thực hiện năm 1961 tại Vịnh Con Lợn với sự hậu thuẫn trắng trợn của quân đội Mỹ, nhưng cuộc xâm lược lần thứ hai sẽ do chính quân đội Mỹ thực hiện, với mục tiêu là lật đổ Chính phủ Cuba.

Từ năm 1960, Mỹ đã tiến hành cuộc chiến kinh tế chống Cuba, và bất chấp sự phản đối ngày càng mạnh mẽ của Liên hợp quốc ¹, đã đơn phương áp đặt lệnh cấm vận thương mại cực kỳ nguy hại lên đất nước nhỏ bé này, một lệnh cấm vận được củng cố vào những năm 90 của thế kỷ trước với Đạo luật Helms-Burton và Tu chính án Torricelli và mới đây lại được chính phủ Bush tăng cường thêm vào tháng 5 năm 2004 ². Lệnh cấm vận này đã hủy hoại sự phát triển bình thường của Cuba và góp phần làm trầm trọng thêm tình hình kinh tế và tài chính vốn đã mong manh của đất nước này ³, với những hậu quả khốc liệt đối với người dân Cuba.

Mỹ cũng đã theo đuổi một cuộc chiến tranh truyền thông và ý thức hệ không ngừng nghỉ chống lại Havana, với những đài phát sóng đầy quyền lực - như Radio Marti và TV Marti - được bố trí tại Florida và phủ kín hòn đảo này với những luận điệu tuyên truyền giống như thời Chiến tranh lạnh. Chính quyền Mỹ, thường thông qua những mặt trận như Quỹ Tài trợ Quốc gia vì Dân chủ (NED), một tổ chức phi chính phủ do Ronald Reagan lập ra năm 1983, để tài trợ tiền cho các nhóm hải ngoại truyền bá các luận điệu thù địch chống Cuba.

Ví dụ, theo Associated Press, năm 2005 NED đã cung cấp 2,4 triệu USD cho các tổ chức hoạt động tại châu Âu nhằm làm thay đổi chế độ tại Cuba. Ngoài ra còn có Cơ quan Phát triển Quốc tế Mỹ (USAID), vốn phụ thuộc hoàn toàn vào chính phủ Mỹ và từ năm 1996 đến nay đã chuyển hơn 65 triệu USD cho các lực lượng chống Fidel Castro hoạt động chủ yếu tại Florida. Tháng 5 năm 2004, chính quyền Bush đã thành lập một quỹ bổ sung trị giá 80 triệu USD dành riêng cho việc tăng cường viện trợ cho các nhóm này  . Hàng chục nhà báo trên thế giới được trả tiền để truyền tải các thông tin sai lạc về Cuba.

Một phần khoản tiền này được sử dụng để tài trợ cho các tổ chức khủng bố thù địch với chính phủ Cuba - trong đó phải kể đến Alpha 66 và Omega 7. Những tổ chức này có trụ sở ở Florida, nơi chúng bố trí các trại huấn luyện và thường xuyên tung các nhóm biệt kích có vũ trang vào Cuba để thực hiện những vụ đánh bom và phá hoại, tất cả đều có sự đồng lõa trắng trợn của chính quyền Mỹ. Trong vòng 40 năm qua đã có hơn 3500 người Cuba chết vì các cuộc tấn công khủng bố, với hơn 2000 người bị tàn tật vĩnh viễn - nhiều hơn bất kỳ quốc gia nào khác - và cho đến nay hậu quả của những hoạt động khủng bố đó vẫn còn đè nặng lên đất nước này.

Năm 2005, ngang nhiên chà đạp lên chủ quyền quốc gia của Cuba - dưới chiêu bài hòn đảo này là “vấn đề nội bộ” của Mỹ - Washington đã trắng trợn bổ nhiệm chức danh “Điều phối viên phụ trách Chuyển đổi chế độ ở Cuba” cho một nhân vật tên là Cabeb McCarry, một người từng đảm đương nhiệm vụ này tại Afghanistan.


----------------------------------------------------------
1. Tháng 11 năm 2006, năm thứ 15 liên tiếp, trong một cuộc bỏ phiếu với tỷ lệ phiếu thuận là 184/4, Liên hợp quốc yêu cầu Mỹ bãi bỏ lệnh cấm vận về kinh tế và thương mại áp đặt đơn phương đối với Cuba.

2. Những biện pháp mới được thông qua ngày 6 tháng 5 năm 2004 cúa chính quyền Bush vô cùng hà khắc. Ví dụ, bất kỳ người Mỹ gốc Cuba nào đi thăm một người họ hàng bị bệnh ở Cuba mà không được phép của Bộ Tài chính, hay ở lại đất nước này quá 14 ngày trong vòng 3 năm, hay tiêu hơn 50 USD một ngày trong 14 ngày ở lại hòn đảo này, hoặc gửi tiền về cho bất kỳ người thân trong gia đình nào ở Cuba là thành viên của Đảng Cộng sản Cuba, sẽ có nguy cơ bị phạt 10 năm tù và 1 triệu USD. Xem Salim Lamrani, “Cuba et Vespoir d”un monde meilleur”, 28 tháng 12 năm 2006, ).

3. Từ năm 1961 đến năm 2006, sự thiệt hại đối với nền kinh tế Cuba do lệnh cấm vận của Mỹ ước tính là hơn 70 tỷ USD.

Ngày 10 tháng 6 năm 2006, Ủy ban Hỗ trợ Cuba Tự do, do Ngoại trưởng Condoleeza Rice và Bộ trưởng thưong mại Mỹ Carlos Guitierrez làm đồng chủ tịch, đã trình lên Tổng thống Mỹ một bản báo cáo với kiến nghị cần làm tất cả những gì có thể để “chiến lược duy trì chế độ của Castro sẽ thất bại”. Tài liệu này cho biết tổng lượng tiền mà Mỹ đã gửi viện trợ cho những đồng minh của mình ở Cuba - những người mà nhà văn Ernest Hemingway, trong một văn cảnh hoàn toàn khác, đã gọi là “thê đội năm” ¹  - lên đến 68,2 triệu USD, và khẳng định số tiền này được gửi trực tiếp tới “những người bất đồng chính kiến”, phục vụ cho công tác huấn luyện, mua sắm trang thiết bị và nhu yếu phẩm cần thiết.

Đây là một âm mưu không thể nào chối cãi được của một siêu cường nhằm gây mất ổn định tình hình của một nước nhỏ . Chủ tịch Quốc hội Cuba, Ricardo Alarcón, đã nói, “chừng nào chính sách này còn được duy trì, thì vẫn sẽ còn những người Cuba thông đồng với Mỹ, nhận tiền của Mỹ;... tôi không hề biết quốc gia nào lại không coi đó là một hành động tội ác”. Và ông đã hoàn toàn chính xác khi gọi đó là một tội ác nếu chúng ta biết trong bản báo cáo đó phía Mỹ đã viết gì: Vì những lý do an ninh và để bảo đảm tính hiệu quả, một số kiến nghị được xếp riêng vào một phụ lục tuyệt mật riêng biệt.

Bất chấp những đòn tấn công dai dẳng của Mỹ và hơn 600 âm mưu ám sát nhằm vào Fidel Castro, Cuba vẫn chưa bao giờ đáp trả bằng bạo lực. Suốt 48 năm trời, không hề có bất kỳ hành động bạo lực nào do Cuba khuyến khích hay tài trợ xảy ra tại Mỹ. Ngược lại - Castro còn ra một tuyên bố sau khi xảy ra những cuộc tấn công khủng bố vào New York và Washington ngày 11 tháng 9 năm 2001 rằng “thái độ thù địch của nước Mỹ đối với Cuba cũng không vì thế mà làm giảm đi nỗi thương cảm sâu sắc mà chúng tôi dành cho những nạn nhân của các vụ tấn công này... Chúng tôi đã nhiều lần tuyên bố rằng cho dù quan hệ của Cuba với chính quyền Washinton có như thế nào chăng nữa, sẽ không bao giờ có kẻ nào từ Cuba bước ra để thực hiện một vụ tấn công khủng bố nhằm vào nước Mỹ”. Và để nhấn mạnh, Castro đã nói thêm, “Tôi sẵn sàng để họ cắt cụt bàn tay mình nếu họ tìm thấy bất kỳ lời nào có nội dung miệt thị hoặc xúc phạm nhân dân Mỹ. Chúng tôi sẽ chẳng hơn gì những kẻ cuồng tín ngu xuẩn nếu chúng tôi đi trách cứ nhân dân Mỹ vì sự khác biệt giữa hai chính phủ chúng ta”.

Để chống lại sự thù địch không ngừng nhắm vào Cuba từ bên ngoài, ở trong nước Chính phủ Cuba đã kiên định đường lối đoàn kết, thống nhất tuyệt đối. Cuba vẫn luôn duy trì nguyên tắc một đảng chính trị duy nhất, và đã rất mạnh tay trừng phạt bất kỳ sự chống đối hoặc khác biệt nào về quan điểm, áp dụng đúng theo phương châm của Thánh Ignatius Loyola: “Trong một pháo đài bị bao vây, mọi sự bất đồng đều là phản quốc”. Do đó, bản báo cáo năm 2006 của Tổ chức Ân xá quốc tế về nhân quyền đã lên án quan điểm của Chính phủ Cuba về các quyền tự do cơ bản (tự do lập hội, tự do ngôn luận, tự do đi lại) và khuyến cáo cả thế giới rằng “vẫn còn gần 70 tù nhân lương tâm đang bị giam giữ trong các nhà tù Cuba”. Cho dù thong tin đó có chính xác hay không thì đây cũng là một thực tế mà Cuba khó cỏ thể biện minh một cách thỏa đáng. Cả với án tử hình cũng vậy, trong khi hình phạt này đã bị hủy bỏ ở hầu hết các quốc gia phát triển trên thế giới (trừ Mỹ và Nhật Bản). Không một ai tin vào dân chủ lại tán thành sự tồn tại của những tù nhân lương tâm và việc duy trì án tử hình ² .

Tuy nhiên, những báo cáo gay gắt này của Tổ chức Ân xá quốc tế cũng không hề đưa ra bất kỳ cáo buộc nào việc có tình trạng tra tấn tù nhân tại Cuba, hoặc “sự mất tích”, thủ tiêu các nhà báo, hay các vụ ám sát chính trị, cũng như việc cảnh sát đánh đập người biểu tình. Cũng chưa bao giờ có một cuộc bạo loạn nào chống lại chế độ do Castro lãnh đạo - trong suốt hơn 50 năm qua của cuộc Cách mạng. Mặc dù vậy, những bản báo cáo đó cũng cho biết tại một số quốc gia trong khu vực nằm dưới sự theo dõi của báo chí và công luận - Guatemala, Honduras, El Salvador, Cộng hòa Dominica, thậm chí cả Mêhicô, đó là chưa kể đến Colômbia ³, - phụ nữ, các thành viên công đoàn, thành viên các đảng đối lập với chính phủ, phóng viên, linh mục, chánh án, thị trưởng, và lãnh đạo các hội dân sự vẫn liên tiếp bị giết hại một cách trắng trợn, và tất cả những sự vi phạm nhân quyền dã man đó cũng ít nhận được sự quan tâm và lên án của giới truyền thông quốc tế hơn.

Bên cạnh đó cũng phải bổ sung một thực tế rằng những quốc gia này, vốn nằm trong danh sách những nước nghèo nhất trên thế giới, đang phải đối mặt với rất nhiều nguy cơ nghiêm trọng: quyền lợi kinh tế, văn hóa và xã hội của hàng triệu người bị vi phạm thường xuyên; tỷ lệ tử vong trẻ sơ sinh cao đến mức đáng hổ thẹn; tuổi thọ thấp; nghèo đói; vô gia cư; thất nghiệp; chăm sóc y tế thiếu thốn; nạn ăn xin, trẻ đường phố, và những khu ổ chuột; nghiện ngập và buôn bán ma túy; tỷ lệ tội phạm cao; và đủ các loại tệ nạn xã hội khác... tất cả những hiện tượng này không hề tồn tại tại Cuba.



----------------------------------------------------------
1. Cách diễn đạt “đạo quân thứ 5” xuát phát từ cuộc nội chiến ở Tây Ban Nha, khi tướng Franquista Queipo de Llano khẳng định rằng, quân đội của ông không phải chí có bốn đạo quân đang tiến về Madrid mà còn có đạo quân thứ 5 - đó là những du kích quân ủng hộ Franco trong lòng thành phố - chiếm lĩnh thành phố. Năm 1938, Ernest Hemingway (1899-1961) xuất bản một vở kịch, đó là vở kịch duy nhất mà ông viết, có tiêu đề Đạo quân thứ năm và đã làm cho cách nói này trở nên phổ biến.

2. Thực ra, từ tháng 4 năm 2003, ở Cuba án tứ hình đã được tạm hoãn thi hành. Trong báo cáo năm 2006 của mình, Tổ chức Ân xá quốc tế cho rằng trong tháng 12 năm 2005, “Hơn 30 tù nhân vẫn nằm trong danh sách tử hình. Không có ai bị xử tử”.

3. Trong báo cáo năm 2006, Tổ chức Ân xá quốc tế cho rằng, ở Colombia, “ít nhất 70 nhà hoạt động công đoàn và 7 người bảo vệ nhân quyền bị xử tử trong năm 2005. ít nhất 1.050 dân thường bị giết chết hoặc “mất tích” trong những hoàn cảnh không xảy ra đấu tranh trong nửa đầu năm 2005”. Ngoài ra, báo cáo này còn khẳng định, “hơn 2.750 trường hợp bị giết và “mất tích” lã do lực lượng bán vũ trang gây ra trong khoảng thời gian giữa tuyên bố ngừng bắn của AUC (Lực lượng tự phòng vệ thống nhất của Colombia) năm 2002 cho đến cuối năm 2005”. Bất chấp những hành động vi phạm nhân quyền trắng trợn này, Chính phủ Mỹ vẫn dành cho Chính phủ Colombia khoản viện trợ tài chính lên tới 781 triệu USD trong năm 2005. (Xem nội dung bán báo cáo của Tổ chức Ân xá quốc tế năm 2006 trên địa chỉ: http://www.web.amnesty.orti).

Ngay cả chuyện tôn sùng cá nhân cũng vậy. Mặc dù gương mặt Fidel thường xuyên xuất hiện trên báo chí, trên truyền hình và trên đường phố, nhưng hoàn toàn không có bức chân dung chính thức nào, cũng như không hề có tượng đài, đồng xu, đại lộ hay công trình, đài tưởng niệm nào dành riêng cho Fidel Castro, hay bất kỳ lãnh đạo nào của Cách mạng đang còn sống.

Bất chấp sự chống phá không ngừng nghỉ từ bên ngoài, đất nước nhỏ bé này vẫn kiên cường giữ vững chủ quyền và đã đạt được những thành tựu cực kỳ đáng ngưỡng mộ trong lĩnh vực phát triển con người: xóa bổ sự phân biệt sắc tộc, giải phóng phụ nữ, xóa mù chữ, giảm đáng kể tỷ lệ tử vong trẻ sơ sinh ¹, nâng cao dân trí... Trong lĩnh vực giáo dục, chăm sóc sức khỏe, nghiên cứu y học và thể thao, Cuba đã đạt được những thành tựu mà nhiều quốc gia phát triển cũng phải ghen tỵ ².

Cuba tiếp tục là một trong những quốc gia có chính sách ngoại giao năng động nhất trên thế giới. Trong những năm 60 và 70 của thế kỷ trước, nước này đã ủng hộ các phong trào kháng chiến có vũ trang ở một số quốc gia Trung Mỹ (E1 Salvador, Guatemala, Nicaragua) và Nam Mỹ (Colombia, Venezuela, Bolivia, Argentina). Lực lượng vũ trang Cuba, được gửi đi khắp nơi trên thế giới, đã tham gia trong những chiến dịch quân sự có ảnh hưởng quan trọng, đặc biệt là trong những cuộc chiến tại Ethiopia và Angola. Trong thực tế, sự can thiệp của lực lượng vũ trang Cuba vào Angola đã góp phần đánh bại những sư đoàn thiện thiến của Cộng hòa Nam Phi và rõ ràng là đã thúc đẩy sự sụp đổ của chế độ phân biệt chủng tộc a-pác-thai ở Nam Phi và giúp Nelson Mandela được phóng thích, cựu tổng thống Nam Phi đã không bao giờ quên tình bạn với Fidel Castro và món nợ của ông đối với Cách mạng Cuba.

Trong những năm 80 của thế kỷ trước, Cuba đã đóng vai trò lãnh đạo trong Phong trào Không liên kết và phát động một chiến dịch quốc tế sâu rộng nhằm từ chối việc thanh toán nợ nước ngoài của các quốc gia Mỹ latinh. Trong bối cảnh hỗn loạn của hệ thống xã hội chủ nghĩa sau sự sụp đổ của Liên Xô và Đông Âu năm 1991, Cách mạng Cuba đã trải qua những năm tháng vô cùng gian khổ, một giai đoạn được gọi là “thời kỳ đặc biệt”, nhưng cuối cùng Cuba đã vượt qua, trước sự sững sờ của kẻ thù.

Lần đầu tiên trong lịch sử của mình, Cuba không còn phụ thuộc vào bất kỳ một cường quốc nào - không phải Tây Ban Nha, Mỹ hay Liên Xô. Cuối cùng thì cũng hoàn toàn độc lập, đất nước này bắt đầu một đời sống chính trị thứ hai - đứng về bên tả của phong trào cánh tả quốc tế, gắn bó chặt chẽ với tất cả các phong trào và lực lượng tiến bộ quốc tế, và là một phần trong cuộc tấn công quy mô lớn chống lại chủ nghĩa tự do mới và toàn cầu hóa.

Trong bối cảnh địa chính trị như vậy, nhờ vào những thành tựu của mình và bất chấp những tồn tại không nhỏ (những khó khăn về kinh tế, bộ máy hành chính quan liêu, nạn tham nhũng lan tràn ở cấp cơ sở, sự khó khăn trong cuộc sống hàng ngày, thiếu thốn thức ăn và nhu yếu phẩm, thiếu năng lượng, thiếu rất nhiều phương tiện giao thông công cộng và cá nhân, các vấn đề về nhà ở, chế độ tem phiếu, và sự hạn chế một số quyền nhất định), Cách mạng Cuba vẫn luôn là nguồn cổ vũ lớn lao cho hàng triệu người bị áp bức trên hành tinh này.

Mặc dù Cuba hoàn toàn không có ý định “xuất khẩu” mô hình chính trị-xã hội của mình, tại nhiều nơi trên thế giới vẫn có vô số con người bị áp bức đang đấu tranh và nhiều khi phải hy sinh vì những mục tiêu xã hội giống như những gì mà Cách mạng Cuba đã giành được. Điều này đặc biệt chính xác ở châu Mỹ latinh, nơi mà sự đoàn kết với Cuba và sức hút từ hình ảnh Fidel Castro chưa bao giờ mạnh mẽ hơn thế.

Từ sau chiến thắng vang dội trong bầu cử của Hugo Chavez tại Venezuela tháng 12 năm 1998 đến tháng 12 năm 2006, trên khắp lục địa này đã có rất nhiều ứng cử viên cánh tả giành thắng lọi trong các cuộc tổng tuyển cử một cách dân chủ: Nestor Kirchner ở Argentina, Lula da Silva ở Brazil, Tabaré Vazquez ở Uruguay, Martin Torrijos ở Panama, René Préval ở Haiti, Michelle Bachelet ở Chile, Evo Morales ở Bolivia, Daniel Ortega ở Nicaragua và Rafael Correa ở Ecuador. Tại các nước khác, chỉ có những âm mưu gian lận phiếu mới ngăn được các ứng cử viên cánh tả giành chiến thắng - như trường hợp đã xảy ra vào tháng 7 năm 2006 tại Mêhicô với việc Andrés Lopez Obrador thất bại vì kém đối thủ 0,56% số phiếu.

Tình hình này tại châu Mỹ latinh được đánh giá là hoàn toàn chưa có tiền lệ. Chỉ mới cách đây chưa lâu, với những lý do khác nhau, chỉ cần một cuộc đảo chính quân sự (gần đây nhất là xảy ra ngày 11 tháng 4 năm 2002 tại Venezuela chống lại Tổng thống Hugo Chavez) hoặc một sự can thiệp quân sự trực tiếp của Mỹ (mới đây nhất là vào tháng 12 năm 1989 tại Panama nhằm lật đổ Tổng thống Manuel Noriegal) là có thể chấm dứt bất kỳ nỗ lực cải cách kinh tế và xã hội nào, bất chấp sự ủng hộ của đại đa số người dân trong nước. Chúng ta phải nhớ rằng các lãnh đạo được bầu lên bằng con đường dân chủ như Jacobo Arbenz tại Guatemala, Joao Goulart ở Brazil, Juan Bosch ở Cộng hòa Dominica và Salvador Allende ở Chile, bốn trong những trường hợp nổi tiếng nhất, đều bị lật đổ (lần lượt vào các năm 1954, 1964, 1965, và 1973) sau những cuộc đảo chính quân sự do Mỹ hậu thuẫn để ngăn cản những nỗ lực cải cách triệt để trong các xã hội quá bất bình đẳng - những nỗ lực cải cách có thể ảnh hưởng đến lợi ích của Mỹ (trong thời kỳ Chiến tranh lạnh, kéo dài từ 1947 đến 1989) và đã tạo ra một sự dịch chuyển của các liên minh mà Washington hoàn toàn không có ý định cho phép hình thành.


----------------------------------------------------------
1. Năm 2006, tỷ lệ tử vong trẻ sơ sinh - tỷ lệ trẻ em sinh ra còn sống nhưng qua đời khi chưa đầy 1 năm tuổi - ở mức 5,3/1.000 em ở Cuba, mức thấp nhất ở khu vực châu Mỹ La-tinh và là mức thấp thứ hai ở châu Mỹ, chỉ sau Canada.

2.Trong báo cáo phát triển con người năm 2006 cúa Chương trình phát triển Liên hợp quốc (UNPD) đã đưa Cuba đứng vào hàng 3 nước đầu tiên trong tổng số 177 nước được nghiên cứu; có nghĩa là, Cuba đã được xếp vào hàng “các nước phát triển con ngưòi cao”. Cuba đứng ở vị trí thứ 50 sau Ác-hen-ti-na, Uruguay, và Costa Rica, nhưng đứng trên Mêhico, Brazil, Colombia và các nước khác ở châu Mỹ La-tinh.

Trong bối cảnh địa chính trị thời kỳ đó, mô hình thử nghiệm duy nhất mang màu sắc cánh tả vẫn còn trụ vững được chính là Cuba. Nhưng tất cả chúng ta đều chứng kiến cái giá mà đất nước này đã phải trả. Những áp lực và sự chống phá đã buộc Cuba phải gồng mình lên một cách khấc nghiệt nhất, và, để thoát khỏi sự cô lập về chính trị cũng như âm mưu bóp nghẹt về kinh tế do Mỹ áp đặt, phải dành hết ưu tiên cao nhất trong suốt hơn hai mươi năm cho một liên minh đặc biệt với Liên Xô xa xôi - sự sụp đổ đột ngột của siêu cường này tháng 12 năm 1991 đã gây cho Cuba những khó khăn tưởng như không thể vượt qua. Vì vậy, ngoại trừ trường họp của Cuba, tất cả những nỗ lực nhằm thay đổi cơ cấu sở hữu hoặc hướng tới một hệ thống phân phối tài sản bình đẳng hơn ở châu Mỹ la tinh đều bị bóp chết một cách tàn bạo...cho đến tận cách đây vài năm.

Tại sao một điều mà nước Mỹ không cho phép suốt hàng thập kỷ qua giờ đây lại được chấp nhận? Tại sao một làn sóng đỏ (hoặc ít nhất cũng là hồng) lại có thể quét qua ngần đấy quốc gia Mỹ la tinh mà không bị cấm cản như trước kia? Điều gì đã thay đổi? Trước hết, chúng ta phải nhận ra một lý do cực kỳ thuyết phục: sự thất bại, trên khắp châu Mỹ latinh của các mô hình thử nghiệm theo đường lối tự do mới trong những năm 90 của thế kỷ trước. Tại nhiều quốc gia, những chính sách này đã dẫn đến những hậu quả cực kỳ nghiêm trọng và tệ hại: quá trình tư nhân hóa ồ ạt đã dẫn đến việc bán tống bán tháo tài sản quốc gia với giá rẻ mạt; tham nhũng tràn lan; nạn vơ vét trắng trợn trên quy mô quốc gia; sự bần cùng hóa của tầng lớp lao động và trung lưu; và sự hủy hoại của toàn bộ các ngành công nghiệp. Cuối cùng, và có lẽ cũng là hoàn toàn dễ hiểu, người dân đã đứng lên đấu tranh. Tại Venezuela, Bolivia, Ecuador, Peru và cả ở Argentina, các cuộc bạo loạn của người dân đã lật đổ ghế của những tổng thống được bầu lên một cách dân chủ nhưng lại tưởng nhầm rằng một khi giành chiến thắng trong tổng tuyển cử họ có thể làm gì tùy thích trong suốt nhiệm kỳ của mình - thậm chí cuối cùng còn phản bội cả cương lĩnh và nhân dân của chính mình.

Vì vậy, những cuộc biểu tình khổng lồ tại Argentina tháng 12 năm 2001, dẫn đến sự sụp đổ của chính phủ tổng thống Fernando de la Rua, và đặc biệt là thất bại thảm hại của chính sách tự do mới trong giai đoạn 1989-1999 của Tổng thống Carlos Menem, xét theo góc độ nào đó, có thể được so sánh với sự sụp đổ của Bức tường Berlin ngày 9 tháng 11 năm 1989 tại châu Âu: sự phủ nhận cuối cùng của một mô hình giáo điều, kiêu ngạo và không được lòng dân.

Một lý do cơ bản khác: từ sau cuộc chiến vùng Vịnh năm 1991 và nhất là sau ngày 11 tháng 9 năm 2001, những toan tính địa chính trị cơ bản của nước Mỹ, vốn được coi là “bố già” (theo đúng nghĩa của giới mafia) tại khu vực mà Mỹ coi là “sân sau” của mình, đã chuyển sang Trung và Cận Đông, những nơi vừa có dầu vừa có kẻ thù hiện tại của Mỹ. Sự thay đổi trọng tâm này đã cho phép xuất hiện một loạt các mô hình cánh tả tại châu Mỹ latinh, và rõ ràng là đã thành công trong việc ngăn ngừa không cho người hàng xóm khổng lồ phương bắc dìm chết từ trong trứng nước như trước kia. Đây là một cơ hội lý tưởng cho Havana trong việc phát triển các đồng minh mới nổi trong khu vực thông qua những thỏa thuận về kinh tế, chính trị với các đối tác này, đặc biệt là với Venezuela của Tổng thống Hugo Chavez. Chúng ta cần nhớ rằng tại Hội nghị Thượng đỉnh Mercosur ở Cordoba, Argentina năm 2001, Fidel Castro đã ký một hiệp định thương mại quan trọng với các quốc gia thành viên của tố chức này, trong đó có cả Brazil và Argentina. Đây không chỉ là thách thức công khai đối với lệnh cấm vận của Mỹ mà còn là minh chứng cho sự ủng hộ của các nước Nam Mỹ đối với đất nước nhỏ bé suốt nửa thế kỷ qua đã kiên cường bảo vệ chủ quyền quốc gia của mình trước sự chống phá của siêu cường lớn nhất hành tinh.

Điều gì sẽ xảy ra khi Chủ tịch Fidel Castro qua đời - vì những nguyên nhân tự nhiên? Hiển nhiên là sẽ có những thay đổi nhất định, vì không ai trong bộ máy quyền lực của Cuba (cả bên Chính phủ, Đảng, cũng như lực lượng vũ trang) có được quyền lực như của Castro - một quyền lực giúp ông có được vai trò bằng bốn người khác: nhà tư tưởng, tư lệnh vũ trang ¹, người sáng lập và nhà chiến lược cách mạng trong suốt 50 năm qua. Một số nhà phân tích dự đoán rằng hệ thống hiện tại sẽ nhanh chóng sụp đổ, hoặc bị lật đổ, như đã xảy ra ở Đông Âu sau khi Bức tường Berlin bị phá bỏ. Họ đã sai. Họ cũng chỉ là nạn nhân của ảo tưởng hão huyền vẫn luôn ám ảnh trong đầu những nhà tân bảo thủ Mỹ, những người tự huyễn hoặc mình rằng tất cả những chế độ chuyên chính, không có ngoại lệ, đều chỉ là những vỏ rỗng sẽ nhanh chóng tan tành sau cú huých đầu tiên. Chúng ta cần nhớ rằng chính lối suy nghĩ ảo tưởng này đã khiến Mỹ sa lầy tại Afghanistan và Irắc. Rất ít khả năng chúng ta sẽ chứng kiến tại Cuba xảy ra một sự chuyển đổi giống như ở Đông Âu trước kia, nơi một mô hình bị áp đặt từ bên ngoài vào và không nhận được sự ủng hộ của đại đa số người dân, đã sụp đổ tan tành trong một thời gian ngắn.

Ngày 31 tháng 7 năm 2006 có thể xem như bằng chứng thuyết phục cho nhận định này. Ngày hôm đó, sau một ca phẫu thuật phức tạp vì “xuất huyết đường ruột”, Fidel Castro, lần đầu tiên kể từ năm 1959, và cũng chỉ là “tạm thời”, đã chuyển giao tất cả quyền lực và trách nhiệm cho một nhóm gồm bảy quan chức chính phủ do Rául Castro đứng đầu  . Nhiều kẻ thù của ông đã vội vàng tuyên bố chế độ tại Cuba sắp sụp đổ đến nơi và dự báo về một sự nổi dậy của người dân. Quỹ Quốc gia Cuba - Mỹ ngay lập tức đã kêu gọi một “cuộc nổi dậy cả về dân sự và quân sự” để lật đổ chế độ. Và vào ngày 2 tháng 8, George W. Bush cũng kêu gọi một cuộc nổi dậy, ông ta đã truyền thông điệp của mình vào hòn đảo: “Chúng tôi ủng hộ các bạn trong nỗ lực thành lập một chính phủ quá độ hưởng tới nền dân chủ” và đe dọa sẽ trừng trị những người ủng hộ Cách mạng phản đối một “Cuba tự do”. Nhưng ngày tháng cứ thế trôi qua và đến cuối tháng 12, tất cả các nhà quan sát đều nhận định rằng cuộc sống vẫn tiếp diễn bình thường trên đất nước Cuba. (Ngày 19/02/2008 vừa qua Fidel Castro đã tuyên bố rút lui khỏi cương vị Chủ tịch Hội đồng Nhà nước và Tổng tư lệnh Quân đội Cuba, chuyển giao quyền lực cho em trai mình là Rául Castro - ND).

Mặc dù những đối thủ của ông thấy thật khó tin, sự thật là đại đa số người dân Cuba (mặc dù không phải là tất cả) đều trung thành với Cách mạng. Đó là lòng trung thành được xây dựng trên tình yêu nước - một tình yêu, không giống như những gì đã xảy ra ở các quốc gia cộng sản Đông Âu, bắt nguồn từ cuộc đấu tranh lịch sử của hòn đảo này trước những âm mưu thôn tính của Mỹ.


----------------------------------------------------------
1. “Chiến thắng bằng chính đôi tay của mình là những người chiến thắng cao cả hơn hết”, câu nói này của Alexandre Đại đế, một trong những nhân vật lịch sử mà Castro ngưỡng mộ nhất.

Cho dù những người gièm pha ông có thích hay không, Fidel Castro vẫn có một vị trí xứng đáng trong ngôi đền vĩnh cửu tôn vinh những vĩ nhân đã đấu tranh kiên cường nhất vì công bằng xã hội và tình đoàn kết vĩ đại đối với những dân tộc bị áp bức. Như Frei Betto, nhà thần học Thiên Chúa giáo người Brazil và cựu cố vấn của Tổng thống Lula, đã nói, “Fidel Castro không chỉ giải phóng tổ quốc mình khỏi cái đói, mà còn khỏi cái dốt, tội phạm và nạn ăn xin, và sự quy lụy trước chủ nghĩa đế quốc”.

Vì tất cả những lý do đó - bất chấp sự bất bình của tôi trong tháng 3 và tháng 4 năm 2003 trước những án tù quá nặng dành cho các phần tử bất đồng chính kiến ôn hòa và án tử hình dành cho ba đối tượng cướp tàu - tôi cũng không thể không nghĩ rằng thật bất công khi Fidel Castro, một lãnh tụ xuất chúng bị báo chí phương Tây phê phán và lên án gay gắt, lại không có cơ hội giải thích mọi chuyện theo quan điểm của mình, và trực tiếp đưa ra những tuyên bố về cuộc đời đấu tranh cách mạng của ông.

Fidel Castro là một nhà hùng biện sung sức nhưng lại có rất ít những cuộc phỏng vấn dài, và trong suốt 50 năm qua mới chỉ có bốn cuộc trò chuyện như vậy được xuất bản: hai cuộc với Gianni Miná, một với Frei Betto và một với nhà văn, cựu Bộ trưởng người Nicaragua là Tomas Borge. Sau gần một năm chờ đợi, tôi nhận được thông báo ông đã đồng ý chấp nhận lời đề nghị của tôi, và ông sẽ có cuộc trò chuyện dài thứ năm, để rồi hóa ra đây lại là cuộc trò chuyện dài nhất và toàn diện nhất từ trước đến nay.

Tôi tự chuẩn bị rất công phu, như thể tôi chuẩn bị tham gia vào một cuộc thi marathôn. Tôi đọc đi đọc lại hàng chục cuốn sách, bài viết rồi báo cáo và tham khảo rất nhiều bạn bè, trong đó có nhiều người biết rõ hơn tôi về lịch sử phức tạp, những giai đoạn thắng lợi và thoái trào của Cách mạng Cuba, để có thể giúp tôi những gợi ý, những chủ đề cần xoáy sâu, đánh giá kỹ hơn. Chính nhờ họ mà tôi đã có thêm những câu hỏi phù họp để đặt ra với Fidel Castro trong cuốn sách phỏng vấn này.

Cuốn sách này thuộc thể loại hỗn hợp giữa hồi ký và phỏng vấn, vừa mang tính cổ điển - giống như cuốn Những cuộc trò chuyện với Eckermann của Goethe xuất bản năm 1835 ¹  - vừa mang tính hiện đại, vì những kỹ thuật ghi âm hiện nay giúp cho loại hình phỏng vấn này trở nên phổ biến hơn. Có thể xếp đồng thời cuốn sách này vào thể loại “báo chí” và “chính luận”. Báo chí bởi vì phỏng vấn là một trong những thể loại báo chí hành nghề của một phóng viên, mặc dù đây là thể loại mới mẻ hơn mọi người vẫn nghĩ: cuộc phỏng vấn hiện đại đầu tiên, giữa Horace Greely và lãnh tụ giáo phái Mormon Brigham Young được công bố trên tờ New York Times ngày 20 tháng 8 năm 1859. Và chính luận là bởi vì quy mô và chiều sâu của một cuốn sách sẽ giúp cho cuộc phỏng vấn bỏ đi được những yếu điểm thong thường là vẻ sắp đặt, cũng như tốc độ và sự ăn xổi vốn có của phát thanh, truyền hình và internet hiện đại.

Thời gian, đối với một cuốn sách, sẽ có diễn tiến chậm hơn, và vị thế của nó cũng khác - và xét theo góc độ này, điều đó sẽ cho phép người được phỏng vấn đọc lại những tuyên bố của mình, sửa đổi và hiệu đính, bổ sung những chi tiết bị quên mất, và thêm thắt những thông tin cần thiết. Một khi không bị ràng buộc với yêu cầu bức thiết vẻ “trực tiếp và độc quyền”, người phỏng vấn có thể sắp xếp các câu hỏi, tổ chức chúng thật hợp lý sao cho cuộc trò chuyện có nhịp điệu và tính xuyên suốt. Trong trường hợp này, tôi còn muốn cuộc phỏng vấn là một cuốn sách về lịch sử đương đại, và mong muốn đó đã khiến tôi bổ sung vào các tuyên bố của Chủ tịch Cuba rất nhiều những chi tiết và chú giải nhằm góp phần làm rõ bối cảnh, cung cấp thông tin về các nhân vật chính trị, văn hóa và lịch sử mà Castro và tôi dề cập đến, cũng như nhắc lại các sự kiện lịch sử; tôi còn thiết lập cả một bảng niên giám với những chi tiết so sánh rất hữu ích về thời gian và địa lý.

Trước khi chúng tôi ngồi xuống làm việc giữa không khí tĩnh lặng và hơi u ám trong văn phòng riêng của Fidel - vì phần đó của cuộc phỏng vấn đã được ghi hình cho một cuốn phim tài liệu ²  - tôi muốn tìm hiểu kỹ hơn một chút về nhân vật của chúng ta, gần gũi với ông hơn, quan sát ông trong công việc hàng ngày, giải quyết những vấn đề quốc gia đại sự và cuộc sống riêng. Cho đến lúc đó, tôi mói chỉ nói chuyện với Fidel trong những lần gặp gỡ ngắn ngủi vì công việc, xoay quanh những chủ đề rất cụ thể cho các câu truyện mà tôi đang thực hiện tại hòn đảo này hoặc khi tôi đang tham gia một cuộc hội thảo hay sự kiện nào đó ở đây, ví dụ như Hội chợ sách La Havana, ông đồng ý với đề nghị đó, và mời tôi tham gia cùng ông tham gia một số chuyến đi trong vài ngày, cả trong Cuba (tới Santiago, Holgúin) và ra nước ngoài (tới Ecuador).

Trong suốt thời gian đó - trên chiếc xe công của ông, một chiếc Mercedes màu đen bọc thép nặng nề sản xuất từ những năm 1980, với một khẩu súng máy gắn trên sàn xe; trong chiếc chuyên cơ chủ tịch, một chiếc Ilyusin 11-18 cổ lỗ sỹ của Liên Xô đã ngừng sản xuất từ năm 1970; hoặc đi bộ, ăn trưa hay ăn tối - chúng tôi liên tục trao đổi về các chủ đề thời sự, những trải nghiệm của ông trong quá khứ, những mối quan tâm trong hiện tại, tất cả các chủ đề có thể, và không dùng máy ghi âm. Sau đó tôi sẽ sắp xếp lại nội dung các cuộc trò chuyện đó trong sổ ghi chép của mình từ trí nhớ, vì chúng tôi đã thống nhất rằng ông sẽ đọc lại và thay đổi những câu trả lời của mình trước khi cho xuất bản.


----------------------------------------------------------
1. Cuốn sách này dựng lại các cuộc đối thoại giữa Goethe và thư ký cúa ông, Johann Peter Eckermann, mặc dù tiêu đề của cuốn sách nghe có vẻ như là tác phẩm của Goeth, nhưng thực ra đó là sản phẩm của Eckermann. Cuốn sách này đã được dịch và xuất bản bằng tiếng Anh bởi dịch giả John Oxenford (San Francisco: North Point Press, 1984).

2. Moi, Fidel Castro (Tôi, Fidel Castro), bộ phim kéo dài 652 phút phát hành trong hai đĩa DVD, do Editions Montparnasse phát hành, Paris, tháng 9 năm 2004.

Những gì tôi phát hiện trong thời gian đó là một Fidel đời thường, có thể nói là ngượng nghịu, một người đàn ông lịch sự và niềm nở luôn tôn trọng và quan tâm tới người tiếp chuyện mình, ông nói chuyện với sự nhiệt tình và sôi nổi, nhưng vẫn giữ được nét kiểu cách và những cử chỉ của một tác phong lịch lãm cổ xưa đã giúp ông được xưng tụng là “quý ông Tây Ban Nha cuối cùng”, ông luôn quan tâm lắng nghe người khác, coi họ như những con người - đặc biệt là với những ngưòi ông làm việc cùng, các nhân viên và đội bảo vệ - và ông không bao giờ cao giọng. Tôi chưa bao giờ nghe thấy ông ra lệnh. Tuy vậy, cho dù đang ở đâu, ông cũng luôn khẳng định được quyền lực tuyệt đối của mình - đó chính là sức mạnh trong tính cách lãnh tụ của ông. Nơi nào có ông, ở đó chỉ có một tiếng nói: của ông. Ông ra tất cả các quyết định, từ lớn đến nhỏ. Mặc dù ông tham khảo ý kiến của các lãnh đạo khác trong Đảng và Chính phủ một cách rất tôn trọng và “chuyên nghiệp”, nhưng cuối cùng vẫn là Fidel quyết định. Không một ai trong bộ máy lãnh đạo xung quanh Fidel, kể từ khi Che Guevara hy sinh, có được tầm trí tuệ sánh ngang với ông. Về khía cạnh này, ông khiến chúng ta có cảm giác ông là người cô đơn, không có bạn bè thân thiết, không có người ngang hàng về mặt trí tuệ.

Theo như những gì tôi thấy từ trước đến nay, ông là một lãnh tụ sống rất khiêm tốn, giản dị, trong những điều kiện phải gọi là khắc khổ: hoàn toàn không có gì là xa hoa, sang trọng; những vật dụng thường ngày chỉ ở mức tối thiểu; thức ăn đạm bạc, lành mạnh và toàn là thức ăn chay. Cuộc sống của ông giống như của một quân nhân - tu sĩ. Hầu hết kẻ thù của ông đều phải thừa nhận rằng ông là một rất ít các nguyên thủ quốc gia không hề lợi dụng địa vị của mình để làm giàu cho cá nhân.

Trung bình mỗi đêm ông ngủ khoảng bốn giờ đồng hồ, và thỉnh thoảng nghỉ trưa khoảng một hoặc hai tiếng. Ngày làm việc của ông, cả bảy ngày trong tuần, thường kết thúc vào lúc 5-6 giờ sáng, khi bình minh bắt đầu hé rạng. Đã hơn một lần ông phải gián đoạn cuộc trò chuyện của chúng tôi vào lúc 2-3 giờ sáng vì, vẫn mỉm cười tươi tỉnh dù mệt mỏi, ông phải tham dự “một cuộc họp quan trọng”... Một hành trình, một chặng đường từ nơi này sang nơi khác, một cuộc họp, một chuyến thăm, một buổi xuất hiện trước nhân dân cứ thế liên tiếp diễn ra hết sự kiện này đến sự kiện khác, với tốc độ chóng mặt. Các trợ lý của ông - tất cả đều là những người trẻ tuổi và giỏi giang - ai nấy đều mệt bã người sau mỗi ngày làm việc. Họ hầu như ngủ gật khi đang đứng vì kiệt sức, không sao theo kịp nổi ông già tám mươi tuổi không gì đánh gục nổi kia.

Fidel lúc nào cũng yêu cầu phải có các bản ghi chép, báo cáo, điện tín, thông tin cập nhập tình hình trong nước và quốc tế, tóm tắt các bản tin trên truyền hình và phát thanh, kết quả của các cuộc trưng cầu dân ý trong nước, ông thường xuyên nhận hoặc thực hiện những cuộc gọi qua điện thoại di động mà thư ký riêng của ông, Carlitos Valenciaga luôn mang theo... ông là người lúc nào cũng khát khao tìm hiểu, không bao giờ ngừng suy nghĩ, trăn trở và huy động trí tuệ của đội- ngũ cố vấn đến mức cao nhất. Luôn luôn sẵn sàng hành động, chỉ huy Ban Tham mưu của mình - đội ngũ những trợ lý của ông - chuẩn bị tinh thần tham gia vào những cuộc chiến mới mỗi ngày. Luôn sẵn sàng thực hiện lại cuộc Cách mạng với tinh thần tươi mới, ngày nào cũng thế. Không có gì xa lạ với ông hơn là các giáo điều, nguyên tắc, quy định, “khuôn mẫu” và những sự thật đã được phơi bày. Ông là tất cả những gì điển hình cho một nhà lãnh tụ chống sự giáo điều: Ngay từ trong bản năng ông đã là người luôn phá vỡ mọi rào cản - một người luôn lật đổ, chống lại những gì xưa cũ, độc đoán - hay nói một cách chính xác ông là một người nổi loạn.

Thật thú vị khi được quan sát Fidel Castro hành động - chẳng khác gì được chứng kiến chính trị không ngừng chuyển động. Lúc nào cũng tràn trề ý tưởng, suy nghĩ về những điều tưởng chừng như không thể suy nghĩ, tưởng tượng về những gì không ai tưởng tượng nổi, với một sức sáng tạo mà chúng ta chỉ có thể gọi là thiên tài. Theo nghĩa này, có thể nói rằng ông là một nhà sáng tạo chính trị, như những nhà sáng tạo khác trong các lĩnh vực hội họa hoặc âm nhạc. Không có ý tưởng nào của ông lại không phải là một ý tưởng vĩ đại, và sự táo bạo trong tư duy của ông phải nói là vô tiền khoáng hậu.

Một khi đã thảo luận và thông qua kế hoạch nào đó, không trở ngại nào có thể khiến ông lùi bước. Giống như de Gaulle từng nói, “Tòa Thị chính sẽ đứng vững”. Đó cũng là cách suy nghĩ của Fidel Castro. Tất cả đều như một câu ngạn ngữ Tây Ban Nha đã nói: un fait accomli - dicho y hecho, “Nói được, làm được”, ông nhiệt thành tin tưởng vào những gì mình đang làm, và lòng nhiệt thành của ông không chỉ khiến người khác tin vào điều đó mà còn thúc giục họ hành động. Đó chính là điều mà chúng ta gọi là sức hút của một lãnh tụ. Ông thường nói. “Chính tư tưởng sẽ làm chuyển hóa thế giới, giống như công cụ lao động chuyển hóa vật chất”.

Trước khi xảy ra cuộc khủng hoảng về sức khỏe bản thân trong tháng 7 năm 2006, Castro, bất chấp tuổi tác của mình, vẫn là một người đàn ông có vóc dáng vô cùng ấn tượng - cao 1,85m, vạm vỡ, khỏe mạnh. Từ vị Tư lệnh toát lên một sức hút mạnh mẽ với rất nhiều những vị khách mà ông đón tiếp, chủ yếu là những vị khách từ nước ngoài đến thăm, giống như các ngôi sao điện ảnh luôn biết cách làm thế nào để khai thác sức hút không thể phủ nhận đó.

Thông thái và hoa mỹ, Fidel Castro có một nhu cầu mang tính bản năng luôn thôi thúc ông phải giao tiếp với công chúng, ông biết rõ rằng một trong những phẩm chất chủ yếu của mình chính là khả năng hùng biện - thuyết phục và tạo niềm tin cho người nghe, ông giỏi hơn bất kỳ ai khác trong việc thu hút sự chú ý của người nghe, giữ chặt họ bằng sức mạnh của mình, quy phục họ, khiến họ như bị thôi miên, trước khi làm họ tự nổ tung trong những tràng hưỏng ứng nhiệt liệt vì phấn khích. Không có gì ngoạn mục và sinh động hơn cảnh Fidel Castro diễn thuyết. Bao giờ cũng đứng, thân hình lắc lư, bàn tay thường nắm chặt lấy micrô, giọng nói sang sảng như sấm, ánh mắt gắn chặt vào đám đông, đột nhiên ông ngừng lại... rồi giơ hai tay lên như một chàng cowboy đang thuần hóa ngựa hoang, giơ ngón trỏ ra và chỉ thẳng vào đám đông đang sững sờ kinh ngạc. Tất cả hoàn toàn đúng như những gì nhà văn Tây Ban Nha Gregorio Maranon đã nói, “một nhà hùng biện vĩ đại trước đám đông phải là người làm chủ được những cử chỉ của một nhà thuần phục sư tử”.

Nhà văn Gabriel García Marquez, người hiểu Fidel Castro rất rõ, đã miêu tả cách ông diễn thuyết trước đám đông như sau: “Bao giờ ông cũng bắt đầu nói rất nhỏ, rất khó nghe, lời lẽ rời rạc, lộn xộn, nhưng ông có thể tận dụng bất kỳ một tia sáng le lói, một đốm lửa nào, để đặt nền tảng cho những gì sắp nói, từng chút từng chút một, cho đến khi bất thình lình ông nổ tung - và hoàn toàn kiểm soát người nghe. Đó chính là nguồn gây cảm hứng mãnh liệt, một sức hút khiến người nghe phải ngỡ ngàng, choáng ngợp và không sao cưỡng lại nổi mà chỉ những ai chưa từng chứng kiến hoặc sống qua trải nghiệm huy hoàng đó mới đủ sức hoài nghi”.

Tài nghệ bậc thầy về nghệ thuật hùng biện của ông phải nói là phi phàm, như nhiều học giả đã phải thừa nhận, ở đây tôi không nói đến những bài diễn thuyết trước công chúng mà tất cả chúng ta đều biết, mà chỉ là những cuộc đàm luận giản dị sau một bữa tối nhẹ nhàng. Một dòng thác tuôn trào những từ ngữ rất đỗi bình dị nhưng lại có tác động cực kỳ sâu sắc. Một tràng dồn dập của ngôn từ đi kèm với những cử chỉ và động tác rất nhịp nhàng mà ông luôn thể hiện với hai bàn tay đầy tính biểu tượng của mình.

Ngày 01 tháng 12 năm 2006, tại Havana, Rodrigo Borja, cựu tổng thống Ecuador, đã kể với tôi rằng một lần nói chuyện với Tổng thống Pháp khi đó là Francois Mitterand, Borja đã hỏi ông ta, “Xin hỏi lãnh tụ chính trị nào mà ông biết đã gây cho ông ấn tượng sâu sắc nhất?” Và Mitterand đã trả lời, “Tôi sẽ nói tên ba người: de Gaulle, Gorbachev và Fidel Castro”. “Tại sao lại là Castro?” Borja ngạc nhiên. “Vì khả năng nhìn thấu tương lai và cảm quan về lịch sử của ông ấy”, Mitterand nói.

Và sự thật đúng là như vậy: Fidel có một cảm quan sâu sắc vẻ bản thân mình trong lịch sử, cùng với đó là sự nhạy cảm cực kỳ tinh tế về tất cả những gì liên quan đến bản sắc dân tộc của Cuba. Ông luôn trích dẫn José Marti, người anh hùng dân tộc của Cuba, người mà ông đọc và nghiên cứu đi nghiên cứu lại nhiều hơn bất kỳ nhân vật nào trong phong trào xã hội chủ nghĩa và lao động. Trong thực tế, chính Marti là nguồn cảm hứng chủ yếu cho tư tưởng của ông. Bên cạnh đó, ông cũng luôn say mê tìm hiểu khoa học và những thành tựu mới trong nghiên cứu khoa học. Bao giờ ông cũng phấn khích trước sự tiến bộ của y học, trước khả năng chữa bệnh cho trẻ em ngày càng tốt hơn - tất cả trẻ em trên thế giới. Và sự thật là hàng nghìn bác sĩ Cuba đang có mặt tại nhiều quốc gia nghèo nhất trên thế giới để chăm sóc sức khỏe cho những người nghèo.

Luôn sôi sục một tình yêu đầy nhân văn và tinh thần đoàn kết quốc tế, ông có một giấc mơ đã được ông nói đến cả nghìn lần: Đó là mang được sức khỏe và kiến thức, y tế và giáo dục, đến mọi nơi trên hành tinh này. Liệu đó có phải là một giấc mơ bất khả thi? Một điều quan trọng phải nhắc đến là nhân vật văn học được Castro yêu thích nhất chính là chàng Hiệp sĩ Don Quixote. Hầu hết những ai từng trò chuyện với Castro, và thậm chí là cả những kẻ thù của ông, cũng đều thừa nhận rằng ông là một con người luôn theo đuổi những tham vọng cao quý, xuất phát từ khát khao về công bằng và bình đẳng. Phẩm chất này ở ông, điều làm chúng ta nhớ tới lời của Che Guevara: “Một cuộc cách mạng vĩ đại chỉ có thể được thổi bùng lên từ một tình yêu vĩ đại”, đã gây ấn tượng cực kỳ mạnh mẽ đối với đạo diễn nổi tiếng người Mỹ Oliver Stone. Vị đạo diễn này đã nói, “Castro là một trong những trí tuệ lỗi lạc nhất trên thế giới; ông là người cuối cùng trong thế hệ của mình và là một Don Quixote. Tôi ngưỡng mộ cuộc Cách mạng của ông, niềm tin của ông vào chính mình và sự trung thực của ông”.

Castro thích sự rõ ràng, chính xác, chuẩn mực và đúng giờ. Cho dù đang nói về bất kỳ chủ đề nào, ông cũng thực hiện những phép tính toán học với tốc độ chóng mặt. Fidel không chấp nhận những gì xấp xỉ hay gần đúng. Ông nhớ rõ cả những chi tiết nhỏ nhất. Trong những cuộc trò chuyện của chúng tôi, nhà sử học xuất chúng Pedro Alvarez Tabío thường ở bên cạnh Castro, giúp đỡ ông mỗi khi cần thiết để có những chi tiết chính xác nhất, như ngày, tháng, tên, tình hình cụ thể... Nhiều khi sự đòi hỏi cao độ về tính chính xác của Fidel xoay quanh ngay chính quá khứ của ông (“Tôi đến Sibonet lúc mấy giờ vào cái đêm trước khi tấn công Moncada ấy nhỉ?” “Vào giờ đó, giờ đó, thưa Tư lệnh”, Pedro trả lời); đôi khi lại liên quan đến một khía cạnh ngoài lề nào đó của sự kiện xảy ra đã lâu (“Tên của vị Phó Chủ tịch Đảng Cộng sản Bolivia người không chịu giúp Che là gì?” “Là thế, là thế”, Pedro nói). Như vậy là bên cạnh Fidel luôn có một bộ nhớ thứ hai, và Pedro, giống như Fidel, cũng làm tôi kinh ngạc.

Trí nhớ của Fidel phong phú và chi tiết đến nỗi dường như nhiều lúc nó ngăn ông suy nghĩ một cách tổng hợp. Những suy nghĩ của ông phân nhánh, tất cả đều liên quan tới nhau, hết nhánh này sang nhánh khác như một mạng lưới dày đặc. Quá trình theo đuổi một chủ đề nào đó thường dẫn dắt ông qua một loạt những ý tưởng liên quan, qua một loạt những hồi tưởng về một nhân vật, một tình huống cụ thể nào đó, trước khi gợi lên một chủ đề khác song hành, và một chủ đề khác, lại đến một chủ đề nữa, chủ đề nữa, cho đến khi chúng tôi đi rất xa khỏi vấn đề cốt lõi - xa đến nỗi trong giây lát người đối thoại bất giác e sợ rằng ông đã đi chệch hướng. Nhưng chỉ sau một thoáng Fidel đã quay lại lối đi ban đầu.

Không một lần nào trong suốt hơn một trăm giờ trò chuyện của chúng tôi mà Fidel đặt ra giói hạn về các câu hỏi hoặc các chủ đề mà chúng tôi có thể trao đổi. Ông không bao giờ yêu cầu tôi phải cho ông biết trước danh sách những câu hỏi hoặc các chủ đề mà sẽ được đề cập, mặc dù nếu ông làm vậy thì cũng là điều hết sức bình thường trong một dự án kỳ công như thế này. Ông biết - trước đó chúng tôi đã thảo luận về vấn đề này - rằng tôi muốn đề cập tới tất cả, không có bất kỳ ngoại lệ nào, trong danh sách dài dằng dặc những lời chỉ trích, phê phán và nhận xét dè dặt mà kẻ thù cũng như một số bạn bè của Cách mạng Cuba đã đặt ra. Bản thân cũng là một trí thức, ông không hề e ngại việc tranh luận. Ngược lại, ông còn cần đến tranh luận, đòi hỏi phải tranh luận, và khuyến khích tranh luận. Lúc nào ông cũng sẵn sàng “tranh biện”, và với bất kỳ ai. Với hàng tấn lập luận. Và với một tài nghệ bậc thầy về nghệ thuật hùng biện. Với sự tôn trọng và tế nhị cao nhất dành cho người đối thoại, ông là một đối thủ luận chiến đáng gờm - với kiến thức vô cùng uyên bác - mà chỉ những kẻ có ác tâm và lòng thù hận mới có thể phủ nhận.

Nếu như có bất kỳ câu hỏi hoặc chủ đề nào còn thiếu trong cuốn sách này, thì sự thiếu sót đó hoàn toàn xuất phát từ năng lực hạn chế của tôi trên cương vị một người phỏng vấn, chứ tuyệt nhiên không có chuyện Castro từ chối nói về vấn đề này vấn đề nọ trong suốt sự nghiệp chính trị trường kỳ của ông. Bên cạnh đó, độc giả cần biết rằng có nhiều đoạn hội thoại lại trở thành độc thoại, vì có sự chênh lệch về trí tuệ giữa người đặt câu hỏi và người trả lòi. Trong những cuộc trò chuyện này, hoàn toàn không có mục đích luận chiến hay tranh cãi - người nhà báo là tôi không đứng về bên nào - mà chỉ là thể hiện “quan điểm cá nhân” về sự nghiệp và tiểu sử chính trị của một con người huyền thoại đã trở thành một phần của lịch sử.

Tôi chưa bao giờ có cảm tình với những người phỏng vấn tự cao tự đại lúc nào cũng chỉ chăm chăm tấn công người đối thoại của mình và luôn háo hức chứng minh rằng họ thông minh hơn, giỏi giang hơn và chuẩn bị tốt hơn người mà họ đang phỏng vấn. Loại nhà báo đó không bao giờ biết lắng nghe người được phỏng vấn, mà chỉ liên tục ngắt lời để cuối cùng người đọc cũng phải bực mình. Tôi cũng không thích những người coi phỏng vấn là một cuộc thẩm vấn trong đồn cảnh sát, ngồi bên này bàn là một viên cảnh sát còn người phạm tội ngồi bên kia, hoặc như một mối quan hệ phán xét giữa một quan tòa khắc nghiệt với một bị cáo đang ăn năn hối cải. Đối với loại phỏng vấn này, trước hết báo chí là một “phiên tòa” - thậm chí nhiều khi còn là một phiên xử kín - đứng trên tất cả các tòa án khác.

Ngoài ra cũng còn một khái niệm bất lương và hèn hạ khác coi phỏng vấn là một thể loại cho phép người phỏng vấn đâm sau lưng người được phỏng vấn, dưới chiêu bài “tự do báo chí” và “bảo đảm tính khách quan” (đại diện cho một khái niệm lệch lạc về tự do báo chí), và cho phép người phỏng vấn làm tất cả những gì anh thích với các tuyên bố của người được phỏng vấn: giữ đoạn này, cắt đoạn kia, đưa một tuyên bố nào đó ra khỏi văn cảnh ban đầu, bỏ bớt các chi tiết, cắt đi những lời giải thích bối cảnh và để lại những tuyên bố “ngang xương”, và nhất là không bao giờ cho phép người được phỏng vấn đọc lại những phát biểu của chính mình trước khi xuất bản.

Một trong các mục tiêu mà tôi đặt ra cho những cuộc trò chuyện với Fidel Castro là cho phép một trong những nhân vật bị công kích dữ dội nhất trên thế giới trong vòng nửa thế kỷ qua, và cũng là một trong những người bị kiểm duyệt chặt chẽ nhất, cất lên tiếng nói của mình, đưa ra lời phản biện của chính mình trước cả thế giới. Chắc chắn là có một số người tin rằng lòng dũng cảm báo chí là phải phục tùng theo “sự kiểm duyệt của đám đông”, nghĩa là chỉ cần cẩu thả lặp lại những “chân lý” và luận điệu mà giới truyền thông vẫn đồng thanh rêu rao suốt hơn năm mươi năm qua. Giống như phương pháp huấn luyện phản xạ có điều kiện của giáo sư sinh vật học nổi tiếng người Nga Pavlov, tại nhiều nước chỉ đơn giản là nhắc đến cái tên “Cuba” là đã gọi lên những tràng luận điệu xưa cũ, được nhai đi nhai lại, những lời lẽ được lặp lại đến mức phát ngán theo đúng nguyên tắc của Goebbel, trùm tuyên truyền của Hitler, rằng chỉ cần lặp đi lặp lại một tuyên bố nào đó là sẽ đến lúc người nghe tin vào tuyên bố đó. Không ai chịu mất công kiểm tra lại phiên bản độc nhất và một chiều đó mà nhiều kẻ vẫn rêu rao là kết quả của những “tiết lộ bí mật”, hoặc thậm chí là “quá trình điều tra”.

Một mục tiêu khác của cuốn sách này cố gắng dỡ bỏ “bức màn bí ẩn về Fidel Castro”. Làm thế nào mà cậu bé sinh ra ở vùng nông thôn hẻo lánh - trong một gia đình có bố mẹ giàu có nhưng hầu như không được học hành và bảo thủ - rồi theo học trong những trường Công giáo dành cho giới thượng lưu do các thầy giáo dòng Tên ủng hộ chế độ độc tài của Franco giảng dạy, một chàng thanh niên sánh vai cùng con cháu của giới đại tư sản trong các giảng đường trường luật, cuối cùng lại trở thành một trong những nhà cách mạng vĩ đại nhất trong nửa sau của thế kỷ 20?

Và tôi cũng muốn tìm hiểu chân dung của một Fidel giữa đời thường đằng sau tấm áo giáp là một nhà lãnh đạo với vô số trách nhiệm quốc gia đại sự - xuất phát từ niềm tin của tôi rằng một người có thể che giấu được tính cách thật sự trong một cuộc phỏng vấn kéo dài mười phút hoặc một vài giờ, nhưng trong một cuộc phỏng vấn kéo dài như cuộc phỏng vấn của chúng tôi không ai có thể làm như vậy. Trong suốt hơn một trăm giờ, đến một lúc nào đó, người được phỏng vấn, dù muốn hay không, cũng sẽ bộc lộ tâm hồn mình, đánh rơi cái mặt nạ và phơi bày bản chất và con người thực sự của mình, ở đây độc giả có thể nhận ra điều đó.

Những buổi làm việc dài đằng đẵng với Fidel Castro trong suốt tháng giêng, tháng 2, và rồi tháng 5 năm 2003 đã giúp tôi hoàn thành bản thảo đầu tiên của cuốn sách. Nhưng nhiều tháng trôi qua và cuốn sách vẫn chưa thể sẵn sàng xuất bản. Trong khi đó tại Cuba, cũng như ở khắp nơi trên thế giới, cuộc sống vẫn không ngừng diễn ra sôi động. Khoảng cách giữa những chủ đề mà chúng tôi đã thảo luận và những vấn đề mói vừa xuất hiện (cuộc chiến ở Irắc, tình hình mới ở Mỹ latinh, nạn tham nhũng lan tràn ở Cuba, việc Fidel bị gẫy xương đầu gối ở Santa Clara) ngày một rộng hơn. Do đó, mùa thu năm 2004, tôi quay lại Havana và gặp Fidel lần nữa, để chúng tôi có thể trò chuyện kỹ hơn về một số chủ đề mà chúng tôi đã đề cập đến trước đó. Sau đó, cuối cùng là cuối năm 2005, những cuộc trò chuyện bổ sung dài không kém này đã giúp chúng tôi hoàn thành cuốn sách đúng thời hạn.

Để trả lời, hay nói đúng hơn là bổ sung cho một câu trả lời, cho những câu hỏi nhất định, nhiều lần Castro đã đề nghị tôi nghiên cứu một số tuyên bố hoặc bài phát biểu mới nhất của ông, có lẽ vì cảm thấy thật vô nghĩa khi phải nhắc đi nhắc lại những gì ông đã nói. Và ông ủy quyền cho tôi, với sự giúp đỡ của Pedro Alvarez Tabío, giới thiệu những đoạn trích dẫn từ các bài phát biểu và tuyên bố này vào trong bản thảo cuốn sách về cuộc phỏng vấn của chúng tôi. Ông muốn dùng những ngôn từ của chính mình, và cũng là tự nhiên khi ông muốn thấy chúng xuất hiện lại ở đây trong cuốn sách hiển nhiên được coi là “nhìn lại” cuộc đời và tư tưởng của mình - những bổ sung này sẽ giúp cuốn sách có được sự tươi mới và theo kịp diễn biến của tình hình.

Cuối cùng, chúng tôi cùng nhất trí quyết định sẽ bổ sung những dòng chú giải để cung cấp cho người đọc những thông tin mới và diễn giải diễn tiến của một số chủ đề mà chúng tôi đã đề cập trong suốt cuộc phỏng vấn. Tôi đã giới thiệu những dòng chú giải “cập nhật” này ở những nơi tôi cảm thấy cần thiết nhất giúp độc giả hiểu được các sự kiện.

Tôi cũng xin khẳng định rằng trong thâm tâm tôi chưa bao giờ nảy ra ý nghĩ chúng tôi nên đề cập về cuộc sống riêng tư của Castro, về vợ và các con ông.

Fidel Castro đã hứa với tôi rằng ông sẽ đọc lại tất cả những câu trả lời của mình, nhưng những nhiệm vụ nặng nề của một nguyên thủ quốc gia đã khiến ông không thể làm được việc đó, vì vậy bản in đầu tiên của cuốn sách này đã được phát hành tại Tây Ban Nha vào tháng 4 năm 2006, và tại Cuba sau đó một tháng trong khi bản thân Fidel chưa có cơ hội đọc lại.

Nhưng Tư lệnh vẫn muốn giữ lời hứa của mình, vì vậy ông đã tự gánh lấy trách nhiệm đọc lại và sửa đổi những câu trả lời của mình sau khi cuốn sách đã được xuất bản - và khi đó ông quyết định, đúng như thói quen của mình, sẽ dành toàn bộ thời gian và công sức cho nhiệm vụ đó. Vậy là ông đã bổ sung việc đọc lại cuốn sạch một cách tỉ mỉ, kỹ càng vào danh sách những công việc quan trọng hàng ngày, giảm bớt thời gian nghỉ ngơi vốn đã ngắn ngủi của mình, tất cả là nhằm tăng thêm tính chính xác của cuốn sách, thêm câu này, câu kia, thay đổi lối diễn đạt sao cho phù hợp với văn viết hơn. Thậm chí ông còn liên lạc với một số nhân vật được đề cập đến trong những cuộc trò chuyện của chúng tôi để xác minh lại những gì ông nói về họ có đúng hay không. Một số nhân vật này - ví dụ như Rául Castro và Hugo Chavez - đã cung cấp thêm cho ông những thông tin và chi tiết thú vị mà ông bổ sung vào phần trả lời của mình.

Tất cả những ai tiếp xúc với Fidel Castro trong những tháng 6, tháng 7 năm 2006, và nhất là những người trợ lý gần gũi nhất của ông, đều nhấn mạnh việc ông đã toàn tâm toàn ý đến dường nào cho quá trình đọc lại này, đây là điều một lần nữa khẳng định sự cầu toàn đến mức cực đoan của ông. Thậm chí một số người còn cho rằng chính công việc bận rộn này, cùng với quá trình làm việc vất vả trước đó vài ngày - xung quanh khoảng thời gian ông tham dự Hội nghị Thượng đỉnh Mercosur tại Cordoba, Argentina, đã càng làm ông thêm căng thẳng và dẫn đến việc ngày 26 tháng 7 năm 2006 ông bị viêm đường ruột cấp và xuất huyết như tất cả chúng ta đều biết.

Trong những ngày đầu tiên của tháng 8, sau một ca phẫu thuật phức tạp, trên giường bệnh, Castro lại cầm cuốn sách lên và bắt đầu đọc lại những chương cuối cùng. Chính ông đã nói với nhà văn người Argentina Miguel Bonasso, “Tôi không ngừng chỉnh sửa cuốn sách này ngay cả trong những thời khắc tồi tệ nhất. Tôi muốn làm cho xong vì tôi không thể biết tôi còn bao nhiêu thời gian nữa”.

Vì vậy ấn bản mà bạn đang cầm trên tay lúc này đã được chỉnh sửa hoàn toàn, bổ sung và do chính tay Fidel Castro hoàn thành sau khi tự mình đọc lại xong cuốn sách vào cuối tháng 11 năm 2006.

Vậy có những khác biệt gì đáng kể giữa ấn bản đầu tiên bằng tiếng Tây Ban Nha và ấn bản này (cũng bằng tiếng Tây Ban Nha)? Cả một chương mới đã được thêm vào, Chương 24, “Fidel và nước Pháp”, ban đầu chương này không có trong ấn bản đầu tiên vì khi đó nó chưa hoàn thành. Đó chính là chương cuối cùng mà Fidel đã đọc lại, sửa chữa và hoàn chỉnh. Tuyệt đại đa số những gì mà Castro chỉnh sửa - sẽ có ngày nào đó các nhà sử học liệt kê được danh sách dài bất tận đó - xoay quanh văn phong của các câu trả lời và diễn giải một cách cụ thể, chính xác hơn các chi tiết và nội dung miêu tả, đặc biệt là trong chương 8, “Trong dãy núi Sierra Maestra”, trong đó bối cảnh được làm rõ nhưng không hề làm thay đổi nội dung.

Tuy nhiên, có bốn lần Castro muốn bổ sung những nhận xét quan trọng; tôi cảm thấy những nhận xét đó đã giúp cuốn sách trở nên phong phú hơn rất nhiều. Trong chương đầu tiên, ông đã làm sâu thêm đáng kể những lời đánh giá về mẹ mình, bà Lina. Trước đó Castro, một người vô cùng khiêm tốn và dè dặt, chưa bao giờ phát biểu công khai và đầy đủ như thế về mẹ ông. Trong chương 13, ông đã bổ sung những lá thư quan trọng giữa ông và Nikita Khrushchev trong giai đoạn “Khủng hoảng tên lửa Cuba” tháng 10 năm 1962. Những lá thư này không hẳn là hoàn toàn mới, nhưng chúng cũng là những tài liệu mà chỉ có một số rất ít chuyên gia từng được xem qua. Chương 25, “Châu Mỹ Latinh”, có lẽ là phần có nhiều thay đổi nhất. Cụ thể là phần Castro nói về những hành động của mình trong khi cuộc đảo chính chống Tổng thống Hugo Chavez tại Venezuela ngày 11 tháng 4 năm 2002 đang lan rộng. Với những chi tiết đó - những chi tiết hoàn toàn mới và chưa từng được biết đến, đặc biệt là biên bản ghi lại những cuộc trò chuyện qua điện thoại với một số quan chức quân sự cao cấp trung thành với Tổng thống Hugo Chavez - chương này có thể được xem là một tài liệu lịch sử đặc biệt quan trọng.

Cuối cùng, trong chương 26 về cuộc chiến tranh Vùng Vịnh năm 1991, lần đầu tiên Fidel Castro đã cho công bố hai lá thư riêng ông gửi cho Saddam Hussein, thúc giục nhà lãnh đạo Irắc rút quân khỏi Cô-oét.

Có một lần, Castro đã “kiểm duyệt” tuyên bố đầu tiên của mình. Đây cũng là tuyên bố liên quan đến Saddam Hussein, và cũng ở trong chương 26. Trong ấn bản đầu tiên bằng tiếng Tây Ban Nha của cuốn sách này, trước câu hỏi “Ông nghĩ gì về Saddam Hussein?” Castro đã trả lời: “Biết nói thế nào nhỉ?... Một thảm họa. Một chiến lược gia lầm lỗi. Tàn bạo với chính người dân của mình”. Những từ này đã được xóa đi trong bản thảo mà Castro gửi đi xuất bản. Tại sao? Cá nhân tôi giải thích như thế này: khi Fidel lần đầu tiên đưa ra nhặn xét đó với tôi, tháng 5 năm 2003, sau khi quân Mỹ vào chiếm Baghdad, Saddam Hussein vẫn còn là một người tự do, và người ta thậm chí còn bắt đầu tin tưởng rằng ông ta đang lãnh đạo một cuộc kháng chiến có vũ trang. Khi phán xét một người còn nguyên vũ khí trong tay, Fidel không hè che giấu thái độ của mình đối với nhà lãnh đạo Irắc: “Một chiến lược gia lầm lỗi. Tàn bạo với chính người dân của mình”. Nhưng sau ba năm rưỡi, khi Saddam chỉ còn là một tù nhân của Mỹ, bị kết án tử hình sắp bị đưa lên giá treo cổ, Castro bèn rút lại những gì ông đã nói. Con người ta thường không bao giờ nghiêm khắc phán xét một người đang sa cơ lỡ vận, cho dù kẻ đó có gây ra những gì chăng nữa.

Sự sụp đổ của Bức tường Berlin, sự biến mất của Liên Xô và thất bại lịch sử của hệ thống xã hội chủ nghĩa dường như không làm thay đổi giấc mơ của Fidel Castro về việc xây dựng thành công ở đất nước mình một xã hội hoàn toàn mới - ít bất công hơn, y tế và giáo dục tốt hơn, không còn tư hữu và phân biệt, với một nền văn hóa tiên tiến, đại diện cho toàn thế giới. Và mối quan hệ đồng minh chặt chẽ với Venezuela và Tổng thống Hugo Chavez, Bolivia và Evo Morales, và những quốc gia Mỹ Latinh khác càng củng cố thêm niềm tin trong ông.

Trong giai đoạn mùa đông của cuộc đời và với tình trạng sức khỏe giảm sút, không còn trực, tiếp nắm giữ quyền lực, ông vẫn tràn trề quyết tâm bảo vệ cuộc cách mạng năng lượng, bảo vệ môi trường, chống toàn cầu hóa tự do mói và nạn tham nhũng trong nước, ông vẫn đứng trong chiến hào, nơi đầu chiến tuyến, chỉ huy trận chiến của những tư tưởng mà ông theo đuổi - những tư tưởng mà chắc chắn không có ai hay bất kỳ điều gì có thể làm ông từ bỏ.

Gốc rễ lịch sử có vai trò rất quan trọng, và xét theo khía cạnh này, tôi muốn hỏi ông: ông sinh ra trong một gia đình khá giả, ông theo học tại những trường học tôn giáo dành cho giới thượng lưu, ông còn học luật Và với nền tảng giáo dục đó, lẽ ra ông phải là một lãnh tụ bảo thủ chứ?

Hoàn toàn đúng là có thể, bởi vì một con người không hoàn toàn làm chủ số phận của chính mình. Con người phụ thuộc nhiều vào hoàn cảnh, khó khăn và sự đấu tranh không ngừng nghỉ. Các vấn đề và sự việc dần dần sẽ tạc nên con người anh ta, giống như một cái máy tiện gọt một phôi kim loại. Một nhà cách mạng không phải do bẩm sinh mà thành, tôi dám nói như vậy.

Vậy nhà cách mạng trong ông đã hình thành như thế nào?

Tôi đã tự rèn luyện bản thân thành một người cách mạng. Lúc nào tôi cũng suy nghĩ về những yếu tố tác động tới điều đó. Bắt đầu là nơi tôi sinh ra, giữa một vùng quê hẻo lánh, trong một điền trang lớn.

Ông có thể tả lại nơi ông sinh ra không?

Tôi sinh ra trong một trang trại. Nằm ở phía bắc tỉnh Oriente cũ, cách không xa Vịnh Nipe, gần trung tâm trồng mía Marcané ¹. Tên trang trại là Birán. Đó không hẳn là một thị trấn, thậm chí gọi là làng cũng không đúng - chỉ lèo tèo vài nóc nhà. Nhà của gia đình tôi ở đó, dọc theo Camino Real, con đường đất lầy lội chạy từ thủ phủ tỉnh về phía nam. Đưòng sá thời đó toàn là đường đất. Người ta đi lại trên lưng ngựa hoặc xe bò kéo. Chưa hề có phương tiện cơ giới, thậm chí cả điện cũng không có. Khi tôi còn nhỏ, chúng tôi thắp sáng trong nhà bằng nến sáp hoặc đèn dầu.

Ông còn nhớ ngôi nhà nơi ông sinh ra không?

Đó là một ngôi nhà được xây dựng theo phong cách kiến trúc Tây Ban Nha, hay xứ Galicia thì đúng hơn. Tôi phải nhắc lại là bố tôi là một người Tây Ban Nha, xứ Galicia, xuất thân từ làng Láncara, tỉnh Lugo, con trai của những người campesinos (nông dân) nghèo. Và ở Galicia, người dân có tập quán nhốt gia súc bên dưới nhà ở. Nhà tôi cũng mang phong cách kiến trúc Galicia đó, vì nó được xây trên những cột gỗ cao, như kiểu nhà sàn. Những chiếc cột này cao khoảng 2m, đúng như những ngôi nhà thường thấy ở Galicia. Tôi còn nhớ là năm tôi lên ba hay bốn gì đó, đã thấy lũ bò ngủ dưới sàn nhà. Chúng được nhốt vào đó khi trời tối và ngủ ở đó suốt đêm. Lũ bò cũng được buộc ở đây chờ vắt sữa. Cũng giống như ở Galicia, dưói sàn nhà còn có cả một cái chuồng nhỏ nuôi lợn và gà - hầu như lúc nào cũng có gà, vịt, gà mái Nhật, gà Tây, và thậm chí cả vài con ngỗng.

Tôi đã tới thăm Birán. Và tôi cũng đã nhìn thấy ngôi nhà nơi ông sinh ra và, đúng như ông nói, ngôi nhà có kiến trúc rất độc đáo.

Đó là một ngôi nhà gỗ. Những cây cột được làm từ gỗ rất cứng, được gọi là gỗ caguairán, sau đó sàn nhà được cất trên những cây gỗ này. Như tôi hình dung thì ban đầu ngôi nhà có hình vuông. Sau đó nó được cơi nới: thêm một phòng làm việc ở góc nhà. Rồi lại được mở rộng tiếp để làm khu nhà tắm, một phòng để thức ăn, một phòng ăn và một gian bếp. Một thời gian sau phía trên của khoảng không hình vuông của ngôi nhà ban đầu lại có thêm một tầng nữa, nhỏ hơn, mà chúng tôi gọi là “Mirado” (ban công). Và đó chính là nơi tôi đã chào đời, ngày 13 tháng 8 năm 1926, vào lúc hai giờ sáng, mọi người vẫn kể vậy.

Trong khung cảnh đó, ngay từ khi còn là một cậu bé tôi đã sống giữa cảnh sắc và công việc của vùng nông thôn - cây cối, mía, chim chóc, côn trùng...

Điều đặc biệt ở Birán là ở chỗ ai cũng cảm thấy rất rõ chất kinh doanh rất mạnh mẽ của cha ông, Don Angel.

Ông là một con người có ý chí và nghị lực rất mạnh mẽ. Ông đã phải nỗ lực rất nhiều để tự học đọc, học viết. Một điều rõ ràng là ông rất năng động - ông đi lại rất nhiều, một mẫu người hành động không mệt mỏi, và ông có tài tổ chức bẩm sinh.


----------------------------------------------------------
1. Central ở đây chỉ một khu trồng mía có cả máy móc để chế biến mía thành đường: máy xay và máy nghiền để ép chất lỏng từ cây mía, thùng nấu và bể chứa để chuyển chất lỏng thành mật đường và sau đó là đường. Không thể dùng những thiết bị đó để chế biến thứ đường vàng thành loại đường trắng mà chúng ta vẫn thường dùng ngày nay, nhưng đó là những bước đầu tiên cần phải làm ở khu central. Được gọi là central bởi vì đây là khu người dân thuờng mang mía cây đến bán; các khu trồng mía ở khu trung tâm không có trang thiết bị chế biến thường được gọi là các colonias, các khu vực này cung cấp mía tươi cho central để có nguồn nguyên liệu cho máy móc hoat động. Một central đôi khi cũng là một thành phố với hàng trăm công nhân sống và làm việc trong mua thu hoạch. Có cả khu trung tâm, đường sá, và xe cộ đi lại rất nhiều bởi vì các xe tải, xe thô sơ chở mía cây đến cho nhà máy, không giống như khu trồng trọt, chỉ có duy nhất cây mía.

Bố ông đã đến Cuba trong hoàn cảnh như thế nào?

Bố tôi là con trai của những người campesinos; những người cùng khổ. Khi tôi về thăm xứ Galicia năm 1992, tôi đã đến Láncara, thị trấn mà bố tôi đã từng sống, và tôi còn thấy cả ngôi nhà nơi ông đã được sinh ra. Đó là một ngôi nhà bé xíu, dài 8m, rộng khoảng 7m. Tòa nhà được xây bằng đá hộc, loại vật liệu rất sẵn có trong vùng và thường được những nông dân nghèo xứ Galicia dùng để xây nhà. Cả gia đình đã sống chen chúc trong ngôi nhà nhỏ bé và cũ kỹ đó, và tôi nghĩ chắc là cả vật nuôi nữa. Giường ngủ và bếp kê chung trong một phòng. Hoàn toàn không có vườn, cũng chẳng có sân. Các gia đình canh tác trên những mảnh đất riêng biệt nằm rải rác trên cánh đồng.

Khi bố tôi còn rất trẻ, 16 hay 17 tuổi gì đó, ông đã phải đăng lính vào quân đội Tây Ban Nha, khi ông đã hơn 20 tuổi ông đến Cuba trong Chiến tranh Độc lập lần thứ hai, bắt đầu từ năm 1895. Không ai biết chính xác ông đã tới đây như thế nào, trong những hoàn cảnh ra sao. Sau khi tôi đã đủ lớn để tìm hiểu, tôi lại không bao giờ nói về những vấn đề này với bố tôi. Thỉnh thoảng khi ngồi với bạn bè quanh bàn ăn ông hay kể chuyện này chuyện nọ, chị gái tôi, Angelita, và Ramón, người anh thứ hai - cả hai đều còn sống - có thể là họ biết gì đó, vì họ nói chuyện với ông nhiều hơn tôi. Sau này, khi tôi đến Havana học và tham gia vào các hoạt động cách mạng, tổ chức cuộc tấn công vào trại lính Moncada, vào tù, và sau đó là cuộc viễn chinh Granma, thì ở nhà các em trai và em gái tôi, như Rául, nhỏ hơn tôi khoảng gần 5 tuổi, cả Emma và Juana, cũng thỉnh thoảng nói chuyện với bố tôi, và có lẽ thời gian đó ông đã kể vài câu chuyện, nhưng tôi không có mặt ở nhà nên cũng không biết được.

Qua các em mình tôi biết vài điều, và nhiều khả năng thì bố tôi là một trong những cậu bé con nhà nghèo xứ Galicia phải nhận tiền để đi lính thay cho một người nhà giàu. Và điều rất rõ ràng là bố tôi là một trong các con em của nông dân nghèo phải đăng lính theo cách đó. Ông biết những cuộc chiến thời đó như thế nào rồi đấy.

Đăng lính bằng cách rút thăm, và người giầu có thể thuê người nghèo đi lính, hoặc ra trận, thay mình ¹ .

Vâng, có lẽ đúng là như ông nói; có rất nhiều trường hợp một người nhà giàu được lệnh phải thực hiện nghĩa vụ quân sự hoặc phải ra trận, thế là anh ta bèn bỏ ra ít tiền thuê một người nghèo túng nào đó đi lính thay mình, một người đang phải sống lay lắt trên một mảnh đất còm hoặc làm thuê cuốc mướn.

Bố tôi được phái tới đây trên cương vị một người lính Tây Ban Nha, và ông đóng quân ở vùng đất trống mới khai phá giữa Júcaro và Moron. Những khoảng đất trống mới khai phá trong rừng nơi xây dựng căn cứ này sau này lại được chính những người Cuba khởi nghĩa sử dụng. Họ đến đó từ Oriente dưới sự chỉ huy của Maceo và Maximo Gómez ², ngay sau khi Marti qua đời.

Mục tiêu khi đó là phải vượt qua vùng đất trống nơi xây dựng căn cứ - một nhiệm vụ rất khó khăn. Đó là một phòng tuyến chạy theo trục Bắc - Nam, ở phần hẹp nhất giữa hòn đảo, dài khoảng vài km. Có lẽ phải đến gần 100km từ Moron ở phía Bắc đến Jucaro, một thành phố cảng ở bờ biển phía Nam. Tôi biết là bố tôi đóng quân dọc theo tuyến đó, nhưng tôi không nghĩ là ông vẫn còn ở căn cứ khi Maceo đi qua. Những người Cuba đã liên tục qua đó, hoặc xa hơn về phía bắc, họ tới một nơi được gọi là Turiguanó, một hòn đảo nối với Morón bằng một vùng đầm lầy rộng mênh mông. Đấy, bố tôi đã đóng quân ở đâu đó trên tuyến đường này. Đó là tất cả những gì tôi biết; có thể các em tôi sẽ biết nhiều hơn.

Ông không còn nhớ bất kỳ cuộc trò chuyện nào với bố mình về chủ đề này sao?

Một lần tôi nghe ông nói đôi chút về chuyện này, khi tôi đang trên đường tới khu trại của các công nhân lao động ở Pinares de Mayarí, vì tôi chẳng bao giờ thích ở nhà. Nhà tượng trưng cho độc đoán, và điều đó làm tôi tức phát điên, tinh thần nổi loạn trong tôi bắt đầu trỗi dậy.

Vậy ngay từ hồi trẻ ông đã là một người nổi loạn?

Tôi có nhiều lý do để trở nên như vậy. Khi phải đối mặt với chế độ độc đoán kiểu Tây Ban Nha, và nhất là kiểu ra lệnh mang đặc nét Tây Ban Nha ấy... có thể gọi là sự khệnh khạng, quyền thế nói chung... Tôi không thích sự độc đoán, bởi vì thời đó có rất nhiều hình phạt bằng đòn roi, một cái tát vào mặt hoặc phải ăn quật bằng dây lưng - lúc nào cũng có nguy cơ phải xơi đòn nhừ tử, mặc dù dần dần chúng tôi cũng học được cách tự vệ.


----------------------------------------------------------
1. Vào thời gian đó, đây là một thực tế rất phổ biến ở các nước phương Tây; thanh niên đến tuổi đi lính có thể đóng tiền để tránh phải thực hiện nghĩa vụ; những người trả tiền thường là các gia đình nghèo. Ví dụ, ở Mỹ, hiện tượng bất công này có từ thời Chính quyền của Tổng thống Abraham Lincoln vào tháng 7 năm 1863, trong bối cảnh đang diễn ra cuộc nội chiến và hành động đàn áp bọn nổi loạn ở thành phố New York; Martin Scorsese tạo dựng lại vụ nổi loạn nay trong bộ phim Những kẻ nổi loạn ở New York (2002). (Cuốn sách mà bộ phim này lấy để xây dựng kịch bản cũng có tên Những kẻ nổi loạn ở New York của tác giả Herbert Asbury, gần đây được xuất bản khá nhiều, có lẽ là do sự nổi tiếng của cuốn phim của Scorsese. Bản gốc của cuốn sách được xuất bản bởi công ty Alfred A. Knopf năm 1927).

2. Antonio Maceo Grajales (1845-1896), được mệnh danh là “Người khổng lồ bằng đồng”, là một trong những nhân vật xuất chúng tham gia vào cuộc chiến tranh giành độc lập của Cuba. Maceo được phong hàm Trung tướng của Quân đội giái phóng và đã tham gia rất nhiều các trận chiến và mai phục trong hai cuộc chiến tranh chủ yếu, trong đó có vụ xâm lược vào miền tây hòn đảo. Một con người có trí tuệ mẫn tiệp, và ông đã ngã xuống trong khi đang chiến đấu ở San Pedro, ngày 7 tháng 12 năm 1896.

Maximo Gomez (1836-1905) sinh ra ở Santo Domingo. Năm 1865, ông đến Cuba cùng với quân đội Tây Ban Nha và năm 1868, ông thay đổi quan điểm và tham gia cuộc chiến giành độc lập cho hòn đảo. Năm 1895, ông quay lại hòn đao cùng với Jose Marti với tư cách là một vị tướng trong quân đội giải phóng. Là nhà chiến lược lừng danh, ông đã lãnh đạo cuộc chiến chiếm lĩnh miền Tây hòn đảo. Ông qua đời ở Havana.

Bố ông là một người độc đoán?

Ông hơi cục tính. Nhưng ông không thể nào trở thành một người giàu có và có tài sản nếu như không có cá tính mạnh mẽ - ngay từ khi còn trẻ đã phải đi lính, xa gia đình và quê hương, khởi nghiệp từ hai bàn tay trắng; không một xu dính túi, không gia đình, là người đầu tiên trong gia đình biết đọc, biết viết, chỉ bằng nỗ lực của bản thân. Như hầu hết những người nhập cư Galicia khác, ông là một người rất khiêm tốn và cần cù, với một tinh thần luôn nhún nhường. Tuy vậy ông vẫn rất cá tính và tràn đầy quyết tâm. Nhưng ông chưa bao giờ tỏ ra nghiệt ngã. Ông không bao giờ nói “không” với bất kỳ ai đến tìm kiếm sự giúp đỡ. Lúc nào ông cũng sẵn sàng lắng nghe, sẵn sàng chìa một tay với người gặp khó khăn. Bản thân ông cũng đã trải qua những ngày thiếu thốn khi còn bé. Tôi biết ông mồ côi mẹ ngay từ rất sớm - 11 tuổi; ông nội tôi lấy vợ khác và, vâng, tuổi thơ của bố tôi chỉ toàn là đau khổ và nước mắt. Nhưng ông có những phẩm chất cao quý của một người dân vùng Galicia: tốt bụng, hiếu khách và hào phóng.

Có rất nhiều câu chuyện về sự hào hiệp, cũng như lòng tốt bụng của ông. Một người với trái tim rộng lượng luôn giúp đỡ bạn bè, những người lao động, những người đang gặp khó khăn. Thỉnh thoảng ông cũng càu nhàu, rên rẩm, nhưng ông không bao giờ để ai phải ra về tay không. Trong những thời kỳ khó khăn 1 , sau khi hết mùa thu hoạch và còn rất ít việc làm, thường có người sẽ tìm đến ông và nói, “Các con tôi đang đói... chúng tôi chẳng còn gì, tôi cần công việc”. Hồi đó có một hệ thống được gọi là ajuste 2 : “Anh phát quang mảnh đất này với ngần này tiền”. Hệ thống ajuste này là một cách để các chủ đất ở Cuba giảm bớt chi phí; thực chất nó là một họp đồng với một gia đình hoặc một lao động trong việc làm sạch một cánh đồng mía, và bạn sẽ trả cho anh ta ngần đó, ngần đó cho một caballería hoặc một rozas. Họ chưa dùng đơn vị ha như bây giờ. Tôi nghĩ là một caballería tương đương khoảng 18 rozas 3 . Mỗi quốc gia Trung Mỹ và Nam Mỹ đều có đơn vị đo lường khác nhau. Thật may là sau đó xuất hiện hệ mét, hình như cùng thời với Cách mạng Pháp thì phải. Như tôi đã nói, bao giờ cũng có một hợp đồng: “Được rồi, 20 pesos, tôi sẽ ajustar  4 cái này cho anh”. Bố tôi bao giờ cũng tìm ra một cánh đồng mới nào đó cần phát quang hoặc một công việc vô thưởng, vô phạt nào đó để tạo công ăn việc làm cho người khác, kể cả khi việc đó không mang lại chút lợi ích tài chính nào cho ông. Tôi nhận ra điều đó khi tôi đã lớn hơn, và trong thời gian nghỉ hè tôi làm việc trong văn phòng. Tại đó tôi thường xuất các lệnh mua hàng cho các công nhân để họ có thể nhận hàng hóa từ các cửa hàng ngay cả khi họ thất nghiệp. Bố tôi là một người cao thượng và tốt bụng.

Sau Chiến tranh Độc lập, năm 1898, bố ông đã quyết định ở lại Cuba?

Không, ông được đưa về Tây Ban Nha sau chiến tranh, năm 1898, nhưng rõ ràng là ông thích ở Cuba hơn, vì vậy, cùng với nhiều người đồng hương Galicia khác, ông đã quay lại Cuba ngay sau đó một năm. Có tài liệu ghi rằng ông đặt chân lên cảng Havana tháng 12 năm 1899. Không một xu dính túi và hoàn toàn không có ai thân thích, ông bắt tay vào làm việc. Tôi không biết làm thế nào mà cuối cùng ông lại định cư ở những tỉnh miền đông. Đó là thời kỳ những đồn điền mênh mông của người Mỹ còn trải rộng xuyên qua các cánh rừng gỗ cứng, những cánh rừng bị triệt phá để lấy đất và làm chất đốt cho các lò nấu đường - cũng chính loại gỗ cứng tuyệt hảo dùng để xây dựng Dinh El Escorial, và nhiều công trình kiến trúc cũng như tàu thuyền khác, như chiếc Santisima Trinidad đồ sộ, chiến hạm lớn nhất và mạnh nhất thời đó đã được đóng ở Havana rồi bị đắm trong một cơn bão sau khi được người Anh sử dụng trong trận Trafalgar khét tiếng năm 1805.

Người Mỹ đã thuê nhân công chặt phá hết cây cối lấy đất mở đồn điền trồng mía. Nơi nào mà trước đó có rừng thì đất đai bao giờ cũng cực kỳ màu mỡ; những vụ thu hoạch đầu tiên đều rất bội thu.

Và bố ông cũng làm việc cho người Mỹ?

Bố tôi bắt đầu làm việc ở tỉnh Oriente như một người làm thuê bình thường cho Công ty Hoa quả Mỹ, công ty này có các đồn điền ở phía Bắc của tỉnh. Sau đó ông tổ chức ra một đội lao động và chỉ huy nhóm công nhân này làm thuê cho công ty của Mỹ. Tôi nghĩ là đã có lúc bố tôi có - tôi đã nghe nói đến chuyện này một lần - đến 300 nhân công, và nhờ thế ông bắt đầu có tiền, ông có năng khiếu tổ chức bẩm sinh. Nhưng ông không biết đọc, biết viết; ông tự học, dần dần, nhưng không hề dễ dàng chút nào. Ông khởi nghiệp với một công ty nhỏ chuyên khai phá rừng để trồng mía hoặc sản xuất củi đốt cho các lò nấu đường. Và bằng cách đó ông bắt đầu có của ăn của để nhờ việc tổ chức đội thợ làm thuê đó, tôi nghĩ hầu hết những người này là người nhập cư, chủ yếu là người Tây Ban Nha và những người ở các đảo xung quanh, như Haiti và Jamaica.


-----------------------------------------------------------
1. Thời kỳ “giáp hạt” là giai đoạn sau thu hoạch và trước thời gian gieo trồng, canh tác lần tiếp, khi không có, hoặc có rất ít công việc cho công nhân mía đường làm, và do vậy cũng không có cách gì để kiếm sống. Rất nhiều gia đình trong tình trạng tuyệt vọng vào giai đoạn này, và nạn chết đói không phái là hiếm thấy.

2. Theo nghĩa đen là “điều chỉnh”; ở đây có nghĩa rộng hơn, có thể là “quan tâm đến, giải quyết, trên cơ sở của sự đáo trả”, và ngoài ra còn có nghĩa “hợp đồng, thoả hiệp, hay ra giá”.

3.  Caballeria là đơn vị đo diện tích của Cuba tương đương 13,4 héc ta. Nếu theo trí nhớ của Castro, có 18 rozas trên một cabelleria, thì roza tương đương với 0,75 héc ta. (Từ roza nhìn chung được dùng để chỉ một cánh đồng đã được dọn dẹp, chuẩn bị cho việc gieo trồng; ở Cuba, thường được dùng để chỉ một đơn vị diện tích đất).

4. Ở đây, người được thuê sẽ nói: “Tôi sẽ đảm nhận canh tác diện tích đất này cho ông với mức đóng góp là 20 peso”.

Cuối cũng thì bố ông có được bao nhiêu đất cả thảy?

Cuối cùng ông mua được khoảng 900ha, tương đương với hơn 2000 acre. Ngoài diện tích đất do mình sở hữu, ông còn thuê thêm vài nghìn ha nữa của hai viên Tướng Cuba đã tham gia Chiến tranh Độc lập - giờ thì chẳng ai biết làm thế nào mà họ có ngần ấy đất. Những khu rừng thông bạt ngàn, hầu hết là rừng nguyên sinh. Vùng đất đó trải dài qua những ngọn núi và thung lũng, qua cả một bình nguyên cao khoảng 550m, một bình nguyên rộng lớn thông mọc phủ kín, một khu rừng hoàn toàn tự nhiên. Bố tôi đã cho chặt hạ những khu rừng thông ở Mayarí. 17 chiếc xe tải chất đầy gỗ thông ra khỏi rừng mỗi ngày ba chuyến. Thu nhập từ gỗ, cùng với mía và gia súc, là rất lớn, bởi vì ông còn sở hữu những mảnh đất khác, hầu hết là đồng bằng, nhưng cũng có vài mảnh đất đồi. Tóm lại tất cả là khoảng 10.000 ha.

Một diện tích đất cực kỳ rộng lớn.

Nếu tính tổng cộng lại, thì bố tôi sở hữu không dưới 11.000 ha, cả đất do ông sở hữu và đất thuê lại.

Một con số cực lớn.

Đúng là rất lớn. Tôi có thể kể với ông câu chuyện này vì thật sự là xét theo những điều kiện đó, phải nói rằng tôi sinh ra trong một gia đình còn hơn cả khá giả. Với quy mô như thế thì phải nói là cực kỳ khá giả mới đúng. Tôi muốn nói là tôi hoàn toàn không có gì tỏ ra tự kiêu vì điều đó cả, nhưng sự thật là như thế - tôi chỉ muốn diễn tả mọi việc thật chính xác.

Vậy ông là con của nhà triệu phú.

Hừm, không hẳn là một triệu phú. Chưa có ai từng nói rằng bố tôi là một triệu phú cả. Thời kỳ đó, triệu phú là một điều gì đó thật khủng khiếp - một triệu phú phải là người thực sự, thực sự, có rất nhiều tiền. Ví dụ, một triệu phú, vào thời mà một đô la là cả một khoản tiền lớn và trung bình một công nhân làm việc cật lực cũng chỉ được một đô la một ngày, phải có gấp một triệu lần mức lương trung bình đó. Tài sản của bố tôi không thể lớn tới mức đó được. Không thể gọi bố tôi là một triệu phú, mặc dù ông cũng rất giàu có và có một nền tảng tài chính vững vàng. Ngay cả trong một xã hội nghèo đói và lạc hậu như vậy mà anh em chúng tôi vẫn được chăm chút như con nhà thượng lưu. Tôi có thể bảo đảm với ông rằng hồi đó rất nhiều người cư xử lễ độ với chúng tôi, hoàn toàn chỉ vì lòng kính nể, mặc dù chúng tôi không mấy khi nhận ra điều đó.

Ở Birán, bố ông không chỉ xây một ngôi nhà, mà dần dần dọc theo đường Camino Real ấy, bố ông còn cho xây cả những ngôi nhà khác - một xưởng làm bánh, một quán trọ, một quán rượu, trường học, nhà ở cho những công nhân người Haiti... Một thị trấn nhỏ thực sự.


Thật ra thì chỗ chúng tôi sống chẳng có thị trấn nào cả, chỉ lơ thơ vài ngôi nhà. Đó có thể là nơi mà ông gọi là một batey ¹. Khi tôi còn nhỏ, chuồng bò ở ngay dưới sàn nhà. Sau này, một chuồng bò mới được xây cách nhà khoảng 30m, và ngay phía trước nhà có một lò rèn chuyên bán và sửa chữa dụng cụ, lưỡi cày đủ loại. Và ngay sát đó là một lò mổ nhỏ được xây thêm. Rồi cách đó khoảng 30m nữa, theo hướng khác, là xưởng làm bánh, cách đó không xa là một trường tiểu học, một ngôi trường nhỏ của Chính phủ. Ngoài ra, bên vệ đường còn có một cửa hàng bách hóa với một nhà kho dự trữ nhu yếu phẩm, toàn những đồ khô và có thể để lâu năm, phía đối diện là bưu điện và trạm điện tín. Không xa nơi đó là vài ngôi nhà xây tạm bợ kiểu trại lính, những túp lều nền đất phủ lá dừa dành cho các công nhân là người Haiti nhập cư sống trong những hoàn cảnh hết sức tồi tàn; họ trồng rồi thu hoạch mía, công việc chủ yếu trong trang trại. Gần nhà chính là một vườn cam lớn nơi tự tay bố tôi xén tỉa với một cặp kéo xén cành to bự; một khu vườn rộng khoảng 12-14ha, trồng đủ các loại hoa quả, có khi chỉ một hai cây nhưng cũng có khi trồng thành mảng lớn; có cả chuối lá, đu đủ, dừa, mãng cầu xiêm, na ², mỗi thứ một chút. Ngoài ra còn có cả ba vườn nuôi ong lớn với khoảng 40 tổ cho chúng tôi thu hoạch rất nhiều mật. Ngay cả bây giờ tôi cũng có thể nhắm mắt đi lại trong vườn cam đó - tôi biết tất cả các loại cây được trồng ở đó; tôi lấy móng tay bóc vỏ cam, và suốt cả mùa hè rồi lễ Giáng sinh tôi đều ở ngoài vườn suốt ngày. Không ai ăn cam nhiều bằng tôi khi đó.

Và còn có cả một sân đấu gà rất lớn. Hồi đó ở trang trại có tổ chúc đấu gà không?

Có. Cách nhà khoảng 100m, cũng nằm dọc bên đường, là sân đấu gà mà ông vừa nói tới. Đó là nơi mà chủ nhật nào trong mùa thu hoạch mía, và cả Giáng Sinh cũng như năm mới, thứ 7 và chủ nhật trong lễ Phục Sinh, sẽ có các trận đấu gà. Ở nông thôn thì chỉ có môn thể thao đó thôi.

----------------------------------------------------------
1. Batey là kiểu tổ chức làng xã của người dân bản địa trên các hòn đảo thuộc vùng Ca-ri-bê bao gồm một khu vực trung tâm xã tập trung, thường được xây bằng đất cứng, xung quanh không có các ngôi nhà khác được xây theo trật tự, thường thì đây là một gia đình lớn sống cùng với nhau. Do vậy, Castro nói, đó là một kiểu tập hợp lỏng lẻo sống quây quần trong một khu vực có đường đến.

2. Cây na hay còn gọi là anon không liên quan gì đến cây táo; tên khoa học của nó là Annona squamosa, có một loại cây ăn quả thuộc loài có liên quan là Annona reticulata cũng có quả ngọt đuợc gọi là corazon, hay na. Do tên của các loại này ở các nước rất khác nhau thuộc khu vực châu Mỹ La-tinh, nên có thế loại quả mà Castro muốn nói đến ở đây thuộc một trong những loại trên.

Một hình thức giải trí địa phương.

Đúng, bởi vì thật ra có rất ít các hoạt động giải trí. Mọi người chơi cờ domino, chơi bài; bố tôi, khi còn là một anh lính trẻ, rất mê chơi bài; và chắc chắn ông là một người chơi bài rất giỏi. Và tôi nhớ là từ năm tôi lên ba, trong nhà tôi còn có một cái máy quay đĩa quay tay, một chiếc RCA Victor (chính xác là Victorla) chơi nhạc. Thậm chí trong khi còn chưa ai có radio, thì bố tôi là người duy nhất có radio, và khi tôi đã lớn lắm rồi - khoảng 7 hay 8 tuổi gì đó. Không! Phải lớn hơn! Chắc chắn là khi đó tôi phải 12 tuổi rồi, vì đúng vào giai đoạn 1936-1937, cuộc Nội chiến Tãy Ban Nha vừa nổ ra, khi đó chúng tôi có 1 chiếc radio và một chiếc máy phát điện nhỏ, một chiếc mô tơ chạy khoảng hai tiếng mỗi ngày. Nó nạp điện cho vài “cục tích điện”, ngày đấy chúng tôi gọi là ác quy - và hầu như ngày nào cũng phải rót nước mưa cho nó.

Và tất cả những cái đó đều thuộc về bố ông?

Trừ bưu điện và ngôi trường nhỏ là của Chính phủ, còn lại đều thuộc sở hữu của gia đình tôi. Khi tôi chào đời, năm 1926, bố tôi đã tích cóp được tài sản đáng kể, và ông đã là một chủ đất khá giàu có. Don Angel, “Don Angel Castro”, mọi người đều gọi ông như vậy, người rất được trọng vọng và có quyền lực trong vùng, giữa cái thời còn gần như phong kiến đó. Đó là lý do tại sao tôi nói với ông rằng tôi thật sự là con trai của một gia đình địa chủ; bố tôi đã mua thêm đất từng chút, từng chút một trong suốt bao nhiêu năm ròng.

Hãy kể cho tôi nghe về mẹ ông.

Tên bà là Lina. Bà là người Cuba, sinh trưởng ở tỉnh Pinar del Río, ở mạn tây của hòn đảo. Gốc gia đình bà là ở quần đảo Canary. Bà cũng xuất thân từ tầng lớp campesino, gia đình bà rất nghèo khổ. Ông ngoại tôi là một người đánh xe, ông chở mía bằng xe bò kéo. Sau đó họ chuyển tới vùng Birán, mẹ tôi khi đó mới 13-14 tuổi, đã tới đây cùng bố mẹ và các anh chị em từ Camaguey, sau khi đi tàu từ Pinar del Río, để tìm kiếm vận may. Họ thực hiện hành trình rất dài bằng xe bò, đầu tiên là tới Guaro, rồi cuối cùng là Birán.

Mẹ tôi hầu như mù chữ hoàn toàn, và, cũng giống như bố tôi, sau này bà tự mình học đọc, học viết. Cũng với nỗ lực và quyết tâm rất lớn. Tôi chưa bao giờ nghe mẹ tôi kể là bà từng được đi học. Bà tự học hoàn toàn. Một người phụ nữ cực kỳ chăm chỉ, và không có gì lọt qua được mắt bà. Bà là đầu bếp, thầy thuốc, và là người chăm lo cho tất cả chúng tôi - bà làm tất cả mọi thứ khi chúng tôi cần, và lúc nào bà cũng sẵn sàng chìa một bờ vai cho chúng tôi dựa, và lắng nghe chúng tôi giãi bày những khó khăn nếu có. Tuy nhiên mẹ không bao giờ chiều hư chúng tôi; bà rất khắt khe trong chuyện dọn dẹp ngăn nắp, sạch sẽ và tiết kiệm. Có thể nói mẹ tôi là một người “lo xa” đối với tất cả những công việc hàng ngày bên trong cũng như bên ngoài ngôi nhà; bà là nhà kinh tế của gia đình. Không ai hiểu làm thế nào bà có đủ thời gian cho tất cả những gì bà làm; chẳng bao giờ thấy mẹ tôi ngồi xuống, tôi không bao giờ thấy mẹ tôi nghỉ ngơi trọn một ngày.

Bà đã sinh ra bảy người con, tất cả bảy anh chị em chúng tôi đều chào đời trong ngôi nhà đó, mặc dù lần nào cũng phải có một bà đỡ giúp bà sinh hạ chúng tôi. Hồi đó thì chẳng lấy đâu ra bác sĩ - bác sĩ hoàn toàn là một điều xa xỉ ở vùng nông thôn hẻo lánh như vậy.

Không ai làm việc vất vả bằng mẹ tôi để cho các con được đến trường; bà muốn chúng tôi có những gì mà bà chưa bao giờ có. Tôi có thể bảo đảm rằng nếu không nhờ bà thì tôi - một người rất ham mê học hỏi - cũng sẽ gần như thất học. Mặc dù rất ít khi thể hiện, nhưng mẹ tôi là người yêu thương các con hết mực. Bà là một phụ nữ mạnh mẽ, can đảm và lúc nào cũng hy sinh cho chồng con. Lúc nào bà cũng vững vàng, kiên định trước những khó khăn và cả những phiền não mà chúng tôi vô tình gây ra. Bà không bao giờ tỏ ra bất bình vì cuộc cải cách ruộng đất, việc phân chia lại đất đai mà bà yêu như máu thịt.

Mẹ tôi là người cực kỳ ngoan đạo, trung thành với niềm tin tôn giáo của mình, đây là điều mà tôi luôn tôn trọng. Bằng cách nào đó bà tìm thấy niềm an ủi trong chính nỗi vất vả của một người mẹ, và bà cũng chấp nhận vai trò của mình là người mẹ của Cách mạng mà bà đã phải chịu đựng rất nhiều khó khăn, khổ ải, cho dù, chỉ là một người nông dân nghèo, thấp kém, bà hoàn toàn chẳng biết gì về lịch sử nhân loại và những nguyên nhân sâu xa của các sự kiện mà bà đã trải qua ở Cuba cũng như trên thế giới.

Bà qua đời ngày 6 tháng 8 năm 1963, ba năm rưỡi sau khi Cách mạng thành công.

Vậy bố ông qua đời khi nào?

Bố tôi qua đời sớm hơn. Vì ông hơn mẹ tôi vài tuổi, ông qua đời ngày 21 tháng 10 năm 1956. Hai tháng sau khi tôi tròn ba mươi tuổi, và hai tháng trước khi chúng tôi từ Mêhicô trở về với đoàn viễn chinh Granma.

Bố ông có nói được thổ ngữ xứ Galicia không?

Có, nhưng ông không bao giờ dùng.

Ông có bao giờ nghe thấy bố mình dùng thổ ngữ đó không?

Vài lần tôi nghe thấy ông dùng một số từ bằng thổ ngữ Galicia. Vì trong vùng cũng có những người Galicia khác, và có thể là bó tôi đã nói chuyện với họ bằng thổ ngữ Galicia, có lẽ vậy. Nhưng cũng có những người Tây Ban Nha ở các tỉnh xung quanh; ví dụ như những người xứ Asturia chẳng hạn, họ không nói thổ ngữ Galicia. Rõ ràng là những người gốc Galicia đã điều chỉnh sang tiếng Tây Ban Nha, họ có thể nói thành thạo, tất nhiên là như thế giao tiếp sẽ dễ dàng hon, hơn nữa cũng không thể nào dùng thổ ngữ Galicia với người Cuba được, vì chẳng ai hiểu được. Với công nhân, họ phải dùng tiếng Tây Ban Nha - với tất cả mọi người, thậm chí là với người yêu hoặc vợ họ cũng phải dùng tiếng Tây Ban Nha, vì những người đó đâu có biết tiếng Galicia, vì vậy nói chung tôi hầu như không mấy khi nghe thấy bố tôi nói tiếng Galicia cả.

Khi cuộc Nội chiến Tây Ban Nha xảy ra thì hình như ông lên mười tuổi thì phải.

Thật ra thì cũng chưa tròn mười tuổi. Tôi sinh ngày 13 tháng 8 năm 1926, còn cuộc Nội chiến Tây Ban Nha nổ ra ngày 18 tháng 7 năm 1936. Nên chính xác thì tôi mới được chín tuổi mười một tháng; tất nhiên là khi đó tôi đã biết đọc, biết viết.

Ông có nhớ gì về việc bố ông cảm thấy lo lắng hay bất an khi nói về cuộc chiến tranh đó, hay ông ấy có nói gì về Nội chiến Tây Ban Nha không?

Nhóm 12-14 người Tây Ban Nha sống và làm việc ở Birán cũng chia làm hai phe.

Những người Tây Ban Nha mà bố ông thường gặp hay đến nhà ông à?

Những người Tây Ban Nha làm cho ông đủ các thứ việc, hoặc có khi chỉ là công nhân bình thường. Có một người gốc Asturia làm thủ thư, và được học hành rất tốt. Ông ấy thường khoe là ông ấy nói được nhiều thứ tiếng, và tôi hầu như tin ông ấy hoàn toàn, vì ông ấy... khi chúng tôi có radio trong nhà và mỗi khi có bản tin hoặc chưong trình phát bằng tiếng Anh hoặc tiếng Đức, ông ấy lại dịch ngay, ông ấy cón biết cả tiếng latinh và viết những câu chữ latinh bằng kiểu Gothic rất đẹp. Con người Asturia nhỏ bé đó - tôi nói là nhỏ bé vì ông ấy rất thấp bé - chắc chắn là thông thái hơn bất kỳ ai trong vùng, ông ấy được học hành đầy đủ và có kiến thức tổng quát hơn. Ông ấy còn biết về lịch sử Hy Lạp, ông ấy thưòng nói về Demosthenes; ông ấy là người đầu tiên nói cho tôi biết về Demosthenes, nhà hùng biện vĩ đại thời Hy Lạp cổ, và cả giai thoại Demosthenes phải ngậm sỏi để chữa tật nói lắp. Chính cái ông người Asturia đó đã kể với tôi chuyện này và nhiều chuyện khác.

Khi cuộc chiến nổ ra, nhóm người đó và còn vài người nữa, đã đứng về phe nổi loạn - hồi đó những người chống lại nền Cộng hòa được gọi là quân phiến loạn.

Tức là phe Franquistas?

Đúng. Và còn một nhóm khác ủng hộ những người Cộng hòa. Họ là những công nhân trong trang trại, nhiều người còn không biết đọc hay biết viết. Trong đó có một người Cuba tên là Valero - người phụ trách trạm điện tín và bưu điện, ông ta là một người Cộng hòa, như hầu hết người lao động khác. Trong nhóm lao động có một người làm bếp, vì trước đó công việc của ông ta trong trang trại là chăm sóc đàn gia súc, nhưng không hiểu sao cuối cùng ông ta bị thấp khớp đến nỗi hầu như không thể nào đi lại nổi, cuối cùng họ để ông ta làm người nấu ăn. Mặc dù hoàn toàn tôn trọng ông, và bản thân tôi cũng rất quý ông ấy, nhưng tôi cũng phải nói rằng ông ấy nấu ăn rất dở, ít nhất thì trong nhà tôi mọi ngưòí kêu ca rất nhiều về cấc món ăn do ông ấy nấu. Tên ông ấy là García; ông ấy hoàn toàn mù chữ.

Mù chữ?

Đúng vậy. Tôi có thể bảo đảm với ông là hồi tôi còn nhỏ ở Birán chỉ có chưa đến 20% số người dân trong vũng biết chữ, và ngay cả những người này đọc, viết cũng khó khăn. Rất hiếm người được học đến lớp sáu. Chính tại đó tôi hiểu được những khó khăn vất vả mà một người mù chữ phải chịu đựng. Không ai có thể hình dung nổi. Một người mù chữ là gì? Anh ta là người đứng dưới cùng trong bậc thang xã hội, người phải nhờ bạn viết hộ thư gửi cho người yêu. Ở Birán, những người không biết đọc, biết viết, phải nhờ những người biết chữ viết thư hộ cho người phụ nữ mà họ đang theo đuổi, đại loại như vậy. Nhưng không phải là họ đọc cho người kia viết - nói cho cô ấy thế này thế kia - hay đêm qua anh chàng mơ thấy cô nàng và rằng anh ta không ăn không ngủ được vì nhung nhớ, đại loại như vậy, mà người mù chữ sẽ bảo với người biết đọc, biết viết rằng, “Không, không, anh cứ viết tất cả những gì anh nghĩ là tôi nên viết cho cô ấy” để chiếm được cảm tình của người con gái! Tôi không hề cường điệu đâu. Tôi đã sống ở một thời kỳ mà mọi chuyện là như vậy đấy.

Cá nhân ông còn nhớ gì về những cuộc tranh luận xoay quanh Nội chiến Tây Ban Nha không?

Năm 1936, tôi được gửi vào trường học nội trú ở Santiago de Cuba, và mùa hè năm đó, khi chiến tranh nổ ra, tôi đang về nhà ở Birán nghỉ hè; và vào thời gian đó chắc tôi được khoảng, tôi cũng không biết nữa, gần mười tuổi gì đó, tôi cũng không nhớ là tôi đã học xong lớp hai chưa...

Vậy chuyện gì xảy ra ư? Khi tôi từ Santiago về Birán để nghỉ hè, vì tôi đã biết đọc biết viết, Manuel García, người đầu bếp đi tập tễnh, người đàn ông chăm chỉ đang sống ở một ngôi nhà nhỏ gần bưu điện - Manuel García chạy lại bên tôi và nhờ tôi đọc báo cho ông ta nghe. Ông ta là một người ủng hộ phe Cộng hòa cực kỳ nhiệt thành - tôi chỉ muốn cho ông biết tinh thần chung của giai cấp đó là thế, tôi cũng thường tự hỏi tại sao ông ta lại là một người Cộng hòa cuồng nhiệt như vậy, và rất phản đối giáo hội, tôi chỉ muốn trình bày sự thật - và thế là tôi đọc báo cho ông ấy nghe và nói cho ông ấy biết tình hình ở Tây Ban Nha. Chính qua đó mà tôi biết về cuộc chiến, trước khi tôi tròn mười tuổi. Tôi đọc khá nhiều báo cho ông ấy nghe. Tôi nhớ là một trong những tờ báo được chuyển về Birán khi đó có tên gọi là Information, và cả những tờ khác, như El Mundo, El Pais, và El Diario de Cuba, nhưng tờ báo chủ yếu ở vùng này là Diario de la Marina.

Đó là một tờ báo của Thủ đô Havana.

Không, không, không phải là báo Havana - nó được phát hành khắp cả nước. Ngay từ thời Chiến tranh Độc lập nó đã là một tờ báo thân Tây Ban Nha và là tờ cực hữu nhất trong số những tờ báo từng có ở Cuba trước khi Cách mạng thành công. Nó có cả một phụ trang toàn ảnh, thường phát hành vào số Chủ nhật. Một tờ báo rất nổi tiếng, vởi cơ man nào là trang quảng cáo, dày cộp, và nó được đưa đến ngôi nhà nhỏ bằng gỗ của García còn tôi thì đến đó đọc cho ông ấy nghe. Tôi đọc từ trang đầu đến trang cuối. Hồi đó quân chống Chính phủ Cộng hòa được gọi là quân “phiến loạn” - nhưng nghe như khen thì đúng hơn.

Đó là những kẻ đứng về phe Franco.

Và còn được gọi là phe “Quốc gia”. Phe bèn kia thì được gọi là “bọn đỏ”, hoặc một cách miệt thị là “tiểu quỷ đỏ”, nhưng đôi khi tờ báo này cũng gọi họ rất tử tế là “những người Cộng hòa”. Đó là tờ báo chủ yếu xuất hiện ở Birán - có thể nói là tờ nặng nhất, dầy nhất, với đủ các loại thông tin, giấy tốt, lại có nhiều trang quảng cáo nữa. Phải mất mấy tiếng liền tôi mới đọc xong cho García nghe. Mặc dù thỉnh thoảng cũng có vài tờ báo khác được đưa tới, nhưng tờ có nhiều tin tức về chiến tranh Tây Ban Nha nhất vẫn là tờ Diario de la Marina.

Tôi nhớ như in cuộc chiến tranh đó, ngay từ đầu. Ví dụ như tôi còn nhớ cả sự kiện những người lính Cộng hòa chiếm Teruel.

Và mặt trận Ebro?

Mặt trận Ebro là sau này, gần kết thúc.

Còn trận Madrid?

Vâng, Madrid bị phong tỏa. Những đòn chí mạng mà phe Cộng hòa giáng cho bọn lính của Mussolini tại Guadalajara khi họ tiến về Madrid, và, như tôi vừa nói, khi phe Cộng hòa tấn công và chiếm được Teruel. Và cuộc phản công của Tướng Mola để giành lại thành phố, cùng những tin khác liên quan đến người dân ở Burgos, khi đó là Thủ đô của phe Franquista. Tên của cái pháo đài mà phe Franquistas bị bao vây là gì ấy nhỉ?

Pháo đài Alcazar, ở Toledo.

Pháo đài Alcazar. Tôi đã đọc tất cả về trận đánh pháo đài Alcazar ở Toledo cho García nghe, và thực sự là tôi cũng đứng về phe ông ấy! Thậm chí tôi còn tìm đủ mọi cách để ông ấy phấn chấn hơn. Tôi thường nói, “Nhưng nghe này, nghe này, trận đánh ở Teruel đang rất thuận lợi” - tôi còn nhớ là tôi đã nói - “Không sao đâu, chú xem họ đã giành được những gì này; xem này, họ đang chiến đấu ở chỗ này, chỗ này, và cả chỗ này nữa”. Tất cả những thông tin nào có lợi cho lực lượng Cộng hòa là tôi lại đọc hết cho ông nghe. Tình hình thời đó ở Birán là như vậy, đúng như những gì tôi đang kể với ông.

Bố ông có ủng hộ bên nào không, hay ông ấy không quan tâm?

Không, bố tôi phản đối phe Cộng hòa.

Phản đối phe Cộng hòa?

Đúng vậy, và cả những người khác cũng thế - cả người thủ thư gốc Asturia và vài người khác nữa. Tôi nghĩ là đa số những người Tây Ban Nha ở Birán đều có quan điểm như vậy, chống phe Cộng hòa. Nhưng cũng còn một nhóm khác, nhóm có García và một vài người Tây Ban Nha, và Valero, cái ông người Cuba phụ trách bưu điện, tất cả đều là người ủng hộ Cộng hòa đến tận lúc chết. Và thỉnh thoảng hai nhóm lại chơi cờ domino cùng nhau - hai bên hai hệ tư tưởng đấu nhau.

Một cuộc chiến domino.

Cả những người ủng hộ và phản đối phe Cộng hòa đều ngồi lại cùng nhau. Hai bên dường như hoán đổi cho nhau trong những ván domino nảy lửa. Hơi giống như trong Don Camilo, cuốn tiểu thuyết nổi tiếng của Gureschi ¹, giữa vị linh mục và người cộng sản. Khi tôi được nghỉ, hoặc là nghỉ hè hoặc nghỉ Giáng sinh, tôi đều ở nhà khoảng hai tuần, và cả tuần nghỉ trước lễ Phục sinh nữa. Tôi không biết là khi tôi học thì ai đọc báo cho García nữa. Ông ấy lại không có radio - bố tôi là người duy nhất có một cái.

Vậy là nhờ ông Manuel Garcia đó mà chắc chắn ông đã theo dõi rất sát tình hình cuộc Nội chiến Tây Ban Nha.

Đúng vậy. Đó lã lý do tại sao tôi nhớ rõ cuộc Nội chiến đến thế, giai đoạn trước Chiến tranh thế giới thứ II, khi những tư tưởng cộng hòa và tư tưởng “dân chủ” phương Tây - tôi xin đặt từ “dân chủ” trong dấu ngoặc kép - đang phải đối mặt với những tư tưởng diệt chủng, bá quyền và đế quốc kiểu Đức Quốc xã. “(Tôi nhớ rõ) những gì xảy ra tại Tây Ban Nha khi đó và tại sao phe Cộng hòa thất bại. Tại sao những nước tự xưng là “dân chủ” phương Tây lại có thái độ “không can thiệp” trong khi Mussolini và Hitler can thiệp ngay từ đầu?”. Tất cả những điều đó nghĩa là gì? Điều đó đã góp phần dẫn đến Chiến tranh Thế giới thứ II.

Những trận đánh đầu tiên nổ ra chính tại Tây Ban Nha, và ở đó bạn có thể tìm thấy cả những người cánh tả và cánh hữu, được gọi là những người “Quốc gia” do Hitler và Mussolini hậu thuẫn, rồi cả những người Cộng hòa Tây Ban Nha, phe tả trộn lẫn với “chế độ dân chủ”, mặc dù đó là lực lượng tiến bộ hơn người ta hình dung lúc đó, công bằng hơn, được ủng hộ nhiều hơn, bởi vì những người Cộng hòa Tây Ban Nha đã đấu tranh để bảo vệ cho tư tưởng tiến bộ trong một xã hội còn gần như phong kiến, một xã hội hoàn toàn chưa được công nghiệp hóa, còn sống chủ yếu nhờ nguồn thu nhập bóc lột từ các thuộc địa của mình. Phải nói rằng người Tây Ban Nha là một dân tộc có tính đấu tranh rất cao.

Tại đó, hai phe đã xung đột và bắn lẫn nhau - thậm chí cả các linh mục cũng bị hành hình. Có một số linh mục ủng hộ phe Cộng hòa và một số linh mục - có lẽ là đa số - ủng hộ phe nổi loạn hoặc Quốc gia, tức là lực lượng Franquistas. Vào khi đó, các giáo viên Tây Ban Nha ở trường tôi, tại Santiago, đã nói rất nhiều về cuộc Nội chiến. Xét theo quan điểm chính trị thì họ là những người Quốc gia, chúng ta có thể gọi một cách chính xác hơn họ là những người Franquistas - tất cả họ đều thế, không hề có ngoại lệ. Họ bàn tán rất nhiều về sự khủng khiếp của chiến tranh - về những người Quốc gia, thậm chí là cả linh mục bị đưa ra xử bắn. Nhưng họ lại chẳng hề nói gì về những người Cộng hòa bị xử bắn cả. Vì cuộc Nội chiến Tây Ban Nha cực kỳ, cực kỳ đẫm máu, và cả hai phía đều áp dụng chính sách mono dura - bàn tay sắt.

-----------------------------------------------------------
1. Giovanni Guareschi, tác giả người Italia của một loạt các tiếu thuyết hài nổi tiểng trong những năm 1950 với nhân vật anh hùng là một thầy tu ở bản tên là Don Camilo đã liên tục đẩu tranh rất ác liệt nhưng lại thân thiện với Trưởng bản là người Cộng sản, Peppone. Tiểu thuyết “Don Camilo” được xây dựng thành phim với nhân vật chính được đóng bới diễn viên hài nổi tiếng người Pháp Fernandel.

Tôi nhớ là sau khi chiến tranh qua đi, một thầy giáo của tôi thường kể cho tôi nghe những câu chuyện rất dài về số tù nhân thuộc phe Cộng hòa bị đưa ra xử bắn tại Tây Ban Nha khi cuộc Nội chiến kết thúc. Hồi đó tôi đang học ở Colegio de Belén, một trường học cũng do những linh mục dòng Tên điều hành ở Havana, và Cha Llorente - ông đã từng làm cứu thương trong chiến tranh - đã kể cho tôi nghe về chuyện sau khi chiến tranh kết thúc hàng chục nghìn người - không ai biết chính xác là bao nhiêu - đã bị xử bắn như thế nào, và ông được phân công vào đội cứu thương với nhiệm vụ kiểm tra các nạn nhân xem họ còn sống hay đã chết trước khi mang đi chôn, ông thường kể cho tôi tất cả những chi tiết mà ông từng chứng kiến. Tất cả đã gây cho ông một ấn tượng khủng khiếp. Có một số giáo chức Công giáo và Thiên Chúa giáo nói chung đứng về phía Cộng hòa, rất ít.

Trên đây là những ký ức của tôi trong giai đoạn đó. Tất nhiên từ đó đến nay tôi đã đọc và nghiên cứu nhiều hơn về chủ đề này, nhưng tôi muốn kể cho ông nghe những gì tôi biết hồi đó.

Trận Ebro diễn ra vào năm 1938, nếu tôi nhớ không lầm. Đó là cuộc tấn công cuối cùng của phía Cộng hòa... Đã có nhiều bộ phim về sự kiện này, cả nhiều cuốn sách nữa. Nhưng từ khi tôi mới chỉ khoảng mười tuổi, qua báo chí, tôi đã tự mình thấy được mọi chuyện diễn ra như thế nào.

Ông có nghĩ rằng sự quan tâm đến cuộc Nội chiến ở Tây Ban Nha, ngay từ khi ông còn là một cậu bé như vậy, đã có ảnh hưởng đến sự phát triển của ông không?

Ồ, có chứ. Tầm quan trọng của bối cảnh quốc tế. Nhưng hồi bé con trai ai chẳng thích chiến tranh. Như tất cả mọi người, tôi cũng rất thích phim ảnh, về miền Tây, và hơn nữa tin chúng là thật.

Mặc dù hồi đó các bộ phim đều mang tính phân biệt chủng tộc, rất kỳ thị người da đỏ đúng không?

Chúng tôi tin tất cả những gì các chàng cao bồi làm trong phim. Ý tôi là khi tôi còn là một cậu bé. Sau này, khi lớn lên, gần như trưởng thành, tôi xem chúng như những bộ phim hài - gã cao bồi này giáng cho gã đứng bên kia quầy bar một cú móc nặng như búa tạ, rồi những chai rượu whisky đỏ như máu, tôi nhớ rõ tất cả những chi tiết đó. Những khẩu côn xoay không bao giờ hết đạn, trừ khi cốt truyện bắt chúng cần phải hết đạn đúng lúc đó. Hồi đó chưa có súng máy, nhưng có vô số, vô số cảnh bắn nhau như vãi đạn, và khi ai đó đang bị truy đuổi trên lưng ngựa và hết đạn để bắn trả, anh ta sẽ vươn người lên và túm lấy một cành cây trước mắt.

Bọn con trai chúng tôi đứa nào cũng xem những bộ phim đó. Thật sự thì ngay từ khi mới ra đời các cậu bé đã được làm quen với bạo lực... Do đó khi đọc những tin tức về chiến tranh - làm sao tôi có thể hình dung nổi tất cả những điều xảy ra trên thế giới sau này!

Và sau đó là Chiến tranh thế giới thứ II.

Tôi còn nhớ chính ngày chiến tranh thế giới thứ II bùng nổ - ngày 1 tháng 9 năm 1939. Hồi đó tôi đã lớn hơn một chút, khoảng 13 tuổi gì đó, và tôi đã đọc tất cả những gì liên quan đến cuộc chiến này: việc chiếm lại vùng Ruhr, sáp nhập nước Áo, chiếm đóng Sudetenland, Hòa ước Molotove-Ribbentrop, xâm lược Ba Lan. Tôi chưa hoàn toàn nhận thức được ý nghĩa của các sự kiện, nhưng dần dần khi mọi chuyện diễn ra tôi đã hiểu về chúng hơn.

Tôi có thể nhớ những trận đánh quan trọng và các sự kiện xảy ra từ khi Chiến tranh Thế giới thứ II bắt đầu, từ năm 1939 đến năm 1945, khi những quả bom nguyên tử đầu tiên được thả xuống Nhật Bản. Tôi có thể nói rất nhiều về chủ đề này, bởi vì tôi vẫn luôn quan tâm đến nó. Nhưng thậm chí ngay từ trước đó, đã có một cuộc chiến khác ở Ethiopia, khi tôi mới bắt đầu tới trường.

Ông còn nhớ cả cuộc chiến ở Ethiopia?

Vâng, thời ấy người ta còn mua được những cái bánh quy nhỏ có kèm theo quân bài sưu tập về cuộc chiến đó. Nó được gọi là “những người Ý ở Abyssinia”.

Nó được gọi là “Chiến tranh Abyssinia” ¹.

Đúng vậy, hồi đó người ta gọi nó là “Chiến tranh Abyssinia”. Bọn tôi hay đi mua những chiếc bánh bích quy - bọn trẻ con ấy mà - có các quân bài sưu tập về chiến tranh, chỉ trừ có mười hay mười hai cái hầu như không bao giờ xuất hiện. Tôi nghĩ là những quân bài đó thật ra chẳng bao giờ được in cả, người ta cứ làm vậy để bọn trẻ con nài nỉ bố mẹ mua bích quy đến phá sản, khi nào sở hữu được những quân bài đó thì thôi.

Tôi gần như trở thành một chuyên gia về cuộc chiến ở Abyssinia thông qua việc sưu tập và chơi những quán bài đó. Khi ấy tôi đang ở Colegio de La Salle, tại Santiago de Cuba, và tôi học được cách chơi với những quân bài bán kèm với bánh quy; ta chỉ cần dựa chúng vào tường như thế này, dùng ngón tay cái giữ mép quân bài và búng mạnh để chúng liệng đi. Quân bài nào khi rơi xuống mà nằm trên quân bài khác sẽ thắng, và ta có thể giữ lại... Tôi đã học cách đánh dấu trên tường, kiểm tra gió, và tất cả các thủ thuật đại loại - nói chung là tôi chơi có kỹ thuật hẳn hoi, và hình như cũng khá là hiệu quả. Có Chúa mới biết là cuối cùng tôi có bao nhiêu quân bài.

Tôi vẫn còn nhớ màu sắc và hình ảnh trên những quân bài đó... Đứa trẻ nào cũng cố gắng sưu tập cho trọn bộ, nhưng cuối cùng chẳng ai làm được.

----------------------------------------------------------
1. Cuộc chiến Abyssinian (1935-1936). Ngày 2 tháng 10 năm 1935, độc tài phát xít Italia Benito Mussolini tiến hành phản công chiếm lĩnh Ethiopia, và ngày 2 tháng 5 năm 1936, quân đội Italia tiến vào Addis Ababa và Hoàng đế Haile Selassie bỏ chạy. Năm 1914, Anh quốc chấm dứt cuộc phiêu lưu này của người Italia và đưa Haile Selassie trở lại ngai vàng.

Bao giờ cũng thiếu vài quân?

Có nhiều quân bài thật ra không bao giờ được in cả, để dụ dỗ trẻ con mua càng nhiều càng tốt, ông biết đấy, kiểu làm ăn của Chủ nghĩa tư bản mà... Tôi nhớ là tôi không hề thấy một bộ sưu tập trọn vẹn nào.

Một hôm có cậu bạn lại gần tôi và khoe là cậu ta có một album rất đẹp về Napoleon Bonaparte. Đó không chỉ là những quân bài trao đổi in trên bìa carton mỏng: những bức vẽ mà cậu ta có được in trên giấy khác, trông rất sắc nét và tinh tế, giống như ảnh thật vậy, và lại là một bộ sưu tập trọn vẹn nữa chứ... Tôi vẫn còn đang để bộ sưu tập này đâu đó. Eusebio Leal ¹ mới nhìn thấy nó cách đây không lâu mà. Cậu bạn đó đề nghị đổi tập album cho tôi để lấy những quân bài mà tôi có về chiến tranh Abyssinia. Tôi nhận lời ngay lập tức - tập album đó quả là một báu vật.

Vậy rõ ràng là khi đó ông rất quan tâm đến chiến tranh ².

Ông phải thấy là ngay chính Kinh thánh cũng đề cập đến rất nhiều sự kiện bi thảm, những cuộc chiến đẫm máu. Ngay từ lớp một, trong môn Lịch sử Thần thánh - hồi ấy ở trường tôi họ gọi môn Lịch sử như thế đấy - chúng tôi đã học về sự trừng phạt Babylon, sự nô dịch của những người Do Thái, sự tích vượt qua Biển Đỏ, Joshua và những cây kèn của ông đã hạ những bức tường thành Jericho như thế nào, Samson và sức mạnh vô địch, có thể dùng tay không phá tan một ngôi đền, những Bộ Luật, con bê vàng được tôn thờ như một thần tượng... Tôi đã sử dụng hình ảnh đó trong bài Lịch sủ sẽ bào chữa cho tôi, để thể hiện tư tưởng triết học Xã hội chủ nghĩa. Tôi nói, “Chúng tôi không tin vào những con bê vàng”. Đó là khi tôi tự bào chữa cho mình sau khi tấn công vào trại lính Moncada tại Santiago de Cuba. Hồi đó là năm 1953, và giờ thì chúng ta đang ở đây, nói chuyện về năm 1936. Vào thời gian đó, như tôi nói, tôi mói khoảng mười tuổi.

Nhưng cuộc chiến tranh ở Abyssinia xảy ra trước Nội chiến Tây Ban Nha - thậm chí khi ấy ông còn nhỏ hơn nữa.

Ông nói đúng, cuộc chiến Abyssinia diễn ra sớm hơn một chút. Tôi nghĩ chắc năm đó tôi đang học lớp hai ở Colegio de La Salle. Chắc khi ấy tôi lên chín tuổi thì phải. Nói thật với ông, chính vì quan tâm đến cuộc chiến tranh đó mà tôi đã có một bộ sưu tập hình ảnh về Napoleon, bộ sưu tập này được nhà sử học trong thành phố, người đó cũng biết mọi thứ và tôi cũng thường chia sẻ những câu chuyện của mìrìh, đánh giá rất cao. Màu vàng nhạt của những quân bài khiến tôi nghĩ đó chính là những quân bài mà tôi đã chơi suốt bao năm qua, ngắm nghía không chán mắt những hình ảnh đó và hình dung ra các trận đánh nổi tiếng. Ví dụ như trận Arcole, khi đúng vào thời điểm quyết định nhất Napoleon đã cầm lấy lá cờ băng qua cầu và hô lớn, “Hãy đi theo vị tướng của các người!” Hình ảnh đó gây ấn tượng mạnh mẽ cho bất kỳ cậu bé nào. Còn phải kể đến trận Austerlitz và tất cả những trận đánh khác. Những chương chính trong cuộc đời của Napoleon đều hiện ra qua những hình vẽ. Tất nhiên đó là một nguồn giải trí cực kỳ thú vị, và tôi phát điên lên với vị hoàng đế đó, cũng như tôi phát điên lên vì Hannibal, về Alexander Đại đế và những nhân vật nổi tiếng khác mà các cuốn sách giáo khoa lịch sử ở trường tiểu học viết rất nhiều. Hồi đó, tôi chỉ ước giá như Hannibal chiếm được thành Rome - có lẽ bởi vì sự táo bạo của ông khi dùng voi vượt qua dãy An-pơ, hoặc có thể vì ông là người đứng ở thế yếu. Tôi cũng thích những người Spác-tác và sự kiện họ bảo vệ cổng Thermopylae chỉ với 300 dũng sĩ. Và nói thật với ông, giờ đây tôi tự an ủi mình rằng bộ album về Napoleon của tôi còn giá trị gấp vạn lần bất kỳ bộ phim về Miền Tây hoang dã nào.

Vậy là ông thích các vị tướng, những chiến binh dũng mãnh.

Con trai ai cũng thế cả. Như tôi nói, tất cả bắt nguồn từ môn Lịch sử. Trong Kinh Cựu ước cũng đầy chiến tranh và các phần hấp dẫn khác: chiếc thuyền của Noah, cơn Đại hồng thủy, bốn mươi ngày mưa liên tiếp... Thậm chí trong phần Genesis còn nói rằng sau trận đại hồng thủy, Noah đã trồng một giàn nho và làm rượu vang, ông đã uống hơi quá chén và một người con trai của ông đã cười nhạo cha mình nên Noah đã nguyền rủa anh ta! Ông nguyền rủa anh ta trở thành một người nô lệ da đen  ! Đó là một trong những chi tiết trong Kinh Thánh mà có lẽ bản thân Nhà thờ cũng thấy là cần phải sửa lại, bởi vì nếu không người ta sẽ nghĩ việc người da đen là sự nguyền rủa của Chúa trời... Và việc phải là một người phụ nữ cũng là một lời nguyền rủa, một sự trừng phạt dành cho người phạm tội tổ tông.

Ông muốn đề nghị Nhà thờ Công giáo sửa lại điều đó?

Hừm, thật ra tôi không hề yêu cầu Nhà thờ phải thay đổi hay sửa chữa lại những gì thuộc về tín ngưỡng. Nhưng chính cố Giáo hoàng John Paul II, một người dũng cảm và đầy quyết tâm, đã nói rằng thuyết tiến hóa không có gì mâu thuẫn với thuyết sáng thế.

Thỉnh thoảng tôi có trao đổi với các hồng y và giám mục về chủ đề này. Vẫn là hai điểm tôi vừa nói đến. Tôi tin là với sự khôn ngoan của một thể chế đã tồn tại hơn 2000 năm qua, lẽ ra họ phải đóng góp về lý tưởng bình đẳng cho phụ nữ, cần giải phóng cho phụ nữ khỏi cái án đã kết tội họ là nguồn gốc gây ra mọi nỗi khổ cho thế gian này, và rũ bỏ tư tưởng rằng người da đen là sự trừng phạt của Chúa chỉ vì một người con trai của Noah đã giễu cợt cha mình.

Chính ông cũng đã nổi loạn chống lại cha mình, đúng không?

À, thật ra tôi không hề nổi loạn chống lại cha mình, khó có thể làm vậy được, vì ông là một người có trái tim cao thượng. Tôi chỉ nổi loạn chống lại sự độc đoán.

Ông không thể chịu nổi sự độc đoán.

Chuyện này có cả một lịch sử lâu dài. Nó không chỉ nổ bùng ra khi tôi khoảng mười hay mười hai tuổi, bởi vì tôi đã bắt đầu trở thành một người nổi loạn từ trước đó rất lâu, có lẽ phải từ sáu hay bảy tuổi gì đó.

---------------------------------------------------------
1. Eusebio Leal, sử gia và là người đi đầu trong công cuộc phục hồi kiến trúc của thành phố cổ Havana.

2. Ở đây có sự tối nghĩa trong hình thức câu hỏi, trong tiếng Tây Ban Nha là “Decididamente, la guerre le interesaba”. Việc sử dụng mạo từ “la” là bắt buộc trong tiếng Tây Ban Nha, nhưng “la guerra” có thể chỉ hoặc là một cuộc chiến nói chung, hoặc là cuộc chiến cụ thể mà Ramonet và Castro đã nói đến. Sự tối nghĩa này cũng xuất hiện trong các câu hỏi sau, khi Castro hỏi có ý chỉ cuộc chiến nói chung nhưng Ramonet lại nói về cuộc chiến Abyssinian.

Còn những kỷ niệm nào đáng nhớ khác về thời thơ ấu của ông ở Birán?

Tôi còn nhớ rất nhiều chuyện. Và chắc chắn trong đó có nhiều kỷ niệm đã tác động đến tôi rất mạnh mẽ. Nhưng có điều lạ là chuyện chết chóc không hề ghi dấu ấn gì đáng kể đến thời thơ ấu của tôi, mặc dù tôi có mất một người thân là dì Antonia, người qua đời khi sinh con, lúc tôi lên ba tuổi. Tôi còn nhớ không khí buồn bã trong gia đình tôi, cảm giác bi kịch nặng nề của người lớn. Dì là em gái mẹ tôi và kết hôn với một người Tây Ban Nha làm việc cùng cha tôi ở Birán - chú ấy là quản lý một khu vực trồng mía ờ đó. Tên chú ấy là Soto. Tôi nhớ là chúng tôi đã đi bộ dọc theo một con đường đất lầy lội giữa cánh đồng mía, những người phụ nữ khóc lóc mãi, cho đến khi chúng tôi đến một ngôi nhà gỗ nhỏ. Tôi nhớ chuyện đó, nhưng chắc chắn nó không gây được ấn tượng gì mạnh mẽ cho tôi cả vì tôi không hiểu những gì đang diễn ra, tôi hoàn toàn không ý thức gì về cái chết.

Tôi còn nhớ cả lần đầu tiên tôi nhìn thấy một đoàn tàu hỏa. Tất cả những gì liên quan đến chiếc đầu máy hơi nước nó thật ấn tượng - từ những chiếc bánh cho đến tiếng động cơ ồn ào, sức mạnh, tiếng còi rúc. Tàu hỏa tới để đưa mía về các nhà máy xử lý. Và hồi đó tôi cứ tưởng chúng là những con quái vật trong cổ tích.

Hồi còn học phổ thông, chắc là khi ấy khoảng bảy hay tám tuổi gì đó, tôi còn nhớ là nghe thấy mọi người nói chuyện về chuyến bay của Barberán và Collar ¹. Hồi đó ở Birán, mọi người thường nói, “Barberán và Collar đã bay tới đây” - họ lại nói hai phi công Tây Ban Nha đã bay qua Đại Tây Dương và đang trên đường tới Mêhicô. Cuối hành trình, hoàn toàn không có tin tức gì của Barberán và Collar cả. Đến tận bây giờ mọi người vẫn còn tranh cãi xem liệu có phải máy bay của họ đã bị rơi hay không, và rơi ở vùng biển giữa Pinar del Río và Mêhicô hay ở Yucatán hoặc noi nào khác. Nhưng tóm lại là không ai nghe nói gì đến họ cả, hai người đàn ông dám bay qua Đại Tây Dương trong một chiếc máy bay sơ khai khi mà ngành hàng không vẫn còn đang trong giai đoạn trứng nước. Họ đã bỏ mạng trong một chiếc máy bay mà tôi không rõ là chở được bao nhiêu nhiên liệu, vì đó là điều duy nhất họ có thể làm hồi đó. Họ cất cánh - quả thật là liều lĩnh khi dám vượt qua Đại Tày Dương - họ cất cánh từ Tây Ban Nha, và tới Cuba; sau đó họ lại cất cánh, nhắm tới Mêhicô, nhưng họ đã không thành công.

Ngay từ khi còn bé xíu tôi đã chứng kiến những trận siêu bão, lốc xoáy. Những trận cuồng phong trong cơn bão, vòi rồng, gió táp khủng khiếp. Thậm chí có lần tôi còn cảm thấy động đất khi tôi mới lên năm hay sáu tuổi gì đó ². Ngôi nhà của chúng tôi bắt đầu rung chuyển dữ dội; tất cả đều chao đảo. ít nhiều thì tất cả những hiện tượng tự nhiên đó đều tác động đến tôi.

Vậy còn những yếu tố nào mà ông đánh giá là đã ảnh hưởng đến sự hình thành nhân cách của mình?

Một chút đặc quyền và một chút may mắn. Tôi là con trai của một chủ đất, chứ không phải cháu nội. Nếu tôi mà là cháu nội trong một gia đình giàu có thì có lẽ tôi đã được sinh ra... tôi đã có một tuổi thơ hoàn toàn quý tộc, và tất cả bạn bè cũng như quá trình nuôi dưỡng thời thơ ấu của tôi sẽ gắn liền với một cám giác về sự ưu việt của mình so với người khác. Nhưng trong thực tế, nơi tôi sinh ra ai cũng nghèo - cùng trang lứa với tôi là con cái của những công nhân trong trang trại và những nông dân cùng khổ khác. Gia đình tôi, nhất là gia đình bên ngoại, cũng rất nghèo, và nhiều anh em họ của bố tôi, từ Galicia đến, và cả gia đình bố tôi ở Galicia còn nghèo hơn thế.

Rõ ràng là điều có ảnh hưởng lớn nhất chính là nơi tôi sinh ra, tôi sống với những con người có xuất thân thấp kém nhất. Tôi nhớ những người thất nghiệp xếp thành hàng dài gần những cánh đồng mía, mà không có ai mang cho họ một hớp nước, một miếng bánh hay bữa trưa nào cả, cũng chẳng ai cho họ nơi che mưa, che nắng, hoặc phương tiện đi lại gì hết. Và tôi không thể nào quên hình ảnh những đứa trẻ đi chân đất. Tất cả những đứa trẻ mà tôi chơi cùng ở Birán, tất cả những đứa trẻ mà tôi lớn lên cùng, chạy nhảy chơi đùa, ở khắp trong vùng, đều nghèo, rất nghèo. Một số đứa nghèo đến nỗi tới bữa trưa tôi lại phải mang cả một bát lớn những thức ăn còn lại của nhà mình ra cho chúng. Tôi thường đi cùng chúng đến bờ sông, cưỡi ngựa hoặc đi bộ, cả lũ chó nhà tôi nữa, chơi trò ném thia lia, bắn chim - một trò thật kinh khủng, nhưng đứa trẻ nào cũng có súng cao su. Nhưng bên cạnh đó, ở Santiago và sau này là ở Havana, tôi còn chơi cả với con cái những gia đình giàu có; chắc chắn là có rất nhiều con nhà chủ trang trại.


----------------------------------------------------------
1. Đại uý Joaquin Barberan y Tros và Thượng uý Joaquin Collar y Serra bay 4.000   dặm trên mặt nước trong 39 giờ, 55 phút, chuyến bay dài nhất trên đại dương cho đến thời điểm đó. Ngày 10 tháng 6 năm 1933, lúc 4 giờ 45 phút sáng Barberan và Collar cất cánh từ sây bay Tablada ở Seville, Tây Ban Nha với chiếc máy bay hai tầng cánh Cuatro Vientos (Bốn làn gió) hướng đến Cuba. Lúc 3 giờ 40 chiều ngày 11 tháng 6 theo giờ Cuba, họ hạ cánh xuống sân bay Camaguey. Từ Camaguey, họ bay đến sây bay Columbia ở Havana. Vài ngày sau, trong chuyến bay từ Havana đén Mêhicô City, họ mất tích.

2.  Ngày 3 tháng 2 năm 1932, khi Castro mói năm tuổi rưỡi, một trận động đất mạnh đã làm rung chuyển cả khu vực miền đỏng hòn đảo, trong đó bao gồm cả khu vực Biran. Thành phố Santiago bị thiệt hại nghiêm trọng.

Vậy là ông sống cùng với họ.

Đó là con cái của những gia đình có tiền của. Và tất nhiên là tôi kết bạn với họ, chúng tôi chơi cùng, chơi thể thao với nhau, và đủ mọi trò khác. Nhưng chính xác thì tôi không “sống” cùng với họ trong những khu thượng lưu.

Tại trường học, chúng tôi có nhiều thứ trong đầu, chủ yếu là thể thao và học hành, dã ngoại và những chuyện đại loại thế. Tôi choi rất nhiều môn thể thao, và leo núi nữa, hai sở thích lớn nhất. Những người điều hành trường Colegio de La Salle còn có một trang trại ở Santiago, trên một bán đảo mà bây giờ chúng tôi có một nhà máy đường - tên trang trại là Renté. Có cả một bãi biển để bơi; họ đã khoanh bãi biển lại bằng những thân cây dừa, vì đó là một vịnh nhỏ mà, để tạo một khu vực an toàn, vì xung quanh có rất nhiều cá mập, một mối nguy hiểm thực sự, mặc dù không đến nỗi như người ta vẫn nghĩ. Có cả cầu nhảy - bậc thứ nhất, bậc thứ hai, bậc thứ ba... lẽ ra tôi phải là một vận động viên nhảy cầu rồi mói phải, vì tôi nhớ là lần đầu tiên tôi ra đó, tôi đã nhảy xuống từ cầu cao nhất, gần như thách thức những đứa còn lại, ông biết đấy - Có ai dám nhảy từ trên cao như thế này xuống không nào? Và thế là tôi nhảy ùm một cái - mà cũng phải nói là ơn Chúa, chân tôi xuống trước, chứ đầu mà xuống trước thì cũng dở. Cầu nhảy cũng khá cao, nhưng tôi nhảy mà hoàn toàn không lăn tăn gì cả.

Hồi đó ông đã biết bơi rồi chứ?

Tôi biết bơi từ rất sớm, tôi không nhớ là từ năm lên mấy tuổi nữa, tôi đã bơi trong bể và trên sông ở Birán, với những đứa bạn mà tôi vẫn luôn chơi đùa cùng.

Ông muốn nói đến những người bạn, nhũng cậu bé nghèo xuất thân hèn kém?

Đúng, với những người bạn đó. Tôi không hề nhiễm phải văn hóa tư sản. Thật ra bố tôi chỉ là một chủ đất nhà quê. Bố mẹ tôi không mấy khi ra ngoài thăm viếng mọi người và cũng có rất ít khách khứa. Họ không có lối sinh hoạt và cung cách của một gia đình thượng lưu. Lúc nào họ cũng làm việc luôn chân, luôn tay. Và chúng tôi chỉ tiếp xúc với những người gần đó, quanh vùng Birán.

Trong số những người bạn mà ông chơi cùng, có ai là người da đen không?

Trong gia đình, tôi không bao giờ bị cấm là “Không được chơi với thằng này, thằng kia!”. Không bao giờ. Tôi thường đến những túp lều của người nghèo, những khu lều lán của người Haiti và về nhà tôi cũng bị mắng, nhưng không phải vì lý do phân biệt vị thế xã hội - mà chỉ là vì lý do sức khỏe, vì tôi hay tới đó ăn ngô rang với họ. Bố mẹ tôi thường dọa tống tôi vào Guanajay, một trại cải tạo ở phía tây Havana.

Dành cho những đứa trẻ cứng đầu cứng cổ?
Bố mẹ tôi thường bảo, “Chúng ta sẽ gửi con vào Guanajay nếu con còn ăn ngô rang với những người Haiti đó!” Họ dọa như thế mấy lần liền - tất nhiên là vì nhiều lý do khác nhau. Khi tôi bắt đầu nhận thức về thế giới, trong thâm tâm tôi luôn cho rằng ngôi trường tốt nhất mà tôi từng theo học chính là thời thơ ấu sống giữa vùng nông thôn nơi tôi sinh ra. Nông thôn chính là tự do.

Sau này, vì tôi là con trong một gia đình giàu có, tôi lại trở thành nạn nhân của sự bóc lột.

Nạn nhân của sự bóc lột?

Bóc lột.

Theo nghĩa nào cơ?

Rất đơn giản, tôi sẽ giải thích cho ông biết. Không gian thơ ấu của tôi là ngôi trường công ở Birán. Tôi có một chị gái và một anh trai, Angelita và Ramón, đã theo học ở trường đó, và mặc dù chưa đến tuổi đi học, tôi cũng được đưa tới đó và họ xếp cho tôi một cái bàn ngay phía trên của phòng học. Hồi đó trong lớp có khoảng 25 học sinh, đa phần đều là con em của những gia đình rất nghèo. Tôi vẫn còn nhớ những ngày đó. Tôi không biết tôi đã học đọc, học viết như thế nào, có lẽ là bằng cách bắt chước những đứa trẻ khác, vì họ xếp tôi ngồi ngay bàn đầu.

Khi đó tôi nhớ là, tôi nghĩ là khoảng năm 1930 thì phải...

Nghĩa là ông mói lên 4 tuổi.

Bốn tuổi. Tôi học đọc và nguệch ngoạc viết vài chữ bằng cách nhìn những học sinh khác, và bắt chước theo những gì giáo viên viết bằng phấn trên bảng - và tôi cũng có nhiều trò nghịch ngợm, đúng như con trai của một người chủ đất. Cô giáo lúc nào cũng tới nhà chúng tôi, cô ăn cùng với gia đình. Còn ở trường thì vẫn ăn phạt như thường, thỉnh thoảng là một cái tát hoặc vụt bằng thước kẻ, như tôi còn nhớ. Thậm chí có lần tôi còn phải quỳ, và họ còn đặt vài đồng xu như thế này trong bàn tay xòe ra của học sinh - tất nhiên là không phải họ bắt chúng tôi quỳ như thế suốt ba tiếng đồng hồ, nhưng thậm chí, nhiều lúc họ còn bắt chúng tôi quỳ trên lớp đất rải những hạt ngô.

Bắt học sinh quỳ lên đó?

Ồ, đúng thế. Tối còn nhớ như in tất cả những trò “tra tấn” trong trường học đó, mặc dù không phải ngày nào cũng xảy ra. Thật ra đó cũng chi là những biện pháp để khiến chúng tôi phải sợ.

Nói một cách thẳng căng thì đó đúng là tra trấn.

Ngay từ hồi đó tôi đã rất ương bướng rồi, bởi vì, hừm! thật ra có nhiều chuyện rất dài. Nếu ông muốn, tôi sẽ kể cho ông một số chuyện. Tôi sẽ cho ông biết những gì đã khiến tôi trở thành một người nổi loạn. Tôi tự thấy trong tôi nhu cầu rất bức thiết là giải quyết những vấn đề từ khi còn rất nhỏ, và điều đó giúp tôi nhận thức được về sự bất công cũng như những gì đang xảy ra trong thế giới quanh mình. Nhưng thôi, chúng ta sẽ không nói tới điều đó làm gì, chắc ông sẽ không thấy cần quan tâm đâu.

Ồ không, tôi rất quan tâm mà.

Nếu lúc nào ông quan tâm, tôi sẽ kể cho ông nghe một số chuyện. Nhưng tôi sẽ nói thêm về những nhân tố mà theo quan điểm của tôi là chúng ta vẫn đang bàn đến: đó là điều gì đã khiến tôi trở thành một nhà Cách mạng? Những nhân tố nào có ảnh hưởng đến cuộc đời tôi, cho dù xuất thân của tôi là một gia đình chủ đất, và mặc dù trẻ con thường rất ích kỷ và hời hợt, ít người để ý gì đến địa vị xã hội của mình?

Vậy ông là học sinh nhà giàu duy nhất trong ngôi trường nhỏ ở Birán?

Tôi là người duy nhất, tất nhiên là trừ các anh chị tôi, những người lớn tuổi hơn một chút. Trong trường hồi đó không có ai gọi là dư dả một chút, hoặc là chủ sở hữu của thứ gì đáng kể. Bố mẹ chúng đều là những lao động công nhật, những người lính canh, hoặc có khi chỉ sở hữu một mảnh đất bé tí. Học sinh ở đó tất thảy đều là con của những người cực kỳ nghèo khổ.

Vậy đó có phải lý do bố mẹ ông quyết định gửi ông tới Santiago, để ông có thể giao du với những đứa trẻ thuộc tầng lớp xã hội khác?

Không, tôi không nghĩ là bố mẹ tôi đã nghĩ thế. Bố mẹ tôi đã làm gì với tôi à? Năm tôi lên sáu, họ gửi tôi tới Santiago de Cuba, với lý do, mà chủ yếu do cô giáo nghĩ ra, rằng tôi là “một cậu bé cực kỳ thông minh”. Bố mẹ tôi đã quyết định nhờ người giáo viên ở Birán, tên là Eufrasia Feliu, đưa chị gái cả của chúng tôi, Angelita, hơn tôi ba tuổi bốn tháng, tới nhà cô ấy ở Santiago. Nếu hồi đó tôi lên sáu thì chị ấy cũng phải 9 hay 10 tuổi gì đó. Và thế là chị ấy được đưa tới Santiago, bố mẹ tôi cũng tống tôi đi cùng: sẽ rất tốt cho muchachito (thằng nhóc) nếu nó cũng đến Santiago, để học hành tốt hơn trong nhà của cô giáo. Ý tưởng đó khiến tôi vô cùng phấn chấn - tôi rất tò mò nơi đó như thế nào, và thế là tôi lên đường không kịp suy nghĩ gì cả.

Santiago đã tạo ra được ấn tuợng như thế nào đối với ông, một cậu bé vừa từ nông thôn ra?

Thời đó Santiago vẫn chỉ là một thành phố rất nhỏ, nếu so với chính nó bây giờ, nhưng ấn tượng mà nó tạo ra với tôi phải nói là cực kỳ to lớn. Trong mắt tôi nó là một thành phố khổng lồ. Một ấn tượng rất mạnh mẽ, giống như năm tôi lên 16 tuổi và lân đầu tiên nhìn thấy Havana, thủ đô của nước Cộng hòa. Tại Havana này, tôi đã thấy những ngôi nhà rất to, những tòa nhà 4-5 tầng mà đối với tôi là rất vĩ đại. Thành phố Santiago mà tôi biết trước đó chỉ toàn những ngôi nhà nhỏ, một tầng, những tòa nhà nhiều tầng là rất hiếm hoi. Vì thế khi tôi tới Havana, nó cũng tạo cho tôi một ấn tượng hết sức mạnh mẽ.

Nhưng cũng phải nói là khi tôi tới Santiago năm lên sáu tuối, lần đầu tiên tôi được nhìn thấy đại dương. Tôi đến từ vùng nông thôn, giữa khu đồi núi nằm sâu trong đất liền. Và giờ đây lần đầu tiên tôi được nhìn thấy biển qua cửa vịnh Santiago, tôi đã bàng hoàng không nói lên lời.

Ngôi nhà của cô giáo ông ở Santiago trông thế nào?

Đó là một ngôi nhà gỗ trên đồi Intendente, thuộc hạt El Tívoli, một hạt tương đối nghèo... Và đó là một ngôi nhà chật chội, ẩm thấp, trong đó có một phòng khách bé tí xíu kê một chiếc đàn piano, hai phòng ngủ, một phòng tắm, và hàng hiên trông ra dãy núi Sierra Maestra rất đẹp và, ngay sát đó, Vịnh Santiago.

Ngôi nhà nhỏ, với mái nhà và các bức tường bằng ván gỗ bạc phếch, thủng dột lỗ chỗ, trông ra một quảng trường nhỏ, thật ra chỉ là một bãi đất trống, chẳng có cây cối gì. Bên cạnh là một dãy nhà một phòng. Rồi ở khu tiếp theo có một cửa hàng bách hóa nhỏ bán kẹo dừa, nấu bằng đường nâu. Trước cửa ngôi nhà, phía bên kia quảng trường, tôi nhớ là có một ngôi nhà rất lớn thuộc về Yidi, Yidi người Ma-rốc, họ vẫn gọi ông ta thế, một người vô cùng giàu có. Và phía sau ngôi nhà là một “học viện”, hồi đó người ta gọi thế, nhưng thật ra chỉ là một trường trung học. Tôi đã trải qua những ngày rất quan trọng ở đây. Tôi nhớ là ngôi trường đó có thời gian bị binh lính chiếm đóng, vì các sinh viên đều nổi dậy chống Machado ¹. Tôi còn nhớ một chi tiết mà tôi đã chứng kiến tại trường trung học này khi nó đang bị chiếm đóng - bọn lính lấy báng súng đánh túi bụi một người dân; tôi nghĩ có lẽ ông ta đã nói gì đó với bọn chúng. Tôi nhớ những cảnh đó rất rõ, bởi vì chúng tôi sống ngay bên cạnh và chứng kiến tất cả.

Không khí căng thẳng bao trùm khắp nơi; bọn lính giữ tất cả những người đi qua. Người thợ máy ở Bírán, tên ông ta là Antonia, cũng bị chúng bắt vào thời gian đó. Sau này tôi mới biết là ông ta bị bắt vì chúng nghi ông ta là Cộng sản. Tôi nhớ là vợ ông ta vào tù thăm chồng và đưa tôi đi cùng, dù tôi còn bé tí. Nhà tù ở cuối phố Alameda ở Santiago, một nơi tối tăm và u ám, với những bức tường mốc meo, hôi hám và bẩn thỉu. Tôi vẫn còn rùng mình khi nhớ lại những tên cai ngục, những song sắt, ánh mắt của những người tù...

Trong ngôi nhà nhỏ ở Santiago nơi tôi sống, cứ trời mưa là lại bị dột và tất cả đều ướt nhoét. Trong nhà trời còn mưa hơn cả bên ngoài. Mọi người phải lấy hết cả xô và chậu ra để hứng nước. Trong nhà ẩm ướt khủng khiếp. Tôi và chị gái tôi đã ở đó. Ông bố già của cô giáo sống trong một căn phòng nhỏ với chiếc giường cũ ọp ẹp, tên ông ấy là Nestor thì phải, còn phòng bên là chị gái của cô giáo, tên là Belén, một nghệ sĩ piano. Cô ấy là một nghệ sĩ piano và là một người tao nhã, vậy mà chẳng có lấy một học sinh nào cả.



---------------------------------------------------------
1. Gerardo Machado (1871-1939) là Tổng thống độc tài Cuba từ 1925-1933. Ông ta nổi tiếng là người có lập trường thân Mỹ và đàn áp dã man bất kỳ người nào chống lại chế độ. Ông ta chạy khỏi Cuba vào tháng 8 năm 1933 vì diễn ra cuộc tổng nổi dậy là cao điểm của cái gọi là “Cách mạng 33” Một tháng sau, ngày 4 tháng 9 năm 1933, cuộc “Binh biến của các hạ sĩ quan” do Fulgencio Batista cầm đầu nổ ra.

Ở đó có điện không?

Có, hồi đó có điện rồi, nhưng cũng chẳng mấy khi dùng đến. Ngôi nhà chủ yếu được thắp sáng bằng đèn dầu, có lẽ vì dầu rẻ hơn.

Vậy là có tất cả bao nhiêu người sống trong ngôi nhà đó?

Ban đầu là có ba chị em gái, tôi nghĩ bố mẹ họ là người Haiti; tôi không chắc là ba chị em họ học ở Pháp hay ở Haiti. Họ là người lai (giữa người Tây Ban Nha, hoặc Bồ Đào Nha, với thổ dân châu Mỹ - ND). Một người là giáo viên tiểu học, một người là giáo viên dạy piano, người còn lại bác sĩ, nhưng khi chúng tôi đến thì cô ấy vừa mới qua đời. Hai chị em cô giáo tôi sống cùng cha mình, Nestor, vợ ông ấy cũng mất lâu rồi. Sau đó có thêm chị em tôi - vậy là có năm người, tính cả cô giáo, bình thường cô vẫn dạy ở Birán và chỉ về nhà vào kỳ nghỉ. Sau đó còn có một cô gái nông dân nghèo, una guajirita ¹, tên là Esmerida được đưa vào làm người giúp việc, cô ấy chẳng bao giờ được trả công một xu nào cả. Vậy là thành sáu người. Về sau, anh thứ hai của tôi là Ramón đến, tôi thuyết phục anh ấy ở lại, có nghĩa là có tới 7 người mỗi khi cô giáo về nhà. Và cả 5 hay 6 hay 7 người chúng tôi ăn ở cùng một cantinita ².

Đó là vào thời kỳ nào nhỉ?

Đó là giai đoạn độc tài của Machado, mà người ta gọi là Machadato. Hồi đó nạn đói lan khắp cả nước. Machado bị lật đổ, chủ yếu là vì nạn đói, vì tình hình khi ấy thật tồi tệ, ngoài khủng hoảng kinh tế bắt đầu diễn ra từ năm 1929, Mỹ còn áp đặt lên đất nước chúng tôi một thỏa thuận thương mại ngay từ những năm đầu tiên của nền cộng hòa phụ thuộc - thỏa thuận này cấm chúng tôi không được sản xuất nhiều thứ, và thay vào đó phải nhập chúng từ Mỹ sang.

Mặc dù khi đó Mỹ mua đường của chúng tôi, nhưng khi khủng hoảng năm 1929 xảy ra họ cũng áp đặt thuế nhập khẩu rất cao đối với mặt hàng này. Khiến cho lượng đường được xuất khẩu của Cuba khi đó rất hạn chế, trong khi giá bán đã xuống đến mức thấp nhất. Tóm lại là nền kinh tế khi ấy cực kỳ tồi tệ, nạn đói lan tràn khắp Cuba.


Đó là thời kỳ khủng hoảng kinh tế đi kèm với đàn áp chính trị.

Machado đã bắt đầu nhiệm kỳ của mình với mức độ ủng hộ nhất định của người dân vì những chính sách mang hơi hướng dân tộc mà ông ta thực hiện, và ông ta còn cho xây dựng những công trình công cộng, một số nhà máy, nhưng dù thế nào đi nữa ông ta vẫn là một nhà độc tài, và chỉ sau một thời gian ngắn chế độ của ông ta trở nên khát máu. Một trong những ví dụ tiêu biểu là sự đàn áp đối với sinh viên. Mà cụ thể là trường hợp của Julio Antonia Mella, người đã sáng lập Mặt trận Sinh viên Đại học (FEU) và Đảng Cộng sản, khi mới, như tôi nhớ, hai mươi hai mốt tuổi gì đó ³. Mella là một biểu tượng cho các sinh viên, công nhân và nhân dân nói chung, noi theo. Sau này ông đã bị ám sát ở Mêhicô theo lệnh của Machado.

Mella là một thanh niên cực kỳ xuất chúng và trưởng thành sớm, một trong những nhân vật nổi bật sau Marti. Thậm chí ông còn nói về việc thành lập một “đại học công nhân”, một ý tưởng tuyệt vời. Vào thời kỳ đó, các sinh viên thường tới trường đại học để nghe ông nói về lịch sử và những vị anh hùng của mình. Tất nhiên ở thời điểm đó, cuộc Cách mạng tháng Mười Nga vĩ đại vừa mới diễn ra thành công, năm 1917, và Mella, rõ ràng là chịu ảnh hưởng của tinh thần cấp tiến của cuộc cách mạng đó, đã sáng lập nên Đảng Cộng sản. Mella cũng chịu ảnh hưởng từ tư tưởng của Marti nữa. Mella là một người rất tán thành Marti và nhiệt thành ủng hộ cuộc Cách mạng tháng Mười Nga. Chắc chắn đó là những yếu tố tác động rất lớn đến việc ông cùng với Carlos Balino, một người Mác xít và cũng là bạn chiến đấu của Marti, thành lập nên Đảng Cộng sản đầu tiên ở Cuba.



----------------------------------------------------------
1. Guajiro/guajira là campesino của người Cuba, từ này tương tự với từ jibaro/jibara của Puerto Rico, người dân quê, ngưòi vùng xa xôi của Mỹ, nếu từ này được hiểu đúng và không có ý miệt thị thì có nghĩa là những con người chất phác, đôn hậu nguồn gốc từ thôn quê.

2. Cantinita là một loạt các hộp tròn bằng kim loại xép chồng lên nhau, được buộc lại với nhau bằng dây da hoặc dây kim loại và một tay cầm để giao thức ăn đến các gia đình - đây là cách giao đồ ăn rất phổ biến ở các thị trấn, thành phố thuộc khu vực Ca-ri-bê. Nếu phụ nữ (người phụ trách việc nấu nướng) phải làm việc, như trong trường hợp gia đình bận làm các công việc mọn như chăm sóc bố mẹ ốm... có nghĩa là có rất ít thời gian cho công việc nấu nướng - cần nhớ rằng để làm được việc này, cần đốt củi, đốt lò, giết gà tại nhà, bóc vỏ đậu tại nhà, công việc rất tốn thời gian chuẩn bị cho bữa ăn - trong trường hợp này có thể gọi thức ăn từ một cửa hàng dịch vụ hoặc một người họ hàng nào đó có điều kiện nấu ăn với số lượng lớn hơn cho các gia đình có nhu cầu.

3.  Năm 1923, Julio Antonio Mella (1903-1929) thành lập Liên đoàn sinh viên các trường đại học (FEU) và năm 1922, ông thành lập Đảng Cộng sản Cuba. Tên thật của ông là Nicanor MacFarland. Dưới chế độ độc tài Machado (tháng 5 năm 1925 đến tháng 8 năm 1933), ông bị đi tù và đã biểu tình tuyệt thực. Khi được thả tự do, ông sang Mêhicô sống lưu vong và bị ám sát ở đây vào ngày 10 tháng 1 năm 1929.

Machado bị lật đổ năm 1933, đúng không?

Đúng vậy. Machado bị lật đổ trong cuộc nổi dậy năm 1933, vào tháng 8, và sau đó, vào tháng 9, thì nổ ra cuộc “Binh biến của các hạ sĩ quan”. Năm đó tôi vừa mới lên bảy tuổi. Vụ binh biến của các trung sĩ ban đầu chỉ tỏ ra là hành động nổi loạn chống lại các sĩ quan thân tín của Machado. Vì vậy vào thời điểm đó, mọi người đều nổi dậy từ khắp các tổ chức bí mật khác nhau, một số trong đó là những tổ chức cánh tả, trong khi những tổ chức ít nhiều chịu ảnh hưởng của các tư tưởng cánh hữu, thậm chí là cả những tư tưởng phát xít của Mussolini, tóm lại là mỗi thứ một ít.

Trong khuôn khổ cộng đồng các trường đại học, có nhiều sinh viên - họ đã thành lập cả một Tổng hội - những người đã từng tham gia đấu tranh chống chế độ độc tài, phải chịu sự đàn áp rất dã man, thậm chí cả những giáo sư rất nổi tiếng cũng tham gia phong trào. Và trong một nhóm hoạt động tích cực như vậy có Giáo sư Sinh vật học Ramón Grau San Martin ¹, người được đề cử và cuối cùng đã trở thành Tổng thống Cuba. Trong Chính phủ của ông này, được thành lập sau phong trào ngày 4 tháng 9, ba tuần sau sự sụp đổ của Machado, Antonio Guiteras ² đã được cử giữ chức Quốc vụ khanh. Guiteras là một thanh niên can đảm và táo bạo từng tham gia cuộc nổi dậy, người đã chỉ huy đánh chiếm một doanh trại quân đội ở San Luis, tỉnh Oriente, và luôn kiên định con đường đấu tranh vũ trang chống chế độ độc tài của Machado.

Antonio Guiteras

Guiteras kiên trì hành động theo luật pháp, ông tịch thu cho sung công Công ty điện thoại và những doanh nghiệp khác của Mỹ, một hành động chưa từng thấy ở Cuba, ông còn thông qua những luật quy định quyền hạn và nghĩa vụ của các tập đoàn, hiệp hội, quy định ngày làm việc 8 tiếng - một loạt những biện pháp tiến bộ rất đặc trưng của Chính phủ thời kỳ đó.

Một trong những biện pháp như vậy, mặc dù xuất phát từ ý tưởng rất tốt nhưng hóa ra lại không hoàn toàn thỏa đáng, mang tên Đạo luật Ưu tiên Lao động trong nước, cuối cùng đã dẫn tới hệ quả là rất nhiều người Haiti đã bị trục xuất thô bạo ra khỏi Cuba, mặc dù đây không phải mục đích chính của đạo luật này. Chính phủ mới, với thành viên mạnh mẽ nhất, kiên định và có nhiều ảnh hưởng nhất chính là Antonia Guiteras, đã thông qua Đạo luật Ưu tiên lao động trong nước nhằm bảo vệ những người công nhân Cuba không bị giới chủ người Tây Ban Nha tại Cuba đuổi việc để lấy chỗ cho người thân từ Tây Ban Nha sang.

Ban đầu đó là một Chính phủ gồm năm nhà lãnh đạo, về sau quyền lực được chuyển giao tập trung vào Giáo sư Grau San Martin khi ông này lên làm Tổng thống. Chính phủ kéo dài được ba tháng, trùng với thời gian đạo luật trên và một số luật khác có lợi cho nhân dân Cuba được thông qua, nhưng sau đó người Mỹ, thông qua Đại sứ Mỹ tại Cuba là Summer Welles, đã bắt đầu hậu thuẫn Batista, bất chấp thực tế rằng Tổng thống Mỹ khi đó không phải ai khác mà chính là Franklin Delano Roosevelt, người đang thúc đẩy “chính sách láng giềng tốt” với châu Mỹ Latinh.

Bất chấp đặc điểm và bản chất của hệ thống chính trị tại (Mỹ) - quốc gia khi đó đang trở thành một nước đế quốc hùng mạnh, cùng với Anh và Pháp, mặc dù đang bị sa lầy vào một cuộc khủng hoảng kinh tế trên quy mô toàn thế giới khiến người dân Mỹ phải chịu ảnh hưởng rất nặng nề - cá nhân tôi vẫn nghĩ rằng Roosevelt là một trong những chính khách vĩ đại nhất mà quốc gia láng giềng phía bắc của chúng tôi từng có. Ngay từ hồi còn là học sinh trung học tôi đã rất yêu quý và ngưỡng mộ ông ấy. Một vị Tổng thống tàn tật. Giọng nói trầm ấm của ông ấy trong các bài phát biểu thật sự đi vào lòng người.

Roosevelt, người có thể đã rất ngưỡng mộ tinh thần quả cảm và sôi nổi của nhân dân Cuba, và rõ ràng là rất muốn củng cố quan hệ tốt hơn với châu Mỹ Latinh vì nhiều lý do trong đó một phần là vì ông nhận ra tương lai bất ổn của thế giới trước viễn cảnh Hitler lên nắm quyền, đã có công trong việc ngừng áp dụng Tu chính án Platt ³  và đã đề xuất xây dựng thỏa thuận có tên gọi Hiệp ước Hay-Quesada, theo đó Mỹ trao trả lại cho Cuba đảo Isla de Pinos - tức đảo Isla de Juventud ngày nay - mà hồi đó đã bị chiếm đóng và tương lai của hòn đảo chưa được xác định một cách rõ ràng ⁴.


---------------------------------------------------------
1. Ramon Grau San Martin (1887-1969), con trai một nhà trồng cây thuốc lá khá giả, sau đó ông trở thành nhà Vật lý, và như lời Castro nói, là một Giáo sư về Vật lý học ở Trường Đại học Havana. Cuối những năm 1920, ông ủng hộ các cuộc biểu tình phản đối của sinh viên chống chế độ độc tài Gerardo Machado và năm 1931, ông bị cầm tù vì hành động này. Khi được ra tù, ông rời khỏi Cuba, nhưng ngay khi Machado bị lật đổ, Grau đã quay lại Cuba và chẳng bao lâu thì lên nắm chức Tổng thống của Chính phủ mới. Grau là con người tự do và chủ nghĩa tự do của ông đã gây ra thái độ thù địch với nước Mỹ và nước Mỹ từ chối không công nhận chế độ của ông. Chính điều này đã tạo điều kiện cho Batista buộc ông phải từ chức. Mặc dù thất bại nhưng Grau vẫn có đủ ảnh hưởng để thành lập ra Partido Revolucionario Cubano tham gia Hội nghị Hiệp thương hiến pháp năm 1940 sau đó ông là Chủ tịch, ông bị đánh bại trong cuộc bầu cử bầu Tổng thống năm 1940 bởi đối thủ cũ Batista, nhưng lại giành chiến thắng trở lại trong cuộc bầu cử lần sau, năm 1944. Tuy nhiên, sau đó chính quyền của ông lâm vào tham nhũng và Grau ngày càng bị phản đối mạnh mẽ. Cuối cùng, vì xấu hổ, ông không ra ứng cử lại vào năm 1948 và từ đó lắng chìm trong dư luận. Khi Cách mạng giành thắng lợi năm 1959, Grau quay lại Havana và qua đời ở đó.

2. Antonio Guiteras (1906-1935) sinh ra ở Philadelphia và sống thời thơ ấu ở đây. Năm 1914, gia đình ông chuyển tới Pinar del Rio, Cuba, nơi bố ông dạy tiếng Anh. Guiteras là một trong những nhà lãnh đạo của phong trào Cách mạng 33. Là thành viên của Chính phủ lâm thời, ông tiến hành các biện pháp cải cách bao gồm cả mức lương tối thiểu và ngày làm việc 8 giờ. Sau cuộc đảo chính tháng 1 năm 1934, Batista tiến hành một chiến dịch đàn áp dã man và vào ngày 8 tháng 5 năm 1935, Guiteras bị giết.

3. Mỹ, với lực lượng quân sự đã chiếm đóng Cuba từ năm 1898, buộc Cuba phải điều chỉnh bổ sung Hiến pháp Cuba năm 1901 - “Tu chính án”, được đặt tên theo tên của Thượng nghị sĩ đề xuất việc này. Lần điều chỉnh này đã giới hạn rất lớn chủ quyền của nước Cộng hoà Cuba; cho phép Washington được quyền can thiệp vào công việc nội bộ của hòn đảo này, thậm chí là bằng biện pháp quân sự; chiếm hòn đảo Pines; và buộc Chính phủ Cuba phải từ bỏ một vài căn cứ hải quân, nơi các tàu của Mỹ có thể qua lại để tiếp nhiên liệu và thực phẩm. Ngày 2 tháng 7 năm 1903, một trong những căn cứ đó trở thành căn cứ hải quân Guantanamo mà Mỹ chiếm cho đến ngày nay, bất chấp sự phản đối của người Cuba. Gần đây, căn cứ Guantanamo trở thành tâm điểm chú ý của báo chí do Chính quyền của Tổng thống George W. Bush dùng căn cứ này để giam giữ bọn khủng bố Hồi giáo bị buộc tội, một số - theo những lời cáo buộc - bị tra tấn và bị đối xử phi nhân tính.

4. Theo Đạo luật phân bố quân đội Mỹ năm 1901, điều VI khẳng định, “đảo Pines sẽ được loại bỏ khỏi Biên giới Hiến pháp được đề xuất của Cuba, địa danh này sẽ được điều chỉnh trong tương lai theo thỏa thuận”.

Vậy là khi đó hòn đảo đã bị quân đội Mỹ chiếm đóng?

Mỹ đã chiếm đóng đảo Isla de Pinos từ năm 1898.

Vậy là Chính phủ Cộng hòa Cuba khi đó không hề quản lý hòn đảo?

Không. Nó đã thuộc về quyền sở hữu của người Mỹ kể từ khi Tu chính án Platt được thông qua. Nên sau đó phải nói là nó được Cuba thu hồi, nhưng Guantánamo hiện vẫn thuộc về người Mỹ. Tu chính án Platt cho phép Mỹ, theo quy định của Luật Hiến pháp, có quyền can thiệp vào tất cả các vấn đề nội bộ của Cuba.

Tu chính án đó được ký năm 1902.

Tôi nhớ là nó được áp dụng từ năm 1901 và mãi đến năm 1934 mói bị bãi bỏ; tôi không nhớ ngày chính xác.

Như tôi đã nói Chính phủ Guiteras chỉ tồn tại trong vòng có ba tháng. Sau đó, vào năm 1934, Fulgencio Batista đã quét họ ra khỏi bộ máy quyền lực. Antonio Guiteras bị ám sát năm 1935, khi ông tìm cách sang Mêhicô để chuẩn bị cho một cuộc kháng chiến chống Batista, giống như Mella đã làm trước đó và chúng tôi sẽ làm sau này.

Trong giai đoạn của Chính phủ Cách mạng năm 1933 vẫn có một số cuộc giao tranh, vài cuộc xung đột và giao tranh, một cuộc xảy ra ngay tại khách sạn Nacional ở Havana, nơi mà một nhóm sĩ quan quân đội ủng hộ chế độ Machado bị lật đổ trước đó chọn làm nơi cố thủ, trong số này có những tên được huấn luyện rất bài bản, những thiện xạ thực thụ. Cuối cùng toàn bộ số này đều bị các binh lính dưới quyền lực lượng hạ sĩ quan tiêu diệt, nhưng trước đó thì chúng chống cự rất quyết liệt.

Còn phải kể đến lực lượng ABC, một nhóm trước đó từng chống Machado, nhóm này có quan điểm cực kỳ phát xít, họ đã khởi xướng một cuộc nổi dậy, chiếm đóng các đồn cảnh sát, tham gia giao tranh chỗ này chỗ kia, và cuộc đọ súng cuối cùng diễn ra ở ngay pháo đài cũ tại Atares. Tất cả đều nhằm chống lại Chính phủ tiến bộ và chống lại những luật mà Guiteras khởi xướng.

Batista đã giành được quyền kiểm soát toàn bộ quân đội. Cuối cùng nó lại trở thành quân đội của riêng ông ta. Sau đó, dưới sức ép của Đại sứ Mỹ, ông ta phải rời bỏ Chính phủ và bổ nhiệm một Tổng thống khác. Batista được thăng lên quân hàm Đại tá, những hạ sĩ quan khác được Batista phong quân hàm Trung tá, không có quân hàm Tướng. Một số sĩ quan cấp thấp khác và tất cả các hạ sĩ quan đều được Batista phong lên Trung úy, Đại úy, comandante, Trung tá... Theo tôi nhớ thì chỉ có một Đại tá duy nhất, là người đứng đầu quân đội, Fulgencio Batista.

Sự kiện này diễn ra năm 1934. Batista nắm quyền khoảng bảy năm, cho đến khi một Đại hội đồng lập hiến được thành lập năm 1940. Suốt thời gian đó, tôi ở Santiago, ban đầu là ở nhà cô giáo, sau đó là tại Colegio de La Salle, và sau chuyển đến Colegio de Dolores, với các thầy giáo dòng Tên. Tới năm 1942 thì tôi chuyển đến trường Colegio de Belén ở Havana, đây cũng là một trường học dòng Tên, mà tôi đã nói với ông, một ngôi trường nổi tiếng là tốt nhất nước. Tôi tốt nghiệp phổ thông tại trường Belén năm 1945.

Đó là những gì tôi có thể chia sẻ với ông về những năm tháng đầu tiên trong cuộc đời mình.

Khi đó những năm tháng hình thành nhân cách của ông lại trùng với hai giai đoạn bi thảm: thời kỳ độc tài đầu tiên của Fulgencio Batista, và Chiến tranh thế giới thứ II.

Rõ ràng là tất cả những yếu tố đó đã có ảnh hưởng không nhỏ tới sự giáo dục và hình thành nhân cách của tôi, và đặc biệt là đối với sự hình thành cũng như phát triển của các lực lượng chính trị và cách mạng (khắp nơi trên thế giới). Bởi vì về cuối những năm 30 của thế kỷ 20, khái niệm “Mặt trận bình dân” đã xuất hiện. Nhưng lúc này tôi chưa muốn nói về điều đó.

Việc học hành của ông tại nhà cô giáo khi ấy như­ thế nào?

Họ chẳng dạy dỗ gì tôi cả, tôi không bao giờ được học một bài nào. Họ cũng chẳng đưa tôi đến trường học nào hết. Tôi cứ ở đó thôi. Thậm chí trong nhà còn không có cái đài nào. Thứ duy nhất tôi được nghe là tiếng đàn piano, suốt ngày đồ, rê, mi, pha, son, la, si, bang, bang, bang. Ông có hình dung được không, mấy tiếng một ngày phải nghe tiếng đàn piano đó? Kể cũng lạ là cuối cùng tôi lại không trở thành nhạc sĩ.

Theo sắp xếp ban đầu thì người chị của cô giáo tôi, người dạy piano ấy, sẽ dạy tôi chương trình lớp một và tiểu học; trong thực tế tôi chẳng được học hành gì cả. Ông bạn ạ, nếu tôi mà bắt đầu câu chuyện đó thì có lẽ chẳng bao giờ kể xong cả. Nếu ông muốn thì để sau tôi sẽ kể cho ông nghe, và tôi sẽ cho ông biết tôi đã được học cộng, trừ, nhân, chia như thế nào, chính xác là hoàn toàn tự học, từ mặt sau của một cái bảng tập viết, một quyển vở học sinh có bìa đỏ, và mặt sau là các bảng cộng, trừ, nhân, chia in sẵn. Tôi tự ngồi học một mình, học thuộc lòng những gì in trên đó, vậy đó, đó là cách tôi bắt đầu môn số học; và cũng là tất cả những gì tôi được học. Vì thậm chí cả những cái cơ bản đó họ cũng có dạy cho tôi đâu. Ở nhà cô giáo khi ấy, học có nghĩa là tôi tự ngồi xuống bàn và học thuộc những cái bảng ở mặt sau một quyển sách bài tập. Sự thật là tôi đã bỏ phí hai năm liền trong ngôi nhà đó.

Khi đó ông còn bé, nên chắc hẳn ông đã rất nhớ nhà?

Bố mẹ đã gửi tôi tới một nơi mà hầu như tôi chẳng được học hành gì cả, rồi còn phải trải qua đủ các loại khó khăn. Tôi còn bị bỏ đói, lúc nào cũng thấy đói ngấu, mà không hề biết rằng đó là do đói, tôi chỉ nghĩ là vì mình ăn ngon miệng quá.

Thật không thể tin nổi.

Có nhiều chuyện hệ trọng đã xảy ra. Đó chính là nơi tôi đã nổi loạn lần đầu tiên, từ rất sớm, có lẽ khi ấy tôi mói chỉ lên tám tuổi. Đến lúc đó tôi không còn sống ở nơi tôi học nữa, vì câu chuyện này có hai phần...

Với những gì phải trải qua, ông có thấy oán trách bố mẹ không?

Không, tôi yêu quý bố mẹ, hoặc ít nhất cũng luôn kính trọng họ, cả bố và mẹ tôi. Nhưng tôi bày tỏ tình cảm với mẹ nhiều hơn, đó cũng là chuyện thường tình, con cái thường gần gũi mẹ.

Cho dù họ đã gửi ông vào trường nội trú với cô giáo đó ở Santiago?

Trường nội trú ư? Như thế đâu phải là đến trường! Trong thực tế tôi bị tống đi lưu đày, trong cảnh đói khát, đến nỗi không phân biệt nổi cơn đói và cảm giác ngon miệng nữa.

Ông oán trách ai về điều đó?

Thực sự tôi không thể oán trách bố mẹ mình, hay bất kỳ ai. Nói thực lòng thì ban đầu tôi không biết những gì đang diễn ra trong thế giới quanh mình. Tôi chưa thể hiểu và đánh giá được hoàn cảnh. Tất cả những gì tôi biết là đang rất hạnh phúc ở Birán và rồi đùng một cái họ đưa tôi tới một nơi hoàn toàn xa lạ, xa gia đình, xa nhà, xa vùng quê mà tôi yêu quý. Để phải chịu cảch đối xử tàn tệ của những người không phải họ hàng, ruột thịt của tôi.

Ông có bạn chơi chứ?

Có, cũng may là tôi có một người bạn tên là Gabrielito, Gabrielito Palau. Bố mẹ cậu ta là chủ một vài cơ sở kinh doanh gì đó, cho nên vẻ mặt tài chính họ có vẻ khá giả hơn, cả gia đình họ sống trong một ngôi nhà khá tươm tất nằm ngay bên cạnh Quảng trường. Cậu ấy và tôi cùng với một vài người bạn khác thường chơi đùa tại đó, trên những hè phố gần Quảng trường. Cậu ta sống ở đó một thời gian dài, mãi cho tới tận sau khi Cách mạng thành công, làm việc trong Đài Truyền hình. Và như tôi biết thì ngay đến tận lúc này cậu ấy vẫn còn làm việc trong ngành truyền hình thì phải. Đã lâu lắm rồi tôi không biết tin tức gì của người bạn đó.

Nhưng ngoài những lúc chơi đùa đó ra, khoảng thời gian còn lại thật khó khăn. Và chỉ sau một thời gian ngắn, tôi đã trở nên phát ốm với cuộc sống đó, ngôi nhà đó, gia đình đó, cùng những quy tắc của họ. Đó hoàn toàn là phản ứng mang tính bản năng của một con thú nhỏ bị đối xử tàn tệ.

Những quy tắc như thế nào?

Gia đình đó có cung cách giáo dục theo kiểu Pháp. Họ nói tiếng Pháp rất chuẩn, và nói chung thì họ đều được giáo dục rất bài bản. Ngay từ khi mói đến họ đã dạy cho tôi tất cả những quy tắc ấy, những quy tắc xã giao. Nào là phải nói năng lịch sự, không được nói cao giọng, không được nói trống không. Thỉnh thoảng họ cũng cho tôi vài cái phát vào mông để uốn nắn tôi theo ý họ. Và nếu tôi không ngoan, họ dọa sẽ tống tôi vào sống trong trường, tức là trường Colegio de La Salle, noi mà cuối cùng tôi cũng được đưa vào học lớp một. Xét đi xét lại thì họ đã khiến tôi bỏ phí mất hai năm đầu tiên đi học. Ngày nay mà ở tuổi đó thì trẻ em ở Cuba đã phải học lớp ba rồi.

Vậy nói theo cách nào đó thì ông từng là một đứa bé bị ngược đãi.

Đúng, mọi chuyện thật kinh khủng. Trong những tháng đầu tiên, thậm chí tôi còn phải tự khâu lấy giầy của mình, ông có thể tưởng tượng cảnh tôi đã bị họ mắng nhiếc tàn tệ vì tôi làm gãy một cái kim - chỉ là kim khâu vải bình thường thôi chứ không phải kim khâu da... Giầy của tôi bị há mõm vì sứt chỉ một bên. Trông nó như sắp toác hẳn ra đến nơi. Nên tôi tìm cách khâu lại, và cũng không phải là lần đầu tiên. Tôi dùng loại chỉ khâu bình thường, tất nhiên là quá mảnh, nhưng không thể kiếm đâu ra chỉ to hơn. Tôi gặp rắc rối chính vì việc đó. Tôi chưa bao giờ quen đi chân đất cả, thể là tôi nghĩ rất tự nhiên rằng tôi phải khâu lại đôi giầy sắp hỏng. Tôi không nhớ là cuộc cãi vã đó diễn ra như thế nào nữa. Nhưng cuối cùng thì cũng đâu vào đấy.

Tất nhiên tôi không hề muốn cường điệu hóa sự việc làm gì - đó cũng không hoàn toàn là một trại tập trung. Hơn nữa hoàn cảnh của họ cũng rất đáng thông cảm: gia đình cô giáo rất nghèo. Họ chủ yếu sống bằng lương của cô ấy; và đó là tất cả những gì họ có. Mà Chính phủ thời đó nhiều khi còn không trả lương cho giáo viên nữa cơ. Tất nhiên, thực tế đó khiến cuộc sống của họ trở nên rất bấp bênh và họ cũng chẳng có hơi đâu mà quan tâm nhiều đến một đứa bé như tôi. Ngay cả việc tiêu từng xu nhỏ thôi cũng là một vấn đề sống còn trong gia đình đó.

Ông nói là hồi ở đó ông thường xuyên bị đói.

Đúng là ở đó lúc nào tôi cũng đói. Hồi còn ở Birán, lúc nào bố mẹ tôi cũng ép tôi ăn, còn ở Santiago tôi thấy thèm ăn khủng khiếp. Đột nhiên tôi phát hiện ra là ăn cơm rất ngon, và thỉnh thoảng họ còn phải độn cả khoai lang vào trong cơm, hoặc là một chút picadillo ¹  - tôi cũng không thể nhớ là có bao giờ tôi được ăn bánh mì không nữa - nhưng lúc nào cũng vậy, vẫn chỉ có ngần ấy thức ăn ít ỏi, ngày này sang ngày khác, cho sáu bảy người, ăn trong cả bữa trưa đến bữa tối - thức ăn được mang tới từ bữa trưa. Thức ăn được mang đến từ nhà của một trong những người anh chị em họ của cô giáo người mà họ gọi là Cosita, “Bé bự”, hay “Bé yêu” gì đó. Trong khi bà ta béo ục ịch, tôi không biết tại sao họ lại gọi bà ấy là Cosita; có một điều rõ ràng là một mình bà ấy ăn hết thức ăn của tất cả những người khác. Việc nấu nướng được thực hiện tại nhà bà ấy, và một người chị em họ khác, tên là Marcial - có ai mà quên nổi cái tên đó chứ! - sẽ mang đến một cái catinita nhỏ, trong đó sẽ bao gồm một ít cơm, ít đậu, khoai lang, chuối, và họa hoằn lắm có một ít picadillo, như tôi đã nói, rồi chia cho tất cả mọi người. Tôi nhớ là tôi phải hì hục dùng cạnh dĩa để vét nốt hạt cơm cuối cùng trên đĩa của mình.

Nếu mọi chuyện quả thật là khủng khiếp như vậy, thì tại sao anh trai ông, Ramón, lại cũng được đua tới ngôi nhà đó?

Bởi vì một hôm Ramón xuất hiện ở Santiago, tôi cũng không biết tại sao nữa, và anh ấy mang cho tôi một cái túi nhỏ bằng da để đựng tiền xu, trong đó có vài đồng peseta (mỗi peseta là hai mươi xu), và đồng reale (mỗi đồng là mười xu), vài đồng năm xu, và thậm chí cả một đồng một xu. Vào thời đó, một que kem ²  giá một xu , một chiếc kẹo dừa, một xu. Tôi luôn ghen tị với những đứa tré khác - trẻ con đứa nào chẳng ích kỷ như vậy - vì những đứa trẻ hàng xóm của tôi khi ấy, dù rất nghèo, nhưng vẫn có hai ba xu trong túi. Nhưng vì những người đang nuôi dạy tôi khi ấy lại áp dụng cách nuôi dạy kiểu Pháp rất cứng nhắc - đùng một cái tôi được dạy theo lối Pháp mà cô giáo và chị gái cô ấy vẫn được thụ hưởng, rồi họ giải thích với tôi rằng đòi hỏi hay xin xỏ này nọ là một hành động rất xấu. Bọn trẻ hàng xóm biết tôi phải tuân thủ ngặt nghèo những quy định đó, và tôi không được hỏi xin bất kỳ thứ gì, vì vậy mỗi khi đứa nào trong bọn chúng mà có một que kem hay chiếc kẹo rẻ tiền nào đó, nếu tôi chỉ cần hỏi xin được cắn một miếng thôi là chúng cũng chạy đi mách tội tôi với cô giáo và chị cô ấy.

Tôi nhớ một hôm tôi hỏi xin chị cô giáo một xu - thật ra cô ấy là người tốt, rất tốt là khác, nhưng nghèo túng quá. Tôi không bao giờ quên là cô ấy đã bực bội, cáu kỉnh với tôi đến mức khi cô ấy quát lên rằng, “Cô đã cho cháu 82 xu rồi còn gì!”. Đúng là như vậy thật, và cô ấy nhất định không chịu cho thêm - và thế là từ đó trở đi tôi không bao giờ dám hỏi xin cô ấy một xu nào nữa.

Khi Ramón đến thăm tôi vài tháng sau đó, với tất cả khoản vốn liếng mà anh ấy có trong chiếc túi, một chiếc túi đựng đầy tiền xu, tôi đã coi đó như một kho báu kếch sù - tôi hình dung ngay ra cảnh chúng được chuyển thành kem và kẹo! - thế là tôi thuyết phục anh ấy ở lại, cố làm anh ấy tin rằng ở đây chúng tôi có rất nhiều trò vui. Và thực tế là khi làm như vậy, tôi càng khiến cho tình cảnh nghèo đói trong ngôi nhà đó thêm trầm trọng, bởi vì lại có thêm một miệng ăn nữa cho cái món catinita.

Mãi về sau tôi mói hiểu rõ hơn tình cảnh trong gia đình đó (tất nhiên là cảnh túng bấn, đói kém). Đó là chuyện xảy ra một năm sau hay đại loại thế, vì tình cờ một hôm bố mẹ tôi phát hiện ra chuyện bọn tôi đang sống như thế nào.

Nghĩa là trước đó bố mẹ ông không hề biết những gì anh chị em ông đang phải trải qua?

Một hôm bố tôi tới thăm; đúng lúc tôi vừa mới bị lên sởi hay một loại bệnh gì đó - tóc tai thì rậm rạp, vì thậm chí họ còn chẳng bao giờ cho anh chị em tôi đi cắt tóc; tôi gầy như một cái cào, ông có thể hình dung được là bố tôi không tài nào nhận ra con trai mình nữa! Họ thanh minh với bố tôi rằng đó là vì tôi đang bị bệnh sởi.

Rồi một hôm khác, đến lượt mẹ tôi tới thăm - lúc này thì cô giáo, chị và bố cô ấy đã chuyển sang ngôi nhà khác, bởi vì tình hình có vẻ sáng sủa hơn đôi chút, lúc này có ba học sinh là anh chị em chúng tôi ở trong nhà cả thảy, nên mỗi tháng họ nhận được 120 peso -   và mẹ tôi phát hiện ra là cả ba chúng tôi đều gày gò đến mức gần như chết đói đến nơi. Ngay hôm ấy bà đưa chúng tôi ra khỏi nhà và tới quán ăn cà phê sang trọng nhất trong thành phố - bọn tôi ngấu nghiến liếm sạch từng cái kem một trong quán cà phê đó. La Nuviola, tên quán là như vậy. Lúc đó đang là mùa xoài chín; mẹ mua cho bọn tôi một túi xoài, loại nhỏ ấy, mà người ta gọi là “xoài Toledo”, ngon tuyệt, và chỉ trong mười phút, túi xoài đã hết veo, cả kem cũng không còn, chúng tôi ăn sạch sành sanh. Hôm sau bà đưa chúng tôi về Birán.

Gần đây khi nói chuyện với chị gái Angelita của mình về những ngày khốn khổ ấy, tôi vẫn còn trách chị ấy. Hồi đó chị ấy đã biết đọc biết viết - tại sao chị ấy không viết thư về nhà cho bố mẹ chúng tôi biết những gì mà hồi đó tôi còn chưa hiểu được? Tôi đến từ vùng nông thôn, từ những cánh đồng Birán. Hồi đó Birán chẳng khác gì một thiên đường thừa múa và bố mẹ phải đe nẹt mãi mới bắt được chúng tôi ăn: “Ăn súp đi, ăn thịt đi, ăn cái kia đi”. Và sau cả một ngày hết ăn cái này, cái kia, tức là những món ăn trong tủ chạn ở gia đình chúng tôi ấy, khi đêm xuống lúc tất cả ngồi quanh bàn ăn, họ lại bắt chúng tôi ăn tiếp. Lẽ ra chị ấy phải viết thư cho bố mẹ tôi biết những gì đang xảy ra, nên tôi đã trách mắng chị ấy khá gay gắt vì đã không làm như vậy. Nhưng rồi chị ấy cũng giải thích lý do tại sao chị ấy không làm thế. “Nguyên nhân là vì chị không được phép gửi những lá thư chị viết đi; họ đã chặn chúng lại”, chị ấy nói.



----------------------------------------------------------
1. Một món ăn làm từ thịt xay, với nước sốt cà chua, hành, tỏi và gia vị.
2. Durofrio, một loại nước đá có hương vị trái cây được sản xuất thương mại, thường làm bằng phương pháp thủ công và bán cho các gia đình.

Vào thời điểm ấy, với ba học sinh ăn ở trong nhà, mỗi người bốn mươi peso, chắc chắn đó phải là một công việc làm ăn khấm khá.

Đúng thế, khi ấy - tôi không nhớ ngày tháng chính xác - nhưng tình cảnh của họ đã được cải thiện hơn rất nhiều. Ba anh chị em chúng tôi ở Birán đến - mỗi người đóng bốn mươi peso một tháng - vị chi tất cả là 120 peso. Như vậy là tương đương với hơn 3000 đô la ở bất kỳ quốc gia thuộc Thế giới thứ ba nào. Ngoài ra còn phải kể đến sự xuất hiện của viên lãnh sự người Haiti - ông ta kết hôn với cô giáo dạy piano... Nên nói chung là mọi việc trở nên vô cùng sáng sủa.

Vì thế tất nhiên là cô giáo tôi cũng dành dụm được chút tiền, thậm chí cô ấy còn sang Mỹ du lịch, đi tham quan thác Niagara hẳn hoi. Cô ấy mang về mấy lá cờ bé xíu làm quà kỷ niệm. Thật kinh khủng! Ông không hình dung nổi những giờ dài dằng dặc tôi phải ngồi nghe cô ấy nói về thác Niagara. Chắc chắn hồi đó tôi phải ghét những câu chuyện đó lắm, vì hết thác Niagara thế này lại Niagara thế kia, vẫn những câu chuyện đó kể đi kể lại - hoàn toàn trái ngược với bài thơ đó của Heredita, “Ngợi ca Niagara” ¹. Tôi ngán thác Niagara đến tận cổ khi cô giáo quay về - vì ngoài khoản tiền không nhỏ trang trải cho chuyến đi, cô ấy còn mua bao nhiêu là đồ đạc, những thứ mà chúng tôi phải nhịn đói để cô ấy có tiền mua.

Tôi đang kể cho ông nghe tất cả những chuyện đó một cách rõ ràng và trung thực... Có nghĩa chính tại nơi ấy vào thời điểm đó, trong chúng tôi đã hình thành tư tưởng nổi loạn.

Ông nổi loạn chống lại cô giáo?

Khi tôi quay về Birán, tức khi mẹ giải cứu chúng tôi khỏi nơi ấy, lần đầu tiên tôi nhận thức được về tội ác của cái gia đình đó, bởi vì ai cũng thấy là cả ba chúng tôi đã bị bóc lột và bỏ đói tàn tệ, và chúng tôi quay về nhà - nơi chúng tôi đã xiết bao nhớ nhung và khát khao được quay về - như những kẻ thù không đội trời chung vời người giáo viên đó, ngày thường tới nhà chúng tôi ăn trưa và bao giờ cô ta cũng phải chọn những miếng thịt gà ngon nhất trên bàn... Và khi mẹ đưa ba anh chị em chúng tôi về nhà ở Birán, đang là thời gian diễn ra năm học, nên cô giáo cũng đang ở đó giảng bài. Thế là Ramón và tôi đã lên kế hoạch cho hành động đầu tiên chống lại cô ta.

Nổi loạn.

Không, cũng không hẳn là một hành động nổi loạn. Có thể nói đó là hành động trả thù đầu tiên của chúng tôi, và được thực hiện với một khẩu súng cao su. Trả thù, thật ra là chúng tôi đã tạo ra thật nhiều tiếng ồn, vì ngôi trường đó được lợp mái tôn, những tấm tôn tráng kẽm rất phổ biến ở những nước nghèo. Khi đó trời đang sắp tối. Trước đó chúng tôi đã kỳ công làm những cây súng từ chạc ổi và dây cao su. Cạnh đó có một lò làm bánh nên chúng tôi đã ăn trộm tất cả củi đốt lò để làm công sự chiến đấu, gọi là một pháo đài cũng được, rồi sau đó hai anh em tiến hành một trận oanh tạc kéo dài suốt nửa tiếng đồng hồ... cũng có thể là không lâu đến thế, có thể là trong một khoảng thời gian ngắn hơn, nhưng tóm lại là cực kỳ sảng khoái đối với tôi! Những viên sỏi thi nhau đập trên mái tôn... Ngay khi hai ba viên đang đập lên mái tôn thì đã có hai ba viên khác bay sẵn trên không trung - chúng tôi tự khẳng định mình là những chuyên gia trong lĩnh vực này. Ông không thể hình dung nổi tiếng la hét hoảng loạn và giận dữ của cô giáo mà chúng tôi nghe thấy trong suốt trận oanh tạc đó. Ông phải nhớ là nhà của cô giáo ở ngay trong ngôi trường đó... Phải nói rằng chúng tôi là những tên tiểu quỷ báo thù ghê rợn!

Nhưng có điều chúng tôi không thể ngờ rằng, sau đó bố mẹ chúng tôi đã hòa giải với cô giáo và tôi lại bị tống tới nhà cô ấy ở Santiago. Nhưng lần này chỉ có tôi là phải chịu vận đen: Ramón ở lại Birán. Bệnh hen đã cứu anh ấy.

Không thể tin đuợc! Chắc là ông đang nói đùa!

Tôi nói nghiêm túc mà, nhưng lần này không còn cảnh đói khát nữa - cảnh chúng tôi bị bỏ đói trước đó đã tạo ra một vụ bê bối quá sức chịu đựng. Nhưng dù thế nào thì quãng thời gian ở nhà cô giáo vẫn là hoàn toàn lãng phí. Tôi lại mất thêm nhiều tháng sống dặt dẹo ở đó, vì tôi vẫn chẳng có việc gì mà làm, chỉ lang thang, vạ vật quanh nhà và tự mình học bảng cửu chương, ngày nào cũng vậy. Mãi đến tháng Giêng họ mới cho tôi đi học lớp một, học lớp ban ngày ở Colegio de La Salle. Lần đầu tiên trong đời tôi bắt đầu được đi học thực sự.

Đến lúc này, giai đoạn chuyển tiếp sau sự sụp đổ của Machado, những hành động của Batista, đã diễn ra, và điều tôi nhớ nhất về thời kỳ này là cuộc đình công lớn vào tháng 3 năm 1935. Phía sau nhà cô giáo là một trường cấp hai, hay còn gọi là “instituto de segunda ensenanza”, tại đây có cả các lớp trung học phổ thông. Ngôi trường đã bị quân đội chiếm đóng - chính là nơi tôi chứng kiến rất nhiều vụ đàn áp dã man. Hai mươi mốt năm sau, những người campaneros trong Phong trào ngày 26 tháng 7 ²  đã tấn công nó, đúng vào ngày 30 tháng 11 năm 1956, khi chúng tôi từ Mêhicô trở về, và đổ bộ lên một nơi gần Las Coloradas.

Vẫn là ngôi trường đó?

Đúng vậy, vẫn tòa nhà đó, cho dù khi ấy nó không còn là một trường học nữa mà người ta đã biến nó thành một doanh trại quân đội hoặc một đồn cảnh sát gì đó khi Batista quay lại nắm quyền. Năm 1956, tại đó có một đồn cảnh sát. Còn vào thời kỳ tôi còn là một học sinh tiểu học, nó vẫn là một instituto de segunda ensenanza, nhưng ngay sau đó, nó đã bị chuyển thành doanh trại quân đội hoặc đồn cảnh sát, khi tôi còn sống trong nhà cô giáo. Binh lính lúc nào cũng lảng vảng xung quanh; họ “phong tỏa” ngôi trường. Tôi biết rằng vào ngày 30 tháng 11 năm 1956 những người tham gia trong phong trào ngày 26 tháng 7, dưới sự lãnh đạo của Frank Pais   ở tỉnh Oriente, đã tấn công vào đó. Họ muốn phối hợp hành động của mình với việc đổ bộ của chúng tôi; họ tính toán ngày tháng và thời điểm, và vào ngày 30 tháng 11 họ đã tấn công. Nhưng cuối cùng cuộc tấn công lại diễn ra sớm hơn cuộc đổ bộ hai ngày. Chúng tôi bị chậm mất bốn mươi tám giờ đồng hồ vì biển động, thuyền trục trặc rồi đủ các lý do khác, và thế là họ tấn công vào ngày 30 tháng 11 mà theo tính toán của họ cũng là ngày tàu Granma cập bờ. Tôi thì không muốn những hành động đó xảy ra đồng thời, tôi muốn cuộc đổ bộ diễn ra trước.



---------------------------------------------------------
1. Jose Maria Heredia (Santiago de Cuba 1803 - Mêhicô City 1839), nhà thơ lãng mạn của Cuba, tác giả của bài “Khúc ca cùa người sống lưu vong” và một số bài thơ khác theo lối thơ luân khúc và trữ tình của Cuba thế ký thứ 19; bài thơ nổi tiếng của ông, Ode to Niagara, được viết năm 1924. Không nên nhầm lẫn ông với nhà thơ Pháp Parnassian cùng thời (1842-1905).

2. Tổ chức chính trị này được thành lập năm 1955 bởi Fidel Castro và một số nhà cách mạng khác. Tên của nó được đặt để tưởng nhớ ngày tấn công trại lính Moncada ở Satiago de Cuba và trại lính Carlos Manuel de Cespedes ở Bayamo ngày 26 tháng 7 năm 1953. Tổ chức này và tổ chức Revolutionary Directorate (Ban lãnh đạo cách mạng) là hai tổ chức chính lãnh đạo cuộc đấu tranh chống chế độ Batista. Phong trào 26/7 có hai khu vực: Sierra (một nhóm du kích ở miền núi) và Llano (nhóm đấu tranh ngầm trong các thành phố).

Ông còn giữ lại những kỷ niệm nào về thời gian đó?

À, quãng thời gian đó, ngay trước khi tôi đến trường, một mối quan hệ lãng mạn đã diễn ra giữa chị gái của cô giáo (người dạy piano) và viên Lãnh sự người Haiti. Họ là một cặp rất đẹp đôi, những người Mestizo ¹  nói tiếng Pháp cực chuẩn. Và thế là trong ngôi nhà xuất hiện một nhân vật mới: viên Lãnh sự người Haiti, tên ông ta là Louis Hibert. Tình hình chung bắt đầu có thay đổi. Cả gia đình chuyển sang một ngôi nhà khác, ngay bên cạnh đó - ngôi nhà này thì khang trang, mái nhà không còn bị dột khi trời mưa nữa, và cũng rộng rãi hơn. Điều quan trọng nữa là không còn cảnh đói khát nữa, vì thu nhập của cả nhà đã tăng lên, như tôi nói. Có lẽ cô giáo đã nhận được lương của Chính phủ. Vả lại người chị gái đã kết hôn với viên Lãnh sự Haiti, ông ta cũng có lương ổn định, thức ăn cũng khá hơn một chút, mặc dù, mà thôi...

Chính những người trong gia đình đó đã đưa tôi tới một Thánh đường ở Santiago và rửa tội cho tôi, vì trước đó họ vẫn gọi tôi là “thằng Do Thái” - cách họ gọi chung những người chưa rửa tội. Tất nhiên sau này tôi biết là cái biệt hiệu “thằng Do Thái” đó xuất phát từ sự kỳ thị về tôn giáo, kỳ thị Do Thái. Khi đó mọi người cứ gọi tôi là “thằng Do Thái” còn tôi chẳng hiểu tại sao cả. Ông có thể hình dung ra sự kỳ thị tôn giáo thời đó.

Trước đó ông chưa đuợc rửa tội sao?

Chưa, tôi chỉ được rửa tội sau khi lên tám tuổi. Vấn đề là ở chỗ trong khi bố mẹ tôi cứ chờ đợi đến dịp có đủ cả ba người: một nhà triệu phú, - một người bạn của cha tôi và đã được chọn làm cha đỡ đầu cho tôi - vị linh mục và tôi, thì đã rất nhiều năm trôi qua. Trong khi các anh chị tôi đã là con đỡ đầu, ahijados, như người ta vẫn gọi, của một người chú hay người dì nào đó; còn tôi cứ trùng trình mãi mà gần tám tuổi vẫn chưa được rửa tội. Kỳ thực là họ đang chờ đợi nhà triệu phú sẽ là cha đỡ đầu của tôi, tên ông ta là Fidel Pino Santos. Tên tôi được đặt theo tên của nhà triệu phú này, nên tôi chẳng có gì là tự hào cả. Tôi sinh ngày 13 tháng 8, còn ngày của Thánh Fidel là ngày 24 tháng 4 ²   - Thánh Fidel xứ Sigmaringen. Về sau tôi mới biết được rằng ông ta là ai ³  - ngày 13 tháng 8 là ngày của Thánh Hipólito Casiano ⁴ , nhưng tôi lại được mang tên của người sẽ là cha đỡ đầu của mình, một người giàu có, rất giàu có là khác - người thỉnh thoảng vẫn tới nhà chúng tôi ở vùng nông thôn Birán.

Trong khi người cha đỡ đầu thực sự của ông lại là viên Lãnh sự Haiti?

Đúng vậy. Viên Lãnh sự Haiti cưới cô giáo dạy piano, chị của cô giáo tôi. Cả hai người này đóng vai trò là cha và mẹ đỡ đầu trong lễ rửa tội của tôi. Tôi còn nhớ là một hôm người cha đỡ đầu của tôi, viên Lãnh sự Haiti, đã đưa tôi đi tham quan một con tàu chở khách rất đồ sộ, tàu La Salle - con tàu có đến hai ống khói liền, một con tàu chở khách xuyên Đại Tây Dương, bên trên chất đầy những người Haiti chen chúc nhau như cá hộp. Họ là những người bị trục xuất ra khỏi Cuba theo Đạo luật Ưu tiên Lao động trong nước mà tôi đã nói với ông lần trước. Vậy là tôi đã chứng kiến từ những người Haiti sống trong những ngôi nhà ổ chuột tồi tàn nơi tôi thường nướng ngô trong bếp than cho tới những người chen chúc trên con tàu xuyên đại dương sang trọng đó, những người bị trục xuất khỏi Cuba để trở về đối mặt với những khó khăn khủng khiếp ở đất nước họ - một nơi thậm chí còn nghèo hơn cả Cuba. Họ bị tống ra khỏi một cuộc sống cùng khổ và nghèo đói để rơi vào cuộc sống khác còn tồi tệ hơn nhiều.

Họ bị trục xuất khỏi Cuba thật sao?

Đúng vậy. Trong những năm bùng nổ của ngành công nghiệp mía đường, có đến hàng chục nghìn người đã tới đây góp phần trồng, canh tác và thu hoạch mía. Họ làm việc trên những đồng mía quần quật như nô lệ, chịu rất nhiều hy sinh, trong khi đồng lương thì rẻ mạt. Tôi tin là những nô lệ trong thế kỷ 19 cũng còn có điều kiện tốt hơn là những người Haiti khi đó. Những người nô lệ dù sao cũng còn là tài sản của một người chủ, người chủ đó sẽ chăm sóc họ như người ta chăm sóc con vật nuôi của mình. Người chủ sẽ chăm sóc sức khỏe con vật, cho nó ăn, nhưng những nhà tư bản thì đâu có đếm xỉa gì đến sức khỏe của những người công nhân được coi là tự do, chứ đừng nói đến chuyện cho họ ăn uống đầy đủ.

Khi cái gọi là cuộc Cách mạng năm 1933 diễn ra, thực chất là một cuộc nổi dậy chống áp bức, những người nổi dậy cuối cũng cũng phải ưu tiên cho lao động trong nước nên việc thuê mướn lao động chủ yếu dành cho người Cuba, hệ quả của việc này là tình trạng như tôi đang kể với ông. Phải thừa nhận là đạo luật đó, cho dù được xây dựng với ý tốt, đã dẫn tới những biện pháp khá tàn nhẫn; nó chủ yếu được sử dụng để trục xuất hàng chục nghìn người Haiti đã đến Cuba sinh sống và làm việc suốt mấy chục năm liền. Dân số của họ tăng rất nhanh, đến nỗi có quá nhiều người Haiti nên chính quyền đã phải đuổi họ về Haiti bằng cách tàn nhẫn, vô nhân đạo đó, những con tàu chen chúc người bị trục xuất. Thực sự là dã man... Và tôi phải chứng kiến tất cả những cảnh đó; tất nhiên khi ấy tôi hoàn toàn không ý thức được là trải nghiệm đó có giá trị lớn lao đến nhường nào với tôi về sau này, cũng như việc nó sẽ giúp tôi hiểu rõ về thế giới quanh mình.



----------------------------------------------------------
1. “Mestizo” theo nghĩa đen là chỉ đứa con là người pha lẫn các chủng tộc, nhưng từ này thường được dùng phổ biến để chỉ con cháu của người Anh-điêng (người bản xứ tiền Columbus sống ở Nam và Trung Mỹ) và người da trắng. Những người Haiti mà Castro muốn nói đến ở đây không thể là người lai thổ dân Mỹ với người Bồ Đào Nha hoặc Tây Ban Nha theo nghĩa thứ hai; mà có thể, họ là những người malatto da sáng (con cháu của người da trắng lai da đen). Sau này, Castro dùng nghĩa này khi ông nói về thành phần chủng tộc ở các trường mà ông từng theo học.

2. Khoảng giữa thế kỷ, có thể là muộn hơn một chút, một vài nơi ở châu Mỹ La-tinh, trẻ con rất phổ biến được đặt tên theo danh sách các vị thánh của Thiên Chúa giáo: tên của đứa trẻ được đặt theo tên của vị thánh được tôn kính vào ngày mà nó sinh ra.

3. Thánh Fidel (hay còn gọi là Fidelis) của Sigmaringen sinh ra ở Hohenzollern-Sigmaringen ở miền Nam nước Đức vào năm 1557. Ông là một Luật sư đứng ra bảo vệ người nghèo và người bị áp bức và người dân đã đặt cho ông biệt hiệu “Luật sư của người nghèo”, ở tuổi 35, ông gia nhập dòng tu Fran-xit ở Friburg, Thụy Sĩ. Ông trở thành nhà diễn thuyết, người cầu nguyện và đôi khi còn được gọi là “Demosthenes của nhân dân”, ông bị giết ở Seewis ngày 24 tháng 4 năm 1622; Giáo hoàng Benedict XIV phong thánh cho ông năm 1746.

4. Đó là Thánh Hippolytus (325 sau Công nguyên). Người ta không biết nhiều về cuộc đời của ông, nhưng ông là một trong những nhà văn quan trọng của nhà thờ La Mã hồi thế kỷ thứ 3. Ông viết văn chống lại các cha xứ của La Mã và nổi tiếng vì chống lại cha xứ Callitus. Từ đó Hippolytus trở thành người đầu tiên nổi tiếng vì “chống lại Nhà thờ”, ông bị đi đày và qua đời trong khi bị giam giữ.

Vậy tổng cộng ông đã sống bao nhiêu năm trong nhà cô giáo?

Tôi đã trải qua ba ngày Lễ Ba Vua tại đó ¹. Tôi chỉ biết tính thời gian bằng cách ấy, cũng không hoàn toàn chính xác lắm. Và nhân nói đến chủ đề Ba Vua, để tôi kể cho ông nghe chuyện này - tôi có nói là đến tận bây giờ tôi vẫn ngạc nhiên tại sao tôi không trở thành một nhạc sĩ... phải nói thật là tôi nghĩ lẽ ra tôi đã có thể là một nhạc sĩ, vì mẹ đỡ đầu của tôi là một nghệ sĩ piano, và hồi đó cô ấy chơi piano suốt ngày - kể cũng tiếc là cô ấy không bao giờ nảy ra ý định dạy tôi chơi piano, ít nhất cũng giúp tôi đỡ lãng phí thời gian vô ích - và một chuyện nữa là năm nào cũng thế, cứ đến lễ Ba Vua là tôi lại được tặng một thứ nhạc cụ nhỏ, mỗi năm một cái. Đầu tiên là một cái kèn cocnê làm bằng bìa cứng, phần miệng kèn làm bằng kim loại; năm thứ hai cũng lại là một cái kèn cocnê, nhưng cây kèn lần này một nửa làm bằng bìa cứng, một nửa bằng nhôm; cho đến năm thứ ba, thêm một cây kèn cocnê khác, hoàn toàn được làm bằng nhôm, có ba phim bấm hẳn hoi... Ba dịp lễ Ba Vua, cũng không có nghĩa là tròn ba năm, nhưng nếu tính tôi được gửi tới đó vào tháng 9 để đi học, thì dịp lễ Ba Vua đầu tiên là vào tháng Giêng, rồi đến lễ thứ hai, lễ thứ ba, tổng cộng lại chắc tôi ở đó khoảng hai năm tám tháng. Nhưng cũng còn phải trừ đi khoảng thời gian chúng tôi được về Birán, để thực hiện vụ trả thù mà tôi vừa kể lên mái tôn của ngôi trường nơi cô giáo tôi đang ở và dạy lúc đó.

Hồi còn bé, tôi thường viết những lá thư dài, rất dài, gửi Ba Vua - những lá thư đã mang cho tôi ba cây kèn cocnê, rồi tôi còn nhét rất nhiều cỏ khô dưới đệm giường, rồi cốc đựng nước cho lạc đà, đủ những thứ linh tinh, và cầu xin tất cả những gì một cậu bé có thể nghĩ ra được: một đoàn tàu hỏa, thậm chí cả một chiếc máy chiếu phim... Để rồi lần nào tôi cũng nhận được một cái kèn cocnê, thế đấy.

Trong ngôi nhà mới, có một giàn dây leo mọc trên vòm cổng với những chiếc lá to, rộng bản, tạo thành một noi có bóng mát rất yên tĩnh. Tôi thường ra đó ngồi với một chiếc ghế hoặc ngồi bệt thẳng xuống mặt sán lát gạch đỏ, rồi học đi học lại bản cửu chương, hết lần này đến lần khác... tôi muốn nói là tôi hoàn toàn tự học. Từ đó tới nay lúc nào tôi cũng tự học lấy tất thảy mọi điều, có thể nói tôi là một người tự học ở nhiều khía cạnh.

Trong ngôi nhà mới đó, tôi ngủ trong một hành lang nhỏ thông thẳng ra con phố phía sau nhà, tôi ngủ trên trường kỷ, chẳng có giường đệm gì cả, một chiếc trường kỷ đan từ cây liễu gai, đại loại là vậy. Đó là thời kỳ những vụ nổ xảy ra khắp nơi ở Santiago. Hầu như đêm nào cũng phải có một vài vụ nổ. Tôi nhớ một đêm có tới hai mươi hay ba mươi vụ đánh bom gì đó; cứ mỗi phút trôi qua là lại bùm! Hồi đó tôi cỏ cảm giác bất kỳ lúc nào cũng có thể có bom nổ, thậm chí ngay cạnh nơi tôi đang nằm. Hồi đó tôi không hiểu tại sao lại có nhiều vụ đánh bom đến thế, tại sao lại có những người cho nổ bom để làm gì. Trong con phố nhỏ và vắng vẻ đó, nằm co quắp trên ghế trong hành lang, tôi thiếp vào giấc ngủ giữa tiếng bom nổ không bao giờ dứt.

Vậy những người đánh bom đó là ai?

Tôi cho đó là những người chống Machado, hoặc những chiến sĩ cách mạng chống Batista.

Chống Machado?

Đúng vậy, chống Machado, và sau này là chống Batista, vì vụ đảo chính của Batista diễn ra ngày 4 tháng 9 năm 1933. Những vụ đánh bom đó chắc phải xảy ra trong những tháng cuối cùng của cuộc nổi dậy chống Machado, và ngay sau đó là ba tháng ngắn ngủi của một Chính phủ tự xưng là Cách mạng.

Cuộc “Binh biến của các hạ sĩ quan”, như tôi đã kể, là một động thái tương đối cách mạng, nhưng ngay từ trước đó, cho đến tận tháng 8 năm 1933, các lực lượng dân sự đã bắt đầu đấu tranh chống lại Chính phủ độc tài của Machado, kẻ mà chúng ta có thể nói rằng đã tự bầu mình trúng cử nhiệm kỳ hai, ngay giữa một cuộc đại khủng hoảng. Đó chính là thời điểm của cuộc Đại suy thoái bắt đầu từ năm 1929, và như tôi đã nói, nạn đói khủng khiếp lan tràn khắp mọi miền đất nước. Người dân đấu tranh chống lại Machado, nhưng rồi một lệnh ngừng bắn tạm thời được thiết lập khi Machado bị lật đổ. Tháng 9 năm 1933, Fulgencio Batista, vốn là một hạ sĩ quan trong quân đội, một nhân viên tốc ký cho các tòa án binh, đã cầm đầu một cuộc đảo chính, cuộc đảo chính này ban đầu do một hạ sĩ quan khác tổ chức nhưng Batista lại trở thành người cầm đầu, ông ta chỉ huy mọi việc. Các hạ sĩ quan tham gia cùng với sinh viên và những lực lượng cách mạng khác.

Vào thời điểm đó, giao tranh nổ ra với nhóm ABC, những thành viên của nhóm ABC mang tư tưởng phát xít. Rất có thể chính nhóm ABC đã đứng đằng sau những vụ đánh bom hồi ba tháng cuối năm 1933. Tôi cũng không nhớ chắc chắn là giai đoạn đó kéo dài đến cuối tháng 12 hay đầu tháng 1, nhưng sau đó lại nổ ra cuộc nổi dậy chống Batista.

Tôi không thể biết ai là thủ phạm cho nổ liên tiếp ba mươi quả bom trong một đêm, vì những ký ức cứ lộn xộn trong đám sương mù của thời gian và nhất là hồi đó tôi còn rất bé. Năm 1933, khi xuất hiện Đạo luật Ưu tiên lao động trong nước và bắt đầu có hiện tượng trục xuất người Haiti, tôi đang sống trong ngôi nhà mới của cô giáo.

Cái này thì tôi chắc chắn hoàn toàn, từ đó tôi có thể suy ra là tôi đã tới Santiago lần đầu tiên vào cuối năm 1932, dao động trong khoảng đó. Tôi không thể nhớ được ngày tháng chính xác, tôi chỉ có thể suy luận một cách tương đối từ những ký ức ấn tượng nhất mà tôi nhớ cùng những sự kiện quan trọng diễn ra khi đó ở Cuba.

Vậy là khi ấy ông lên khoảng giữa sáu hay bảy tuổi gì đó...

Không, chỉ sáu tuổi thôi. Không hơn sáu tuổi được, chắc chắn là không thể hơn sáu tuổi được, vì tôi ở ngôi nhà cũ của cô giáo có gần một năm thôi.

Giờ thì tôi bắt đầu nhớ ra là sau một thời gian ở trong ngôi nhà cũ đó, chúng tôi đã chuyển sang nhà mới, và những vụ đánh bom vẫn xảy ra liên tục rất lâu sau khi chúng tôi chuyển. Chắc chắn là vào giai đoạn cuối năm 1933. Machado bị lật đổ tháng 8 năm đó, và sau đó là phong trào của Batista, một liên minh kéo dài trong ba tháng, một Chính phủ cách mạng bị lật đổ vào khoàng cuối năm đó. Có nhiều nhóm - tiêu biểu như nhóm ABC chẳng hạn - mang khuynh hưóng phát xít đã từng nổi loạn chống Chính phủ Cách mạng và sau đó lại tập hợp cùng với Batista. Nên tôi cũng không chắc khi đó ai là người đứng sau những vụ đánh bom?


-----------------------------------------------------------
1. Ngày 6 tháng 1, Epiphany, theo truyền thống là ngày tặng quà (do ba vị vua, ba vị đạo sĩ hay những người thông thái) cho trẻ em. Ngay cả ngày nay khi Lễ Giáng sinh được tổ chức ở châu Mỹ La-tinh, ngày lễ Ba Vua vẫn quan trọng hơn, và Lễ Giáng sinh kéo dài đến hết ngày 6 tháng 1 mới kết thúc.

Năm 1932.

Không, năm 1932 thì chúng ta biết thủ phạm là ai. Câu hỏi đặt ra là: sau đó thì ai là người đứng sau những vụ đánh bom? Nhiều khả năng lần này thủ phạm là những kẻ thù của Cách mạng. Hồi cuối năm 1933 có một cuộc nổi loạn của nhóm ABC chống lại Chính phủ của Giáo sư Sinh vật Grau San Martin, và Guiteras, cùng liên minh cánh tả của ông; rất có thể chỉ nhóm ABC mới có đủ thực lực để tiến hành ngần ấy vụ đánh bom trong thời gian đó.

Hồi đó ở Santiago không có trường đại học nào; các sinh viên thì không có tổ chức cũng như nguồn lực để tiến hành đến ba mươi vụ đánh bom như vậy, theo như tôi nhớ. Tất nhiên là có thể không nhiều đến thế, nhưng tôi có cảm giác là những vụ đánh bom xảy ra nhiều vô kể. Đó là lý do tại sao tôi có thể suy ra là những vụ đánh bom mà tôi nghe thấy trên chiếc ghế dài đan bằng cây liễu gai hồi đó xảy ra sau tháng 8, chứ không phải trước, hoặc thậm chí là hẳn đến cuối năm 1933, hoặc thậm chí là còn muộn hơn thế, sau khi cuộc nổi loạn đầu tiên của tôi ở Birán đã xảy ra, hay nói cách khác là hành động trả thù mà tôi vừa kể. Tôi đã bị bố mẹ gửi quay lại Santiago và đăng ký theo học ở Colegio de La Salle, nơi tôi theo học lớp ban ngày, tôi cứ đi đi về về như thế. Tôi học lớp vỡ lòng, theo chương trình ban ngày trong giai đoạn khó khăn và bất ổn đó.

Ông tự đi đi về về một mình?

Đúng, cứ tự đi rồi tự về, vì buổi trưa tôi về ăn cơm ở nhà mà. Bữa trưa đã khá hơn rất nhiều, vì đến lúc này họ đã học theo thói quen của dân Pháp là ăn nhiều rau; trong bữa ăn thường có món rau và vài món khác, chứ không còn là món cantinita nữa. Thực phẩm giai đoạn này cũng rẻ hơn, vì hầu như chẳng mấy ai có tiền, và rất ít người có việc làm. Như tôi nói, gia đình tôi gửi đến đó 120 pêxô mỗi tháng, bằng cả một gia tài trong thời bấy giờ.

Tôi cứ phải đi học, quay về nhà ăn trưa, rồi buổi chiều quay lại trường học tiếp. Nói thật là tôi ngán việc đó tới tận cổ. Tôi vẫn hoàn toàn tự học một mình. Một dịp Lễ Ba Vua thứ ba lại đến rồi đi. Chắc đó là vào khoảng tháng 2 năm 1935, tôi phải tự mình tìm kiếm giấy tờ, sách vở, tình cảnh chính xác là như vậy. Nhưng cho dù thế nào đi nữa, họ vẫn luôn đe dọa sẽ tống tôi vào sống trong trường nếu tôi không ngoan ngoãn như một thiên thần. Và đó chính là những gì tôi muốn làm.

Nhằm mục đích thoát khỏi ngôi nhà đó.

Tôi đã dần ý thức được những gì đã diễn ra trong ngôi nhà đó vì lần đầu tiên tôi nhận ra là tôi căm ghét tất cả những quy tắc kiểu Pháp của họ, lối sống học đòi kiểu Pháp. Một hôm tôi quyết định chống tại tất cả những quy tắc lịch sự kiểu Pháp, những phép xã giao cầu kỳ ấy. Họ bắt tôi ăn rau - củ cải đường, cà rốt, su su. Tôi không quen với những thứ đó. Tôi có cảm giác ăn su su thật nhạt nhẽo, còn củ cải đường thì ngọt đến lợm giọng. Vài thứ rau củ mà đến tận rất nhiều năm sau đó tôi còn không dám ăn lại. Đó là lề lối kiểu Pháp, với những cung cách cư xử cổ lỗ từ thời phong kiến. Một hôm tôi nổi loạn - “cháu không làm đâu”, tôi cứ gân cổ lẽn cãi, bất kể đó là việc gì, “cháu phản đối”; “cháu sẽ không làm bất kỳ việc gì; cháu phản đối”.

Hành động nổi loạn của tôi thật ra cũng không nhằm chống lại những lề thói học đòi kiểu Pháp và các quy tắc rườm rà ấy, mà là nhằm vào những hành động ngược đãi tôi phải chịu đựng suốt mấy năm qua.

Ông đã nổi loạn.

Tôi còn có thể làm gì khác được? Việc đó hoàn toàn bản năng. Đó thực sự là cuộc nổi loạn có ý thức đầu tiên trong đời tôi... Và nó diễn ra theo đúng như những gì tôi muốn. Họ tống thẳng tôi vào trường Colegio de La Salle làm học sinh nội trú - lớp một, học kỳ hai của lớp một. Tại đó tôi thật hạnh phúc vì được ở chung với nhiều cậu bé khác. Chúng tôi chơi đùa suốt ngày, và vào thứ năm và chủ nhật họ lại đưa học sinh tới một nơi rất rộng rãi trên bãi biển để chúng tôi có thể chơi tất cả các môn thể thao ưa thích của mình. Cuối cùng tôi cũng biết thế nào là hạnh phúc.

Vậy đến giờ ông còn giữ trong lòng sự ấm ức nào đối với gia đình đó không?

Thực sự tôi không hề trách họ về những gì đã xảy ra. Họ sống trong một xã hội như vậy; hoàn toàn không thể nói rằng họ là một nhóm người bệnh hoạn thích ngược đãi trẻ em hay đại loại như vậy. Đó là một xã hội đầy rẫy những bất công, những khó khăn, bất bình đẳng ở khắp mọi noi, ai cũng túng thiếu, người dân trong xã hội đó đã phải hy sinh quá nhiều; một xã hội dung dưỡng sự ích kỷ đến cùng cực, cổ vũ tính tư lợi cá nhân, nó khiến người dân trở nên thực dụng và tàn nhẫn, tìm đủ mọi cách để thu lợi nhuận từ bất kỳ thứ gì. Một xã hội như vậy không thề khuyến khích những tình cảm cao quý như tình thương và sự hào phóng. Mọi người đều phải sống, và họ nhận ra rằng chỉ có một cách duy nhất để làm như thế: bằng cách bóc lột người khác. Trong trường hợp của tôi, chẳng qua là họ đang bóc lột con trai của một chủ đất giàu có. Bản thân họ chẳng có gì. Tôi chỉ là nạn nhân của sự bóc lột đó, sự bóc lột thể hiện qua những khoản tiền mà gia đình tôi phải gửi đến Santiago. Tôi chỉ là người phải chịu đựng hậu quả trong một xã hội như vậy.

Nếu sau này ông đọc hai tác phẩm Oliver Twist và David Copperfield của Charles Dickens, hẳn ông sẽ thấy rằng những gì được viết trong đó rất giống với hoàn cảnh của mình.

Chắc ông sẽ không tin nếu tôi nói rằng phải nhiều năm sau khi tốt nghiệp tôi mới có dịp đọc những tác phẩm đó, vì trong những ngôi trường mà tôi theo học, người ta không hề dạy về văn học Pháp, văn học Anh hay văn học Mỹ. Có chăng họ chỉ đề cập thoáng qua về một vở kịch nào đó của Shakespeare là cùng. Tất cả sách giáo khoa đều được viết bằng tiếng Tây Ban Nha. Thậm chí ngay cả cuốn tiểu thuyết nổi tiếng Túp lều của bác Tôm ¹  tôi cũng được đọc khi đã ra trường. Chúng tôi đều là những cậu bé may mắn có đặc quyền được học trong trường dành cho con nhà giầu thượng lưu, vậy mà chúng tôi vẫn có rất nhiều lỗ hổng lớn về nghệ thuật, hội họa và âm nhạc. Tất cả những gì họ làm cho tôi, hình như hồi lớp ba thì phải, là bổ sung tôi vào một dàn hợp xướng, chỉ để lại tống cổ tôi ra ngay sau đó, khi họ phát hiện ra rằng - tôi cũng không hiểu sao nữa - tôi không có khả năng hát đúng nổi một nốt nhạc nào.

Cần nhớ là từ giữa năm lớp năm trong trường tiểu học cho tới khi tốt nghiệp, hầu như tất cả giáo viên của tôi đều là người Tây Ban Nha, và đều là những người theo chủ nghĩa quốc gia. Họ mang tư tưởng cánh hữu. Franquista, phản động, nhưng dù thế nào cũng phải khẳng định họ là những giáo viên bậc nhất về mặt kỷ luật, trọng danh dự và giản dị.



-----------------------------------------------------------
1.  Tác phẩm Túp lều của bác Tôm của Harriet Beecher Stowe (1852).

Và họ cũng là những người ngoan đạo nữa.

Họ là những người mà dần dần tôi có điều kiện hiểu rất rõ, đặc biệt là những thầy tu dòng Tên, những người đã dạy tôi trong suốt hơn bảy nãm liền - đó là những người trọng danh dự và có học thức. Mặc dù các gia đình phải trả tiền mới có thể cho con vào học, nhưng nhũng trường học này không hề đắt, hoàn toàn không có gì là toan tính vụ lợi trong hoạt động giảng dạy. Các thầy tu thậm chí còn dạy học không lương. Cuộc sống của họ rất khắc khổ và đạm bạc. Họ rất khắt khe, làm việc vất vả đến quên mình. Tôi phải thừa nhận rằng họ đã giúp tôi rất nhiều, chính những thầy tu dòng Tên đó đã khơi dậy trong tôi tình yêu thiên nhiên, niềm đam mê đối với cuộc sống sôi động ngoài trời. Ngay từ hồi đó tôi đã thích leo núi. Mỗi khi nhìn thấy một ngọn núi nào đó, tôi lại coi nó như một thách thức để chinh phục. Trong đầu tôi sẽ chỉ còn một ý nghĩ là phải trèo lên ngọn núi đó, lên tới tận đỉnh cao nhất. Nhiều khi xe buýt của nhà trường phải chờ đến bốn giờ đồng hồ trong khi tôi còn đang mải leo núi. Tôi thường leo một mình hoặc đi cùng với một hai người bạn; nhiều khi chặng đường quay về kéo dài hơn chúng tôi dự tính rất nhiều, nhưng chưa từng có ai phạt hay trách mắng tôi vì chuyện đó. Những thầy giáo - linh mục hồi ấy, nếu như họ nhận ra một nét tính cách tốt đẹp nào đó ở các học sinh - như tinh thần hy sinh, nỗ lực vượt khó khăn, mạo hiểm - là họ sẽ khuyến khích hết lòng, thúc giục chúng tôi ganh đua với nhau thật sôi nổi. Họ rất quan tâm phát triển tính cách của học sinh.

Vậy là ông đã theo học duới sự giảng dạy của các thầy tu dòng Tên trong nhiều năm liền phải không?

Đúng vậy. Nhưng không phải ngay từ những lớp đầu tiên; đầu tiên tôi được học trong lớp của các thầy dòng La Salle, ở Colegio de La Salle, từ lớp một đến lớp năm, vì tôi nhảy cóc từ lớp ba lên thẳng lớp năm. Tôi học ở đó khoảng bốn năm tất cả. Chỉ có thể nói rằng tôi rất hạnh phúc với cuộc sống ở trường. Các giáo viên thường cho chúng tôi về vùng nông thôn hoặc ra bãi biển, như tôi đã kể, vào những ngày thứ năm và chủ nhật. Bao giờ chúng tôi cũng đến một bán đảo nhỏ nằm bên bờ Vịnh Santiago. Tại đó trường của chúng tôi có riêng một bãi biển để làm nơi bơi lội và có địa điểm cho các hoạt động thể thao khác. Có cả sân chơi bóng chày, một nơi được quây lại để bơi, câu cá - chúng tôi tha hồ chạy nhảy, chơi đùa. Hai lần một tuần chúng tôi lại được thỏa sức đùa nghịch như vậy, ai cũng rất vui vẻ và hạnh phúc. Về sau, ở Colegio de Dolores, tại Santiago de Cuba, các thầy tu dòng Tên ở đây không có một nơi vui chơi riêng như vậy cho học sinh, mặc dù trường học thì tốt hơn nhiều, mà khi đó tôi cũng đã lớn.

Trong số những bạn học của ông, tất cả đều đến từ những gia đình khá giả, có học sinh nào là người da màu không?

Tại trường La Salle cũng nhận học sinh da màu, nhưng rất ít thôi. Trong lớp tôi có đúng một bạn tên là Alejandro Larrinaga, một cậu bé rất thông minh và hoạt bát. Tôi không bao giờ quên cậu ấy. Còn ở hai trường kia, Colegio de Dolores và Belén, với các thầy giáo - thầy tu dòng Tên, hoàn toàn không có học sinh da đen nào, thậm chí là người lai cũng không, dù là người lai da trắng-da đen, hay da trắng-da đỏ. Đó là những trường học hoàn toàn dành cho con em nhà giầu. Và tất nhiên bắt buộc phải là người da trắng.

Hồi đó ông có thắc mắc tại sao không có học sinh da đen không?

Tôi có hỏi vài lần, cũng không phải là vì tôi tự ý thức hay được dạy dỗ về vấn đề này, nhưng tôi chỉ thấy hơi kỳ lạ nên tôi đã hỏi. Ở trường La Salle còn có một học sinh da đen - như tôi đã nhắc đến rồi đấy. Còn ở hai trường về sau của các thầy tu dòng Tên, những ngôi trường mang tính phân biệt và kỳ thị rất lớn, học sinh hoàn toàn là con cái của những nhà tư bản lớn, chẳng có học sinh da đen hay người lai nào hết. Tất nhiên là những người phụ trách trường cũng viện dẫn lý do nào đó để giải thích, nhưng hoàn toàn không xác đáng.

Họ tự quyết định à?

Đó là những trường học cho người giàu, và đơn giản là họ không chấp nhận học sinh người da màu. Ngay cả với những học sinh da màu mà cha mẹ có khả năng tài chính để trả tiền học phí thì nhà trường cũng không chấp nhận. Tất nhiên là họ không đến nỗi như bọn Đức Quốc xã, bắt học sinh phải làm xét nghiệm máu rồi mới được nhận vào. Nhưng bất di bất dịch, cứ nhìn qua mà biết không phải người da trắng thì nhất định là không được vào học trong trường.

Ngay cả khi có đủ khả năng tài chính?

Đúng thế. Đơn giản là họ không nhận vào học. Mặc dù những thầy tu dòng Tên phản đối rất dữ dội - họ vẫn thường xuyên kịch liệt phản đối sự chuyên chế và độc đoán về chính trị.

Và gần đây tại châu Mỹ Latinh cũng có rất nhiều linh mục dòng Tên tích cực lên tiếng chống cường quyền.

Thời gian gần đây, nhiều gương mặt trong số các nhân vật chống đối tích cực nhất, ví dụ các linh mục ở Đại học Tổng họp El Salvador và nhiều linh mục khác, đều là những người dòng Tên, họ là những người cực kỳ dũng cảm đã dành trọn đời mình để đấu tranh vì công lý. Một điều hiển nhiên là họ có được phẩm chất đó từ truyền thống dòng tu của mình. Thánh Ignatius là một chiến binh ¹. Tôi còn nhớ nguyên giai điệu và lòi bài thánh ca đó: “Fundador sois Ignacio y general de la compania real, que Jesus...” ² . Đó là một khúc tráng ca (chống lại quỷ vương bọn thuộc hạ của hắn), và Thánh Ignatius là vị thống lĩnh của dòng tu này. Đó là lý do tại sao có thể tôi phê phán, nhưng đồng thời tôi phải công nhận rằng năng lực sư phạm và giáo dục của thầy tu dòng Tên cao hơn hẳn các thầy dòng ở trường La Salle. Họ đã có lời phát nguyện là học tập suốt đời, và quả thật là họ học tập rất nhiều, quãng thời gian họ dành cho việc học tập và nghiên cứu cũng nhiều hơn bất kỳ ai khác, ở Cuba từng có nhiều nhân vật lịch sử nổi tiếng cũng là những tu sĩ dòng Tên; những nhà thiên văn học danh tiếng có khả năng dự báo các cơn bão khủng khiếp, tiêu biểu như cha Vines; những người khác lại nổi danh trên cương vị các giáo viên giảng dạy về ngôn ngữ và văn học Tây Ban Nha, như cha Rubinos.


----------------------------------------------------------
1. Inigo Onez de Loyola (1491-1556), một quý tộc của xứ Basque, gia nhập quân đội từ khi còn rất trẻ. Trong cuộc phong toả của người Pháp ớ Pamplona năm 1521, ông bị thương nặng. Đọc các tác phẩm tôn giáo trong thời gian dưỡng bệnh kéo dài đã đưa ông thoát khỏi cuộc sống trần tục, và năm 1539, ông thành lập Hội những người đi theo đức chúa Giêsu ở Roma, chuyên giảng đạo và phục vụ các chiến binh tông đồ có cơ cấu tổ chức như cơ cấu của quân đội. Ông được phong thánh năm 1622.

2. Tạm dịch một vài dòng của những bài thơ trữ tình này như sau: “Người sáng lập là ai. Những người trung thành được đức chúa Giêsu kính trọng. Những người trung thành với trái tim dũng cảm chân thành. Đã đứng lên chống lại Luzbel và bọn ác quỉ”.

Những thầy tu dòng Tên cũng có ý thức tổ chức rất rõ ràng phải không? Hay có thể gọi là ý thức kỷ luật như trong quân đội vậy.

Họ biết phải làm gì để phát triển và hoàn thiện tính cách của các học sinh. Nếu bạn có những hành động khó khăn và nguy hiểm, hoặc tham gia vào các hoạt động tương tự như vậy, họ sẽ coi đó là biểu hiện của một tính cách kiên cường, dám nghĩ dám làm - một tính cách hoạt bát và năng động. Họ sẽ không bao giờ làm gì để hạn chế những xu hướng tính cách này. Hơn nữa trong những ngôi trường mà tôi học qua, hầu hết giáo viên đều là người Tây Ban Nha, nên họ thường kết hợp những truyền thống của dòng Tên - tinh thần kỷ luật và ý thức tổ chức kiểu quân đội - với tính cách và phẩm chất của người Tây Ban Nha. Các thầy tu dòng Tên người Tây Ban Nha biết làm thế nào để in sâu vào trong tâm khảm một cậu bé ý thức về phẩm giá, về lòng tự trọng đối với bản thân - họ luôn khuyến khích tính cách mạnh mẽ, sự chính trực, thẳng thắn, can đảm và khả năng sẵn sàng chấp nhận hy sinh. Đó là những phẩm chất tuyệt vời mà họ biết cách phát triển và hoàn thiện ở học sinh của mình.

Nếu quả như vậy thì đó chắc chắn là những môi trường rất lý tưởng cho một người cách mạng?

Phải nói rằng những gì học được từ trường học đã rất có ích đối với tôi, cho dù hồi đó người ta vẫn phân biệt đối xử và kỳ thị người da màu, hơn nữa đó là trường học dành riêng cho con cái của giới tư bản, thượng lưu. Có một lần tôi đọc một tác phẩm văn học có tên là La Forja de un rebelde ¹ , “Sự hình thành của một người nổi loạn”, nói về vai trò nhất định của cuộc sống và những trải nghiệm cá nhân đối với quá trình hình thành tính cách và suy nghĩ của một người nổi loạn, ở đây tôi chưa nói tới một người cách mạng. Tôi nói “nhất định” là bởi vì tính cách cũng như khí chất của con người đó cũng có ảnh hướng không thể thiếu. Và tôi nghĩ chính tính cách và khí chất của tôi, phần nào là có từ bẩm sinh, đã được kết họp với sự giáo dục của các thầy tu dòng Tên.

Bản thân thánh Ignatius cũng là một tấm gương sáng. Một người hy sinh trọn đời mình cho mục tiêu chinh phục nhận thức của con người bằng một chiến lược quân sự.

Ông là một chiến binh, và ông đã lập nên dòng tu mang đặc điểm quân đội của mình. Tôi không nhớ nhiều lắm, nhưng chắc chắn không thể nào quên được bài thánh ca hùng tráng mà tôi đã nói ở trên, cho đến tận bây giờ đó vẫn là bài thánh ca tiêu biểu của dòng tu này. Nhưng thật ra bản thân dòng tu đó cũng không làm tôi quan tâm nhiều lắm. Tôi chỉ yêu thích cuộc sống lành mạnh và mộc mạc mà tôi đã trải qua trong những ngôi trường đó.

Và ông lại còn được chơi rất nhiều môn thể thao nữa.

Khi lên đến trung học thì phải nói rằng tôi đã là một nhà thể thao đầy nhiệt huyết, một vận động viên leo núi cự phách. Những hoạt động chủ yếu của tôi là thể thao và thám hiểm. Đơn giản là tôi yêu thích chúng! Trước đó tôi vẫn chưa có dịp chinh phục đỉnh Pico Turquino, và tôi thực sự khát khao thực hiện mục tiêu này. Một lần tôi quyết tâm biến khát khao đó thành hiện thực, cùng với một trong những linh mục ở Colegio de Belén, Cha Amando Llorente - thực ra khi đó ông ấy còn chưa chính thức tốt nghiệp trường dòng để được thụ phong linh mục, ông ấy còn đang trong giai đoạn thực tập - em trai của một người mang họ Llorente khác, Segundo Llorente, một nhà truyền giáo cho người Eskimo ở Alaska và đã viết những tác phẩm cực kỳ sinh động và hấp dẫn về “vùng đất băng giá vĩnh cửu”. Một mùa hè chúng tôi đang ở cảng Santiago chuẩn bị lên thuyền tới chân núi Pico Turquino. Thậm chí tôi còn vác theo một khấu súng săn Browning - tôi đã giấu diếm mọi người để mang khẩu súng này từ nhà đi. Hồi đó, khi tôi chuẩn bị tốt nghiệp trung học và vào đại học, bố tôi không bao giờ giấu nổi niềm tự hào trước những thành tích học tập của con trai mình cho nên ông cũng tỏ ra rất dễ dãi đối với tôi. Tuy nhiên chiếc thuyền buồm đó đột nhiên bị thủng một lỗ dưới đáy không thể khắc phục trong một đêm, thế là kế hoạch của chúng tôi hoàn toàn bị phá sản. Cha Amando Llorente - một tu sĩ dòng Tên, một thanh niên Tây Ban Nha quê ở xứ Léon - là bạn thân của tôi, bởi vì ông ấy cũng đam mê thể thao và thám hiểm.

Trong chuyến thám hiểm đầu tiên tới thung lũng Yumurí tôi đã được bầu làm trưởng đoàn thám hiểm vì chính trưởng đoàn sẽ là người phải thức cả đêm, để canh chừng, như một người lính gác cho cả đoàn. Các thành viên trong đoàn thám hiểm có đồng phục, chúng tôi căng lều sống ngay ngoài trời đồi núi. Tôi đã có sáng kiến bổ sung một số hoạt động khác của mình vào chương trình thám hiểm, và tất nhiên là không thể thiếu leo núi... Và cuối cùng, vì là người năng nổ và hăng hái nhất, tôi đã được bầu làm trưởng đoàn thám hiểm toàn trường. Đó là vị trí đầu tiên mà tôi đảm nhiệm trong cơ cấu lãnh đạo của nhà trường. Nhưng tôi còn tham gia vào tất cả các môn thể thao khác, và trong năm học cuối cùng tại trường tôi đã được bầu là chơi thể thao giỏi nhất trường - nên nhớ là trường có tới hơn một nghìn học sinh các lớp. Tôi tỏ ra xuất sắc nhất trong các môn bóng rổ, bóng đá, bóng chày, nói chung là hầu hết các môn thể thao.

Và điều tất nhiên là tôi dành phần lớn thời gian cho thể thao; tôi vẫn lên lớp đều đặn, nhưng chẳng bao giờ để tâm đến bài giảng, sau đó tôi mới tự học một mình. Tôi làm đúng theo những gì mà giờ đây ngày nào tôi cũng khuyên sinh viên không nên làm. Có thể nói là hồi đó tôi hoàn toàn tự học tất cả các môn như toán, đại số, vật lý, hình học - tôi tự học tất cả các định lý và mệnh đề... Nhưng cũng thật may mắn là tôi luôn đạt điểm tốt trong các kỳ thi cuối năm, nhiều khi còn cao hơn cả điểm trong các bài thi giữa kỳ. Trong năm học các linh mục dòng Tên không bao giờ phần nàn gì, nhưng khi chuẩn bị đến kỳ thi cuối năm, thì đùng một cái, thể nào họ cũng thông báo cho người đỡ đầu tôi khi đó - chính là người bạn thân của cha tôi được chọn làm cha đỡ đầu mà tôi đã kể, một triệu phú, ông ấy có riêng một công ty chuyên cho vay tài chính, ngoài ra ông ấy còn là Nghị sĩ trong Quốc hội, và có một ngôi nhà lớn ở Havana, vì ông ấy là thành viên Hạ viện, còn con trai ông ấy, cũng giàu có và thế lực không kém, là thành viên Thượng viện - tóm lại là các thầy giáo gọi điện về nhà cho người đỡ đầu của tôi và thông báo với ông ấy rằng tôi sẽ trượt tất cả các môn thi cho mà xem. Suốt ba năm liền tôi học ở đó, bao giờ họ cũng dự báo đúng một viễn cảnh như vậy vào cuối mỗi học kỳ.

Chỉ vì ông không bao giờ tỏ ra tập trung trong giờ học.

Xin nói thật là tôi chẳng bao giờ để tâm vào bất kỳ bài giảng nào. Có lẽ là chỉ trừ môn nông nghiệp, tôi cũng không hiểu tại sao, có thể là vì người giáo viên đã đánh thức sự say mê của tôi đối với môn học đó. Tôi thường tự nghiên cứu từ sách; hầu như đêm nào tôi cũng thức khuya để đọc sách và tự học, cho đến tận gần sáng, vì tôi là người phụ trách việc tắt điện trên giảng đường vào cuối mỗi ngày mà. Trong khi tất cả những người khác đã đi ngủ, thì thay vì tắt điện và ra về, tôi thường ở lại đó đọc sách cho đến tận hai hay ba giờ sáng rồi mới đi ngủ. Vì vậy đối với môn toán cũng như tất cả các môn khác, tôi đều tự học hết.


---------------------------------------------------------
1.  La forja de un rebelle là bộ ba tác phẩm - La forja, La ruta, La llama - xuất bản giữa những năm 1941 và 1946 bởi tiểu thuyết gia người Tây Ban Nha Arturo Barea (1897-1957). Đó là một kiểu tự truyện của một người Tây Ban Nha từ đầu thế kỷ 20 đến cuộc Nội chiến Tây Ban Nha 1936-1939.

Vậy em trai Raul có ở cùng với ông không?

Đó là cả một câu chuyện dài. Hồi đó nó còn ở Birán; nó ít hơn tôi năm tuổi, là con út trong nhà mà; hồi tôi còn ở nhà chúng tôi suốt ngày bắt nạt Raul. Nó được gửi đến học với chúng tôi trong trường La Salle khi mới lên bốn tuổi rưỡi thì phải. Khi ấy nó được mẹ tôi đưa lên thăm anh em tôi và chính trong lần đó nó đã đòi ở lại. Nó khóc lóc, ỉ ôi, quẫy đạp, rồi hờn dỗi đến nỗi cuối cùng mẹ tôi cũng chịu thua. Cả bốn người chúng tôi sống trong cùng một phòng - có Ramón, Raul, tôi và Cristobita, con trai người quản lý một xưởng cưa cho một công ty nước ngoài, Công ty Bahamas Cuba, với lĩnh vực kinh doanh chính là khai thác thông quanh vùng Mayarí cũng với cha tôi. Thỉnh thoảng Raul cũng hay vòi vĩnh, làm mình, làm mẩy, nên nhiều lúc tôi phải la rầy nó, nhưng bao giờ Ramón cũng đứng ra bênh em.

Vì ông ấy là anh cả mà.

Ramón là anh cả. Và thế là Raul ở nội trũ cùng với chúng tôi trong trường La Salle.

Và nói theo cách nào đó thì chính ông là người dạy dỗ Raul?

Mỗi khi tôi vẻ thăm nhà vào các dịp lễ, bao giờ tôi cũng phải nghe những lời phàn nàn của bố mẹ, thế là tôi bảo họ, “Để con lo chuyện này cho, con sẽ bảo ban em”, và thế là tôi bắt đầu để mắt đến cậu em út của mình. Hồi còn ở nhà thì đúng là chẳng ai dạy dỗ nó cả.

Sau đó, tôi đưa cho nó đọc vài quyển sách, và Raul thấy thích thú ngay lập tức. Chính tôi đã đánh thức niềm say mê học hỏi từ em mình, sau đó tôi chợt nhận ra rằng Raul đã bỏ phí quá nhiều thời gian, trong khi nó hoàn toàn có thể học để đuổi kịp chương trình chung và học tiếp lên đại học. Và vẫn có một cách để thực hiện mục tiêu này, đó là đăng ký vào chuyên ngành Hành chính công; thực chất đây là một nhánh thuộc khoa Luật và Khoa học Xã hội của trường Đại học. Cũng không có gì khó khăn lắm; nếu như có chứng chỉ chuyên ngành này, sau đó có thể theo học tiếp về ngành văn chương, luật ngoại giao, thậm chí còn có thể trở thành một luật sư. Thế là tôi nảy ra ý nghĩ đó và thuyết phục bố mẹ tôi để Raul lên Havana học. Nhưng đến lúc đó, tôi đã bắt đầu dành phần lớn thời gian cho việc diễn thuyết và truyền bá tư tưởng mói cho tất cả mọi người. Đằng sau đó là cả một câu chuyện dài, nhưng hình như tôi hơi đi lạc đề thì phải.

Ông đã kể rằng hành động nổi loạn đầu tiên của ông diễn ra trong nhà cô giáo. Vậy những hành động tiếp theo là vào thời điểm nào?

Sau đó còn hai lần nữa, cũng có thể nói là ba. Đó là giai đoạn khi tôi vừa được đưa từ nhà cô giáo vào trường Colegio de La Salle. Học và ở nội trú luôn trong trường. Tại trường này tôi đã học lớp một, lớp hai, rồi lớp ba. Sau đó tôi nhảy cóc qua lớp bốn và vào thẳng lớp năm, rồi một hôm chính tại Santiago đó tôi đánh nhau với thầy hiệu phó, vị linh mục chịu trách nhiệm quản lý học sinh trong trường. Có thể coi đó là lần nổi loạn thứ hai của tôi. Có nhiều chuyện bất công xảy ra, và họ đưa tôi ra khỏi trường đó rồi gửi tôi sang trường khác.

Bố mẹ thì muốn tôi không đến trường nữa, để trừng phạt vị hiệu trưởng của ngôi trường đó.

Để tôi giải thích cho anh hiểu, ở đó có hai hiệu trưởng liền - người thứ nhất là đạo hữu Fernando, một người tốt bụng, còn người kia là Néon Marí. Vì đạo hữu Bernardo, một hiệu phó, người phụ trách quản lý sinh viên, lúc nào cũng lượn lờ khắp nơi đánh, phạt học sinh, nên tôi đã cãi lại ông ta, và rồi tôi bị phạt vì hành động đó. Đó là lần thứ ba ông hiệu phó này đánh tôi... Cả hai lần trước đều rất nặng tay, nhưng lần đầu tiên thì phải nói là kinh khủng, ông ta đánh tôi vì tôi đánh nhau với một cậu bé khác trên thuyền trong chuyến các học sinh nội trú được đưa đi chơi ở biển, vào thứ năm và chủ nhật hàng tuần. Sau đó, chúng tôi đã bơi thuyền ngang qua vịnh Santiago để quay về, rồi chúng tôi lên bờ và bước dọc theo một đại lộ, thẳng lên một con phố rất dốc và khó đi, vì trường của chúng tôi nằm trên một ngọn đồi khá cao trong thành phố, đi qua Parque Cespedes - mà nhân tiện cũng cần nói thêm rằng con phố chúng tồi đang đi qua lọt giữa khu đèn đỏ, một nơi nhan nhản gái bán hoa. Và thế là những người phụ nữ bắt đầu trêu ghẹo các thầy dòng của chúng tôi, trong khi một trong hai thầy tu vẫn còn khoác nguyên chiếc áo chùng trên người - “Ê, đức cha, đến đây đi, đến đây xem nào”, đại loại là những câu trêu chọc như vậy. Khi chứng kiến hoàn cảnh trớ trêu đó, tất nhiên là bọn học sinh chúng tôi đều cười ngặt nghẽo.

Vụ ẩu đả (giữa tôi và cậu bạn kia) bắt đầu khi chúng tôi đang trên thuyền quay về, và mọi chuyện vẫn chưa được giải quyết triệt để... Kể ra đúng là phải có phép màu chúng tôi mới không ngã vào động cơ của con thuyền, vì động cơ không có nắp bảo vệ. Tên con thuyền là El Cateto, có nghĩa là “Dân tỉnh lẻ” hoặc “Dân nhà quê”. Nhưng các bạn học khác đã tách hai chúng tôi ra, nên có thể nói là vụ ẩu đả vẫn còn treo lại, dang dở, cho đến khi chúng tôi quay về đến trường. Thật ra đó là một anh bạn rất tốt tính. Nhiều năm sau đó tôi tình cờ biết tin cậu ta; hóa ra cậu ta cũng đang tham gia hoạt động Cách mạng. Tôi sẽ không tiết lộ tên người bạn đó là gì, nhưng hồi đó cậu ta là con cưng của tay hiệu phó kia - đó cũng là chuyện rất thường tình; ý tôi là chuyện một hiệu phó có cảm tình đặc biệt với một học sinh nào đó vẫn luôn xảy ra. Tôi không hề ám chỉ bất kỳ điều gì khác thường trong mối quan hệ đó, giữa người hiệu phó và cậu học sinh kia. Các thầy dòng đó, mặc dù nhiều người là những giáo viên đặc biệt xuất sắc và rất tốt bụng, dù sao cũng không thể sánh với các thầy tu dòng Tên về ý thức tổ chức kỷ luật và tinh thần làm việc vô tư. Hồi đó chúng tôi rất phẫn nộ trước sự thiên vị không hề giấu diếm trong cách đối xử với các học sinh, và chúng tôi luôn tìm cách phản đối.

Phải nói là đến bây giờ tôi cũng không thể nào nhớ ra nguyên nhân của vụ ẩu đả trên thuyền. Nhưng ngay sau đó vụ đánh nhau của chúng tôi đã bị mọi người ngăn cản. Rồi khi về đến trường, tôi bước thẳng tới chỗ cậu ta và nói, “Đứng lên”; thế là cậu ta đứng lên, và bị tôi giáng ngay cho một cú đấm bằng tay phải như trời giáng. Chúng tôi tặng nhau thêm vài cú đấm cho đến khi bị những người khác nhảy vào can ngăn. Hậu quả mà tôi phải lãnh nhận đã đến ngay sau đó, khi ấy tôi đang học lớp năm, và lần đầu tiên, đạo hữu Bernando, hiệu phó phụ trách công tác giám thị của trường, đã đánh tôi.

Nhưng ngoài chuyện đó ra, phải nói rằng tôi rất hạnh phúc khi sống ở trường, cơ bản là vì tôi được tự do chơi thể thao, bơi lội, câu cá, khám phá đại dương...

Nhưng chính xác thì chuyện gì đã xảy ra?

Hừm, nói một cách đơn giản, tôi đánh nhau với cậu học sinh con cưng của thầy hiệu phó, đúng như tôi vừa kể với ông.

Trong trường La Salte có một bể nước lớn, một chiếc xi téc khổng lồ, được bố trí ở phía dưới tầng trên của một khoảnh sân trung tâm rất dài; tức là ở phía dưới khoảnh sân là bể nước, ông hình dung được chứ. Vì khoảnh sân đó được thiết kế gồm hai tầng mà  . Ở ba mặt của khoảnh sân phía trên đó là một tầng nhà duy nhất trải ra thành nhiều phòng, trước hết là nhà ăn, ngay sát đó là phòng để đồ thánh, sau đó đến nhà nguyện ở góc và chiếm trọn cả cạnh giữa của sân; ở cạnh còn lại của khoảnh sân là một giảng đường lớn, và phía bên phải giảng đường đó dọc theo hành lang, tức là về bên tay trái là một vài phòng học nhỏ. Toàn bộ phần đó đều được dựng bằng gỗ xẻ, bao xung quanh khoảnh sân trên.

Hôm đó, lúc trời đã nhập nhoạng tối, trong nhà nguyện đang diễn ra một buổi lễ tụng. Sau trận ẩu đả với cậu bé kia, tôi, rất thận trọng và phòng xa, - có lẽ là vì tôi đã linh tính thấy có chuyện sắp xảy ra - đã lẻn vào trong phòng để đồ thánh, từ đây hoàn toàn có thể quan sát tất cả những gì đang diễn ra bên bàn thờ trong nhà nguyện. Khi tôi đang trốn trên đó, thì cánh cửa lớn dẫn từ sân vào trong nhà nguyện bỗng bật mở, và một bóng người bước vào, ông hiệu phó đã đứng đó và muốn gặp riêng tôi - có những điều bản năng tự biết mà không hiểu tại sao. Ông ta thậm chí còn không e dè gì trong khi buổi lễ thiêng liêng dưới kia đang diễn ra. Ông ta bắt tôi đi theo mình, ông ta lôi tôi đi dọc theo hành lang, đến góc lối đi thì rẽ phải, sau đó đi thêm một đoạn về phía cuối sảnh và ông ta quát vào mặt tôi, “Có chuyện gì với hai cậu vậy?” Và tôi nói, “Dạ, chuyện xảy ra là thế này...” Tôi còn đang đứng nguyên đó trước mặt ông ta, vậy mà ông ta không để tôi kịp nói hết câu, ông ta lấy hết sức giáng cho tôi một cái tát bằng tay phải. Tôi hoàn toàn không kịp phản ứng gì.

Vậy là ông ta đã tát ông.

Rồi ngay sau đó, ông ta tát cho tôi một cái nữa bằng tay trái, cũng mạnh không kém. Nên nhớ đó là hai cái tát từ đôi bàn tay của một người đàn ông còn rất khỏe mạnh và người bị tát chỉ là một học sinh còn đang theo học kỳ một lớp năm. Tôi choáng váng... hai tai gần như ù đặc. Lúc này thì trời đã tối hẳn. Thật khủng khiếp... Nhục nhã, tàn tệ.

Trong khi đối thủ của tôi trong trận ẩu đả trước đó hoàn toàn không phải là một cậu bé gầy yếu gì cả. Cậu ta đã là một thiếu niên dậy thì sớm và khá vạm vỡ mà rất ít học sinh khác dám động vào. Còn thầy hiệu phó khi đó thì to khỏe gấp hai lần tôi, mà ông ta còn là thanh niên nữa.

Vài tuần sau, chuyện đó lại xảy ra - ông ta lại giáng thêm cho hai cái tát nữa khá đau điếng, chỉ vì tôi đang nói chuyện trong hàng khi chúng tôi đang leo cầu thang lên phòng ngủ chung ở tầng trên. Lần này ông ta tát tôi hai cái vào hai bên mặt, thật ra thì không đau như lần trước, nhưng trong lòng tôi cảm thấy đau đớn hơn rất nhiều.

Vì cảm giác tủi hổ.

Trong thâm tâm tôi hoàn toàn choáng váng và không sao hiểu nổi phương pháp giáo dục bạo lực, hành hạ thể chất, như vậy. Lần thứ ba - và cũng là lần cuối cùng tôi bị ông ta đánh - xảy ra khi tôi đang từ trong phòng ăn chung bước ra sau bữa sáng. Bình thường thì các học sinh sẽ chỉ có vài phút để uống một cốc sữa và một hai ổ bánh mì nhỏ. Bơ ăn bánh được đựng trong những bình thủy tinh nhỏ màu xanh - chúng tôi thường hối hả ăn thật nhanh hai ba ổ bánh mì rồi phết bơ thêm vài ổ nữa để mang theo người, ở cái tuổi đó thì có ai mà không háu ăn...

Chúng tôi xếp thành hàng, trong một khoảnh sân nhỏ trước nhà ăn, chính là cái nắp của bể nước lớn mà tôi đã nói với ông đấy, và chúng tôi tranh nhau xem ai sẽ là người đầu tiên chạm tay vào cây cột phía cuối hàng, vì người đầu tiên chạm tay vào cột sẽ được là người đập bóng. Thường thì sau đó chúng tôi bao giờ cũng còn khoảng bảy tám phút gì đó để chơi bóng chày mà.

Sau khi chúng tôi đã chen lấn, xô đẩy với nhau để len về phía cây cột được một lúc, thì bất thình lình, tôi cảm thấy bị ai đó đánh lia lịa hai ba cái liền vào đầu. Lần này vẫn là thầy hiệu phó... Nhưng đây sẽ là lần cuối cùng, bởi vì tôi đã phát khùng. Tôi nổi điên đến nỗi tôi cầm ngay những ổ bánh mì vừa phết bơ và lấy hết sức ném thẳng vào mặt ông ta, rồi tôi lao tới và nhảy xổ vào ông ta như một con hổ con - điên cuồng cắn xé, cào cấu, đấm đá ông ta, ngay trước sự chứng kiến của học sinh toàn trường. Đó là lần nổi loạn thứ hai của tôi. Tôi mới chỉ là một học sinh trong khi ông ta đã là nhân vật chức sắc trong Ban Giám hiệu vậy mà ông ta lại đi hành hạ và sỉ nhục một học sinh.

Hồi đó mỗi khi tức giận ai đó, bọn học sinh chúng tôi thường dọa, “Tao sẽ lấy lọ mực đập vỡ sọ mày ra!” hoặc “Tao sẽ làm thế này...thế kia...” nói chung là đủ những câu đe dọa kinh khủng nhất. Tôi không bao giờ nói tôi sẽ lấy lọ mực đập vỡ sọ bất kỳ ai, nhưng lần thứ ba ông ta đánh tôi, tôi đã quyết định là sẽ không thể chịu đựng thêm được nữa. Phải khó khăn lắm thầy hiệu phó mới thoát ra khỏi tay tôi.

Sau đó tất nhiên tôi phải lên gặp thầy hiệu trưởng, Néon Marí, ở giảng đường gần đó phía cuối hành lang - tôi đứng trước mặt ông ta và nói, “Xin thầy hãy nghe em giải thích, chuyện là thế này...” Nhưng ông ta cắt ngang lời tôi: “Không, thầy ấy mới chỉ hơi đẩy nhẹ em một cái”. Có điều là cho dù thầy hiệu trưởng không chứng kiến cảnh thầy hiệu phó đánh tôi thì chắc chắn thầy cũng đã nhìn thấy hết cảnh tôi đấm, đá, cào cấu ông ta giữa sân trường. Đó lầ tất cả những gì gọi là công lý mà thầy hiệu trưởng nhà trường đã dành cho tôi. Ông thầy hiệu phó độc đoán kia đã làm tâm hồn còn non nớt của tôi phải chịu rất nhiều tổn thương. Tất cả các học sinh trong trường đều khẳng định rằng tôi hành động như vậy là đúng. Sau lần đó có thể thấy là ông ta không bao giờ dám động đến tôi, hay bất kỳ học sinh nào khác nữa. Vậy là cái lọ mực đã hoàn thành nhiệm vụ của mình. Nhưng không ai dám chắc chuyện gì sẽ xảy ra sau đó (tất cả đám học sinh đều đoán già đoán non liệu thầy hiệu phó sẽ trả thù như thế nào).

Khi ấy tôi đang học dở học kỳ một năm lớp năm, và hàng tuần mỗi học sinh sẽ được nhận một thang đánh giá hạnh kiểm nhất định: màu trắng cho những học sinh ngoan ngoãn; màu đỏ, họa hoằn lắm mới có, dành cho những học sinh hư; và màu xanh, phải nói là cực kỳ hiếm, chỉ dành cho những học sinh cá biệt.

Và ông bị điểm hạnh kiểm màu xanh?

Không. Cuối cùng cái ngày công bố hạnh kiểm ấy cũng đến, tôi hồi hộp chờ đợi. Màu trắng: học sinh X, Y, Z và cứ thế, cứ thế. Màu đỏ: học sinh X, Y, Z, vân vân. Màu xanh: không có ai... Tôi không được điểm màu trắng, mà màu đỏ hoặc màu xanh cũng không nốt - hoàn toàn không có gì. Có thể nói là khi đó ông ta đã hoàn toàn phớt lờ tôi, và tôi cũng mặc kệ. Sau đó tôi cũng chẳng bao giờ tỏ ra ngoan ngoãn hơn, vì kiêu hãnh và tự trọng. Tình trạng đó kéo dài suốt nhiều tuần cho đến Giáng sinh. Chúng tôi không bao giờ nói chuyện với nhau lấy một lời, trong suốt quãng thời gian đó.

Đến Giáng sinh, bố mẹ đến trường đón tôi về nhà. Nghe chuyện nầy thế nào ông cũng phải bật cười, thầy hiệu trưởng nói với bố mẹ tôi rằng cả ba đứa con của họ đều là los tres bandidos mas grandes que habían pasado por la escuela - “ba con chó rừng lớn nhất từng theo học trong ngôi trường này”.

Hãy thử hình dung Raul, một con chó rừng hoang dã như ông ấy nói - khi ấy em tôi mới đang học lớp một, nó chỉ khoảng sáu tuổi thôi. Còn Ramon thì xin thề với ông là anh ấy hiền lành hơn cả một vị thánh. Còn những “tội lỗi ghê gớm” của tôi thì ông biết là như thế nào rồi đấy. Nghe đến vậy, bố mẹ tôi bèn đưa cả ba anh em quay về Birán ngay lập tức.

Bố mẹ ông có tin lời thầy hiệu truởng nói không?

Họ tin hoàn toàn những gì ông ta nói mới tệ chứ! Nhất là bố tôi, vì tôi phát hiện ra là ông bắt đầu kể cho tất cả những bạn bè đến chơi nhà việc chúng tôi “hư hỏng” như thế nào. Cái ông người Asturia vẫn còn ở Văn phòng Bưu điện, và khi chúng tôi về đến Birán, ông ấy bảo tôi, “Tới lúc nói chuyện phá quấy rồi”. Nói chuyện phá quấy nghĩa là trừng phạt, chắc chắn là thế. Ý tôi muốn nói ba anh em tôi đều còn là trẻ con là không thế này thì thế kia, bao giờ chúng tôi cũng tự đẩy mình vào rắc rối để rồi phải bị phạt - ví dụ như việc chúng tôi dám dùng cuốn sách đáp án, tức là đáp án của những bài toán đố, quyển sách mà thường chỉ các giáo viên ra bài tập mới được dùng ấy. Tôi cũng không biết rõ làm thế nào chúng tôi lại có quyển sách đó. Chính Ramón là người tìm ra quyển sách. Tôi cũng chẳng bao giờ hỏi anh ấy. Nhưng vấn đề chính là ở chỗ ngày nào chúng tôi cũng bị phạt hàng nhiều giờ liền, vì những lời thêu dệt vô căn cứ của Neon Marí. Tôi nghe nhiều người kể rằng khi bạn bè của gia đình tôi tới Birán chơi, toàn là những người có đất đai hoặc công việc làm ăn ở đây, bố tôi lại kể cho họ nghe về “tấn bi kịch gia đình” và những gì thầy hiệu trưởng trường La Salle đã nói về chúng tôi. Và thế là bố mẹ tôi ra quyết định rằng chúng tôi sẽ không được đưa đến bất kỳ trường học nào nữa.

Anh Ramón thì rất vui trước diễn biến mới này vì anh ấy chỉ thích lái máy cày và xe tải trong trang trại, cùng đủ thứ đại loại như vậy. Raul thì còn quá bé nên chẳng có ý kiến gì phản đối. Chỉ có tôi là bị tổn thương nặng nề nhát trong chuyện này, tôi là người bị thiệt hại nhiều nhất, tôi là người bị sỉ nhục ghê gớm nhất. Tôi có thể nhận ra rằng mọi chuyện đã trở nên bất công với mình đến nhường nào, tôi đã bị vu khống, đã là người bị đánh và tát thậm tệ. Vậy mà cuối cùng tôi vẫn là người bị trừng phạt nặng nề nhất bằng cách không được quay lại trường học.

Vậy là tôi buộc phải nổi loạn lần nữa. Tôi nói thẳng với bố mẹ rằng họ phải đưa tôi quay lại trường học. Tôi phát động một cuộc chiến đấu. Lần này là ngay chính trong nhà mình. “Con sẽ không chấp nhận việc bố mẹ cấm con đi học”, tôi tuyên bố. Phải nói rằng lần nổi loạn này là rất hiệu quả, vì những gì tôi nói ra khi đó khiến bố mẹ tôi phải e dè - tất nhiên không có chuyện tôi sẽ thực hiện tất cả những gì tôi đe dọa, nhưng dù sao tôi cũng đã nói ra cho họ biết.

Vậy chính xác thì ông đã nói gì với bố mẹ mình?

Đúng ra là tôi nói với mẹ tôi trước, sau đó mẹ nói lại với bố tôi. Dạo đó đúng vào dịp Lễ Ba vua, vào ngày 7 tháng 1, bình thường thì bao giờ chúng tôi cũng được đưa về nhà nghỉ lễ rồi lại quay lại trường học. Nhưng lần này thì chờ mãi vẫn không có động tĩnh gì cả, không có vẻ gì là chúng tôi sẽ được quay lại trường, không thấy ai thúc giục chúng tôi sắp xếp hành lý, chẳng có gì cả - tôi chẳng còn nơi nào để đi nữa, tôi bị trừng phạt. Và thế là tôi đã nổi loạn.

Khi mới lên có mười một tuổi?

Đúng là như vậy, chắc chắn khi ấy tôi đã tròn mười một tuổi vì tôi đang học lớp năm mà, và chính thời điểm đó tôi đã thốt ra một lời đe dọa khủng khiếp.

Ông đã nói câu gì?

Tôi nói với bố mẹ rằng nếu họ không đưa tôi quay lại trường học tôi sẽ đốt rụi ngôi nhà.

Nhà của gia đình ông?

Đúng vậy, ngôi nhà được làm bằng gỗ.

Nhưng ông thực sự có ý định làm vậy sao?

Tôi tin chắc là tôi cũng không dám làm thật đâu. Nhưng khi đó tôi dọa tôi sẽ làm thật, và chắc hẳn tôi đã đe dọa một cách hoàn toàn nghiêm túc, vì tôi thực sự quyết tâm làm một điều gì đó để phản kháng lại tình trạng bất công mà tôi phải chịu đựng tại nhà trường và chính tại gia đình mình. Tôi nghĩ tôi đã thể hiện rõ quan điểm của mình - và họ đã nhận ra điều đó.

Và mẹ ông đã nghĩ rằng ông sẽ làm thật?

Mẹ tôi lúc nào cũng là người hòa giải. Bố tôi cũng hoàn toàn thông cảm - có thể ông đã lấy làm thích thú khi thấy con trai mình đấu tranh bảo vệ quyền đến trường một cách dữ dội đến thế. Nhưng cho dù thế nào chăng nữa thì cuối cùng bố mẹ tôi cũng phải quyết định đưa tôi quay lại trường học. Khi đó đang là mùa khô, và tôi được đưa tới Santiago trên một đoàn tầu chở khách, mà chúng tôi gọi là pisicorre, dọc theo những con đường đất bẩn thỉu và bụi mù. Đó là năm 1938, ngay trước khi những cuộc bầu cử quốc hội diễn ra. Họ gửi tôi tới nhà một nhà buôn ở Santiago, một người đàn ông tên là Mazorra, ông chủ của một cửa hàng tên là La Muneca. Ông ấy cũng là một dân gốc xứ Galicia và lấy vợ là một phụ nữ người Santiago, tên là Carmen Vega, một phụ nữ lai to lớn như hộ pháp có bố da trắng và mẹ là người da đen, có lẽ bà ấy phải to lớn gấp đôi chồng mình, mặc dù trong thực tế bà ấy chẳng bao giờ bắt nạt hay quát nạt chồng... Đừng có bao giờ đùa cợt hay trêu ngươi cái ông người Galicia bé nhỏ ấy, và một khi ông ấy cầm cái dép đi trong nhà lên thì y như rằng có người phải ăn đòn và thể nào cũng có chuyện ầm ĩ trong nhà. Ông ấy không phải là mẫu người dễ bị người khác coi thường. Như tôi nói, ông ấy có một cửa hàng bán quần áo, Dona Carmen là vợ hai của ông ta. Bà ấy đã có một đứa con riêng với người chồng trước, và đến thời điểm này thì anh chàng con riêng đó suốt ngày bận bịu với chiến dịch vận động tranh cử vào nghị viện cho một bác sĩ nhi khoa vì ông này đã hứa sẽ dành cho anh ta một công việc nào đó, bà ta cũng có một người con trai khác với ông Mazorra, tên là Martincito, khi ấy anh ta đang học để trở thành một phi công dân sự, ở tận Mỹ.

Rồi một hôm chính trong giai đoạn đó đã xảy ra tai nạn không may. Chiếc máy bay luyện tập đã bị trục trặc, anh con trai của ông bà đã nhảy ra ngoài với một cái dù, họ lập tức liên lạc với người bố của anh ta, ông có thể hình dung câu chuyện như thế nào rồi đấy... Ngoài ra còn có một cô con gái, tên là Riset, cô này mới học năm thứ ba trong trường trung học - lúc nào cô ấy cũng diện một chiếc váy màu xanh nước biển với ba dải băng trắng tinh. Cô này cũng là con chung của hai ông bà Don Martin và Dona Carmen, một cô gái da nâu vô cùng xinh đẹp. Tôi phải lòng cô ấy ngay lập tức. Ở cái tuổi đó cậu bé nào cũng có thể thầm yêu trộm nhớ một cô gái lớn hơn mình - có thể là cô giáo, hoặc một cô nàng nào đó sống cùng phố, tóm lại là gần như bất kỳ cô gái nào trông xinh xắn một chút. Nhưng thôi, tôi sẽ không nói thêm gì về chuyện này đâu... Chúng ta đang nói về chính trị đúng không nhỉ? Đó cũng là nơi lần nổi loạn cuối cùng trong thời thơ ấu của tôi diễn ra.

Chống lại cái ông nhà buôn đó?

Mazorra là ông chủ và cũng là người đứng đầu cái gia đình mà tôi đang ở nhờ, trên tầng hai. Đó là một ngôi nhà rất dài, nhưng bề ngang thì không rộng lắm. Tôi ngủ trong một căn phòng bé tẹo ở cuối hành lang chính. Chính tại nơi đó tôi đã nghe tường thuật trận đấu thứ hai giữa Joe Louis và Max Schmeling trên đài - một trận quyền anh kinh điển, mặc dù không kéo dài lâu lắm, đúng không nhỉ? - đâu chỉ kéo dài có một hay hai hiệp thì phải, trước khi kết thúc bằng nốc ao.

Trận đó Joe Lousi thắng phải không?

Đúng là Joe Louis ¹. Sau này, báo chí viết rất ầm ĩ về cái tay võ sĩ Max Schmeling vì chính anh ta là một trong những tên lính dù của Đức tấn công đảo Crete trong Chiến tranh thế giới II, ngay trước đêm Đức tấn công Liên Xô. Anh ta là một tên lính dù của Đức Quốc xã và là biểu tượng cho “sự ưu việt của dân tộc Đức”, vậy mà anh lại bị hạ gục một cách nhục nhã dưới tay của Joe Louis, một võ sĩ da đen. Chỉ ngần ấy là đã nói lên tất cả.

Ông đang kể cho tôi nghe về lần nổi loạn thứ tư cơ mà.

Đúng là lần thứ tư, vì tôi đã chán ngấy ngôi nhà đó rồi. Nhưng để tôi kể tường tận cho ông biết những gì tôi đã làm, một số trò nghịch ngợm mà tôi đã gây ra.

Vâng, ông kể đi.

Có nên kể ra không nhỉ?

Chắc chắn rồi.

Hừm, nếu vậy đây sẽ là câu chuyện cuối cùng trong buổi tối hôm nay. Chuyện là thế này: Mazorra, cái ông nhà buôn ấy, đang thăng tiến rất nhanh trên bậc thang xã hội. Với người vợ người lai của mình - người phụ nữ to cao mà tôi đã kể rồi ấy - ông ta đã chính thức gia nhập vào tầng lớp trung lưu ở Cuba, và họ đang cho xây một ngôi nhà lớn ở Vista, Alegre, khu dành riêng cho giói thượng lưu quyền quý ở Santiago.

Khi đó tôi được gửi vào học ở trường Colegio De Dolores của những thầy tu dòng Tên, ngôi trường dành riêng cho con trai của giới quý tộc, hoặc những nhà đại tư sản của Santiago theo học. Bà Carmen rất sung sướng vì cậu học sinh trọ trong nhà bà là tôi đây cũng học ở đó, vì như thế bà cũng có quyền được đứng ngang bằng với những người giàu có và sang trọng có con cái theo học trong trường này. Như tôi nói, bà ấy và ông chồng người Tây Ban Nha của mình đang cho xây một ngôi nhà ở Vista Alegre. Họ còn dẫn tôi tới thăm nơi xây dựng tòa nhà. Đến giờ tôi vẫn còn nhớ như in chỗ đó. Nói tóm lại, gia đình danh gia vọng tộc đó cần phải làm sao để kẻ ở trọ nhà họ không chỉ vào học trong trưòng De Dolores mà còn phải là học sinh ưu tú nhất nữa kia. Và thế rồi một số chuyện nhất định đã xảy ra với cậu học sinh này...

Vậy chuyện gì đã xảy ra với cậu ta?

Chị gái Angelita của tôi đang học ôn để chuẩn bị thi vào trung học. Emiliana Danger, một phụ nữ da đen, một giáo viên tuyệt vời, người đã dạy chị tôi hồi lớp bảy, đang kèm chị ấy học ôn thi vào trung học. Vậy là kỳ nghỉ năm đó tôi không được về nhà ở Birán, hay nói đúng hơn là họ không đưa tôi về nhà - năm đó tôi từ lớp năm lên lớp sáu. Nhưng tôi vẫn không được nhận vào “học viện”, tức là trường trung học, sau khi học xong lớp sáu vì khi đó tôi vẫn chưa đủ tuổi; hình như tối thiểu cũng phải mười ba tuổi, hay đại loại hơn thế thì mói được vào học. Nhưng tóm lại là cô Danger bắt đầu quan tâm tới tôi vì cô ấy nhận thấy tôi là một học sinh xuất sắc, tôi rất chăm chú nghe giảng bài, tôi trả lời được tất cả các câu hỏi và học thuộc lòng quyển sách dầy khự đó, quyển sách mà học sinh nào cũng phải học thuộc lòng nếu muốn vào trung học. Cô ấy rất nhiệt tình. Cô ấy là người đầu tiên tôi gặp có khả năng khiến tôi thấy nhiệt tình với một chuyện gì đó. Cô ấy khăng khăng bắt tôi phải học để có thể hoàn thành năm lớp sáu, năm lớp bảy và cả năm đầu tiên trung học cùng một lúc, sao cho đến khi tôi học xong lớp sáu và đủ tuổi, dù thế nào chăng nữa tôi cũng có thể dự kỳ thi dành cho lớp bảy và năm thứ nhất trung học.

Đang trong tâm trạng phấn khích và đầy quyết tâm như vậy thì tôi gặp chuyện không may. Đúng vào đầu học kỳ đó, bác sĩ chẩn đoán tôi bị viêm ruột thừa. Vào thời đó thì bất kỳ ai đau bụng cũng đều bị mổ cắt ruột thừa hết, và tất nhiên là chỉ sau một cơn đau dạ dầy vớ vẩn tôi cũng bị đưa vào bệnh viện và bị cắt ruột thừa. Các bác sĩ thời đó ở Cuba làm việc chẳng khác gì ở Mỹ, họ cứ mổ cho bệnh nhân mặc dù thật sự thì cũng chưa đến mức cần mổ. Và thế là tôi phải lên bàn mổ cắt ruột thừa. Chúng tôi đều là thành viên của Colonia Espanola, một tổ chức từ thiện chuyên về y tế và điều trị bệnh theo mô hình hợp tác rất hiệu quả vì hồi đó ở Cuba có hàng nghìn người gốc Cuba, và chỉ cần mất một pêsô hoặc một pêsô rưỡi gì đó là sẽ nhận được sự chăm sóc y tế rất chu đáo. Vì vậy, thậm chí những gia đình trung lưu bình thường cũng được tiếp cận các dịch vụ chăm sóc y tế tưong đối tốt với giá cả phải chăng.

Tôi phải công nhận rằng các mô hình cơ sở y tế và hợp tác bảo hiểm kiểu Tây Ban Nha khi đó rất giống với một mô hình hợp tác xã xã hội chủ nghĩa, vì cũng có đủ bác sĩ, y tá, bệnh viện, quỹ bảo trợ và tất cả mọi thứ, ban điều hành xoay xở đủ tiền để cung cấp cho các thành viên dịch vụ y tế tốt nhất. Một gia đình như gia đình tôi chỉ cần chỉ một hoặc hai pêsô cho một người là có thể được “bảo hiểm”, có thể nói như vậy cho dễ hiểu, trong các trường hợp không may bị bệnh tật bất ngờ; chúng tôi được tiếp cận các dịch vụ y tế. Nếu chẳng may bạn phải mổ, các bác sĩ sẽ mổ và cung cấp thuốc cho bạn. Vậy là họ đè tôi ra để mổ với phương pháp gây tê cục bộ - hồi đó hoặc là gây tê cột sống, gây mê tổng thể hoặc gây tê cục bộ... Đến giờ tôi vẫn không hiểu vì lý do quái quỷ gì mà họ lại mổ cho tôi với phương pháp gây tê cục bộ... Chắc không bao giờ tôi có thể quên được ca phẫu thuật đó. Đau thì tất nhiên rồi, nhưng tệ nhất là những gì diễn ra sau đó - ông biết đấy, vào hồi đó thì các bác sĩ bắt bệnh nhân mới mổ phải nằm yên suốt một tuần.

Đúng là tôi không biết có chuyện thế thật.

Ngày nay các bác sĩ sẽ bắt bạn nhúc nhắc đi lại ngay lập tức để tránh bị vón máu gây tắc mạch và những vấn đề khác, nhưng hồi đó y học còn rất lạc hậu... Mãi bảy ngày sau họ mới dựng tôi dậy, tháo chỉ khâu, và sau bốn mươi tám hay bảy mươi hai giờ gì đó vết mổ bị nhiễm trùng. Cũng may là chỉ nhiễm trùng phần ngoài chứ không phải bên trong vì ngày đó làm gì có penicillin hay các loại kháng sinh đặc trị như bây giờ. Họ lại phải rạch vết mổ ra hoàn toàn, và tôi nằm bẹp trong bệnh viện thêm ba tháng nữa. Tôi phải quên kế hoạch của cô Danger, sau đó tôi học lại lớp sáu ở Colegio De Dolores, nơi tôi đã học được một nửa năm lớp năm. Gần như suốt học kỳ đầu tiên của năm lớp sáu tôi phải nằm bệnh viện...


----------------------------------------------------------
1. Joe Luis, “Oanh tạc cơ” (1914-1981), võ sĩ vô địch quyền Anh thế giới hạng nặng từng đánh bại võ sĩ người Đức Max Schmeling (1905-2005), người từng vô địch thế giới năm 1930. Trận đấu đầu tiên diễn ra vào ngày 6 tháng 6 năm 1936, và Louis bị đánh bại. Trận đấu thứ hai mà Castro đang nói đến, diễn ra ngày 22 tháng 6 năm 1938 ở sân vận động Yankee với hơn 60.000 khán giả; trận đấu này được phát trên radio bằng 4 thứ tiếng: Anh, Đức, Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha. Trận đấu này đặc biệt quan trọng bởi vì lúc đó đang xảy ra tình trạng căng thẳng giữa Đức và Mỹ trước thế chiến thứ hai - một võ sĩ da đen và một võ sĩ “Aryan”, hai phe dân chủ và chủ nghĩa phát xít đang tranh cãi nhau để giành vị trí thống trị. Joe Luis hạ gục Schmeling bằng cú hạ nốc ao ngay từ hiệp đấu đầu tiên.

Không thể nhấc người đến lớp.

Đúng là không thể nào nhấc người đến lớp được. Còn trong năm lớp năm thành tích học hành của tôi thế nào ư? Nói chung là điểm tổng kết của tôi không có gì là đáng tự hào - vì đủ mọi lý do, nào là thay đổi trường học, giáo viên, lớp học, sách giáo khoa. Nhưng người bảo trợ của tôi, vợ của cái ông nhà buôn, tức là Dona Carmen mà tôi đã kể, lại đòi tôi phải đạt điểm xuất sắc nhất trong trường. Thế là tôi buộc phải làm gì đó.

Tôi cứ suy nghĩ mãi về chuyện này, và tôi tự nhủ, Hừm, quy trình thông thường là bạn mang bảng báo điểm về nhà cho họ ký - tức là những người trong ngôi nhà mà tôi ở trọ - rồi mang bảng báo điểm quay lại trường... Có nhiều cách đánh giá điểm khác nhau: xuất sắc, giỏi, tiên tiến, khá và kém. Vậy là tổng cộng có năm khả năng khác nhau, và với những tham vọng xã hội của cái gia đình này, họ muốn tôi đạt tất cả các điểm xuất sắc. Tức là tôi phải đạt điểm xuất sắc trong mọi môn học. Nếu không, họ sẽ tịch thu số tiền tôi được nhận hàng tuần, tất cả chỉ có năm xu mà tôi dùng để mua cuốn truyện tranh của Argentina mà tôi rất thích, tên là El Gorrión ¹.

Ông thích xem truyện tranh à?

Rất thích là khác. Hồi đó tôi còn đọc cả De tal palo, tal astilla ², cũng là một loạt truyện nhiều kỳ khác, tôi còn mê mệt với những bộ phim hoạt hình trong rạp. Cứ đến thứ năm hàng tuần, được năm xu, đến chủ nhật, được hai mươi xu: mười xu xem phim, năm xu mua kem, và năm xu mua một chiếc bánh sandwich nhỏ kẹp patê thịt lợn, quá rẻ đúng không? Tổng cộng là 25 xu mỗi tuần. Vậy mà họ suốt ngày đe nẹt tôi: nếu tôi không nhận được điểm xuất sắc trong tất cả các môn học, họ sẽ tịch thu khoản tiền hai mươi lăm xu mỗi tuần của tôi.

Thế là tôi trù liệu một kế hoạch. Tôi kể lại cho ông nghe kế hoạch này mà không hề có gì là xấu hổ cả. Thật ra phải nói là tôi rất hài lòng khi được kể lại chuyện này. Hồi đó tôi tự nhủ: Chẳng hạn như mình đánh mất phiếu báo điểm thì sao nhỉ? Mình sẽ mang về cho họ phiếu báo điểm cũ cho họ ký, nhưng sau đó tôi sẽ giữ lại, và tại trường tôi sẽ báo với Ban Giám hiệu rằng tôi đánh mất phiếu báo điểm. Chắc chắn thể nào họ cũng phát cho tôi phiếu báo điểm mới, vậy là tôi sẽ có hai phiếu báo điểm, trong đó có một phiếu với điểm thật - cũng không hẳn là điểm kém, nhưng cũng không được như Dona Carmen kỳ vọng - còn phiếu kia ghi điểm tổng kết do tôi tự điền vào.

Vậy là ông làm giả phiếu báo điểm?

Chính xác là tôi đã làm điểm giả. Vì tôi có đến hai phiếu báo điểm, nên tôi sẽ tự ghi điểm cho mình lên một phiếu sau đó Dona Carmen sẽ ký vào, vì tôi đang sống dưới sự bảo trợ của bà ấy mà, còn phiếu kia ghi điểm thật của mình thì tôi tự tay ký. Nhưng đến cuối học kỳ thì bắt đầu có rắc rối, khi quý bà Carmen vẫn cứ đinh ninh rằng tôi là học sinh xuất sắc nhất từng học trong ngôi trường danh tiếng đó, và thế là bà ấy bèn đặt may một chiếc váy dài lộng lẫy màu đen - vì tất cả con cái của những người giàu có trong thành phố đều học ở đây mà, nhất là con cái của những người hàng xóm tương lai của bà ấy ở khu Vista Alegre - chuẩn bị cho cái ngày tôi rinh về nhà tất cả những giải thưởng...

Tất cả giải thưởng trong năm học?

Dành cho học sinh ưu tú nhất.

Vì ông tự cho mình điểm cao nhất?

Toàn điểm mười. Thậm chí còn không có một con chín nào, không điểm nào dưới mười cả, vì tôi thận trọng bảo đảm rằng tôi phải đạt điểm cao nhất. Đến cuối năm học đó, tôi hoàn toàn chưa có kế hoạch gì để đối phó với những hậu quả mà tôi gây ra, vì đó là dịp họ trao thưởng cho những học sinh đứng đầu môn này, môn kia, những học sinh xuất sắc. Buổi lễ này bao giờ cũng được tổ chức rất trang trọng.

Tôi nhớ là hình như tôi cũng được nhận một giải thưởng gì đó, trong môn Địa lý thì phải, vì đây là môn tôi thích nhất.

Vậy là chiều hôm đó họ tổ chức lễ phát thưởng. Xuất sắc: Enrique Peral, tôi còn nhớ tên cậu bạn này. Ngôn ngữ, giải nhất: học sinh A, học sinh B; giải nhì... Tôi bắt đầu làm ra vẻ cực kỳ ngạc nhiên - tôi, người bao giờ cũng được điểm xuất sắc nhất, lại không được gọi lên nhận giải thưởng nào - đến lúc đó tôi vẫn chưa nghĩ ra lời giải thích nào khả dĩ cả - tôi tự tạo cho mình vẻ mặt ngỡ ngàng đến ngẩn ngơ như thế này này: lẽ nào tôi không được giải nhất sao? Cho đến khi buổi lễ phát thưởng kết thúc và tôi vẫn không được gọi lên nhận giải nhất nào, giải nhì cũng không nốt, mà thực ra là chẳng có giải nào sất - chẳng ai nhìn thấy mặt tôi ở đâu cả. Mà hình như cũng có một giải thì phải, như tôi đã nói với ông đấy. Và khi đến lúc phải nói lời gì đó để giải thích, tự nhiên tôi nghĩ ra câu trả lời: “Ồ, cháu nhớ ra rồi. Mãi đến tận giữa năm học cháu mới chuyển vào lớp, nên cháu không có điểm cho học kỳ đầu. Vì vậy cháu không giành được giải nào cả”. Cách giải thích đó cũng ít nhiều an ủi mọi người; Dona Carmen đành phải chấp nhận lý lẽ của tôi, và mọi người đều vui vẻ. Tôi không bao giờ quên rằng tôi đã phải bịa ra toàn bộ câu chuyện, phải suy nghĩ thật nhanh trong hoàn cảnh cấp bách đó, ông biết đấy.

Năm lớp sáu là năm tôi bị chẩn đoán viêm ruột thừa, rồi bị mổ, thế là mất toi ba tháng nằm viện trước khi quay lại ngôi nhà của cái ông người Tây Ban Nha đó với đủ những câu chuyện bịa đặt của mình, đến lúc đó tôi đã chán ngấy cái trò cố gắng đạt điểm cao nhất, cùng tất cả thói phù phiếm giả tạo và làm ra vẻ đó. Tôi quyết định rằng đã đến lúc tôi cần rời khỏi ngôi nhà đó. Thực sự thì tôi không học hành được gì ở đó cả, bởi vì một khi phải học trong những hoàn cảnh như vậy, khi mà họ bắt bạn phải học hàng giờ liền mỗi buổi chiều, thì thế nào bạn cũng bắt đầu nghĩ linh tinh, đầu óc lại thơ thẩn nghĩ đến việc khác. Vậy là tôi phải dùng đến phương cách cũ của mình, và họ dọa sẽ tống tôi vào một trường nội trú... vẫn là liều thuốc đặc trị cũ giống như trong nhà mẹ đỡ đầu của tôi, cuối cùng họ phải cho tôi vào ở nội trú trong trường Colegio de La Salle. Tôi đã nổi loạn. Tôi đã đập tan mọi quy tắc mà họ nghĩ ra, tôi nhất định không chịu nghe lời bất kỳ ai trong bọn họ, và thế là họ phải cho tôi gói ghém đồ đạc. Nhưng sau đó là quãng thời gian rất hạnh phúc của tôi trong trường nội trú, tôi bắt đầu học hành cẩn thận và đạt được nhiều điểm tốt, đến năm lớp bảy thì tôi thực sự trở thành một học sinh xuất sắc.


-----------------------------------------------------------
1. El Gorrion (Chim sẻ) là cuốn sách hài được tìm thấy ở Buenos Aires năm 1932. Câu chuyện nổi tiếng nhất của cuốn sách này xuất hiện năm 1938 với tựa đề “El Vengador” (Kẻ báo thù), nhân vật là một siêu anh hùng tên nhân vật được đặt cho nhiều địa danh. Cuốn truyện hài này được viết bới Alberto Breccia (1919-1993), năm 1968, ông là người đã xây dựng một cuốn album vè cuộc đời của Che Guevara.

2. Cuốn tiểu thuyết (1880) của tác giả người Tây Ban Nha (1833-1906); tên của cuốn truyện có nghĩa là “Quả táo không thể rơi quá xa cành của nó”.

Theo đúng mọi quy định, không cần phải làm giả điểm?

Đúng, một sinh viên xuất sắc theo đúng các tiêu chí, mà cũng không cần phải học hành quá vất vả, cũng không cần quá chăm chú nghe giảng, trong khi vẫn chơi thể thao nhiều như trước kia. Đến lúc đó tôi bắt đầu học tiếng Anh, và theo tôi nhớ thì chiến tranh đang cận kề - đó là thời điểm năm 1939 - đúng trong năm đó, như tôi đã kể, tôi gửi một bức thư cho Tổng thống Mỹ Roosevelt. Chúng tôi học tiếng Anh theo giáo trình do một giáo viên ở Santiago de Cuba soạn, xuyên suốt trong giáo trình đó là câu chuyện về gia đình Blake. Chúng tôi học tiếng Anh qua ngôi nhà, phòng ăn, tên các món ăn, các loại tiền xu, đủ những thứ linh tinh... Thậm chí tôi còn hỏi xin Roosevelt mười đô la. Một tờ xanh mười đô la ¹. Tôi nghĩ là hồi đó tôi còn nói chuyện về khoáng chất, về những rừng thông ở Mayarí, quặng sắt cho những con tàu chiến của nước Mỹ, đủ những thứ chuyện linh tinh. Và tôi còn nhận được thư trả lời hẳn hoi - ông biết công việc được thực hiện như thế nào rồi đấy, người Mỹ làm việc rất có tổ chức, họ có nhiều nhóm thư ký và trợ lý giúp việc cho Tổng thống. Và rồi một hôm tôi bước ra khỏi lớp để thấy mình đang bị vây quanh bởi một đám đông bạn học đang hò reo quanh sân trường: Tổng thống Roosevelt gửi thư cho Fidel! Một bản sao của lá thư còn được dán lên bảng tin của nhà trường hẳn hoi. Sau khi Cách mạng Cuba thành công, người Mỹ đã tìm được lá thư của tôi và cho xuất bản nó, nhờ thế mà tôi cũng tìm lại được một bản sao của lá thư đó vì trước kia tôi không giữ lại bản nào. Và có nhiều người còn nói đùa rằng giá kể hồi đó Roosevelt gửi cho tôi mười đô la thì có lẽ tôi đã không khiến nước Mỹ phải đau đầu đến thế.

Lẽ ra chỉ cần mười đô la là ông ta đã có một người bạn tốt.

Thì đấy, những chuyện xảy ra thế nào tôi đều kể với ông cả rồi. Chúng ta cũng không đặt ra giới hạn nào về mặt thời gian, và tôi phải kể lại mọi chuyện như chúng vốn có.

Ông đã kể cho tôi nghe về những lần nổi loạn thời thơ ấu của mình. Vậy từ việc làm của ông khi đó có thể rút ra những bài học gì?

Phải nhắc lại rằng khi sinh ra tôi chưa phải là một nhà cách mạng sẵn, vậy mà tôi lại nổi loạn hết lần này đến lần khác một cách rất tự nhiên. Tôi cho rằng ngay từ rất sớm, kể cả khi đi học lẫn khi ở nhà, tôi đã bắt đầu sống và trải nghiệm qua những chuyện bất công, nghịch lý. Tôi được sinh ra trong một trang trại rộng mênh mông ở vùng nông thôn, và tôi biết cuộc sống đó là như thế nào. Tôi vẫn lưu giữ những ký ức không thể xóa nhòa về chủ nghĩa tư bản ở nông thôn. Những hình ảnh sống động về những con người nghèo hèn, lam lũ, làm việc quần quật trên cánh đồng ở Birán sẽ không bao giờ phai mờ trong tâm trí tôi - những con người đói khát, chân đất sống tại đó và vùng lân cận, nhất là những người đàn ông và phụ nữ làm việc cho các công ty mía đường lớn của Mỹ, tình cảnh của họ còn bi đát hơn ở trang trại rất nhiều, và phần lớn họ đều có lần đến chỗ cha tôi để nhờ vả. Như tôi đã nói từ đầu, bố tôi hoàn toàn không phải là một tay địa chủ ích kỷ và keo kiệt.

Tôi cũng từng là nạn nhân của nhiều cảnh trớ trêu khác nữa. Dần dần tôi đã bắt đầu hình thành nhận thức về công lý và phẩm giá, những giá trị trung tâm làm nên cuộc sống của chúng ta. Vì vậy tính cách của tôi đã được nhào luyện lên từ chính những thử thách khắc nghiệt tôi phải trải qua, những khó khăn tôi phải tự mình khắc phục, những cuộc xung đột tôi phải đương đầu, những quyết định tôi phải tự đưa ra, những lần nổi loạn... Tôi bắt đầu tự mình đặt câu hỏi về toàn bộ xã hội mà tôi đang sống - một điều hoàn toàn bình thường, một thói quen tư duy logic và phân tích thấu đáo vấn đề. Thực sự là hoàn toàn không có ai giúp tôi trả lời những cáu hỏi đó. Ngay từ rất sớm, tất cả những trải nghiệm đó đã giúp tôi hình thành quan niệm rằng mọi sự lạm dụng, bất công, xúc phạm hoặc sỉ nhục người khác đều là đáng lên án. Tôi tự phát triển cho mình ý thức về công lý, đạo đức và sự bình đẳng. Tất cả những yếu tố đó, kết hợp với một khí chất nổi loạn bẩm sinh không thể phủ nhận, đã có tác động không nhỏ đến con đường chính trị và cách mạng của tôi sau này.

Những sự kiện thời thơ ấu mà ông vừa kể đã cho thấy thiên hướng nổi loạn của ông sau này.

Rất có thể chính những sự kiện nhất định trong đời đã khiến tôi phản ứng theo cách đó. Ngay từ khi còn là một cậu bé tôi đã phải đối mặt với những khó khăn nhất định, và dần dần tôi đã phát triển nhận thức cũng như tính cách của mình - rất có thể đó là những yếu tố lý giải cho vai trò người nổi loạn mà tôi đảm nhiệm. Chắc hẳn ông vẫn nghe người ta nói về “những kẻ nổi loạn không mục đích”, nhưng dường như đối với tôi thì khác, bây giờ nghĩ lại tôi vẫn thấy là hồi đó tôi đã là một người nổi loạn vì rất nhiều mục đích khác nhau, và tôi vô cùng biết ơn cuộc sống vì suốt bao năm qua tôi vẫn có thể tiếp tục là một người nổi loạn đấu tranh vì nhiều lý tưởng của mình. Ngay lúc nầy tôi cũng là một người nổi loạn, và có lẽ là vì những lý tưởng còn cao đẹp hơn cả trước kia - bởi vì giờ đây tôi có nhiều ý tưởng hơn, nhiều kinh nghiệm hơn, vì tôi đã học được rất nhiều từ những cuộc đấu tranh của chính mình, bởi vì tôi đã có sự hiểu biết sâu sắc hơn về thế giới nơi chúng ta đã được sinh ra và đang sống từng ngày - về thế giới đang được toàn cầu hóa ở thời điểm quyết định nhất trong toàn lịch sử lâu dài của nó.



---------------------------------------------------------
1. Lá thư có nội dung như sau, với tất cả chính tả và chấm câu được giữ nguyên:
Santiago de Cuba
Ngày 6 tháng 11 năm 1940
Gửi ngài Franklin Roosvelt,
Tổng thống Hợp chủng quốc Hoa Kỳ Gửi người bạn thân của tôi Roosevelt,
Tôi không biết nhiều tiếng Anh, nhưng tôi biết đủ để viết lá thư này gửi tới ông. Tôi thích nghe radio, và tôi rất vui khi nghe tin ông sẽ là Tổng thống trong một (giai đoạn) mới (ở đây, vốn tiếng Anh không đủ nên ông phải thêm từ tiếng Tây Ban Nha vào trong ngoặc).
Tôi mới mười tuổi. Tôi vẫn còn là một cậu bé nhưng tôi đã suy nghĩ rất nhiều, tôi không nghĩ là mình đang viết thư cho vị Tổng thống nước Mỹ.
Nếu có thể thì xin ông gửi cho tôi tờ mười đô la xanh của nước Mỹ trong thư, bởi vì, tôi chưa bao giờ nhìn thấy tờ mười đô la xanh của Mỹ cả, và tôi muốn có một tờ.
Địa chỉ của tôi là:
Bố của Fidel Castro
Colegio de Dolores
Santiago de Cuba
Oriente. Cuba.
Tôi không biết nhiều tiếng Anh, nhưng tôi biết nhiều tiếng Tây Ban Nha và tôi nghĩ ông cũng không biết nhiều tiếng Tây Ban Nha cho lắm nhưng ông biết rất rõ tiếng Anh bởi vì ông là người Mỹ còn tôi thì không.
Cảm ơn ông rất nhiều.
Tạm biệt,
Người bạn của ông,
Castro (rất hoa mỹ)
Fidel Castro
Nếu ông muốn có thép để đóng tàu tôi sẽ chi cho ông mỏ sắt lớn nhất của hòn đảo này. Đó là ở Mayari Oriente Cuba.
Bản sao của bức thư nàỵ có thể xem trên địa chỉ: http://history1900s.about.com, một bản sao khác cũng được lưu giữ tại mục Gửi ngài Tổng thống: Thư gửi Phòng bầu dục từ các files lưu trữ quốc gia. Dwight Young Washington, DC: Geographic, 2005.

Theo tôi hình dung thì sau đó, trong thời gian theo học đại học, chắc chắn ông đã phải trải qua những điều thất vọng, những chuyện khiến ông cảm thấy vỡ mộng, và giúp ông hiểu hơn về những con người xung quanh mình.

Đúng vậy. Người đầu tiên phản bội chúng tôi lại chính là con trai của cái ông điện tín viên ở Birán - ông Valero, người Tây Ban Nha theo phe Cộng hòa mà tôi đã nhắc đến khi chúng ta nói về cuộc Nội chiến ở Tây Ban Nha ấy. Con trai của người điện tín viên là một trong những người đầu tiên phản bội chúng tôi khi cuộc đấu tranh chống Batista nổ ra. Anh ta là một campanero. Hồi đó anh ta cũng đang sống ở Havana này. Về phần mình, tôi đã tới đây theo học đại học, bắt đầu công việc cách mạng của mình, còn anh ta là một người bạn, một người ủng hộ - anh ta tỏ ra thấu hiểu và ủng hộ phương hướng đấu tranh của chúng tôi, thậm chí anh ta còn là đảng viên của Đảng. Tôi đã tin tưởng anh ta. Đó là một sai lầm. Đừng có bao giờ tin người khác chỉ vì anh ta là bạn mình.

Anh ta đã phản bội các ông như thế nào?

Hồi đó chúng tôi đang dùng một chiếc máy in rônêô để cho ra một tờ báo bí mật, truyền đơn, một tuyên ngôn chính trị, cố gắng để tạo ra một ấn phẩm cách mạng bí mật, ngoài ra còn phải có một đài phát thanh, dùng radio sóng ngắn... Cần nhắc lại rằng bệ phóng của chúng tôi là một Đảng Nhân dân cũ đã có từ trước, Đảng Nhân dân Chính thống với sự ủng hộ khá đông đảo của các tầng lớp nhân dân. Đảng này được thành lập bởi một lãnh tụ chính trị rất nổi tiếng tên là Eduardo Chibas ¹. Có rất nhiều thanh niên là thành viên của đảng này. Phần lớn họ là những công nhân, người lao động và họ hoàn toàn chưa có ý thức gì về sự khác biệt giai cấp trong xã hội, nhưng tất cả đều ấp ủ một lòng căm thù sâu sắc đối với Batista, vì thói tham nhũng, xa xỉ của ông ta, và vì cả cuộc đảo chính ngày 10 tháng 3 năm 1952, vài tuần trước khi diễn ra tổng tuyển cử, khi mà Batista đã biết chắc rằng ông ta sẽ bị thất cử.

Người con trai của ông Valero đã báo cho cảnh sát - tôi hoàn toàn chắc chắn về việc này - biết nơi cất giấu máy in rônêô mà chúng tôi đang sử dụng để xuất bản tờ báo nhỏ của mình, tờ báo mang tên El Acusador (“Người buộc tội”). Chính tại đây tôi đã cho tin bản Tuyên ngôn đầu tiên của chúng tôi, do chính tôi viết khoảng một năm sau cái chết của Chibas, vào ngày 16 tháng 8 năm 1952, bốn tháng sau khi diễn ra cuộc đảo chính quân sự của Batista.

Ông có chịu ảnh huởng của Chibas về mặt chính trị không?

Chibas là lãnh tụ của một Đảng chính trị có uy tín, một Đảng của nhân dân, như tôi đã nói, một Đảng kiên cường đấu tranh chống tham nhũng, đầu cơ và lãng phí. Lúc nào ông cũng đấu tranh chống lại những hành động sai trái đó không ngừng nghỉ, cũng như nhiều điều bất công khác trong xã hội. Ông thường công khai lên án Batista.

Tên tuổi của ông được biết đến từ một Chương trình phát thanh hàng tuần. Chương trình được phát sóng vào chủ nhật, từ 8h đến 8h30 mỗi tối, trong suốt nhiều năm liền, ông được người nghe vô cùng ngưỡng mộ. Ở Cuba chúng tôi, ông là ví dụ đầu tiên cho thấy ảnh hưởng to lớn cả làn sóng phát thanh. Chibas được sinh ra từ chính phương tiện truyền thông cổ điển đó và ông nhanh chóng trở nên nổi tiếng vì tính cách chính trị rất mạnh mẽ của mình, tối chủ nhật nào người dân cũng háo hức nghe ông nói chuyện trên sóng radio, ông có lượng thính giả vô cùng đông đảo.

Chibas lên án tệ tham nhũng.

Đó là mục tiêu đấu tranh chủ yếu của ông. Chibas quyết tâm quét sạch những tên ăn cắp ra khỏi Chính phủ. Và thỉnh thoảng ông lại lên án “con bạch tuộc” - liên minh giữa các công ty điện, công ty điện thoại - mỗi khi các công ty này bắt tay nhau để tăng giá. Ông là một Nhà Tư tưởng tiên phong trong các vấn đề dân sự, nhưng mục tiêu chính của ông không phải là sự thay đổi xã hội mang tính cách mạng. Một giai đoạn chính trị hoàn toàn mói đã bắt đầu...

Tôi bắt đầu tiếp xúc với những người ủng hộ Chibas trong năm đầu tiên tại Đại học Havana, khi tôi theo học Ngành Luật tại đây. Ông được mọi người tin tưởng và ngưỡng mộ vì tinh thần đấu tranh không khoan nhượng và kiên trì chống Batista cũng như vì thái độ chống tham nhũng không mệt mỏi của mình.

Những sinh viên từng đấu tranh chống Machado trong những năm 1930 đã chung tay thành lập Partido Revolucionario Cubano (Auténtico) - tức là Đảng Cách mạng Cuba Chân chính. Tên của Đảng này làm người ta nhớ đến Đảng Cách mạng do chính Marti thành lập trước đó, nhưng tên Đảng còn có thêm từ “Chân chính” để phân biệt với một Đảng Cách mạng Cuba khác. Chibas thuộc về Đáng Chân chính này, do Grau San Martin thành lập năm 1934 và giành thắng lợi trong tổng tuyển cử năm 1944. Rồi chỉ hai năm rưỡi sau đó, vào năm 1947, đến lượt Chibas, lúc này đã là một Thượng Nghị sĩ, đứng ra thành lập Partido del Pueble Cubano, tức là Đảng Nhân dân Cuba, hay còn gọi là Đảng Chính thống, và ông bắt đầu tố cáo tất cả những hành vi xấu xa và thoái hóa của Chính phủ hiện hành với sự hậu thuẫn của cái Đảng mà trước kia ông từng là một thành viên tích cực trong nhiều năm   vì chỉ trong một thời gian ngắn Đảng này đã biến chất và bộc lộ nhiều điểm yếu về chính trị cũng như tư cách đạo đức. Hoàn toàn không còn một chút nào của tinh thần cách mạng từng hiện hữu năm 1933. Ông có biết các Đảng phái chính trị được thành lập như thế nào không?

Không.


----------------------------------------------------------
1. Eduardo Chibas (1907-1951) xuất hiện trong phong trào nổi dậy của sinh viên chống Machado; ông từng là thành viên xuất chúng của đảng Partido Autentico. Tháng 5 năm 1947, thất vọng bởi sự phản bội của Chủ tịch Đảng Chân chính, Ramon Grau San Martin, Grau muốn thoả hiệp bất chấp những nguyên tắc của mình, và sự tham nhũng trong chính quyền của ông ta, Chibas thành lập Đảng Nhân dân Chính thống Cuba, và Fidel Castro gia nhập một thời gian ngắn sau đó. Chibas là nhà lãnh đạo có uy tín, người có khả năng liên hệ với mọi người và là người bảo vệ nhiệt thành cương lĩnh dân tộc cũng như những phản bác của nó chống tham nhũng và rất nhiều vấn đề khác; ông trở thành ứng cử viên của Đảng ra tranh chức Tổng thống Cuba trong cuộc bầu cử vào tháng 6 năm 1952, và được dự đoán là sẽ chiến thắng. Ngày 5 tháng 8 năm 1951, khi kết thúc bài phát biểu của mình trên radio, ông đã tự bắn vào bụng và qua đời vài ngày sau đó.

Như trong trường hợp một Đảng Công nhân cách mạng chẳng hạn, nhiều khi chỉ cần đến mười hay mười hai người là xong. Cụ thể như Lênin đã có bao nhiêu người cả thảy khi ông thành lập Đảng ở Minsk, thủ đô Belarus? Nếu tôi nhớ không nhầm thì tất cả chỉ có mười người. Điều đó đã được ghi rõ trong lịch sử Đảng Bôn-sê-vích. Còn nếu như ông tìm hiểu, ông có thể thấy là tất cả chỉ có ba hay bốn người chúng tôi đóng vai trò hạt nhân trong việc phát động phong trào đấu tranh vào trại lính Moncada. Thật lạ lùng là ban đầu chúng tôi chỉ có một đội ngũ lãnh đạo ít ỏi và một Ban điều hành rất nhỏ gồm ba người. Trong khi đó, Đảng của Chibas lại được thành lập trên cơ sở của một phong trào khá mạnh mẽ nằm trong cái gọi là Đảng Cách mạng Cuba khi đó đang nắm quyền, với sự hỗ trợ của rất nhiều nhân vật tên tuổi, hầu hết đều là các lãnh tụ có uy tín nhưng không hài lòng với những chính sách mị dân và dung dưỡng tham nhũng của Đảng khi đó - những chính sách được đưa vào áp dụng từ năm 1933 bởi người giữ cương vị Chủ tịch Chính quyền Cách mạnh thời kỳ đó. Vậy là ông có thể thấy được hai cách khác nhau hoàn toàn trong cách thức thành lập một tổ chức chính trị. Những Đảng cách mạng cấp tiến thường được hình thành một cách bí mật trong phong trào đấu tranh bất hợp pháp - chúng được thành lập và lãnh đạo bởi rất ít người. Nhưng chính vì vậy mà các Đảng này nói chung bao giờ cũng chặt chẽ và có xu hướng bền vững hơn.

Có đúng là Chibas đã tự vẫn?

Chibas đã tự vẫn; đó là một câu chuyện khác.

Tôi rất muốn ông kể rõ cho tôi biết về lý do Chibas tự vẫn. Ý tôi là tại sao một Lãnh tụ Cách mạng tràn đầy nhiệt huyết đã làm thay đổi vận mệnh đất nuớc mình mà lại tự vẫn. Trong chuyện này có gì là mâu thuẫn không?

Ông rơi vào một trạng thái trầm cảm khủng khiếp. Tại sao ư? Trước đó Chibas đã lên án tay Bộ trưởng Giáo dục - một người cũng có sự nhạy bén chính trị đáng nể, có kinh nghiệm hoạt động chính trị và đã từng có thời gian đấu tranh chống Machado và Batista, cả khi là sinh viên và sau là Giáo sư - tức là ông ta cũng từng đứng về cánh Tả. Thật sự là hồi đó những người am hiểu chính trị nhất đều là những người Mác xít hoặc ủng hộ tư tưởng Mác xít, vì có không ít các chính trị gia khác thậm chí còn không hiểu gì về xã hội mà họ đang sống.

Quay lại chuyện tôi đang kể. Chibas đã buộc tội tay Bộ trưởng Giáo dục trong một Chính phủ tham nhũng và thối nát đầy tai tiếng là sở hữu nhiều trang trại ở Guatemala. Thế là ông này đã rất ngang nhiên lên tiếng thách thức Chibas chứng minh được lời buộc tội của mình. Và Chibas đã thất bại. Nguyên nhân là vì nguồn tin mà ông tin cậy đã cung cấp thông tin cho Chibas nhưng lại không kèm theo những bằng chứng cần thiết. Chibas phải chịu áp lực rất nặng nề - ông bị buộc tội nói dối và vu khống. Thế rồi ông bị rơi vào trạng thái suy sụp tinh thần rất nghiêm trọng, cuối cùng sau một Chương trình phát thanh tối chủ nhật ông đã tự bắn vào bụng mình - không ai kịp ngăn ông lại. Vài ngày sau ông qua đời.

Vài tuần sau tôi đã tuyên bố, “Bạn không cần phải sang tận Guatemala”, và tôi đã chứng minh, bằng những tài liệu không thể chối cãi vào đâu được, sự hiện diện của hàng chục trang trại và dinh cơ mà các nhân vật chủ chốt trong bộ máy chính quyền - bao gồm cả Tổng thống của nền Cộng hòa - đã mua ở ngay tại Cuba bằng những đồng tiền bẩn thỉu, ngoài ra còn phải kể đến không biết bao nhiêu hành vi thối nát khác. Những bài báo này được đăng tải trên tờ nhật báo Alerta - một tờ nhật báo có ảnh hưởng chính trị cực kỳ sâu rộng, và nhất là ấn bản phát hành vào sáng thứ hai hàng tuần, với rất nhiều kỷ lục về số lượng phát hành - trong những ngày trước cuộc đảo chính của Batista. Đó là lý do tại sao về sau những người trong Chính phủ đó buộc tội tôi đã hủy hoại Chính phủ lập hiến của họ bằng những lòi tố cáo gây chấn động dư luận của mình.

Người tiếp tục chương trình phát thanh của Chibas sau khi ông qua đôi là Jose Pardo Llada, người chưa bao giờ lên tiếng đả phá Batista, một công việc mà tất nhiên Chibas đã thực hiện rất có hệ thống và bài bản. Chibas bao giờ cũng nói về Batista và những kẻ bám gót ông ta, ông cũng thường xuyên nhắc nhở tất cả mọi người về quá khứ đẫm máu của nhà độc tài, ông gọi chúng là những “tên Đại tá Palmacristi và Đạo luật Bỏ trốn” - Palmacristi là dầu chiết xuất từ cây thầu dầu, một phương tiện được dùng để đun sôi và tra tấn các tù nhân, giống như những tên phát xít của Mussolini đã làm, còn “Đạo luật Bỏ trốn” là một luật cho phép giới cầm quyền giết chết tù nhân ngay tại chỗ nếu họ tìm cách bỏ trốn, và tất nhiên giới cầm quyền lợi dụng đạo luật này làm cái cớ để loại bỏ những kẻ thù của mình.

Cái chết đầy bi kịch của Chibas đã tạo thêm động lực to lớn cho Đảng mà ông sáng lập, nhưng giờ đây khi Chibas không còn nữa, cũng sẽ không còn ai thường xuyên công kích và lên án Batista, điều đó tạo thuận lợi cho ông ta tiến hành cuộc đảo chính sau này. Chibas là một nhân vật có nhiều ảnh hưởng và tôi tin chắc nếu còn sống thế nào ông cũng phát động được lực lượng chống lại cuộc đảo chính của kẻ tiếm quyền kia.

Hồi đó các ông đã có sóng phát thanh chưa?

Vài tuần trước khi xảy ra cuộc đảo chính, tôi đã đề nghị được tiếp nhận làn sóng cũ của Chibas, để tiếp tục cuộc đấu tranh công kích Batista. Bắt đầu xuất hiện những dấu hiệu mạnh mẽ cho thấy ông ta đang có ý định tiến hành đảo chính quân sự. Như tôi đã giải thích, tôi tiếp cận được với tờ Alerta, tờ báo có lượng ấn bản lớn nhất nước. Tổng Biên tập của tờ báo này là một nhà báo rất xuất sắc, và từng có thời kỳ ông ta là đồng minh rất giá trị của Chibas, thậm chí còn là ứng cử viên Thượng Nghị sĩ trong Đảng của Chibas. Nhưng mối quan hệ cũ mà ông ta vẫn duy trì với Batista khiến tôi không khỏi nghĩ rằng - mặc dù ông ta lúc nào cũng tỏ ra tôn trọng tôi - ông ta sẽ không đời nào chịu dính líu vào một chuyện nhạy cảm như vậy. Tôi vẫn có một chương trình phát thanh mười lăm phút mỗi ngày trên đài Radio Alvarez, nhưng phạm vi phát sóng rất hạn hẹp - chỉ quanh khu Havana và một phần của tỉnh Havana ngày nay, tất cả chỉ có vậy thôi. Giới lãnh đạo của Đảng chính thống, sau khi được tôi thông báo về những âm mưu của Batista, đã hứa sẽ xem xét chuyện này. Nhưng tất cả những gì họ làm chỉ là nói chuyện với một số thành viên, đều là các giáo viên trong một ngôi trường dạy các lớp bồi dưỡng cho giới sĩ quan quân đội cao cấp đang tại ngũ, và câu trả lời là “tất cả vẫn hoàn toàn yên ắng”. Họ không giao lại cho tôi chương trình phát thanh tối chủ nhật, và thế là chiến dịch tố cáo công khai (ý đồ của Batista) đã không bao giờ được thực hiện. Thật đáng tiếc, những sự kiện xảy ra sau đó vài tuần đã chứng minh rằng tôi đúng, mà lại trong một hoàn cảnh thật bi kịch (đảo chính quân sự).

Chương trình phát thanh của Chibas được chuyến lại cho José Pardo Llada, như tôi vừa nói, ông này cũng biết đôi chút về Chủ nghĩa Mác khi còn là thanh niên, ông ta trở nên nổi tiếng thông qua một chương trình tin tức phát ngày hai lần trên sóng phát thanh, kết thúc mỗi bản tin là một bài bình luận ngắn. Bao giờ ông cũng lên tiếng ủng hộ tất cả các cuộc đình công và đấu tranh vì quyền lợi của người lao động. Trong cuộc bầu cử năm 1950 ông nhận được tới 71.000 phiếu ủng hộ - một con số thật khó tin! Ông có thể thấy được ảnh hưởng của truyền thông rồi đấy.

Trước đó Chibas cũng trở thành một nhà lãnh tụ tinh thần của nhân dân cả nước thông qua chương trình phát thanh nửa giờ mỗi ngày chủ nhật, từ 8h đến 8h30 tối, trong suốt nhiều năm liền, và sau đó Pardo Llada cũng trở thành một hiện tượng đình đám, với chương trình tin tức ngày hai lần. Và quan trọng nhất là tất cả mọi người, kể cả các lực lượng công đoàn và những tổ chức khác, đều phải đến gặp ông, mỗi khi họ muốn đưa ra những lời kêu gọi đấu tranh và tuyên truyền thông tin nào đó. Tôi không muốn nói nhiều về ông ta, nhưng cần phải chỉ ra rằng Pardo Llada không phải là Chibas - ông ta không làm những gì mà Chibas đã làm: đấu tranh lên án Batista một cách có hệ thống và luôn khiến nhà độc tài phải e dè. Nếu như Chibas không đột ngột qua đời, chắc hẳn đã không thể có cuộc đảo chính quân sự kia. Tôi đã không có bất kỳ cơ hội nào để nói lên lời buộc tội và công kích của mình từ diễn đàn đầy uy tín và ảnh hưởng đó, chỉ vì sự ganh ghét, kèn cựa, tính đồng bóng và sự ngây thơ về chính trị của những người có thẩm quyền. Nhưng tất cả các sự kiện đều có thể bị chi phối bởi những yếu tố hoàn toàn khách quan.

Chibas tự sát tháng 8 năm 1951. Năm đó ông 25 tuổi, vừa mới tốt nghiệp Trường Luật phải không?

Đúng vậy. Chibas qua đời năm 1951, gần mười tháng trước khi diễn ra cuộc bầu cử Tổng thống năm 1952. Ông vẫn luôn là một nhân vật đầy ảnh hưởng ngay từ những ngày đấu tranh chống Machado. Ông là con trai trong một gia đình giàu có, ở tỉnh Oriente, vùng Guantánamo. Điều đáng ngạc nhiên là ông đã học đúng ở những ngôi trường tôi từng theo học - Chibas cũng học dưới sự dạy dỗ của các Tu sĩ dòng Tên, tại Colegio de Dolores ở Santiago, và sau đó là tại trường Belén ở Havana này. Ông ấy là người phản đối Machado và đã trở thành Thượng Nghị sĩ khi Đảng Cách mạng Cuba Chân chính lên nắm quyền vào năm 1944. Vào thời điểm đó tôi đang học năm cuối Trung học, khi mà người giành chiến thắng trong cuộc bầu cử Tổng thống là một Giáo sư Sinh vật học, ông này nắm quyền có ba tháng trong năm 1933, và sau đó bị Batista gạt bỏ.

Ông đang muốn nói đến Grau San Martin?

Đúng. Grau được bầu làm Tổng thống nâm 1944, khi Chiến tranh Thế giới thứ 2 sắp kết thúc, khi thế giới đã quá quen với những quan điểm tuyên truyền cổ súy cho dân chủ, chủ quyền và nhiều tư tưởng khác được các chính trị gia thi nhau hô hào, rao giảng trong suốt những năm chiến tranh.

Sau đó bản thân Batista, dưói những sức ép nhất định, cũng phải chùn tay - ông ta đã được bầu làm Tổng thống sau khi Hiến pháp được thông qua năm 1940. Vào thời điểm đó ông ta đang tỏ ra khá tiến bộ trên một số mặt, vì chịu ảnh hưởng của những người Cộng sản vốn đang là đồng minh của ông ta trong Mặt trận Bình dân chống phát xít trong giai đoạn này.

Munich ¹ chính là nơi mà Anh và Pháp - hai cường quốc thực dân già đời và hùng mạnh nhất thế giới - bắt tay tìm cách thúc đẩy Hitler tấn công Liên Xô. Tuy nhiên tôi không nghĩ rằng những âm mưu đó của Chủ nghĩa Đế quốc lại là nguyên nhân chính lý giải cho Hòa ước giữa Hitler và Stalin. Đó là vấn đề khó khăn, cực kỳ khó khăn. Tất cả các Đảng Cộng sản, theo đúng cương lĩnh hành động của mình, đều buộc phải ủng hộ Hòa ước Molotove-Ribbentrop và chịu thiệt hại nặng nề về mặt chính trị. Đó là những bước đi vô cùng khó khăn với cái giá phải trả quá đắt, nhưng tất cả vẫn đồng tâm hiệp lực, của những Đảng Cộng sản kiên định nhất thế giới, những người trung thành nhất với tinh thần của cuộc Cách mạng Tháng Mười vĩ đại - và tôi khẳng định lại điều này với tất cả lòng kính trọng cao nhất dành cho sự hy sinh quên mình và tinh thần sắt đá của họ - chính là những Đảng Cộng sản ở châu Mỹ latinh, trong đó phải kể đến Đảng Cộng sản Cuba, một Đảng mà từ trước đến nay và ngay cả lúc này tôi vẫn dành trọn tình cảm và sự đánh giá cao nhất.

Thậm chí ngay cả trước khi có Hòa ước Molotov-Ribbentrop, thì nhu cầu đoàn kết chống phát xít tại Cuba đã dẫn đến sự liên minh giữa những người Cộng sản Cuba với Batista, sau khi Batista đã phát động một chiến dịch đàn áp đẫm máu đối với cuộc đình công sâu rộng vào tháng 4 năm 1934 - cuộc đình công xảy ra sau vụ đảo chính quỷ quyệt do Batista thực hiện để gạt bỏ Chính phủ Lâm thời năm 1933, một Chính phủ hiển nhiên là đã thể hiện được bản chất cách mạng của mình. Cuộc đảo chính của Batista cũng đã phủ nhận hoàn toàn kết quả của phong trào công nhân do Đảng Cộng sản Cuba lãnh đạo, mà trực tiếp mà do Martinez Villena ², trước đó là Mella và Balino. Trước khi hình thành liên minh chống phát xít này, tôi không biết là Batista đã giết hại bao nhiêu người vô tội, tôi cũng không biết là ông ta đã ăn cắp bao nhiêu tài sản của đất nước. Kể từ sau cuộc đảo chính phản bội của ông ta cuối năm 1933, Batista vẫn luôn là một con tốt dưới bàn tay đạo diễn của Đế quốc Mỹ.

Vậy là có những Đảng viên Cộng sản trong Chính phủ của Batista?

Đúng thế. Có lệnh trực tiếp từ Quốc tế Cộng sản, mặc dù ở đó cũng không hẳn là có một đội ngũ Lãnh đạo tập thể đúng nghĩa. Tuy nhiên, như tôi nói, những người Cộng sản trong chính phủ Batista đều là những con người tuyệt vời. Một số người trong đó, ví dụ như Carlos Rafael Rodriguez ³  - một nhân cách cực kỳ trung thực mà tôi luôn nhớ đến với lòng kính trọng và ngưỡng mộ; ông đã ở cùng tôi trong vùng núi Siera Maestra khi Batista tổ chức đợt tấn công truy quét cuối cùng - là Bộ trưởng hoặc đảm nhiệm các vị trí quan trọng khác, họ đều là nhũng thành viên trung kiên của Đảng và chấp nhận tuân theo mệnh lệnh của Quốc tế Cộng sản mà hầu như khõng hề phản đối gì.

Đến tháng 6 năm 1944, Chiến tranh thế giới thứ 2 vẫn chưa kết thúc, mặc dù lá cờ đỏ thắm, thấm máu của hàng triệu người lính Hồng quân Liên Xô đã hy sinh để bảo vệ Chủ nghĩa xã hội, đã tung bay trên nóc nhà Quốc hội Đức ở Berlin. Nhật Bản vần còn đang chống cự quyết liệt, và phe Đồng minh vẫn còn chưa bị chia rẽ. Hai quả bom nguyên tử được thả xuống những thành phố dân sự không hề được bảo vệ của Nhật Bản như một biện pháp khủng bố cả thế giới. Gần như ngay sau đó là làn sóng đàn áp Chủ nghĩa cộng sản trên toàn thế giới. Tại nước Mỹ, người ta chứng kiến sự xuất hiện của Chủ nghĩa McCarthy, một thời kỳ mà những con người tiến bộ và cách mạng nhất, như vợ chồng Rosenberg, bị hành hình, trong khi những người khác bị tống vào tù, rất nhiều người bị hành hạ và ngược đãi. Ngay ở Cuba, dưới Chính quyền của vị Giáo sư Sinh vật đó, những lãnh tụ công nhân cộng sản cũng bị giết hại dã man. Bài học lịch sử rút ra từ thực tế này là một Đảng Cách mạng có thể thực hiện những hành động chiến thuật, nhưng không được phép phạm phải những sai lầm chiến lược.

Cuộc Cách mạng của chúng tôi đã nhận được sự ủng hộ quý giá của tinh thần quốc tế vô sản, nhưng cũng phải chịu những mối nguy hiểm chí tử từ chủ nghĩa Sô vanh trên thế giới. Chủ nghĩa Sô vanh chính là liều thuốc độc giết chết tinh thần quốc tế chân thành, mà một khi không còn tinh thần quốc tế cũng sẽ không bao giờ có được sự cứu rỗi cho toàn thể nhân loại.


----------------------------------------------------------
1. Ngày 29 và 30 tháng 9 năm 1938, ở Munich, Đức, các đại diện của Pháp (Daladier), Anh (Chamberlain), Italia (Mussolini) và Đức (Hitler) ký một loạt các thoả ước theo đó, trên thực tế, phe dân chủ nhường chỗ cho những toan tính bành trướng của chủ nghĩa đế quốc. Vì lo sợ chiển tranh, mà thực sự là chiến tranh đã không thể tránh khỏi, Anh và Pháp cho phép Hitler thôn tính khu vực Sudetenland ở Tiệp Khắc và điều này càng khiến Chủ nghĩa phát xít Đức đẩy mạnh tham vọng bành trướng. Hành động này cũng khiến Liên Xô phải tìm kiếm một thoả ước với Đức.

2. Ruben Martinez Villena, nhà thơ, nhà trí thức và nhà cách mạng, sinh ra ở một thị trấn nhỏ gần Havana tên là Alquizar vào tháng 12 năm 1899. Ngay tù nhỏ ông đã tham gia các hoạt động đấu tranh chính trị chống những căn bệnh và sự lạm dụng của nền cộng hoà thuộc địa mới, năm 1923, ông cùng với những người được gọi là những người tự do tiến bộ mới tham gia vào cuộc biểu tình phản đối 13 người. Năm 1927, ông gia nhập Đảng Cộng sản và trở thành một cốt cán của đảng này, mặc dù tình trạng sức khoẻ không được tốt, ông vẫn tham gia các hoạt động phản đối của công nhân và nhân dân chống chế độ độc tài Gerardo Machado (người mà Villena gọi là “con lừa có móng”). Martinez Villena qua đời vì bệnh lao ở Havana vào tháng 1 năm 1934. Trong lịch sử Cuba, ông là một trong những biểu tượng vĩ đại nhất của các nhà trí thức chiến đấu. (Chú thích của Biên tập viên người Cuba).

3. Carlos Rafael Rodriguez (1913-1997) tham gia chính trị từ năm 1930, chiến đấu chống lại chế độ độc tài của Gerardo Machado. Ngay từ khi mới thành lập, ông đã là thành viên tích cực và là một trong những nhà lãnh đạo của Đảng Cộng sản - vào những năm 1940, đảng này đổi tên thành Đảng Xã hội chủ nghĩa đại chúng. Rodriguez giữ chức vụ Bộ trưởng không bộ (cũng như Juan Marinello, một đảng viên Đảng Cộng sản khác) trong Chính phú liên minh do Batista thành lập năm 1940. Sau chiến thắng của Cách mạng năm 1959, Carlos Rafael Rodriguez nắm một vài chức vụ trong Đảng Cộng sản, ông là Ủy viên Bộ Chính trị và là thành viên Chính phủ. Ông qua đời ở Havana.

Ông tốt nghiệp đại học năm nào?

Tôi tốt nghiệp trường luật vào tháng 9 năm 1950. Năm đó tôi hai mươi tư tuổi. Vào năm 1952, trong cuộc Tổng tuyển cử tháng 6 - vì phẫn nộ trước cuộc đảo chính - của Batista vào tháng 3 năm đó - tôi đã vận động tranh một ghế trong Quốc hội với tư cách Hạ Nghị sĩ đại diện cho tỉnh Havana, nhưng mà là ứng cử viên độc lập, tiếp tục theo đuổi những lý tưởng mà tôi vẫn đấu tranh từ khi còn là một sinh viên.

Chứ không phải ông ứng cử với tư cách một Đảng viên Đảng Chính thống?

Ngay từ đầu sự nghiệp cách mạng của mình, tôi đã có quan hệ mật thiết với nhiều người trong các trường đại học ủng hộ nhiệt thành cho Đảng Chính thống mà Chibas sáng lập. Ngay từ những ngày đầu tiên, tôi cũng đã là một người cổ súy mạnh mẽ cho phong trào này. Về sau tôi bắt đầu nhận ra một số điều nhất định khiến tôi không hài lòng; tôi bắt đầu hình thành ý thức chính trị cấp tiến hơn, và tôi ngày càng nghiên cứu nhiều hơn về Mác và Lênin. Tôi còn nghiên cứu cả Engels và các tác giả khác, cùng những công trình của họ về kinh tế và triết học, nhưng chủ yếu vẫn là những tác phẩm chính trị - những tư tưởng chính trị, học thuyết chính trị của Mác.

Những tác phẩm nào của Mác mà ông tâm đắc nhất?

Trong các tác phẩm của Mác ngoài Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản ra, tôi còn tâm đắc nhất với các tác phẩm Những cuộc nội chiến ở Pháp, Ngày 18 tháng Sương mù, Phê phán Cương lĩnh Gotha và những tác phẩm mang màu sắc chính trị khác. Tôi vô cùng ấn tượng với sự giản dị, tinh thần hy sinh quên mình, tính nghiêm khắc và chặt chẽ trong phương pháp nghiên cứu của ông. Trong số những tác phẩm của Lênin, tôi đọc Nhà nước và Cách mạng, Chủ nghĩa Đế quốc: Giai đoạn tột cùng của Chủ nghĩa Tư bản. Đó là chưa nói đến những bài phê phán của ông trong nhiều lĩnh vực khác nhau. Tôi đặc biệt ấn tượng với tác phẩm của Engel về Lịch sử giai cấp công nhân Anh. Tôi còn nhớ rất rõ một cuốn sách khác của ông mà tôi cho là cực kỳ thú vị, Biện chứng tự nhiên, trong đó ông bàn về thực tế rằng một ngày nào đó mặt trời sẽ tắt, và nguồn năng lượng đốt cháy ngôi sao khổng lồ đó đang hàng ngày chiếu sáng trái đất sẽ cạn kiệt, và ánh sáng mặt trời cũng sẽ không còn nữa. Điều thú vị là Engel đã viết về những điều đó cho dù ông không bao giờ được đọc tác phẩm Lược sử thời gian của Stephen Hawking hay biết bất kỳ điều gì về thuyết tương đối của Einstein.

Khi vụ đảo chính xảy ra, vào ngày 10 tháng 3 năm 1952, tôi còn nhớ là rất nhiều người đã ngồi xuống để đọc bài báo của Lênin mang tựa đề “Làm gì?”, cố gắng tìm ra lời giải đáp thỏa đáng nhất cho hoàn cảnh khó khăn này. Một hôm tôi chợt nảy ra ý nghĩ đọc tác phẩm của Curzio Malaparte mang tựa đề Đảo chính: Một kỹ thuật của Cách mạng, nhưng không phải là trước khi xảy ra cuộc tấn công vào trại lính Moncada - mãi về sau khi ở trong tù tôi mới đọc cuốn này, hoàn toàn là do tò mò, vì khi ấy tôi cảm thấy thật vô lý và khó hiểu khi nói rằng đảo chính, hay biện pháp thô bạo để cướp quyền lực, kết quả của rất nhiều yếu tố và hoàn cảnh phức tạp, lại có thể được coi là một kỹ thuật giản đơn. Đọc rồi mới thấy là Malaparte đã viết lên một tuyệt tác với ý tưởng rất độc đáo: nếu như anh có thể kiểm soát thông tin liên lạc, đường sắt và những vị trí chiến lược khác, anh hoàn toàn có thể kiểm soát cả nhà nước. Chuyện như vậy đã không xảy ra ở Venezuela, trong cuộc đảo chính lật đổ Tổng thống Hugo Chavez ngày 11 tháng 4 năm 2002, với sự tham gia của những tên Tư lệnh quân đội phản phúc được đào tạo bằng học thuyết của chủ nghĩa đế quốc, bè lũ lãnh đạo công đoàn ly khai, những chủ nhà máy lớn, những ông chủ sở hữu các đài truyền hình và các phương tiện truyền thông chủ chốt, các đảng phái chính trị bảo thủ và thối nát, bọn trộm cướp đủ các loại, với vũ khí là những tư tưởng phát xít và nguồn lực tài chính hùng hậu, quyết tâm phá hoại tiến trình phát triển của cách mạng ở châu Mỹ latinh. Đó là kỹ thuật thực sự của một cuộc đảo chính phản cách mạng, được diễn tập và thục luyện nhiều lần dưới sự dẫn dắt của Chủ nghĩa Đế quốc nhằm hủy hoại bất kỳ nỗ lực nào hướng tới mục tiêu thay đổi xã hội tại châu Mỹ Latinh.

Chúng ta hãy quay lại với cuộc đảo chính diễn ra tại Cuba này...

Vào ngày 10 tháng 3 năm 1952.

Chính xác, đầu năm 1952, khi cùng với một nhóm nhỏ những compameros xuất chúng nhất, trong đó phải kể đến Abel, Montané ¹  và những người khác, tôi đã tổ chức và huấn luyện khoảng 1200 người - tất cả đều là những thanh niên trẻ tuổi và ưu tú do tôi trực tiếp nói chuyện và tuyển lựa, giải thích cho họ về mục tiêu cũng như những quy tắc kỷ luật trong tổ chức của chúng tôi. Tất cả, không trừ một ai, đều là thành viên của Đoàn Thanh niên Chính thống.

Chuẩn bị cho cuộc tấn công vào trại lính ở Moncada?

Chúng tôi khởi xướng phong trào đó hoàn toàn không phải là với ý định tự mình thực hiện một cuộc cách mạng, mà là trên cơ sở của một tiền đề khác: đó là tất cả mọi người đều tham gia đấu tranh để đưa tình hình đất nước quay lại nguyên trạng như trước ngày 10 tháng 3, và đặc biệt là phải khôi phục tình hình chính trị và hiến pháp đã bị cuộc đảo chính hủy hoại. Tôi tin tưởng rằng mọi người sẽ chung tay góp sức lật đổ chế độ độc tài tàn bạo của Batista. Tôi nhận thức hoàn toàn rõ làng là Batista phải bị hạ bệ bằng bạo lực và Chính phủ hợp hiến phải được khôi phục. Đối với tôi, đó là chuyện vô cùng giản dị: chung tay đấu tranh chống lại cuộc đảo chính phản phúc của ngày 10 tháng 3. Cho đến tận ngày đó, tôi, một người hoàn toàn ý thức rõ ràng về những cải cách cần thực hiện ở Cuba, vẫn chỉ đấu tranh bằng những phương thức hợp pháp, mặc dù trên nền tảng tư tưởng đó sớm muộn cũng dẫn đến kết cục tất yếu là đấu tranh cách mạng giành chính quyền. Nhưng cuộc đảo chính kia đã phá hủy tất cả. Trong tình hình mới, tôi nhận ra rằng lợi ích sống còn của tất cả các lực lượng chính trị trên hòn đảo Cuba là phải khôi phục lại tiến trình dân chủ vừa mới bắt đầu.

Ông đã bắt đầu quan tâm đến chính trị khi còn trong trưởng đại học, lúc đang theo học ngành Luật?

Khi mới vào đại học, tôi hầu như mù tịt về chính trị. Như tôi đã nói, khi ấy trường đại học nằm dưới sự thống trị của một nhóm người có quan hệ mật thiết với Chính phủ của Grau San Martin. Từ khi tôi vào trường, ngay từ năm đầu tiên, tôi có thể cảm nhận một bầu không khí bạo lực, sợ hãi, sặc mùi vũ khí chết chóc. Mọi chính sách và quy định trong trường đều chịu sự kiểm soát tuyệt đối của các nhóm có quan hệ gần gũi với Chính quyền thời kỳ đó. Có thể nói trường đại học đã trở thành công cụ trong tay của Chính phủ thối nát hiện hành. Các lãnh đạo chủ chốt trong trường đều đảm nhiệm những vị trí, chức vụ trong chính phủ, đi kèm với đó là những đặc quyền và nguồn lợi mà Chính phủ thưởng cho. Và chính trong giai đoạn này đã xảy ra sự ly khai của Chibas ra khỏi Đảng Chân chính, kết quả là Chibas đứng ra sáng lập Đảng Nhân dân Cuba, hay còn gọi là Đảng Chính thống. Khi tôi vào đại học, thì phong trào ly khai đó đã bắt đầu phôi thai.


--------------------------------------------------------
1. Abel Santamaria Cuadrado (1927-1953) là chiến sĩ du kích cúa phong trào Thanh niên Chính thống và sau đó trở thành một trong những nhà lãnh đạo của phong trào do Castro thành lập. Ông là người chỉ huy thứ hai trong vụ tấn công vào trại lính Moncada, ông bị bắt ở đây, bị tra tấn và bị giết cùng ngày: 26 tháng 7 năm 1953.

Jesus Montane (1923-1999), sinh ra ở đảo Pines là một trong những nhà lãnh đạo sáng lập của Cách mạng Cuba. Với tư cách là thành viên phong trào Thanh niên chính thống, ông là một trong những người lãnh đạo cuộc tấn công vào trại lính Moncada. Ông bị bắt và bị cầm tù cùng với Castro, ông là người sáng lập và cũng là thành viên trong Ban lãnh đạo đầu tiên của phong trào 26/7. Ông sống lưu vong ở Mêhicô và tham gia một tổ chức, sau đó quay lại Granma; cũng như rất nhiều thành viên khác của tổ chức này, ông bị bắt trong khi đang chiến đấu ở Alegria de Pio. Sau chiến thắng của Cách mạng, ông nắm giữ những vị trí quan trọng trong Đảng và Chính phủ, như Phó Chủ tịch Quốc hội, và có thời gian ông giữ chức Bộ trưởng Truyền thông, ông qua đời ở Havana.

Ông vào đại học năm nào?

Tôi theo học đại học từ ngày 4 tháng 9 năm 1945. Như tôi đã giải thích, vì là con một chủ đất lớn nên tôi có điều kiện học xong lớp sáu và sau đó, khi đã vượt qua kỳ thi cuối lớp bảy, tôi được vào học ở một trường dự bị, tức là một trường học dự bị cho những người học tiếp vào đại học. Sau đó tôi chuyển đến Havana, nơi có trường đại học, vì cha tôi có đủ tiềm lực tài chính - tóm lại là tôi tốt nghiệp trung học rồi vào đại học. Có lẽ nào tôi lại giỏi giang hơn hàng trăm đứa trẻ nghèo đói khác ở Birán, trong đó hầu như không đứa nào có cơ hội học hết lớp sáu và tất nhiên là càng không có ai học hết trung học, chứ đừng nói là đại học?

Có ai không có đủ tiền và điều kiện theo học trung học lại có thể vào học đại học đâu cơ chứ? Con cái của các campesinos, hay những người lao động, những đứa trẻ sống trong các đồn điền trồng mía ở một trong vô số những thị trấn quê mùa thay vì các đô thị lớn như Santiago de Cuba, Holgúin, hay có thể là Manzanillo và hai ba nơi khác ở tỉnh Oriente, có bao giờ dám mơ đến việc tốt nghiệp trung học, càng không thể nghĩ đến việc vào đại học. Bởi vì hồi đó, sau khi học xong trung học, nếu muốn vào đại học, nhất định anh phải đến Havana. Và trường Đại học Tổng họp Havana chưa bao giờ là một trường học dành cho người nghèo - đó là trường đại học dành cho giới thượng lưu, trường đại học của những người giàu có nhất Cuba. Tuy nhiên phải thừa nhận rằng có rất nhiều thanh niên theo học ở đây đã vượt lên khỏi lối tư duy tự mãn và ích kỷ của giai cấp mình, thậm chí nhiều người là những nhà cách mạng nhiệt thành, luôn khát khao đấu tranh thay đổi xã hội; có thể thấy vai trò của họ trong suốt lịch sử đấu tranh của Cuba.

Tại trường đại học, nơi khi mới bước vào tôi chỉ mang tinh thần của một người nổi loạn thuần túy, cùng với một vài ý niệm còn hết sức ấu trĩ về công lý, tôi đã nhanh chóng trở thành một người cách mạng, tôi trở thành một người theo đuổi Chủ nghĩa Mác-Lênin, và dần dần tôi đã tự xây dựng cho mình những tình cảm và giá trị tôi vẫn còn trân trọng và gìn giữ đến tận ngày hôm nay và vì chúng tôi đã đấu tranh trọn đời mình.

Khi đó, trong bầu không khí của trường đại học, ông đã bắt đầu quá trình giáo dục chính trị của mình.

Đúng vậy. Tôi bắt đầu đấu tranh chống lại rất nhiều chuyện bất công mà chúng ta vừa bàn đến. Điều tôi có là một tinh thần nổi loạn, tôi bắt đầu trở thành cái mà ngày nay chúng ta vẫn gọi là “Một người Cộng sản không tưởng” - trên cơ sở cuộc sống, trải nghiệm, và những vốn hiểu biết đầu tiên tôi đã thu lượm được vẻ kinh tế chính trị truyền thống trong một xã hội tư bản. Tôi có tìm hiểu đôi chút về lĩnh vực này trong năm cuối cùng ở Trường Trung học, nhưng nói chung là kiến thức vẫn rời rạc và rất sơ sài.

Và nếu như tôi nói với ông rằng tôi trở thành một Nhà Cách mạng trong trường đại học đó, thì nguyên nhân là vì tôi đã tiếp xúc với một số tác phẩm kinh điển. Nhưng ngay cả trước khi đọc những cuốn sách đó, tôi đã bắt đầu đặt câu hỏi về hệ thống kinh tế chính trị của Chủ nghĩa Tư bản, bởi vì ngay từ hồi đó, cho dù vừa mói bắt đầu quá trình học tập trong môi trường đại học, tôi đã nhận thấy ở đó có những điều hết sức phi lý. Trong năm đầu tiên của tôi tại trường đại học, có một vị giáo sư dạy môn kinh tế chính trị cực kỳ khó tính. Tên ông ấy là Portela - ông ấy không bao giờ dạy theo sách giáo khoa của nhà xuất bản nào, và chỉ có một tập giáo trình in rônêô dày đến 900 trang! Giáo sư Portela rất nổi tiếng, và như tôi đã nói, không ai khó tính bằng ông ấy. Phải nói rằng ông ấy là một nỗi kinh hoàng! Tuy nhiên tôi đã gặp may vì ông ấy thích kiểu thi vấn đáp; tôi trả lời tất cả các câu hỏi một cách dễ dàng và được ông ấy cho điểm cao đến mức đáng ngạc nhiên.

Đó là môn học bàn về những quy luật của Chủ nghĩa Tư bản nhưng hầu như không đả động gì đến các học thuyết kinh tế khác. Khi tôi nghiên cứu kinh tế chính trị Tư bản Chủ nghĩa, tôi bắt đầu có những mối nghi ngờ ngày càng lớn, tôi ngày càng đặt ra các câu hỏi về hệ thống này, vì tôi đã sống trong một trang trại rộng lớn, một latifundio, và tôi nhớ rất nhiều chuyện bất công cũng như tôi đã từng mơ về các giải pháp để chấm dứt những chuyện đó, giống như biết bao nhiêu nhà chủ nghĩa xã hội không tưởng trên thế giới.

Ông đánh giá mình là một sinh viên như thế nào?

Tôi là một tấm gương sinh viên kinh khủng và cực kỳ tồi tệ, bởi vì tôi không bao giờ lên giảng đường. Như tôi đã kể, hồi còn học trung học, tôi còn chẳng bao giờ lên lớp nghe giảng bài. Còn trong trường hợp bắt buộc phải lên lớp - hồi đó tôi là học sinh nội trú mà - thì đầu óc tôi toàn nghĩ vơ vẩn ở tận đẩu tận đâu ấy trong khi thầy giáo giảng bài, phải đến cuối học kỳ tôi mới bắt đầu học, ngay trước khi kỳ thi diễn ra. Tôi chỉ thích ngồi tán gẫu với các học sinh khác trong công viên, trong Patio de los Laureles; bao giờ tôi cũng ngồi nói chuyện ngoài đó - ngoài công viên có vài băng ghế nhỏ - với mấy cậu bạn, và nhất là với các bạn gái, bởi vì thông thường họ vẫn chăm chú nghe tôi nói hơn, những bạn gái này được giáo dục tốt hơn hẳn ¹. Lúc nào cũng có vài học sinh khác ngồi xung quanh chăm chú lắng nghe trong khi tôi giải thích những lý thuyết của mình. Có điều là bây giờ tôi không sao nhớ nổi là hồi đó tôi thường vận dụng những lý lẽ gì để thuyết phục họ, vì thậm chí cả bản thân các vấn đề tôi cố thuyết phục họ tin theo, tôi còn không nhớ nổi nữa là!

Từ năm thứ ba trở đi, tôi không thể trở thành một lãnh tụ sinh viên chính thức vì tôi đã quyết định học theo kiểu mà họ gọi là matrícula libre - tức là “đăng ký tự do”, có thể hiểu như vậy cũng được - do một vài nguyên nhân cụ thể mà tôi sẽ giải thích sau. Tuy nhiên tôi vẫn còn rất nhiều ảnh hưởng trong trường - có thể nói lúc nào tôi cũng nổi bật và có uy tín rất lớn trong sinh viên.

Từ thời gian đó trở đi, tôi học theo kiểu por la libre, như họ gọi khi ấy, nghĩa là không theo một chuyên ngành hay môn học nào cố định, anh có thể tham gia vào bất kỳ các môn học nào mà anh muốn, và tôi đăng ký học 50 môn.


----------------------------------------------------------
1. Có thể ở đây Castro hài hước. Từ tiếng Tây Ban Nha là eran mas educadas: phụ nữ cần được giáo dục tốt hơn; nhưng mejor educadas còn có nghĩa “lịch sự hơn”, vì vậy, có thể Castro tự cười nhạo chính mình khi nói những cô gái thì ngồi nghe rất lịch sự, còn các chàng trai thì kém lịch sự hơn, họ không thèm nghe hoặc thậm chí bỏ đi.

Năm mươi?

Chính xác là năm mươi, por la libre. Phải mãi đến giai đoạn cuối cùng trong thời gian học đại học tôi mới bắt đầu học hành một cách nghiêm túc và chăm chỉ, và tôi tốt nghiệp cả ba chuyên ngành: Luật, Luật Ngoại giao và Khoa học Xã hội. Bất kỳ ai muốn theo học cả ba chuyên ngành cùng một lúc phải là người đã được trao học bổng. Đến lúc này những ý tưởng chính trị của tôi đã hình thành khá rõ ràng, nhưng tôi vẫn muốn nghiên cứu sâu hơn, củng cố thêm kiến thức của mình về kinh tế học, và tôi đã nghĩ đến chuyện tìm kiếm một học bổng để học cao hơn ở châu Âu, hoặc thậm chí là học ngay ở Mỹ. Khi tôi quyết định bắt tay vào học hành tử tế, tôi thường học liên tục mười lăm, mười sáu tiếng mỗi ngày, ngay cả khi ăn sáng, ăn trưa, ăn tối, tôi luôn có một cuốn sách trước mặt, đọc nghiến ngấu không khi nào ngơi nghỉ.

Cha ông ít nhiều là một người cánh hữu, toàn bộ quá trình giáo dục của ông được thực hiện trong những trường học tôn giáo mang đường hướng bảo thủ - vậy thì đến khi nào trong thời gian theo học đại học ông chợt nhận ra mình ủng hộ cánh tả?

Tôi kể lại bối cảnh của tình hình khi tôi vào đại học như thế nào. Phải nói là khi đó số lượng người cánh tả cực kỳ ít, chỉ là một con số hoàn toàn không đáng kể. Khi ấy, cả Trường Đại học Havana chỉ có vẻn vẹn 50 sinh viên chống Đế quốc hoạt động năng nổ trong tổng số 15.000 sinh viên đăng ký theo học - một con số quá khiêm tốn nếu chúng ta biết rằng cũng ở chính ngôi trường này, hai mươi năm trước còn là một lá cờ đầu trong phong trào đấu tranh thấm đẫm tinh thần cách mạng của Mella, và trước đó mười hai năm, ngôi trường đại học này còn là nơi mà, dưói tinh thần lãnh đạo của Đảng Cộng sản Cuba do Rubén Martinez Villena, các sinh viên đã tham gia nhiệt thành vào phong trào đình công cách mạng và các cuộc biểu tình trên đường phố góp phần dẫn đến sự sụp đổ của chế độ độc tài Machado. Hồi đó, chỉ có rất ít, cực ít là khác, sinh viên xuất thân từ giai cấp công nhân hoặc đến từ vùng nông thôn. Các môn học chính trị và đạo đức đều thu hút được sự chú ý của thanh niên, nhưng chưa đến mức kích động họ đứng lên đấu tranh nhằm mục tiêu thay đổi xã hội. Những sinh viên ủng hộ phong trào cánh tả khi đó nhìn tôi như một con vịt lạc đàn - họ vẫn xôn xao, “Con trai của một địa chủ giàu có, lại còn từng tốt nghiệp trường Colegio de Belén, chắc thằng này phải là kẻ phản động nhất trên thế giới”.

Trong những ngày đầu tiên vào đại học, cũng giống như hồi còn học trung học, tôi dành rất nhiều thời gian cho việc chơi thể thao, nhưng chỉ sau vài tuần đầu tiên của năm thứ nhất, tôi lại bắt đầu quan tâm đến hoạt động chính trị, và tôi đã có những bước đi đầu tiên theo hướng này, cho đến khi chỉ sau hai hay ba tháng gì đó, tôi đã hoàn toàn quên sạch về bóng rổ, bóng chày, bóng đá và tất cả những môn thể thao còn lại. Tôi dành trọn vẹn cuộc sống của mình cho chính trị. Tôi là ứng cử viên vào vị trí người đại diện cho cả lớp. Và cuối cùng tôi đã trúng cử: với 181 phiếu thuận, và chỉ có 33 phiếu chống.

Vậy là càng ngày tôi càng dành nhiều thời gian và tâm trí cho lĩnh vực mới mẻ này. Và càng gần đến ngày tổ chức bầu cử để chọn chức chủ tịch FEU (Federation Estudiantil Universitaria, Liên đoàn Sinh viên Đại học), tôi bắt đầu đấu tranh mạnh mẽ để phản đối ứng cử viên cho Chính phủ đề cử. Điều này gây ra cho tôi không biết bao nhiêu là nguy hiểm, bởi vì nó xâm phạm đến lợi ích của giới mafia đang lũng đoạn trong trường đại học, như tôi đã đề cập lúc đầu.

Ông có thể nói cụ thể là những nguy hiểm như thế nào không?

Có rất nhiều những mối đe dọa về tính mạng và áp lực về tinh thần thì cũng không hề nhỏ. Khi những cuộc bầu cử FEU gần như chỉ còn phụ thuộc vào chúng tôi, - vào thời điểm ấy tôi đang học năm thứ hai Trường Luật - giới mafia, vì nóng gáy trước sự cứng đầu của tôi, sau nhiều lần đã quyết định sử dụng những biện pháp mạnh tay hơn để răn đe: chúng đã cấm tôi vào trong trường đại học. Tôi không thể vào bất kỳ cơ sở nào trong trường.

Vậy ông đã làm gì?

Hừm, tôi chỉ còn biết khóc. Sự thật là thế đấy. Tôi ra bãi biển nằm suy nghĩ một mình, và ở giữa cái tuổi hai mươi ấy tôi đã phải úp mặt xuống cát mà khóc nức nở - nước mắt giàn giụa. Vấn đề cực kỳ phức tạp. Tôi đang phải một mình chống lại các thế lực hùng mạnh vượt trên mọi quy tắc và luật pháp. Chúng đều là những kẻ có vũ trang và sẵn sàng giết người không ghê tay; chúng lại còn có sự hậu thuẫn của bộ máy cảnh sát và chính quyền thối nát của Grau. Điều duy nhất kiềm chế chúng từ trước đến giờ là sự ủng hộ ngày càng tăng của đông đảo sinh viên đứng quanh tôi như một nguồn sức mạnh của lương tri. Từ trước tới nay chưa từng ai dám ngang nhiên đối đầu với chúng trong cái đế chế phong kiến đây bạo ngược mà chúng dựng lên trong trường đại học, và chúng sẽ không đời nào chấp nhận một sự thách thức hay kháng cự đối với quyền lực của mình. Ngoài ra cả lực lượng an ninh của trường cũng đứng về phía chúng. Tôi đang đứng trước nguy hiểm có thể bị ám sát bất kỳ lúc nào trong một âm mưu được làm ra vẻ như sự cạnh tranh quyền lại giữa các nhóm sinh viên trong trường. Tôi khóc, nhưng tôi vẫn quyết định quay lại - quay lại và sẵn sàng tiếp tục đấu tranh, mặc dù tôi ý thức rõ ràng rằng điều đó có thể đồng nghĩa với cái chết.

Một người bạn thân kiếm cho tôi khẩu súng, một khẩu súng ngắn hiệu Browning lắp được mười lăm viên đạn, giống như khẩu tôi vẫn đang sử dụng ngày nay. Tôi quyết tâm sẵn sàng đương đầu với chúng và không đời nào chấp nhận nỗi nhục nhã là bị cấm vào trường đại học. Và thế là bắt đầu cuộc đấu tranh vũ trang đầu tiên và cũng rất lạ lùng của tôi chống Chính phủ và những thế lực hủ bại trong nhà nước. Nhưng phải nói rằng cuộc đấu tranh đó không hề được thực hiện bằng vũ khí; thay vào đó nó được thể hiện qua những mối nguy hiểm ngoài sức tưởng tượng và những hành động thách thức đến ngang ngạnh. Hồi đó hầu như không mấy khi tôi mang theo khẩu súng ngắn trong người. Nếu mang súng tôi rất dễ bị cảnh sát bắt và đưa ra xét xử khẩn cấp - cảnh sát luôn theo dõi tôi rất sát sao và một khi bị bắt thì đừng hòng nói đến chuyện nộp tiền bảo lãnh. Với thủ đoạn đó, kẻ thù hoàn toàn có thể loại bỏ tôi một cách dễ dàng. Vì vậy có thể nói đây là ruột trong những giai đoạn khó khăn và nguy hiểm nhất trong đời tôi. Tôi quay lại trường đại học ngay ngày hôm đó cùng với năm thanh niên khác, họ là những thanh niên tình nguyện đi cùng với tôi đơn thuần là xuất phát từ lòng khâm phục cuộc đấu tranh đơn độc và liều lĩnh của tôi - tất cả đều được vũ trang giống tôi. Hành động đó đã làm tê liệt những kẻ âm mưu cấm tôi bước vào cổng trường đại học, nhưng tôi không được bảo đảm an toàn như thế được mãi. Suốt thời gian sau đó hầu như lúc nào tôi cũng chỉ có một mình, và hầu như chẳng mấy khi có mang vũ khí, cuối cùng là đến tận ngày 26 tháng 7 năm 1956... Suốt bảy năm liền, trong tất cả những hoạt động của mình trong cuộc đấu tranh dai dẳng này, tôi hầu như không mang vũ khí theo mình - trừ có lần tôi tham gia vào lực lưọng chống Trujillo và khi tôi đăng ký ủng hộ cuộc nổi dậy ở Bogota. Không biết bao nhiêu lần tôi đi cùng với một nhóm người ủng hộ xung quanh mà hoàn toàn không mang theo vũ khí - họ là phương thức bảo vệ duy nhất cho tôi. Kiên cường đấu tranh lên án Chính phủ, bất chấp mọi hiểm nguy và thách thức, chẳng khác nào một cây roi trong tay người thuần phục sư tử. Tôi được dạy rằng phẩm giá, đạo đức và chân lý là những thứ vũ khí vô địch. Nhưng kể từ ngày tôi bước chân xuống khỏi con tàu Granma, ngày 2 tháng 12 năm 1956, không bao giờ tôi đi đâu mà không mang theo vũ khí bên người.

Nhưng hồi ấy ông đã biết sử dụng súng chưa? Nhờ đâu mà ông có kinh nghiệm sử dụng súng đạn?

Tôi bắn rất giỏi là khác. Tôi có kinh nghiệm sử dụng súng vì được sinh ra và lớn lên ở vùng nông thôn, và đã nhiều lần sử dụng súng trường ngay trong nhà mình, tất nhiên là chẳng ai cho phép tôi làm thế cả - có thể là một khẩu súng trường Winchester, một khẩu súng săn hiệu Browning để bắn chim, súng côn xoay, nói chung là súng nào cũng có.

Ông bắn súng thường xuyên chứ?

Hồi còn ở Birán tôi thường bịa ra chuyện là chim ó Butêo bắt gà. Thực ra cũng không hẳn do tôi bịa thế, mà nhiều người đều nói là chim ó Butêo ăn trứng và gà con. Gần nhà tôi có một cây cột khá cao, tôi nhớ là một cây cột ăng ten thì phải, và thỉnh thoảng lại có một con chim ó Butêo nào đó đậu trên đỉnh cột. Thỉnh thoảng tôi lại kiếm cớ vác súng ra ngoài, “để bảo vệ chuồng gà”, vì nhiều người nói chim ó là kẻ thù nguy hiểm của gà mái và gà con, nhưng sự thật không phải vậy. Thật ra chúng là một loài chim ăn xác chết, tức là chỉ dọn dẹp những cái xác thối rữa thôi - chủ yếu chúng chỉ xuất hiện khi có gia súc lớn bị chết.

Quả thật chúng là chim ăn xác chết; chúng không tấn công những động vật còn sống.

Ngay từ khi còn bé tôi đã suốt ngày lang thang khắp các ngõ ngách ở Birán với một khẩu súng. Trong nhà chúng tôi còn có cả những khẩu súng trường bán tự động chứa tới bốn viên trong băng, tức là nếu có sẵn một viên trong buồng đạn thì bạn có thể bắn liền năm phát trong vòng có hai giây. Chúng tôi còn có ba khẩu súng trường, một khẩu đã rất cũ kỹ và hoen rỉ, nhưng vẫn dùng tốt và có thể bắn được cả các loại đạn hiện đại - tên súng là Mausers thì phải. Ngoài ra còn có hai khẩu súng trường Winchester cỡ nòng 0,44, giống như những khẩu mà Buffalo Bill đã dùng, mỗi khẩu chứa được tới vài viên trong buồng đạn.

Nhưng có bao giờ ông phải dùng đến khẩu súng ngắn Browning ông mang vào trường đại học không?

Vào thời điếm đó thì không. Cuối cùng thì cuộc đấu tranh dữ dội xoay quanh chức Chủ tịch FEU quốc gia cũng được giải quyết ổn thỏa và phép màu là không hề có thương vong nào xảy ra, nhưng như tôi nói, những nguy hiểm và rủi ro mà tôi phải đối đầu vẫn không hề nhỏ chút nào. Đấy, trường đại học nơi tôi theo học năm 1945 là như vậy đấy. Với không biết bao nhiêu thăng trầm, chìm nổi, cùng những hoàn cảnh vô cùng khó khăn và ngặt nghèo mà tôi phải trải qua, cùng với đó là rất nhiều giai thoại khác. Nhưng đó là cả một câu chuyện dài. Còn trước mắt tôi kể như vậy là đủ rồi.

Tuy nhiên tôi cũng phải nói thêm rằng có nhiều thanh niên ưu tú, những người từng có quan hệ gắn bó rất mật thiết với giới lãnh đạo trong trường đại học và trở thành kẻ thù của tôi trong giai đoạn đó, về sau lại đứng vào hàng ngũ của Cách mạng - thậm chí một số người còn anh dũng hy sinh. Tôi hoàn toàn không còn oán trách hay giận dữ gì với họ vì bất kỳ lý do gì, thậm chí tôi còn vô cùng biết ơn vì tinh thần đoàn kết cao cả mà họ đã thể hiện sau này. Ngày nay trong những trường đại học của Cuba không còn các mâu thuẫn gay gắt như trước kia nữa, với số sinh viên theo học lên đến hơn một nửa triệu thanh niên tràn đầy nhiệt huyết và thấm nhuần tinh thần Chủ nghĩa xã hội trung kiên và đồng lòng chống chủ nghĩa đế quốc, sẵn sàng chiến đấu và hy sinh để bảo vệ Cách mạng, bảo vệ Tổ quốc. Đó quả là một món quà cực kỳ to lớn và tuyệt vời!

Và chính trong bối cảnh đó ông đã tham gia vào cuộc viễn chinh Cayo Confites chống lại Trujillo, nhà độc tài nước Cộng hòa Donimica? ¹
 
Đúng vậy, vào tháng 6 năm 1947, khi mới hai mươi mốt tuổi, tôi đã gia nhập cuộc viễn chinh Cayo Confites để chống lại chế độ độc tài Trujillo, vì ngay từ năm đầu tiên, tôi đã được bầu vào chức Chủ tịch Ủy ban vì nền Dân chủ cho Dominica của FEU. Tôi còn được bầu là Chủ tịch Ủy ban vì nền Độc lập cho Puerto Rico. Tôi đảm nhiệm những trách nhiệm này một cách hết sức nghiêm túc. Chúng ta đang nói về giai đoạn năm 1947, và ngay từ hồi đó tôi đã ấp ủ ý tưởng về một cuộc chiến không chính quy. Trên cơ sở những kinh nghiệm của Cuba, cũng như qua nghiên cứu các cuộc chiến tranh giành độc lập và những công trình phân tích từ trước tới nay, tôi hoàn toàn tin tưởng rằng chúng ta có thể đánh bại một quân đội chính quy truyền thống bằng những phương pháp chiến tranh phi truyền thống hay có thể gọi là chiến tranh du kích. Ý tưởng của tôi là phát động một cuộc đấu tranh du kích trong vùng núi non hiểm trở của Cộng hòa Dominica, thay vì sử dụng một lực lượng ô hợp, không có kinh nghiệm chiến đấu lại được trang bị và huấn luyện kém, đối đầu với quân đội chính quy của Trujillo.

Khi chứng kiến những cảnh lộn xộn và bát nháo đầy rẫy trong đoàn viễn chinh Cayo Confites, tôi bèn lên kế hoạch di chuyển ngay vào vùng đồi núi khi đại đội của chúng tôi đặt chân lên Cộng hòa Dominica, vì ngay trong quá trình vượt biển tôi đã được chọn làm Đại đội trưởng. Cuộc viễn chinh Cayo Confites diễn ra năm 1947, còn cuộc tấn công vào trại lính ở Moncada diễn ra năm 1953, tức là sáu năm sau. Tôi đã hình thành ý tưởng rõ ràng về mô hình đấu tranh du kích, và cụ thể hóa ý tưởng đó trong vùng núi Sierra Maestra. Niềm tin của tôi vào Chiến tranh du kích hoàn toàn xuất phát từ bản năng tự nhiên - tôi sinh ra và lớn lên ở vùng quê, tôi biết rõ những khu vực đồi núi, và tôi nhận ngay ra rằng cuộc viễn chinh Cayo Confites là một thảm họa. Nó càng khẳng định quan điểm của tôi rằng anh không thể đối đầu trực diện với một đội quân chính quy ở Cuba hay ở Cộng hòa Dominica, vì đội quân đó có đủ cả không quân, hải quân, tóm lại là toàn bộ sức mạnh quân sự. Sẽ thật là ngu ngốc nếu không nhận thức rõ thực tế này.


----------------------------------------------------------
1. Farael Trujillo (1891-1961) là độc tài của nước Cộng hoà Doninica từ năm 1930 cho đến khi bị ám sát vào năm 1961; ông ta là đồng minh và là người phục tùng nước Mỹ. Năm 1946, ông ta ra lệnh ân xá cho những người cộng sản đang sống lưu vong, nhưng khi họ trở về thì lại bắt và xử tử, và điều này đã dẫn đến việc thực hiện âm mưu đảo chính Cayo Confties. Chế độ độc tài kéo dài của Trujillo là một trong những chế độ phản cách mạng, đàn áp nhất trong lịch sử của châu Mỹ La-tinh.

Ông có mặt ở Bogota ngày 9 tháng 4 năm 1948, cái ngày mà Jorge Eliecer Gaitán, một Lãnh tụ chính trị cực kỳ nổi tiếng, bị ám sát. Ông đã sống qua một cuộc khởi nghĩa mà từ trước đến nay vẫn được chúng ta nhắc tới qua tên gọi sự kiện “Bogatazo” - tức là cuộc nổi dậy ở Bogota, có thể tạm dịch như vậy. Ông có thể kể lại trải nghiệm đó không?

Đó là một trải nghiệm có ý nghĩa chính trị vô cùng lớn lao. Gaitán tượng trưng cho hy vọng và sự phát triển của Colombia. Cái chết của ông đã châm ngòi cho một sự bùng nổ - một cuộc nổi dậy của nhân dân, khi nhân dân đứng lên giành công lý... Đám đông quần chúng nhân dân đã đứng lên cầm vũ khí, cảnh sát được huy động để đàn áp, cảnh phá hủy, hoang tàn khắp nơi, có hàng nghìn người chết... Tôi cũng tham gia với người dân; tôi chộp được một khẩu súng trường từ một đồn cảnh sát bị đám đông đạp đổ tan tành. Tôi đã chứng kiến toàn bộ khung cảnh dữ dội của một cuộc cách mạng hoàn toàn tự phát của quần chúng. Có lẽ tôi đã kể khá chi tiết về sự kiện này, ông có thể biết thêm về cuộc nổi dậy qua một cuốn sách của nhà sử học người Colombia Alape ¹.

Nhưng tôi có thể khẳng định với ông rằng chính trải nghiệm đó đã giúp tôi nhận thức rõ ràng hơn rằng tôi phải đứng về phía lý tưởng của nhân dân. Nhưng Tư tưởng của Chủ nghĩa Mác còn mói chớm nở trong nhận thức của tôi hoàn toàn không liên quan gì đến hành vi của tôi khi ấy - đó hoàn toàn là một phản ứng mang tính tự phát, những thanh niên mang tư tưởng của Martin, chống Chủ nghĩa Đế quốc, chống Chủ nghĩa Thực dân, và ủng hộ nền Dân chủ.

Trong thời gian này, ngay trước đêm xảy ra vụ ám sát Gaitán, tôi đã ở Panama để gặp gỡ những sinh viên vừa là nạn nhân của một sự đàn áp dã man do các lực lượng của Mỹ chiếm đóng khu vực kênh đào gây ra - các sinh viên này đã bị đàn áp bằng súng máy khi họ đang biểu tình đòi thu hồi lại kênh đào. Rất nhiều người chết và bị thương. Tôi còn nhớ một con phố mà chúng tôi đã tuần hành qua, hai bên toàn là những quán rượu, một nhà thổ khổng lồ, dài hàng km. Thậm chí có nhiều thanh niên trẻ phải nhập viện vì trúng đạn, một người bị liệt cả người vì bị đạn bắn trúng cột sống - tôi đã đến thăm cậu ta, lòng tràn ngập niềm khâm phục dành cho những thanh niên quả cảm và anh hùng đó.

Trước đó, tôi đã từng đi qua Venezuela - khi ấy Rómulo Betancourt đang là Tổng thống, ông ta là Chủ tịch Đảng Hành động Dân chủ. Khi ấy ông ta chưa phải là con người như sau này. Cuộc Cách mạng ở Venezuela ²  đã khơi dậy sự ủng hộ và đồng cảm của người dân Cuba. Khi đó Carlos Andres Perez vẫn còn là một thanh niên trẻ tuổi đang làm việc cho tờ báo chính thức của Đảng cầm quyền. Rómulo Gallegos ³, một người khiêm tốn và trung thực, đồng thời cũng một Lãnh tụ chính trị, một nhà văn tên tuổi, mới được bầu làm Tống thống Venezuela. Cho đến ngay trước thời điểm đó, tôi vẫn còn đang tham gia cuộc viễn chinh chống chế độ độc tài Trujillo, một phong trào đấu tranh nhận được sử ủng hộ to lớn từ các lượng lượng tiến bộ khắp Trung Mỹ và vùng Caribe, trong đó tất nhiên phải nhắc đến Đảng Hành động Dân chủ của Betancourt. Năm đó Tổng thống Chavez còn chưa chào đời.

Tại Colombia, Gaitán đã thống nhất được những người mang tư tưởng tự do, ông có ảnh hưởng vô cùng to lớn trong các trường đại học. Chúng tôi tiếp xúc với các sinh viên, và thậm chí chúng tôi còn gặp trực tiếp ông ấy, Gaitán, chúng tôi đã gặp ông, và ông quyết định ủng hộ Đại hội Sinh viên châu Mỹ latinh mà chúng tôi đang ấp ủ kế hoạch tổ chức, ông muốn được là người phát biểu khai mạc đại hội này. Những nỗ lực của chúng tôi đã gặp nhau, mặc dù hoàn toàn là do tình cờ, qua việc thành lập lên OAS (Tổ chức các Quốc gia châu Mỹ) tại Bogota.

Tôi còn nhớ là khi chúng tôi có mặt ở Bogota để tìm cách tổ chức một Liên đoàn Sinh viên châu Mỹ Latinh thống nhất, bên cạnh nhiều công việc khác, chúng tôi còn tuần hành ủng hộ những người Argentina trong cuộc đấu tranh giành chủ quyền ở quần đảo Malvinas ⁴, cũng như kêu gọi trao trả độc lập cho Puerto Rico, đấu tranh lật đổ chế độ độc tài của Trujillo, trao trả kênh đào Panama, và đòi các nước châu Âu phải trao trả chủ quyền cho các thuộc địa ở Tây bán cầu. Tất cả đều nằm trong chương trình mà chúng tôi đã vạch ra - một Chương trình hành động chống Chủ nghĩa Đế quốc, chống chế độ độc tài.


---------------------------------------------------------
1. Tháng 9 năm 1981, Castro có cuộc phỏng vấn dài với nhà báo người Colombia, Arturo Alape về kinh nghiệm của Castro trong “Bogotazo”. Xem El Bogotazo: Memorias del olvido, Havana: Casa de las Americas, 1983.

2. Ngày 18 tháng 10 năm 1945, một cuộc đảo chính ở Venezuela diễn ra lật đổ Tổng thống độc tài Isaias Medina Angarita và một Ban lãnh đạo cách mạng được thành lập; Ban này do Romulo Betancourt đứng đầu cho đến ngày 15 tháng 2 năm 1948 khi Romulo Gallegos, chiến thắng trong cuộc bầu cử vào tháng 12 năm 1947 lên nắm chức Tổng thống. Giai đoạn cách mạng đó chỉ kéo dài đến ngày 24 tháng 11 năm 1948 khi một cuộc đảo chính khác lại nổ ra lật đổ Gallegos.

3. Romulo Gallegos (1844-1969) là một chính khách đồng thời là nhà văn với những tác phẩm như Dona Barbara (1929) và Canaima (1935).

4. Tức quần đảo Falkland Islands.

Khi cuộc đảo chính của Batista diễn ra, ngày 10 tháng 3 năm 1952, ông có nghĩ rằng trải qua những cuộc đấu tranh trong trường đại học, kinh nghiệm khi tham gia cuộc viễn chinh Cayo Confites, trải nghiệm trong cuộc nổi dậy “Bogotazo”, cộng với những hoạt động mà ông đã tham gia trong bộ máy lãnh đạo của Đảng Chính thống, ông có thể đã hình thành được cho mình nhũng viên gạch cơ bản của một Học thuyết Xã hội, một Học thuyết về cách giành chính quyền?

Vào khi đó, tôi đã đọc rất nhiều cuốn sách được xuất bản về các cuộc Chiến tranh giành độc lập ở Cuba. Khi vào đại học, tôi càng có cơ hội tiếp xúc gần gũi hơn với những tư tưởng và học thuyết kinh tế chính trị và chỉ sau một thời gian ngắn, với những bài luận mà tôi được giao thực hiện qua những khóa học này, tôi đã nhận thực rõ về bản chất và sự vô lý của hệ thống Tư bản Chủ nghĩa.

Sau này, tôi bắt đầu tìm hiểu những tác phẩm kinh điển của chủ nghĩa Mác, như tôi đã kể. Lúc này tôi đã tham gia vào các hoạt động chính trị, nhưng trong năm đầu tiên ở trường đại học tôi chưa thực sự nghiên cứu sâu lắm về môn học mang tên “kinh tế chính trị” - thậm chí tôi còn chưa phải thi hay kiểm tra môn này lần nào. Tôi cũng đã kể rồi đấy, phụ trách giảng dạy môn này là một vị giáo sư cực kỳ khó tính và nghiêm khắc. Tập giáo trình dầy gần 1000 trang in rônêô của ông ấy người khác nhìn vào phải hoa mắt. Khi tôi bắt tay vào nghiên cứu môn học ngày một cách nghiêm túc, tôi bắt đầu tiếp xúc với các học thuyết về luật giá trị và giá trị thặng dư cũng như rất nhiều cách diễn giải về chúng. Đó là thứ kinh tế chính trị được dạy cho con cái của giới tư sản và địa chủ chúng tôi. Và chính từ đây tôi bắt đầu hoài nghi về tính đúng đắn của hệ thống này.

Về sau tôi đã tự mình rút ra kết luận rằng hệ thống kinh tế tư bản chủ nghĩa là hết sức phi lý. Và ngay từ trước khi tiếp xúc với những trước tác kinh điển của Chủ nghĩa Mác-Lênin, tôi đã là một người Cộng sản không tưởng. Có thể nói một người Cộng sản không tưởng là nhìn thấy những điều xấu xa trong xã hội, như nghèo đói và bất công, thấy được mối mâu thuẫn không thể dung hòa giữa xã hội hiện tại và phát triển, nhưng những ý tưởng cải cách xã hội của anh ta lại xa rời thực tế và không được xây dựng trên cơ sở khoa học hay lịch sử. Và tôi còn có một bộ quy tắc đạo đức mà tôi tự xây dựng cho mình; cần khẳng định rằng những giá trị đạo đức đó cơ bản đều chịu ảnh hưởng từ nhân cách và tấm gương của Marti.

Tôi được hỗ trợ rất nhiều từ cuộc sống của mình, từ cách sống mà tôi lựa chọn, và cách tôi nhìn nhận, đánh giá cuộc sống quanh mình. Trong khi mọi người thi nhau nói về “khủng hoảng thừa” và “khủng hoảng thất nghiệp” cùng những vấn đề khác, dần dần tôi nhận ra rằng hệ thống này có rất nhiều khiếm khuyết không thể khắc phục. Những khóa học về Lịch sử các Học thuyết Xã hội và Pháp chế Lao động, theo các giáo trình được viết hoặc biên soạn bởi những học giả chịu sự ảnh hưởng của phong trào cánh Tả ¹, đã giúp tôi hiểu biết sâu sắc hơn về những vấn đề này.

Như tôi đã kể, một trong những tác phẩm đầu tiên của Mác mà tôi nghiên cứu là Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản. Tác phẩm ngắn này đã có ảnh hưởng vô cùng to lớn đối với tôi. Tôi bắt đầu nhìn thấy và hiểu ra rất nhiều điều, bởi vì tôi sinh và lớn lên trong một latifundios rộng mênh mông, bao quanh đó là những latifundios khác rộng không kém, nên tôi hiểu rõ cuộc sống của những người lao động cùng khổ là như thế nào. Tôi đã trải nghiệm thực tế thế nào là Chủ nghĩa Đế quốc, là sự thống trị và chi phối của một chính phủ này với một Chính phủ thối nát và phản động khác. Đảng Chính thống đấu tranh chống tất cả những tàn dư tham nhũng và xấu xa đó. Nhưng ngay từ đầu tôi đã đứng về phe Tả trong Đảng này.

Và từ đó trở đi, tôi bắt đầu nghiến ngấu nghiên cứu các tác phẩm của Mác, càng đọc tôi càng thấy hấp dẫn hơn. Trong lòng tôi, những tình cảm về công lý và những giá trị cao cả khác đã bén rễ rất sâu. Tôi có một niềm căm thù thâm căn cố đế đối với mọi sự bất công và bạo lực. Có thể nói tôi thấy mình đã bị Học thuyết và các tác phẩm của Mác chinh phục hoàn toàn. Dường như tôi đã tự mình đạt được một sự giác ngộ tinh thần về mặt nhận thức chính trị. Có lần tôi đã phát biểu ở đâu đó rằng nếu như chàng Ulysses bị mê hoặc bởi những bài hát du dương của cấc nàng tiên cá, thì tôi cũng bị mê hoặc hoàn toàn bởi những luận điểm đấu tranh đầy tính khoa học và chân lý của Mác. Trước đó tôi đã hình thành những quan điểm mang tính không tưởng và ngây thơ, nhưng một khi đã nghiên cứu Mác, tôi thấy mình đã có nền tảng khoa học vững vàng.

Chủ nghĩa Mác đã dạy tôi cách phân tích và nhận diện bản chất xã hội. Trước đó tôi chẳng khác gì một người mù loay hoay trong khu rừng rậm, không biết đâu là hướng nam hướng bắc cả. Nếu như cuối cùng anh vẫn không thực sự hiểu được bản chất của lịch sử cuộc đấu tranh giai cấp, hoặc ít nhất có được nhận thức rõ ràng rằng xã hội bị phân chia giữa người giàu và người nghèo, giữa người bóc lột và người bị bóc lột, thì anh cũng chẳng khác gì người bị lạc giữa rừng, chẳng biết gì hết.

Trong xã hội mà ông sống khi đó, chắc không có mấy người suy nghĩ giống ông...

Có lẽ đối với nhiều người thì cái xã hội thời đó là điều tự nhiên nhất trên đời, giống như gia đình nơi anh sinh ra và thành phố nơi anh sống. Việc đó nghĩ cũng là bình thường - những thói quen thâm căn cố đế. Suốt cuộc đời chúng ta vẫn quen nghe những chuyện như, “Ông X, ông Y vừa mua một con ngựa mới; ông A, ông B có một bohío ²; và ông này, ông kia vừa mua một đồn điền rộng mênh mông cùng tất cả mọi sản vật trên đó”, tất cả những chuyện đó đều không có gì là lạ. Vì ý thức sở hữu đã trở nên quá phổ biến, tồn tại trong tất cả mọi lĩnh vực của đòi sống xã hội, thậm chí đối với cả con cái của mỗi người. Ý tôi là người ta vẫn nói, con trai của ông X, ông Y, vợ của ông này, ông kia, tất cả đều phải thuộc về một ai đó. Khái niệm sở hữu áp dụng cho tất cả mọi thứ - một con ngựa, chiếc xe tải, trang trại, nhà máy, trường học - tất nhiên là trừ những tài sản công.

Mỗi công dân được sinh ra trong xã hội tư bản đều ngay lập tức bị đắm chìm trong lối suy nghĩ sở hữu. Đối với anh ta, tất cả đều là vật sở hữu, của người này hay người khác, một đôi giày, con cái của anh ta, vợ của anh ta, cũng giống như việc nhà máy này thuộc về ông X, ông Y nào đó với một người quản lý chuyên ban ơn bằng cách bố thí cho anh một công việc nhỏ nào đó, thỉnh thoảng lại vỗ về, an ủi những người dân khốn khổ, nghèo đói và ngu dốt vì không biết đọc, biết viết. Phải nói rằng những nhà tư bản đặc biệt tài giỏi trong việc khai thác môn tâm lý học để thu phục tình cảm của người khác, trong những người Xã hội Chủ nghĩa không mấy khi dùng đến thủ đoạn này. Một nhà quản lý Xã .hội Chủ nghĩa, một nhà điều hành Xã hội Chủ nghĩa coi việc làm việc chăm chỉ, hoàn thành, tốt công việc, là nhiệm vụ của người công nhân, trong khi nhà tư bản biết rằng người công nhân sản xuất ra giá trị thặng dư. Nhiều khi trong thâm tâm nhà tư bản cũng hoàn toàn không ý thức được giá trị thặng dư là gì. Nên anh ta thấy tất cả đều hết sức tự nhiên và bình thường - anh ta tổ chức bộ máy nhân sự, tích lũy một khoản vốn, thành lập một doanh nghiệp, lầm giàu, và cứ thế ngày một ngày lại giàu hơn.

Tôi muốn nói là hồi đó người dân phải sống trong cảnh phục tùng và thua thiệt, chấp nhận tình cảnh thua thiệt và hèn kém của mình đến nỗi mà họ chỉ còn biết trông chờ, với tất cả niềm tin tưởng và lòng ngưỡng mộ, vào một trong những chính trị gia nào đó, chỉ vì họ biết rằng ông ta là người giàu nhất, và cũng là kẻ thối nát nhất, trên thế giới!

Phải mãi đến khi tôi bắt đầu tự hình thành những Học thuyết của riêng mình về xã hội - đó là giai đoạn tôi chuyên tâm vào nghiên cứu kinh tế chính trị - tôi mới biết rằng có một người tên là Các Mác, và có học thuyết được gọi là Chủ nghĩa Xã hội, và rồi có những người theo đường lối Mác-xít, về Chủ nghĩa Cộng sản, và những người không tưởng. Đó cũng là khi tôi nhận ra rằng tôi cũng là một người theo Chủ nghĩa Xã hội không tưởng, ông thấy không?



---------------------------------------------------------
1. Khoá học về lịch sử các học thuyết xã hội do Raul Roa Garcia trình bày, phần nội dung cũng do ông viết. Roa (1907-1982) là nhà trí thức và nhà văn có liên quan mật thiết với phong trào sinh viên nổi dậy chống Machado. Trong thời kỳ độc tài Batista, ông buộc phải rời khỏi Cuba. Trong rất nhiều năm, Roa là Bộ trưởng Ngoại giao của Chính phủ Cách mạng, và ở vị trí đó, ông nổi tiếng với biệt danh “Bộ trưởng danh giá” vì ông bảo vệ nhiệt thành chính sách đối ngoại của Cuba. Nội dung Luật lao động, cũng là một phần trong chương trình giảng dạy ở trường luật được viết bởi Aureliano Sanchez Arango, Bộ trưởng Giáo dục dưới thời Chính phủ của Prio Socarras sau đó bị lật đổ bởi Chibas. (Chú thích của Biên tập viên Cuba).

2.   Bohio nhìn chung là một kiểu nhà làm bằng gỗ, tường trát đất và mái lợp bằng lá cọ, là kiểu nhà đặc trưng của ngưòi nông dân nghèo Cuba cho đến hồi giữa thế kỷ trước.

Ông có nghĩ rằng chính trong giai đoạn nhũng ngày tháng học tập và tìm hiểu về chính trị kết thúc là khi ông đã có đủ kiến thức cũng như những hành trang cần thiết để bắt đầu một cuộc sống hoạt động chính trị thực thụ?

Phải nói là tôi đã tiến bộ rất nhiều so với ngày đầu tiên tôi vào đại học vài năm trước đó, nhưng ngay cả sau khi tốt nghiệp vẫn còn nhiều điều cần học hỏi - thậm chí ngay bây giờ cũng vậy.

Tôi đã học được những điều tinh túy gì từ các nhà Tư tưởng Cách mạng vĩ đại ư? Nếu từ Marti thì đó là cảm hứng và lòng nhiệt huyết, là tấm gương xả thân vì lý tưởng của ông cũng như nhiều phẩm chất khác, nhưng quan trọng nhất là đạo đức, trên tất cả là đạo đức. Có một câu ông nói mà mãi mãi tôi không bao giờ quên được - “Tất cả vinh quang trên thế gian cũng chỉ nằm gọn trong một hạt ngô!” - tôi thấy cách diễn giải như vậy đẹp đến ngỡ ngàng, vượt trên mọi sự phù phiếm và giả tạo cũng như tham vọng điên cuồng của con người, như một lời cảnh tỉnh đối với bả hư danh mà tất cả những người cách mạng như chúng tôi lúc nào cũng phải cảnh giác. Với những giá trị đạo đức đó tôi chẳng khác nào người chết đuối vớ được cọc. Đạo đức, những giá trị chi phối hành vi của mỗi con người, là điều tinh túy nhất, quan trọng nhất, một kho báu vô giá.

Từ Mác, tôi nhận được cơ sở đánh giá và phân tích về xã hội loài người; nếu không, một người chưa từng đọc những lý giải và phân tích của ông hoặc chưa được giảng giải, sẽ chẳng khác gì bị quẳng giữa một khu rừng rậm rạp lúc đêm đen, hoàn toàn không biết gì về phương hướng, đông, tây, nam, bắc. Mác cho chúng ta biết xã hội là gì và lịch sử phát triển của xã hội. Nếu không có Mác, chúng ta không thể có cơ sở lý luận để diễn giải và phân tích các sự kiện lịch sử - những quy luật phát triển và vận động của xã hội cùng xu hướng trong tương lai của một nhân loại đang còn trong giai đoạn tiến hóa và hoàn thiện.

Ông và tôi cũng như hầu hết mọi người trên thế giới đều lo lắng trước những Học thuyết và Tư tưởng về toàn cầu hóa tân tự do đang hết sức thịnh hành hiện nay, còn đối với một người sống trong thời thực dân thì có lẽ ông ta sẽ phải chết khiếp với những tư tưởng này; ngay cả Marti chắc cũng phải choáng váng, trong cái thời Cuba còn là thuộc địa của Tây Ban Nha; nói chung chỉ cần ba mươi năm trước đây thôi chắc con người ta sẽ phải bàng hoàng vì chúng. Có quá nhiều biến cố to lớn, và nhận thức của con người ta cứ thế dầy dặn cũng như từng trải hơn. Cả lịch sử loài người cũng không ngừng biến đổi...

Và ngay chính lịch sử bản thân ông nữa chứ?

Tôi đã nói với ông rằng một yếu tố có vai trò vô cùng to lớn là tôi sinh ra và lớn lên ở vùng nông thôn, và tôi là con trai chứ không phải cháu nội của một đại địa chủ sở hữu rất nhiều đất đai. Tôi đã sống và trải qua mọi khía cạnh của cuộc sống, vì vậy tôi đã trở nên quen thuộc với tất cả từ trước khi tôi đọc Mác, bởi vì tôi đã tận mắt chứng kiến cuộc sống trong những latifundios đó là như thế nào. Phải công nhận rằng latifundios của cha tôi có lẽ là đồn điền nhân đạo nhất, tôi nói vậy không phải vì đó là cha tôi. Lúc nào ông cũng có mặt bên người làm của mình, ông nói chuyện và chia sẻ với họ, ông thấu hiểu những gì họ phải chịu đựng mỗi khi họ đến cầu xin ông điều gì đó, mong được ông giúp đỡ, ban ơn - và bao giờ ông cũng nhanh chóng đưa ra quyết định cần thiết.

Ở Birán còn nhiều latifundios khác thuộc sở hữu của các Công ty Mỹ, trong khi các cổ đông toàn sống ở New York, còn ở đây (tức là ở Cuba, và cụ thể là trên các đồn điền), chỉ có người quản lý và đốc công, những người không hề có đủ thẩm quyền hay khả năng để giúp đỡ người khác. Họ chỉ có một khoản, ngân sách nhất định và bắt buộc phải chi tiêu trong khoản đó. Che Guevara đã nghiên cứu và tìm tòi rất nhiều tài liệu, về cách thức những đồn điền khổng lồ thuộc các công ty lớn được quản lý và điều hành như thế nào - tôi biết là ông rất quan tâm đến Che - anh ấy đã nghiên cứu và nghiệm ra rằng: “Hoàn toàn không có một xu nào dành cho việc giúp đỡ bất kỳ ai cả”. Cha tôi - tôi đã kể với ông là mặc dù cha tôi sở hữu bao nhiêu đất đai -   nhưng lúc nào ông cũng ở trên cánh đồng; ông thường xuyên ra ngoài và gặp gỡ người làm thuê cho mình; nếu không thì họ lại đến gặp ông, xung quanh cha tôi không bao giờ có vệ sĩ hay bất kỳ phụ tá hoặc thư ký nào đi cùng ông tới chỗ này, chỗ kia; bao giờ ông cũng ra ngoài một mình, tự ông đi, ông thường cưõi ngựa hàng cây số mỗi ngày, và thế là người làm có thể gặp ông rất dễ dàng. Trong khi đó, họ hoàn toàn không có điều kiện tiếp cận Chủ tịch của một công ty như Công ty Hoa quả Mỹ hoặc những công ty khác ở New York, đó là lý do tại sao tôi khẳng định rằng ở đồn điền của bố tôi thể hiện tính nhân văn nhiều hơn. Tôi đã chứng kiến tất cả những điều đó ớ Birán và chúng đã giúp tôi rất nhiều - có thể coi đó là những nguyên liệu thô giúp tôi hình thành nên quan điểm sống giúp đỡ những người cùng khổ và tay trắng.

Tôi cũng đã kể với ông rằng nhiều lúc tôi cũng bị bỏ đói khát; tôi đã kể cho ông nghe rất nhiều chuyện, những gì tôi đã trải qua. Hồi đó tất cả thật dễ dàng cho tôi hiểu một điều rằng chúng tôi sống trong một xã hội tràn ngập những bất công và áp bức.

Vậy khi nào thì ông quyết định chuyển từ lý thuyết sang hành động?

Cần nhớ là tôi đã gần như trở thành một người Cộng sản quốc tế; tôi đã từng ở Bogota năm 1948, tôi tham gia cùng những sinh viên ở đó. Chúng tôi có hẳn một Chương trình hành động, trong đó bàn đến rất nhiều mục tiêu đấu tranh, có thể kể ra đây như cuộc đấu tranh đòi lại chủ quyền quần đảo Malvinas cho Argentina, đòi Mỹ trao trả kênh đào Panama. Tôi từng tham gia cuộc viễn chinh Cayo Confites và nhiều sứ mệnh quan trọng khác. Nhưng quan trọng hơn hết là cho đến ngày 10 tháng 3 năm 1952, ngày Batista tiến hành đảo chính, tôi đã hoàn toàn trở thành một người Mác xít-Lêninít từ trước đó nhiều năm. Tôi nói như vậy vì những giá trị to lớn mà tôi thu lượm và tích lũy được từ đó, vì những gì tôi học được trong suốt những năm theo học ở trường đại học. Nếu không có những bài học cực kỳ quý giá đó, chắc chắn tôi đã không thể nào đảm nhiệm được bất kỳ vai trò nào.

Nếu như Christopher Columbus không có kim chỉ nam, chắc chắn ông ấy cũng không thể đi đâu xa và phát hiện ra châu Mỹ. Nhưng điều quan trọng là chúng ta đã có kim chỉ nam. Bản thân tôi cũng có một chiếc kim chỉ nam mà tôi tìm thấy trong Học thuyết của Mác và Lênin. Và còn phải nhắc đến những giá trị đạo đức - tôi xin nhấn mạnh lại một lần nữa - mà tôi tìm thấy ở Marti. Tất nhiên là những yếu tố khác cũng có vai trò nhất định - hồi còn thanh niên tôi rất say mê các môn thể thao nói chung và đặc biệt là môn leo núi nói riêng. Mọi điều kiện hoàn cảnh đều ít nhiều có dấu ấn trong cuộc đời mỗi con người; cuộc đời đã giúp tôi rất nhiều.

Khi cuộc đảo chính năm 1952 của Batista diễn ra, tôi đã hình thành sẵn cho mình một kế hoạch trong tương lai. Tôi đã quyết tâm phát động một cuộc đấu tranh cách mạng và tổ chức một cuộc nổi dậy sâu rộng. Từ giây phút đó trở đi, tôi hình thành ý niệm rất rõ ràng về cuộc đấu tranh phía trước và những tư tưởng cách mạng nền tảng tạo cơ sở cho cuộc đấu tranh đó, những ý tưởng mà tôi đã trình bày trong Lịch sử sẽ bào chữa cho tôi ¹. Tôi tự ý thức được rằng một cuộc đảo chính cách mạng giành chính quyền là hết sức cần thiết. Tất cả đều bắt nguồn từ những gì sắp xảy ra sau cuộc Tổng tuyển cử ngày 1 tháng 6 năm ấy. Vẫn sẽ không có gì thay đổi cả. Vẫn sẽ là nỗi thất vọng và vỡ mộng của đông đảo quần chúng nhân dân ở mọi tầng lớp. Lúc bấy giờ tôi nhận ra một điều rõ ràng rằng không được phép quay lại, quay lại những con đường mà chúng tôi vẫn mù quáng đi theo để rồi lại sa vào ngõ cụt không lối thoát.


----------------------------------------------------------
1.  Sau vụ tấn công vào trại lính Moncada ngày 26 tháng 7 năm 1953, Castro bị bắt và bị xét xử. Ông tự làm luật sư bảo vệ cho mình, và bài nói ngắn của ông chẳng bao lâu đã trở nên nổi tiếng với tiêu đề “Lịch sử sẽ bào chữa cho tôi”. (Bản tiếng Anh đầy đủ đó là: Lịch sử sẽ bào chữa cho tôi: Bài nói bào chữa trong vụ xét xử tấn công trại lính Moncada, Santiago de Cuba, 16 tháng 10 năm 1953, Luân Đôn: Jonathan Cape, 1967). Bài nói này từng được dùng làm bằng chứng chống lại Batista và những tội ác của ông ta, một lập luận có tính triết lý, pháp lý và đạo đức bảo vệ tính chính nghĩa của cuộc đấu tranh chống lại ché độ độc tài Batista, và giải thích cho cương lĩnh của Castro về việc thay đổi căn bản nền kinh tế và xã hội Cuba, (xem thêm chương 6).

Ông quyết định tấn công trại lính Moncada vào thời điểm nào?

Khi đó tôi đã nghi ngờ - qua nhiều dấu hiệu - là Batista đang âm mưu tiến hành đảo chính: Tôi báo cáo lại những điều nghi ngờ của mình cho lãnh đạo Đảng Chính thống và họ hỏi những người mà họ tin cậy để kiểm chứng lại thông tin. Đúng là những người có cho kiểm tra, nhưng rồi họ quay lại và báo lên Ban lãnh đạo, mà tôi không phải là thành viên, rằng hoàn toàn không có mối nguy hiểm nào, tất cả đều yên tĩnh. Chuyện này tôi đã kể với ông rồi.

Còn chúng tôi quyết định tấn công trại lính Moncada vào thời điểm nào ư? Khi chúng tôi đã tin chắc rằng sẽ không có ai làm bất kỳ điều gì hết, và chắc chắn sẽ không có cuộc đấu tranh nào chống lại Batista, và đa số trong rất nhiều các nhóm chính trị khi đó - thật ra trong đó có nhiều người đồng thời là thành viên của các nhóm khác nhau - đều không được chuẩn bị, thiếu tổ chức, không đủ khả năng thực hiện cuộc đấu tranh vũ trang mà tôi đang kỳ vọng.

Ví dụ như trường hợp một Giáo sư Đại học, Rafael García Barcena đã đến nói chuyện với tôi, vì ông ấy muốn đánh chiếm căn cứ quân sự Columbia ở Havana, một trong những thành lũy quan trọng nhất của chế độ độc tài Batista, ông ấy bảo tôi, “Tôi có rất nhiều người bên trong căn cứ đó sẵn sàng làm nội ứng để yểm trợ chúng ta”.

“Ông muốn chiếm Columbia”, tôi nói, “và những người đó sẽ chuẩn bị sẵn cho ông đúng không? Nếu vậy thì đừng liên hệ với bất kỳ ai nữa - chúng tôi có đủ lực lượng cần thiết và chúng tôi có thể giữ bí mật tuyệt đối chuyện này”. Vậy mà cuối cùng ông ta lại làm ngược lại! Ông ta liên hệ tiếp với khoảng hai chục tổ chức khác, và chỉ trong vòng vài ngày sau, cả Havana, và đương nhiên là cả quân đội nữa, đều biết kế hoạch của vị Giáo sư này - một người tốt, đầy nhiệt huyết, ông ta từng giảng bài cho quan chức quân sự cấp cao của Chính phủ Batista. Barcena là một trong những Giáo sư có hợp đồng bồi dưỡng kiến thức cho sĩ quan quân đội Chính phủ. Chắc ông cũng có thể hình dung ra kết cục là tất cả những người can dự đều bị tống vào tù, kể cả vị Giáo sư đó.

Nhưng ngay từ trước khi diễn ra cái kết cục không thể khác đó, tức là vài tuần sau khi tôi nói chuyện với Barcena, sau khi chúng tôi đã phát hiện ra rằng bây giờ hóa ra ai cũng biết đến kế hoạch tấn công căn cứ Columbia, chúng tôi đã quyết định hành động ngay, bằng chính lực lượng hiện có của mình, đông hơn về số lượng, lại được huấn luyện bài bản và có tinh thần kỷ luật hơn các nhóm khác. Thật đau đớn khi nói vậy, nhưng đó là sự thật. Trong số những nhóm kia, nếu nói đến một nhóm hoạt động nghiêm túc và mạnh mẽ nhất thì đó là Liên đoàn Sinh viên Đại học, FEU. Nhưng khi ấy những trang huy hoàng nhất trong lịch sử đấu tranh của FEU, dưới sự lãnh đạo của Jose Antonio Echeverría  , người vừa mới vào Trường đại học và tham gia vào Tổng bộ lãnh đạo Cách mạng, do chính anh ấy thành lập nên năm 1956, vấn còn chưa được viết lên.

Chúng tôi đã phân tích kỹ lưỡng tình hình và lên kế hoạch chi tiết. Chúng tôi chọn Santiago de Cuba làm nơi bắt đầu cuộc đấu tranh.

Tôi không bao giờ nói chuyện và Barcena nữa. Một hôm trên đường lái xe từ Santiago quay về, tôi đang nghe đài thì biết được tin ông ấy và một vài nhóm dân sự khác đã bị bắt ngay trên những góc phố gần căn cứ quân sự Columbia.

Ông đã làm cách não để tập hợp được các nhóm vũ trang chuẩn bị tấn công trại lính Moncada?

Trước đó tôi đã nghiên cứu và thục luyện nhiều về nghệ thuật hùng biện và lôi cuốn người khác - vì tôi đã nhận thức rất rõ ràng về phương thức tiến hành cách mạng - hơn nữa, tôi cũng có thói quen tìm hiểu và nghiên cứu trực tiếp từng thành viên tình nguyện tham gia, từ đó xác định rõ động cơ của người này để bảo đảm rằng anh ta hiểu rõ những quy định và kỷ luật của tổ chức, giải thích cho anh ta nắm chắc các mục tiêu và nguyên tắc hoạt động của chúng tôi, nói chung là giải thích trong khuôn khổ khả năng và chức trách của tôi. Nếu không có cách tiếp cận như vậy, chắc chắn chúng tôi không thể nào hình thành lên kế hoạch tấn công vào trại lính Moncada. Trên cơ sở nào à? Trước hết phải xác định rõ anh có những lực lưọng như thế nào? Những người trực tiếp tham gia chiến đấu của anh là ai? Động cơ của họ là gì, lý lịch gia đình và bản thân họ, và quan trọng nhất là số lượng cụ thể là bao nhiêu? Nếu như anh không thể trông cậy vào giai cấp công nhân, những người campesinos, những người dưới đáy xã hội, những người cùng khổ và nghèo đói, trong một đất nước bị bóc lột tàn tệ, thì tất cả sẽ chẳng còn ý nghĩa gì hết. Ở Cuba khi ấy hoàn toàn chưa có ý thức về giai cấp, trừ các thành viên của Đảng Xã hội Chủ nghĩa bình dân, vốn là những người được giáo dục khá bài bản về mặt chính trị; tuy nhiên cũng vẫn có khoảng cách rõ rệt về giai cấp. Tôi muốn nhắc đến Mella, một lãnh đạo sinh viên trẻ tuổi và năng nổ, ông ấy đã cùng với một người cựu chiến binh từ thời Chiến tranh Độc lập sáng lập lên Đảng Cộng sản Cuba năm 1925. Tôi đã đề cập đến ông ấy nhiều lần. Nhưng đến năm 1952 thì Đảng này đã bị cô lập về mặt chính trị - hãy hình dung xem, đó là thời kỳ ác liệt nhất của Chủ nghĩa bài Cộng sản McCarthy và Cuba đang chịu ảnh hưởng nặng nề của chiến dịch tuyên truyền tàn bạo do Chủ nghĩa Đế quốc phát động, với tất cả những nguồn lực hùng hậu nhất đều được đưa ra sử dụng, sẵn sàng đả kích và bài xích bất kỳ thứ gì có hơi hướng Cộng sản. Khi ấy hoàn toàn thiếu một cái gọi là văn hóa chính trị.

Ông có mất nhiều thời gian cho việc tập hợp lực lượng không?

Mọi việc diễn ra tương đối nhanh. Tôi cũng thấy ngỡ ngàng trước việc chỉ cần dùng những lập luận thích đáng và một vài tấm gương tiêu biểu là chỉ trong một thời gian rất ngắn anh đã có thể thuyết phục một ai rằng cái xã hội mà chúng ta đang sống là một điều phi lý và cần phải được thay đổi. Ban đầu tôi bắt đầu công việc với một vài đội tình nguyện. Có rất nhiều người muốn đấu tranh chống lại nạn tham nhũng, biển thủ và trộm cắp trong Chính phủ, phản đối tình trạng tham nhũng, lạm dụng, bất công, bóc lột lan tràn, nhưng họ nghĩ nguyên nhân là do các chính trị gia tha hóa và thiếu năng lực. Họ không nhận ra một điều rằng nguyên nhân bao trùm nhất là cả Hệ thống chính trị thối nát đó.

Giờ đây chúng ta đã biết một điều mà trước đây đại đa số quần chúng không biết rằng Chủ nghĩa Tư bản tác động đến hành vi và suy nghĩ của từng cá nhân một cách hoàn toàn vô hình mà ngay cả cá nhân đó cũng không nhận ra. Rất nhiều người tưởng rằng chỉ cần mời được một Tổng thiên thần từ thiên đường xuống hạ giới, thậm chí là thiên thần giỏi giang và nhiều phép màu nhất, giao cho ông ta công việc điều hành Nhà nước Cộng hòa, là sẽ tạo nên một Chính phủ trong sạch - là sẽ có thêm nhiều trường học, không ai còn tham nhũng và ăn cắp tiền nhà nước lẽ ra phải được dùng chi cho y tế và các nhu cầu quan trọng khác. Họ không nhận ra một điều là thất nghiệp, nghèo đói, thiếu đất canh tác - tất cả những vấn nạn đó đều không thể chí được giải quyết bằng một Tổng thiên thần, bởi vì những dải đất mênh mông nhất, màu mỡ nhất, những latifundio đã thuộc về sở hữu của một nhúm người, và tất cả sẽ chẳng bao giờ thay đổi gì hết. Tôi hoàn toàn tin rằng hệ thống thối nát và bất công đó phải bị phá hủy vĩnh viễn.

Những thanh niên mà tôi tuyển mộ đều là những người ủng hộ Đảng Chính thống, có tư tưởng chống Batista - những thanh niên rất nhiệt thành và chính trực, nhưng họ hoàn toàn thiếu sự giáo dục về chính trị. Tôi thừa nhận rằng họ có bản năng về giai cấp, nhưng đó chưa phải là ý thức giai cấp một cách chủ động.

Như tôi đã giải thích lúc đầu, chúng tôi bắt đầu tuyển mộ và huấn luyện các thanh niên, không phải để làm một cuộc cách mạng nhất thời, mà là để tham gia - ở mức độ hết sức sơ khai thôi - một cuộc đấu tranh trường kỳ, cùng với nhiều lực lượng khác, nhằm khôi phục tình hình theo đúng Hiến pháp trước năm 1952, sau khi chỉ hai tháng hai mươi ngày trước ngày diễn ra Tổng tuyển cử, Fulgencio Batista, một kẻ có ảnh hưởng và quyền lực trong một đội quân thối nát gồm toàn những tay chân cũ của hắn, đã tiến hành đảo chính một cách hèn hạ và hủy bỏ Hiến pháp cũ vì hấn biết chắc rằng mình hoàn toàn không có cơ hội giành chiến thắng trong cuộc bầu cử.

Chúng tôi đã tổ chức một lực lượng chiến đấu - tôi phải khẳng định rằng không phải để tiến hành một cuộc cách mạng tự phát mà là để liên kết những lực lượng khác cùng chung mục tiêu đấu tranh chống Batista, bởi vì sau khi ông ta tiến hành đảo chính ngày 10 tháng 3 năm 1952, ai cũng thấy một nhu cầu cấp thiết là phải thống nhất các lực lượng. Đảng Chính trị đã giành thắng lợi trong cuộc bầu cử năm 1948, Đảng Chân chính, khi ấy đang nắm quyền và đã rất thối nát, nhưng Batista còn tệ hơn thế nhiều. Cuba khi đó có Hiến pháp hẳn hoi và một cuộc Tổng tuyển cử mới đang được gấp rút chuẩn bị, vậy mà chỉ tám mươi ngày trước khi cuộc Tổng tuyển cử ngày 1 tháng 6 diễn ra thì đúng vào ngày 10 tháng 3 năm 1952, Batista đã tiến hành đảo chính.

Lẽ ra cuộc Tổng tuyển cử được tổ chức vào ngày 1 tháng 6. Batista là ứng cử viên của đảng mình, nhưng những cuộc thăm dò dư luận cho thấy ông ta hoàn toàn không có cơ hội trúng cử; một điều hiển nhiên là đảng do Chibas sáng lập, Đảng Chính thống, sẽ giành đại đa số phiếu bầu. Và do đó Batista đã phát động một cuộc đảo chính quân sự. Gần như ngay lập tức, tất cả các lực lượng đều tổ chức liên kết với nhau nhằm lên kế hoạch lật đổ Chính phủ bất hợp pháp và độc tài đó.

Nhóm của ông có bao nhiêu người?

Chúng tôi chẳng có một xu nào, mà nói chung là chẳng có gì cả. Những gì tôi có là mối quan hệ với một đảng chính trị, Đảng Chính thống, với rất nhiều thành viên tích cực là thanh niên, tất cả đều là những người mang tư tưởng chống Batista rất mạnh mẽ - có thể gọi họ là sự đối chọi với chế độ của Batista. Xét theo góc độ này, trong cả nước cũng không có tổ chức nào sánh được với Đảng Chính thống. Tinh thần chính trị và phẩm chất đạo đức của lực lưọng thanh niên trong Đảng là rất cao. Tất nhiên như tôi đã đề cập lúc đầu, tôi chưa thể nói rằng họ có ý thức giác ngộ chính trị, tinh thần giác ngộ, ý thức giai cấp cao, bởi xét cho cùng thì đội ngũ lãnh đạo của Đảng này, bao giờ cũng vậy, trừ trường hợp ở Havana nơi tập trung đông đảo những nhóm trí thức và chính trị gia tên tuổi, đều chỉ dần dần tập trung vào tay của những người xuất thân từ tầng lớp đại địa chủ và tư sản giàu có.

Nhưng đại đa số thành viên trong Đảng là người tốt, những người trung thực và chăm chỉ, nhiều người thậm chí còn xuất thân từ tầng lớp trung lưu - cho dù họ không hoàn toàn là những người có tinh thần chống Chủ nghĩa Đế quốc, vì đon giản là vấn đề Chủ nghĩa Đế quốc không được đề cập đến. Nó chỉ được đề cập trong nội bộ các thành viên của Đảng Cộng sản - đó là lý do tại sao tinh thần cách mạng của nhân dân Cuba sau Chiến tranh Thế giới thứ 2 lại xuống thấp đến vậy; tinh thần đó đã bị hủy hoại gần như hoàn toàn dưói sức nặng áp đảo của bộ máy truyền thông kiểu nhồi sọ về ý thức hệ của Đế quốc Mỹ.

Ông đã huấn luyện bao nhiêu người chuẩn bị cho cuộc tấn công?

Chúng tôi huấn luyện cho tất cả là 1200 thanh niên. Chính xác là tròn 1200 vì khi đạt được con số đó là chúng tôi ngừng lại, về sau không tuyển thêm các thành viên vũ trang nào khác. Chúng tôi đã xây dựng được một đội quân nhỏ. Tôi nói chuyện trực tiếp với từng thành viên; tôi cố gắng tranh thủ từng giây từng phút để làm việc đó thật tỉ mỉ - nhiều giờ liền mỗi ngày. Nội dung việc trao đổi và huấn luyện của tôi đối với họ về cơ bản là những vấn đề chính trị - cho họ hiểu rằng chúng tôi cần được tổ chức chặt chẽ và huấn luyện sẵn sàng. Ý định của chúng tôi là rất rõ ràng, nhưng tất nhiên là chúng tôi không bao giờ đề cập đến những kế hoạch chi tiết. Nguyên tắc và kỷ luật được chấp hành tuyệt đối nghiêm túc.

Chỉ trong vòng vài tháng chúng tôi đã tuyển mộ được 1200 thanh niên, như tôi vừa nói. Tôi đã đi hết chặng đường 50 nghìn cây số tức là hơn 30 nghìn dặm, trên chiếc ô tô đó! Đến nỗi mà chỉ vài ngày nổ ra cuộc tấn công vào trại lính Moncada, động cơ của chiếc xe đã chịu không nổi và nổ tung - đó là một chiếc Chevrolet mầu be, biển số là 50315. Tôi còn nhớ chính xác. Vì vậy tôi phải đổi sang một chiếc xe khác, chiếc xe mà chúng tôi thuê vài hôm trước ngày 26 tháng 7.

Chúng tôi xâm nhập vào các tổ chức khác. Có một nhóm trong đó thuộc đảng cầm quyền thối nát (Đảng Chân chính) đã bị lật đổ ngày 10 tháng 3 năm đó cũng đang có âm mưu nổi dậy chống Batista. Nhóm này có một lượng vũ khí khổng lồ, nói chung là mỗi thứ một tí - cái mà họ thiếu chính là con người. Các lãnh đạo quân sự cũ của Chính quyền bị lật đổ cũng đang tổ chức lại binh lính của mình trước kia, và tất nhiên là còn muốn bổ sung thêm người. Nhờ vào tính cách năng nổ cùng khả năng thuyết phục người khác và sự nhanh nhạy của Abel, chúng tôi đã thuyết phục được tổ chức kia rằng họ có thể trông cậy vào 1200 thanh niên chia làm ba nhóm, tất cả đều được huấn luyện bài bản và được chia lẻ tiếp rồi bố trí khắp Havana. Điều đó đã gây ấn tượng mạnh mẽ cho nhóm kia. Đó là tất cả những gì họ đang cần. Phải nói rằng như thế là quá nhiều rồi. Nhưng chúng tôi đã quá tham vọng. Thái độ nôn nóng của chúng tôi khiến họ thấy nghi ngờ và cắt mất liên lạc. Tất cả những thanh niên và các nhà lãnh đạo của họ đều còn rất trẻ. Chắc hẳn họ đã lờ mờ đoán ra chiến lược của chúng tôi. (Nếu bọn họ phát hiện ra chính tôi, Fidel Castro, đang đứng đằng sau vụ thâm nhập này, chắc chắn họ sẽ bỏ rơi chúng tôi như bỏ một củ khoai tây nóng bỏng tay), do vậy điều tối kỵ là không được nhắc tên tôi trước mặt họ. Trước đó tôi đã viết một số bài báo lên án Chính phủ kia (tức là Chính phủ của Đảng Chân chính đã tha hóa với rất nhiều hành động sai lầm, và Alerta, tờ nhật báo có lượng phát hành lớn nhất nước, đã lần lượt đăng tải các bài viết đó, tất cả đều có bằng chứng không thể chối cãi, trong các số phát hành thứ hai hàng tuần. Việc này xảy ra vài tháng sau cái chết của Chibas và chỉ vài tuần trước khi có đảo chính, nên họ đã tố cáo tôi phá hoại Chính phủ, tạo điều kiện cho cuộc đảo chính của Batista nổ ra.

Như tôi đang nói, chúng tôi tuyển mộ và huấn luyện tất cả 1200 thanh niên, trong vòng chưa tới một năm, một con số quả là ấn tượng. Hầu như tất cả đều là thành viên của Đoàn Thanh niên Chính thống, và chúng tôi đã thiết lập được ý thức tổ chức kỷ luật chặt chẽ và sự thống nhất cả trong tư tưởng lẫn hành động. Họ tin tưởng vào những nỗ lực của chúng tôi, họ tin tưởng vào những quan điểm mà chúng tôi truyền đạt, và chính họ đã góp phần nuôi dưỡng hy vọng của chúng tôi.

Vậy tất cả khi ấy đều còn là thanh niên.

Đúng vậy, tất cả, không trừ một ai. Họ đều là những thanh niên trẻ tuổi - đa số là ở độ tuổi hai mươi, hai mươi hai, hai mươi ba, hai mươi tư. Có lẽ là chỉ có hai người ngoài ba mươi: Bác sĩ Mario Munoz, một Bác sĩ quân y, và Gildo Fleitas, người làm việc trong Văn phòng Trường Trung học Belén, vì tôi đã biết ông ấy từ hồi đó. Tính đến năm ấy thì tôi đã tốt nghiệp trung học được bảy năm (từ năm 1945). Những người khác đến từ các Chi bộ mà chúng tôi tổ chức trong nhiều thành phố trên cả nước, tất cả đều là những thanh niên ưu tú nhất về đạo đức và phẩm chất cách mạng. Trên cả đất nước Cuba có rất nhiều thanh niên như vậy. Thành phố cung cấp cho chúng tôi nhiều thanh niên ưu tú nhất là Artemisa, khi ấy còn thuộc tỉnh Pinar del Río -thành phố Artemisa cung cấp khoảng hai mươi hay ba mươi chiến sĩ tương lai gì đó, họ là một nhóm tuyệt vời. Ngoài ra còn những người khác đến từ vùng xung quanh Havana và một số thành phố thuộc tỉnh Havana cũ, bao gồm cả vùng đất hiện nay thuộc hai tỉnh.

Vào thời điểm đó có không biết bao nhiêu là tổ chức và phe phái đủ loại, và rất nhiều thanh niên là thành viên của tổ chức này hoặc tổ chức khác, thậm chí là thành viên của vài tổ chức cùng một lúc.

Tôi tuyển mộ một số thành viên mà tôi biết từ trước, nhưng đa phần là tôi không biết, bởi vì hồi đó tôi không thường xuyên gần gũi với đội ngũ lãnh đạo của Đảng Chính thống... Ý tôi là tôi chỉ gần gũi với một vài người, trong đó phải kể đến Max Lesnik, người được cả dân tộc chúng tôi biết và ngưỡng mộ vì hiện tại ông ấy đang làm những việc cực kỳ dũng cảm tại Florida, đấu tranh chống lại những kẻ thù vô lương tâm ở đó, rồi còn phải nhắc đến Ribadulla và thậm chí là một lãnh tụ Thanh niên của Đảng Chính thống, một anh chàng tên là Orlando Castro, người đã chạy đua vào Hạ viện trước vụ đảo chính và sau này chuyển tới Venezuela rồi trở thành một triệu phú tên tuổi ở đó. Ban đầu có thể nói đa phần họ chỉ nhóm họp cũng nhau và bàn luận chuyện chính trị, chứ chưa có hành động hoặc phương hướng nào cụ thể.

Tôi sử dụng trụ sở của Đảng Chính thống ở Havana, tại số 109 Calle Prado, vì hàng ngày có rất nhiều người tới đó để nói chuyện và trao đổi thông tin. Điều này rất có ích cho mục đích của tôi - ngụy trang ý đồ và tung tin đánh lạc hưóng. Ở đây không có lãnh đạo nào của Đảng, chỉ có các nhân viên giúp việc. Tôi thường họp trong một căn phòng nhỏ với nhóm năm hay sáu thanh niên khác. Tôi đã kể cho ông về công tác tuyển mộ lực lượng của chúng tôi. Những gì chúng tôi đang làm khi đó là thuyết phục, truyền bá các Tư tưởng, Học thuyết cách mạng, cũng như tiến hành công tác tổ chức ban đầu. Chúng tôi vừa phải nghiên cứu và tìm hiểu họ, nhưng lại không được tiết lộ kế hoạch của mình. Đảng Chính thống là một đảng của tầng lớp trung lưu, người nghèo, giai cấp công nhân, campesinos, nhân viên văn phòng, chuyên viên, sinh viên... Thậm chí có cả một số người thất nghiệp. Nhiều thanh niên mà tôi phỏng vấn đang làm việc trong các cửa hàng, những người khác làm việc trong các nhà máy, ví dụ như Pedro Marrero, hoặc là làm những công việc độc lập, như Fernando Chenard, một nhiếp ảnh gia. Và còn nhiều người khác, như anh em nhà Gomez, những người làm bếp tại Trường Belén mà tôi đã biết từ trước, cùng với Gildo Fleitas - những người thật tuyệt vời!

Tôi còn nhớ là những ngày sau khi xảy ra cuộc đảo chính ngày 10 tháng 3 năm 1952, trong số những người đầu tiên tham gia vào lực lượng của chúng tôi là Jesus Montané và Abel Santamaría. Tôi tổ chức một khóa học nhỏ để truyền bá về Chủ nghĩa Mác ở Guanabo, tại đó có người cho tôi mượn địa điểm, và giáo trình mà tôi sử dụng là Tiểu sử của Mác do Mehring viết ; tôi rất thích cuốn sách này với câu chuyện tuyệt đẹp trong đó. Abel và Montané cũng tham gia khóa học. Tôi đã phát hiệu ra một điều: công việc dễ dàng nhất trên đời này, trong hoàn cảnh khi đó, là biến một ai đó thành người đi theo Chủ nghĩa Mác. Trong khi đó tôi không phải là tay hùng biện xoàng, nên việc giảng bài cũng gặp nhiều thuận lợi.

Chắc chắn phần nào cũng là nhờ nền tảng giáo dục Thiên Chúa giáo của ông.

Có thể. Đến lúc đó tôi đã qua giai đoạn là một người theo Chủ nghĩa Cộng sản không tưởng, cho dù tôi chưa chính thức nghiên cứu sâu về Mác cùng các tác giả kinh điển khác của Chủ nghĩa Xã hội. Như tôi đã kể, trong giai đoạn giáo dục chính trị đầu tiên của mình, thì noi tôi sinh ra và lớn lên, cùng với những trải nghiệm cụ thể mà tôi trải qua đã giúp ích cho tôi rất nhiều.

Xã hội Cuba khi đó là cả một mớ hỗn độn, hoàn toàn không có gì là Công lý và Lẽ phải.

Và trong thời gian đó ông là một Luật sư, vậy thực tế thì ông có hành nghề không?

Tôi là nhà cách mạng chuyên nghiệp đầu tiên của Phong trào - trong hoàn cảnh đó, tôi có được sự hậu thuẫn (về nhiều mặt) của những thành viên vũ trang. Họ đều có công việc, tôi là một nhà cách mạng chuyên nghiệp, vì với tư cách một Luật sư, tôi bảo vệ những người cùng khổ - tôi không bao giờ lấy tiền công trong khi tôi cũng chẳng có công việc nào khác. Vả lại, tôi dồn toàn bộ thời gian và công sức của mình cho Cách mạng.

Montané có một tài khoản ngân hàng, cũng không lớn lắm, có lẽ chỉ khoảng hai hay ba nghìn pê xô gì đó, và một công việc có thu nhập cũng tương đối khá, còn về phần mình thì Abel có công việc với mức lương rất cao trong thời điểm đó. Anh ấy còn có cả một căn hộ trong tòa nhà ở El Vedado; Haydée ¹, chị gái anh ấy, cũng sống ở đó. Tôi gặp cả ba người này sau cuộc đảo chính của Batista.

Tiền của tôi chỉ đủ mua xăng xe, trả tiền thuê nhà, và những chi phí sinh hoạt hết sức cơ bản khác. Có lẽ cũng phải nói thêm rằng chiếc xe với biển số 50315 mà tôi nói ở trên cũng không hoàn toàn là của tôi - tôi thuê dài hạn, hoặc đúng hơn là mua trả góp. Mỗi tháng tôi phải dành một khoản nhất định để thanh toán tiền xe nếu không nó sẽ thuộc sở hữu của Công ty tín dụng ngay phố bên. Đã hơn một lần Montané và Abel phải đứng ra cứu nguy bằng cách trả tiền thay tôi.

Một số nhà sử học đã nhận xét rằng nhiều người tham gia cuộc tấn công vào trại lính Moncada là con trai của những người Tây Ban Nha, đặc biệt là những người xứ Galicia, ông có thể khẳng định điều này không?

Đúng là như vậy, đến tôi cũng phải ngỡ ngàng. Một hôm tôi tình cờ xem qua danh sách những người tổ chức và lãnh đạo chủ chốt của cuộc tấn công vào trại lính Moncada, và tôi sững sờ nhận thấy rằng có rất nhiều người là con cái của những người Tây Ban Nha. Trước đó thì chúng ta phải nhắc đến vì trường hợp của José Marti, người anh hùng giải phóng dân tộc của chúng tôi, cả bố và mẹ ông đều là người Tây Ban Nha chính gốc. Và tôi cần nói thêm rằng xuyên suốt những cuộc đấu tranh giành độc lập trong lịch sử Cuba có sự đóng góp đáng kể của nhiều người Tây Ban Nha. Theo tôi có khoảng hơn 100 người xứ Galicia, nhiều người đặc biệt xuất sắc, đã tham gia vào sự nghiệp cách mạng chung của Cuba.

Trong Phong trào ngày 26 tháng 7 của chúng tôi, người chỉ huy thứ hai, Abel Santamaría - một người companero cam đảm và xuất chúng - cũng là con trai một người xứ Galicia. Cả hai lãnh đạo chủ chốt khác cũng là người gốc xứ Galicia. Và tất nhiên là phải nhắc đến Raul, người đã đóng vai trò hết sức quan trọng, cũng có nguồn gốc xuất thân xứ Galicia.

Những lãnh tụ lịch sử khác của Phong trào ngày 26 tháng 7, như Frank Pais và người em trai là Josúe, cũng là con trai của những người gốc Galicia - những người xứ Galicia nhập cư vào Cuba từ lâu, và tôi nhấn mạnh điều đó bởi vì ở Cuba, tất cả người Tây Ban Nha đều được gọi là người xứ Galicia, hơi mang nghĩa miệt thị một chút. Trong quá trình cách mạng của chúng tôi, trong cuộc đấu tranh ở vùng núi Sierra Maestra, nhiều con cháu và hậu duệ của những người xứ Galicia, như Camilo Cienfuegos, đã trở thành những chỉ huy quân sự xuất sắc, vậy mà chúng tôi không hề gặp nhau trong một Câu lạc bộ Xã hội   nào cả, chỉ là gặp nhau trên phố, trong quá trình đấu tranh.

Và tất cả đều lả những người đi theo Chủ nghĩa Mác?

Vào thời điểm đó, tất cả những nhà lãnh đạo chủ chốt đều nghĩ như vậy: Abel, Montané và tôi. Raul thì chưa phải là lãnh đạo, lúc đó em trai tôi còn rất trẻ. Cậu ấy đang theo học đại học chưa tham gia hoạt động được bao nhiêu. Còn có nhà lãnh đạo thứ tư Martinez Araras  , một người rất có năng lực và là nhà tổ chức đại tài, nhưng anh ấy thích hành động hơn; anh ấy không mấy khi bận tâm tới việc nghiên cứu lý thuyết. Martinez được giao nhiệm vụ chỉ huy được tấn công vào trại lính ở Bayamo; anh ấy là chỉ huy lực lượng độc lập được phái đi để tấn công nhóm lính đóng trong thành phố đó.

Giả sử chúng tôi chưa hề nghiên cứu Chủ nghĩa Mác - đây là một câu chuyện dài nên tôi sẽ chỉ ví dụ qua thế thôi - giả sử chúng tôi chưa đọc những tác phẩm của Mác về các Học thuyết chính trị, và nếu chúng tôi không được truyền nguồn cảm hứng từ Marti, Mác và Lênin, có lẽ chúng tôi đã không thể nào hình thành nên đường lối cho một cuộc cách mạng ở Cuba, bởi vì với một nhúm người, trong đó không có ai từng được trải qua một Học viện Quân sự chính quy, anh không thể nghĩ tới việc phát động chiến tranh chống lại một đội quân được tổ chức tốt, huấn luyện tốt và trang bị tốt, để giành chiến thắng từ con số không tròn trĩnh. Chính những tư tưởng đó là nền tảng quan trọng nhất cho cuộc cách mạng sau này.



------------------------------------------------------------
1. Haydee Santamaria Cuadrado (1922-1980) cũng như ngưòi anh trai của bà, là du kích quân trong phong trào Thanh niên Chính thống và sau đó là phong trào 26/7 do Castro thành lập. Bà là một trong hai phụ nữ tham gia vụ tấn công trại lính Moncada, bị bắt và cầm tù. Bà có vai trò quan trọng trong việc in ấn và phát hành bài nói Lịch sử sẽ bào chữa cho tôi (bằng tiếng Tây Ban Nha), và là thành viên Ban lãnh đạo Quốc gia phong trào 26/7 chiến đấu chống lại Batista. Bà là người sáng lập thể chế văn hoá quan trọng Cusa de las Americas và là Giám đốc của tổ chức này cho đến khi qua đời.

Vào thời gian đó, em trai ông Raul là một thanh viên của Đoàn Thanh niên Xả hội Chủ nghĩa, thuộc Đảng cộng sản, đúng không?

Có thể nói khi ấy Raul đã là một người có thiên hướng cánh Tả, nhưng thực sự thì chính tôi là người giới thiệu em mình đến với những Tư tưởng của Chủ nghĩa Mác - Lênin. Raul đến Havana cùng với tôi, và thậm chí còn sống cùng tôi trong một ngôi nhà nhỏ trên gác, đối diện với trại lính bên kia phố, đúng vào chỗ bây giờ là Khách sạn Cohíba nổi tiếng ¹.

Tức là khách sạn Melía Cohíba?

Đúng vậy, khách sạn Melía Cohíba, nhưng là do Cuba bỏ tiền ra xây dựng hoàn toàn, tập đoàn Melía chỉ đứng tên kinh doanh và quản lý theo thỏa thuận được ký kết giữa hai bên. Trước kia trên khoảnh đất đó là một tổ hợp quân sự lớn; nhưng những tòa nhà ở đây củng không cao lắm - thật ra xung quanh bờ biển hầu như không có tòa nhà cao tầng nào. Những gì Raul làm, theo đúng cách lý giải của cậu ta về Học thuyết của Mác, là tham gia vào Đoàn Thanh niên do Đảng Cộng sản lãnh đạo.

Ông ấy đã tự mình tham gia?

Đúng vậy, em trai tôi bao giờ cũng tự mình quyết định tất cả.

Ông chưa bao giờ tham gia Đảng Cộng sản?

Thật sự là chưa. Toàn bộ việc đó đều được suy nghĩ và tính toán rất chu đáo. Nhưng đó là một câu chuyện hoàn toàn khác. Sẽ đến lúc tôi kể cho ông nghe tất cả.

Ông và những người khác đã huấn luyện ở đâu để chuẩn bị cho cuộc tấn công?

Chúng tôi huấn luyện cho người của mình ngay tại Trường Đại học. Thậm chí chúng tôi còn tổ chức và huấn luyện một số nhóm đặc nhiệm. Chúng tôi có được sự giúp đỡ của một người khá chuyên nghiệp, ông ta giao du thường xuyên với nhiều nhóm cách mạng khác nhau - hành tung của ông ta lạ lùng đến nỗi làm chúng tôi thấy nghi ngờ hơn là nhiệt tình. Nhưng thật ra ông ta hoàn toàn không biết gì về kế hoạch của chúng tôi, và ông ta không bao giờ nhìn thấy vũ khí. Những gì chúng tôi làm khi đó trông chẳng khác gì một hoạt động thể thao vô hại.

Ngay tại trường Đại học Havana?

Đúng là ngay trong trường Đại học Havana. Pedrito Miret ² cũng tham gia - anh ấy là Huấn luyện viên.

Các ông có tập bắn trong trường không?

Không, tất nhiên là không rồi, chúng tôi phải tập ở chỗ khác. Tại trường Đại học Havana, chúng tôi chỉ tập tháo, lắp súng, tập ngắm vào bia bằng súng không có đạn, dưới sự hướng dẫn của Pedrito Miret. Pedrito lập ngay Trung tâm huấn luyện của mình tại Đài Liệt sĩ. Trường Đại học khi ấy khá độc lập, và việc tập hợp sinh viên cũng không có gì khó khăn. Trong suốt một thời gian dài, có thể nói suốt cả giai đoạn đầu, cả khu Đồi Đại học đó khá an toàn, nên đó là nơi mọi người cùng tới để bày tỏ sự phản đối. Chắc hẳn Batista và quân đội của ông ta đã phải cười rất hả hê với các hoạt động “huấn luyện” của chúng tôi.

Miret là một sinh viên Khoa Cơ khí. Tại trường Đại học tôi có rất nhiều bạn bè, và tôi đã gặp Miret. Tôi bắt đầu tổ chức các thành viên trong lực lượng của mình thành các tổ nhỏ sáu, tám, mười, mười hai người, và huấn luyện cho từng tổ một; mỗi tổ đều có một người phụ trách. Tôi đảm nhiệm công tác chính trị và công tác tổ chức. Tôi không bao giờ xuất hiện quanh những địa điểm huấn luyện ở trường Đại học. Về cơ bản là tôi hoạt động bí mật, để đề phòng sự nghi ngờ theo dõi của Batista và cả các tổ chức khác.

Miret có kinh nghiệm quân sự thực tế nào không?

Không, hoàn toàn không. Trong chúng tôi không có ai từng trải qua trường lớp chính quy về quân sự. Nói thực là không một ai tham gia cuộc đấu tranh khi ấy từng có chút kinh nghiệm thực tiễn nào. Ý tôi là chỉ trừ đúng một người lính mà chúng tôi đã tuyển vào lực lượng của mình - nhân tiện cũng phải nói rằng anh ấy thuộc quân số một trong các trại lính ở Havana... ông có biết chúng tôi huấn luyện bắn súng trường ở đâu không?

Chắc đâu đó trong vùng ngoại ô của Havana?

Không, ở ngay các trường bắn trong thành phố Havana. Chúng tôi cử một số người campaneros của mình cải trang làm những nhà tư sản lớn - những ông chủ, dân kinh doanh buôn bán, tóm lại là bất kỳ vỏ bọc nào phù hợp với khả năng và điều kiện cũng như tính cách của từng người. Ví dụ, đầu tiên chúng tôi sẽ đăng ký cho họ tham gia những câu lạc bộ săn bắn, sau đó họ sẽ mời chúng tôi câu lạc bộ của mình để tham gia tập bắn chim bồ câu bằng đất sét. Trong thực tế, chúng tôi đã huấn luyện cho 1200 người một cách hoàn toàn hợp pháp và công khai, mặc dù chỉ có rất ít người được tập bắn đạn thật. Lực lượng đàn áp của Batista không hề mảy may nghi ngờ, vì họ biết chúng tôi hoàn toàn chẳng có một xu dính túi, mà nói chung là chúng tôi chẳng có gì hết. Tất nhiên là tôi cực kỳ hạn chế lộ mặt tại tất cả những địa điểm này.

Chỉ những người từng là thành viên của Chính phủ cũ mới có nhiều tiền. Họ còn có rất nhiều vũ khí; tất cả đều được họ đặt mua về từ nước ngoài - về cơ bản họ có mạng lưới cơ sở rộng khắp và những nguồn lực dồi dào.



----------------------------------------------------------
1. Đây là toà nhà trước đây của Ngành cơ khí quân đội. (Chú thích của Biên tập viên Cuba).

2. Pedro Miret Prieto, sinh năm 1927 là một trong những người hoạch định chi tiét vụ tấn công trại lính Moncada. Ông bị thương trong vụ tấn công này và bị bắt làm tù binh. Hiện ông là Phó Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng.

Nhưng ông đã có chút kinh nghiệm quân sự khi tham gia “Bogotazo”.

Tất nhiên là đúng vậy, tôi đã tham gla sự kiện “Bogotazo”, nhưng quan trọng nhất là thời gian ở nhà ở Birán ngay từ khi tôi mới lên mười hay mười một tuổi gì đó, lúc nào tôi cũng lang thang khắp nơi với một khẩu súng nào đó, và ngay từ hồi ấy tôi đã là một tay thiện xạ.

Ông cũng được huấn luyện ít nhiều trong thời gian tham gia cuộc viễn chinh Cayo Confites, đúng không?

Đó là sự thật. Thậm chí tôi còn được huấn luyện bắn súng cối và một số loại hỏa lực mạnh nữa. Thực tế là tôi đã tham gia vào đoàn Cayo Confites và gần như tham chiến thực sự. Cần nhớ là trong đoàn viễn chinh khi ấy có rất nhiều kẻ thù của tôi, mặc dù vậy tôi vẫn đăng ký tham gia - đơn giản là vì tôi là Chủ tịch Ủy ban Dân chủ cho Dominica. Chúng ta đã nói qua chút ít về chuyện này. Đằng sau đó là cả một câu chuyện dài, về Cuộc viễn chinh được tổ chức và vũ trang như thế nào, ai đứng ra tổ chức, và khi nào thì tất cả những công việc đó được hoàn thành. Thời điểm là năm 1947. Chiến tranh thế giới thứ 2 vừa kết thúc; Trujillo đã nắm quyền được vài năm, và các sinh viên Cuba đều hết sức căm phẫn ông ta.

Vậy từ chuyến phiêu lưu đó ông có rút ra được chút kinh nghiệm quân sự nào không?

Tuyệt đối không có gì đáng gọi là giá trị về mặt chiến thuật hay chiến lược cả.

Đó là chưa kể cuộc viễn chinh hoàn toàn không đi đến đâu.

Chuyện cũng khá dài. Ông có biết họ đã tuyển mộ 1000 người như thế nào không? Họ cứ chọn bừa trên phố.

Những người đó là vô sản lưu manh à?

Hừm, thật ra nếu là vô sản lưu manh nhưng được tổ chức và huấn luyện bài bản thì đã tốt. Tôi không muốn dùng từ này một cách miệt thị ¹. Nhưng quả thật họ thiếu sự chuẩn bị về chính trị tư tưởng, nói chung là hoàn toàn mù tịt về động cơ chính trị. Bài học quan trọng nhất mà tôi rút ra từ cuộc Viễn chinh Cayo Confites là làm thế nào để tránh tổ chức lên một lực lượng như vậy, cùng với đó là cách lựa chọn người.

Ít nhất thì điều đó cũng giúp ông tránh được những sai lầm về sau.

Ngay từ hồi ấy tôi đã suy nghĩ về một cuộc chiến tranh du kích như tôi đã đề cập, còn trong đoàn Viễn chinh Cayo Confites của chúng tôi khi đó là một đội quân bát nháo, không thể gọi là một đội quân đúng nghĩa. Trong khi đối phương thậm chí còn có cả máy bay chiến đấu phản lực, vậy mà những người lãnh đạo cuộc viễn chinh lại nghĩ, “Chà, chúng ta sẽ đổ quân lên bờ biển Santo Domingo (tức là Thủ đô của Cộng hòa Dominica)”, có nghĩa là họ sẽ tấn công trực diện với một quân đội hàng nghìn binh lính, được huấn luyện, tổ chức rất tốt, đồng thời còn được chính Đế quốc Mỹ trang bị vũ khí - thậm chí quân đội của Chính phủ độc tàì khi ấy còn có cả tầu chiến và máy bay quân sự. Nói chung toàn bộ cuộc Viễn chinh là một màn bát nháo chẳng đâu vào đâu. Các mệnh lệnh được đưa ra trên cơ sở thuần túy chính trị; cuối cùng cũng chẳng biết ai là chỉ huy cao nhất, mỗi người một phách. Trong đó phải kể đến một tay đại bịp, Rolando Masferrer, khi ấy ông ta là một người cánh Tả, ông ta là Đảng viên Đảng Cộng sản và đã từng tham gia Nội chiến Tây Ban Nha, và ít nhiều ông ta cũng được học hành khá chu đáo, nhưng sau này ông ta trở thành một tên tay sai ác ôn nhất của Batista, một kẻ chuyên tổ chức các nhóm bán quân sự lộng hành và gây ra không biết bao nhiêu tội ác. Tôi phải khẳng định là quân đội Dominica khi ấy chỉ cần mất vài giờ là có thể đập tan cả đoàn viễn chinh - ngay cả trước khi đoàn viễn chinh kịp đổ bộ.

Hãy quay lại với cuộc tấn công vào trại lính ở Moncada. Ông có cho rằng cuộc tấn công đó hiển nhiên là một thất bại?

Lẽ ra chúng tôi đã có thể chiếm được trại lính Moncada, và một khi đã chiếm được Moncada, chúng tôi hẳn sẽ có thể lật đổ Batista, đó là điều hiển nhiên. Chúng tôi đã thu được hàng nghìn loại vũ khí. Chúng tôi đã hành động hoàn toàn bất ngờ, và đã xỏ mũi kẻ thù một cách ngoạn mục. Tất cả chúng tôi đều ăn mặc như những Hạ sĩ quan, bắt chước sự kiện trước đó, tức là “Cuộc binh biến Hạ sĩ quan” do chính Batista lãnh đạo hồi năm 1933. Trong sự kiến đó ông ta cũng không phải là người tổ chức chính, nhưng vì ông ta là người có bằng cấp, lại thông minh và là nhân viên ghi tốc ký cho Tổng Tư lệnh quân đội nên ông ta đã được chọn làm người Chỉ huy lực lượng Hạ sĩ quan. Sau khi chúng tôi hành động, tại Santiago de Cuba, sẽ phải mất nhiều giờ liền Chính phủ độc tài ổn định tình hình lộn xộn, và chừng đó là quá đủ thời gian cho chúng tôi tiến hành các bước tiếp theo.

Vậy ông có nghĩ kế hoạch tấn công được xây dựng một cách đúng đắn?

Giả sử tôi lại được tổ chức kế hoạch tấn công trại lính Moncada một lần nữa, chắc chắn tôi cũng sẽ làm giống hệt trước kia. Tôi sẽ không thay đổi bất kỳ điều gì. Nguyên nhân thất bại là vì chúng tôi thiếu kinh nghiệm chiến đấu thực tiễn. Sau này, chúng tồi đã dần khắc phục điểm yếu này...

May mắn, thời cơ, cũng có ảnh hưởng quyết định trong việc thực hiện kế hoạch. Tỏi cho rằng đó là một kế hoạch hoàn toàn đúng đắn xét trên tiêu chí ý tưởng, công tác tổ chức, bảo đảm bí mật và nhiều yếu tố khác. Nhưng cuộc tấn công đã thất bại chỉ vì một chi tiết nhỏ mà lẽ ra chúng tôi đã có thể vượt qua một cách dễ dàng. Nếu như ngày hôm nay tôi được hỏi, “Lẽ ra đã có thể làm gì cải thiện tình hĩnh?”, thì chắc chắn tôi sẽ nói về một công thức dự phòng, (rõ ràng là ở đây Castro đã tỏ ra mâu thuẫn trong lập luận, nhưng có thể ông muốn nói rằng không phải ông muốn thay đổi kế hoạch tấn công, mà chỉ là ông muốn xây dựng một phương án hành động tiếp theo sau khi đã chiếm được mục tiêu), bởi vì giả sử chúng tôi mà chiến thắng ở trại lính Moncada, thì chắc chắn cuộc đấu tranh của chúng tôi sẽ còn thắng lại sớm hơn thế. Hồi Cách mạng thành công năm 1959, chúng tôi nhận được sự giúp đỡ cực kỳ quan trọng của Liên Xô, mặc dù đây là chuyện khá bất ngờ. Nếu là năm 1953 chắc chắn chúng tôi sẽ không có được sử ủng hộ như vậy. Hồi năm 1953, tinh thần và chính sách của Stalin vẫn bao trùm lên toàn bộ Liên Xô. Mặc dù Stalin đã qua đời trước đó vài tháng, từ tháng 3 năm 1953 nhưng đến tháng 7 năm đó vẫn là trong “Kỷ nguyên Stalin”. Và Khrushchev không phải là Stalin.

Vào thời điểm ấy, tôi chưa hề đọc bất kỳ thứ gì nói về những chiến dịch táo bạo được thực hiện hồi Chiến tranh thế giới thứ hai. Tuy vậy, tôi cũng đã đọc khá nhiều về các sự kiện quân sự trong lịch sử của chúng tôi. Tôi có thể cho ông biết những yếu tố đã tác động đến chiến thuật du kích và phương thức chúng tôi sử dụng trong cuộc đấu tranh. Chắc có nhiều chuyện sẽ khiến ông ngạc nhiên. Ví dụ như khi ấy thậm chí tôi còn chưa đọc lịch sử chiến dịch mà Skorzeny thực hiện để giải cứu Mussolini khi chế độ phát xít ở Italia sụp đổ  . Một điều tất nhiên là tôi đọc tất cả những gì lọt vào tay mình liên quan đến Chiến tranh thế giới thứ hai do những người Xô viết và người Đức viết, đặc biệt là sau khi Cách mạng Cuba thành công.

Có những nguyên tắc cơ bản về những gì con người ta nên hoặc có thể làm trong các hoàn cảnh cụ thể. Giả sử như chúng tôi mà vượt qua được một trở ngại tưởng chừng như rất đơn giản khi ấy, chắc chấn trại lính Moncada đã sụp đổ rồi.


----------------------------------------------------------
1. Tuy nhiên, trong suốt cuốn sách này, Castro dùng từ đó với ý khinh miệt, thường có ý chỉ “kẻ phạm tội”, “thành viên của một nhóm tội phạm”...

Các ông chỉ tấn công vào Moncada hay còn đồng thời nhắm tới những mục tiêu khác?

Chúng tôi tấn công vào hai khu trại lính cùng một lúc. Ngoài Moncada, còn có cả trại lính Bayamo, làm nơi ngăn chặn trong trường hợp kẻ thù phản công. Chúng tôi đã dự định cho nổ tung hoặc ít ra cũng làm ngưng trệ hoạt động của cây cầu trên quốc lộ trung tâm bắc qua sông Cauto, nằm cách Bayamo vài cây số về phía bắc, vì nhiều khả năng địch sẽ huy động lực lượng tăng viện từ một trung đoàn ở Holgúin đến qua đường này, trước khỉ huy động các lực lượng khác trong nước tới đây. Đường không thì chúng chưa có đủ lực lượng, còn đường sắt nữa, nhưng như thế thì chúng tôi phòng ngự cũng đỡ khó khăn hơn. Chỉ cần làm trệch bánh đoàn tầu hoặc phá một đoạn đường ray là xong - dễ hơn nhiều so với việc vô hiệu hóa một cây cầu vững chãi làm bằng bê tông cốt thép. Chúng tôi cử một lực lượng gồm bốn mươi người tấn công vào trại lính Bayamo; với ý đồ là để có vị trí phòng ngự chống lại cuộc phản công có thể thấy trước của kẻ thù dọc theo quốc lộ trung tâm nằm cách Santiago khoảng 200 cây số.

Cuộc phản công của kẻ thù sẽ diễn ra bằng đường bộ. Để tránh nguy cơ bị ném bom hủy diệt, chúng tôi dự kiến thoát ra khỏi khu trại lính ngay lập tức và cất giấu vũ khí vào nhiều địa điểm khác nhau quanh Santiago, để sau này có thể phát cho quần chúng nhân dân, trên cơ sở khơi dậy truyền thống đấu tranh cho độc lập, tự do, của họ. Ngày 10 tháng 3 năm 1952, khi Trung đoàn của thành phố không tham gia cuộc đảo chính ngay lập tức - một số sĩ quan của Trung đoàn phản đối cuộc đảo chính - thành phố Santiago đã vận động ủng hộ Trung đoàn. Cả thành phố hoàn toàn lên án và căm thù cuộc đảo chính đó.

Vậy là các ông đã lên kế hoạch tấn công rất chi tiết và tỉ mỉ. Vào ngày truớc khi diễn ra cuộc tấn công, tất cả những người chuẩn bị tham gia đều bắt đầu bí mật tập trung thành từng nhóm nhỏ, tại một nơi bên ngoài Santiago, mang tên là trang trại Siboney.    

Tất cả chúng tôi đều từ Havana đến đó trước một ngày, trước cuộc tấn công nhiều giờ liền. Sau đó chúng tôi xuất phát từ trang trại mía hướng về phía Moncada.

Khi các ông tới trang trại đó, hầu hết các thánh viên vẫn chua đuợc biết mục tiêu tấn công là gì, đúng không?

Vâng, khi ấy họ vừa mói từ Havana xuống tập trung ở trang trại, mỗi nhóm đều có người chỉ huy... Tôi xuống sau cùng, lúc 2 giờ 40 phút sáng, thứ bảy ngày 25, tôi đã không hề chợp mắt suốt bốn mươi tám giờ đồng hồ trước khi cuộc tấn công nổ ra. Tôi tới trang trại lúc nửa đêm ngày 25. Abel Santamaria đã ở đó đợi tôi, còn những người khác ở rải rác trong các nhà trọ thuê trong thành phố, và các nhóm đều có xe ô tô của mình để sẵn sàng cơ động khi có mệnh lệnh... Không ai biết gì về trang trại này trước đó; những người duy nhất biết là Abel, Renato Guitart ¹, và tôi. À, còn có cả Elpidio Sosa và Melba ² - và sau này là cả Haydee.

Trang trại được thuê từ tháng 4 năm 1953, ba tháng trước khi tiến hành cuộc tấn công. Mọi chi tiết đều được giải quyết bởi Renato, một thanh niên quê gốc Santiago, anh ấy cũng là người duy nhất biết mục tiêu. Một anh chàng cực kỳ thông minh - rất tốt bụng, can đảm và quyết đoán. Anh ấy biết thành phồ Santiago và những vùng lân cận của nó rõ như lòng bàn tay. Có thể nói anh ấy là người nắm giữ một bí mật vô cùng quan trọng, và cũng là người duy nhất biết mục tiêu của cuộc tấn công vũ trang sắp tới là gì.

Trong số những người đến từ tỉnh Oriente, Abel là người đầu tiên tới trang trại và biết về cuộc tấn công; sau đó đến lượt Elpidio Sosa. Các chiến sĩ của chúng tôi đều rất sẵn sàng về mặt tư tưởng; họ được thông báo tình hình và tinh thần chỉ đạo là hành động một cách bất ngờ nhất. Trước đó chúng tôi đã huy động họ tới một vài nơi để tập dượt, lập ra các tình huống giả định, sau đó lại để mọi người ai về nhà nấy. Tuy nhiên, lần này sẽ là hành động thực sự; chúng tôi đã hiểu rõ từng người. Mỗi tổ đều đã phân công người phụ trách. Chúng tôi thuê xe để đưa họ từ Havana, qua chặng đường gần 1000 cây số tức là khoảng 600 dặm.

Tức là thuê xe ở Santiago?

Không, thuê ở Havana chứ, để chúng tôi di chuyển qua chặng đường dài 1000 cây số xuống Santiago - chúng tôi xuất phát từ Havana mà. Cuộc tấn công nổ ra sáng sớm ngày 26 tháng 7, và tôi khỏi hành từ Havana sáng ngày 25, như tôi đã nói ở trên. Tôi đi qua đường Santa Clara. Tôi mua một vài cặp kính, tức là kính đeo mắt ấy. Vâng, vì tôi bị cận thị mà - càng cao tuổi mắt càng nhìn kém.

Ông bỏ quên kính ở Havana?

Không, không, tôi có quên kính đâu; làm sao mà có thể quên kính khi anh bị cận thị, nhưng thật ra tôi cũng không nhớ nữa - chẳng biết là chúng bị trục trặc gì đó hay đơn giản là vì tôi muốn mua một cặp kính mới. Vấn đề là ở chỗ đó, tôi lái xe qua một hiệu kính ở Santa Clara, tôi ghé vào và hỏi mua một cặp kính. Sau đó tôi lại lên đường, có dừng lại ở Bayamo, tôi ghé vào thăm những người sắp thực hiện cuộc tấn công vào trại lính ở thành phố lịch sử đó, rồi dừng lại ở Palma Soriano để liên lạc với Aguilerita, một thành viên trung kiên khác đến từ tỉnh Oriente, cuối cùng tôi cũng tới trang trại Siboney, nằm ở vùng ngoại ô của Santiago, vào lúc nửa đêm ngày 25. Chỉ vài giờ trước khi cuộc tấn công nổ ra. Hầu như tất cả những người khác đều đã lái xe từ Havana xuống tới nơi, họ đi theo đường Quốc lộ trung tâm. Một số chiếc xe còn phấp phới lá cờ nhỏ của những người trung thành với Batista, tức là những chiến binh của ngày 4 tháng 9. Tất nhiên là không phải tôi - tôi thì nhiều người biết, và nếu chẳng may ai đó trông thấy tôi với một lá cờ ngày 4 tháng 9 chắc hẳn anh ta sẽ phải sửng sốt, “Chuyện quái gì đang diễn ra thế này?”

Vậy là cuối cùng chúng tôi đã chọn trang trại Siboney vì vị trí cực kỳ chiến lược của nó. Nó nằm ở một noi hoàn toàn cô lập và ít người qua lại, quá thuận tiện cho việc tập trung đông người. Dọc đường quốc lộ chạy qua trước cửa trang trại, ta có thể nhìn thấy Santiago từ phía xa xa nằm trải dài bên bờ Đại dương, chính xác là đúng vị trí người Mỹ đã đổ bộ xuống hồi năm 1898, trong cuộc Chiến tranh Mỹ - Tây Ban Nha. Đó là Siboney, và ngày nay từ chỗ đó có một đường cao tốc chạy dọc theo bờ biển tới Guantánamo. Đó là vị trí lý tưởng cho kế hoạch của chúng tôi. Có rất nhiều cây cối, trong đó phải kể đến những cây xoài cổ thụ có tán lá rậm rạp. Chúng tôi làm ra vẻ xây dựng một trang trại gà ở đây, với đủ các lồng ấp và những thiết bị chuyên dụng. Chúng tôi giấu một lượng vũ khí dưói cái giếng gần nhà. Nhưng phần lớn vũ khí cũng được tập kết cùng lúc với thời điểm chúng tôi tới nơi. Tôi đã nói với ông rằng trong chúng tôi chỉ có đúng một người quê gốc ở Santiago, Renato Guitart; còn tất cả những người khác đều từ Oriente tới, để tránh gây nghi ngờ.


----------------------------------------------------------
1. Renato Guitart Rosell sinh ra ở Santiago de Cuba tháng 11 năm 1930. Ông là người duy nhất ở Santiago de Cuba biết trước kế hoạch hành động ngày 26/7, và ông có vai trò quan trọng quyết định trong việc hoạch định các hành động trong vụ này. Ông tham gia đội quân chiếm vị trí 3 ở Moncada mặc dù ông bị giết trong khi đang chiến đấu.

2. Melba Hernandez Rodriguez de Rey sinh năm 1921, làm nghề Luật sư, và bà là một trong hai phụ nữ, cùng với Haydee Santamaria, tham gia vào các hành động ngày 26 tháng 7 năm 1953. Bà bị bắt sống và bị cầm tù. Bà cũng là người có vai trò quyết định trong việc in ấn và phát hành bài nói Lịch sử sẽ bào chữa cho tôi. Trong chiến tranh, bà tham gia Mặt trận thứ ba của quân nổi dậy. Từ khi Cách mạng giành thắng lọi, bà nắm giữ những vị trí quan trọng, trong đó có chức Chủ tịch Uỷ ban Đoàn kết Cuba với Việt Nam và là Đại sứ của Cuba ở Việt Nam và Campuchia. Bà được phong danh hiệu “Anh hùng Cuba”.

Nhưng người lái xe cho ông cũng quê ở Santiago, đúng không?

Không, anh ta lái xe từ Havana xuống.

Khi ông từ Havana xuống?

Đúng, khi tôi từ Havana xuống Santiago. Tên người lái xe là Mitchell, Teodulio Mitchell. Tóm lại là chúng tôi tới trang trại lúc trời nửa đêm. Khi chúng tôi xuống tới thành phố thì trời đã nhập nhoạng tối rồi. Tôi liên lạc ngay lập tức với Abel Santamaría, mỗi nhóm đều tập trung ở một trong rất nhiều nhà trọ mà họ đã thuê ngay khi xuống tới nơi.

Khi ấy đang là mùa lễ hội; chúng tôi chọn thời điểm tấn công đúng vào ngày đó cũng là vì lý do này, bởi vì sẽ có rất nhiều người tới Santiago và không khí sẽ rất náo nhiệt, tiếng nhạc ầm ĩ và đủ mọi loại hoạt động ồn ào. Không khí của lễ hội hóa trang nổi tiếng sẽ rất có lợi cho chúng tôi, nhưng đột nhiên mọi chuyện lại chuyển sang hướng bất lợi, vì nó khiến cho kẻ thù cũng đề phòng và tăng cường các biện pháp bảo đảm an toàn tại khu trại lính, đây chính là nguyên nhân gây nên những khó khăn sau này. Từ trang trại, chúng tôi đi xe tới trại lính - tất cả đều được chuẩn bị sẵn sàng, những chiếc xe được giấu kín trong trang trại.

Các ông đã giấu xe như thế nào?

Đoàn xe được lái vào trong những nhà kho dựng tạm, vả lại cũng không có nhiều xe lắm. Tất cả chỉ có mười sáu chiếc, và chúng tôi đã trồng thêm rất nhiều cây cối xung quanh để ngụy trang và không ai có thể biết chính xác có bao nhiêu xe bên trong. Tất cả những người đi ngang qua chắc chắn sẽ chỉ nhìn thấy những dãy chuồng gà và lò ấp trứng.

Vậy các ông giấu vũ khí ở đâu?

Trong một cái giếng ngay gần nhà chính, cái giếng đã bỏ không dùng từ lâu, vì chúng tôi còn trồng tạm một cái cây nhỏ lên trên. Hầu hết số vũ khí của chúng tôi đều được giấu ở đây. Số vũ khí còn lại được chuyển tới vào phút chót. Có nhiều vũ khí được mua hôm thứ sáu ở Havana và được chuyển tới trang trại chỉ vài tiếng trước khi bắt đầu cuộc tấn công. Chúng tôi đã lên kế hoạch mọi việc rất tỉ mỉ.

Cho cuộc tấn công sẽ diễn ra vào chủ nhật, ngày 26?

Một phần đáng kể số vũ khí được sử dụng trong cuộc tấn công lúc 5 giờ 15 phút sáng ngày chủ nhật chỉ vừa được mua chiều thứ sáu ngày 24 ở Havana. Chúng tôi cũng mua thêm một số ở Santiago, trong những cửa hàng bình thường, nơi chúng được bày bán công khai, nên khi chũng được chuyển tới, chẳng có lý do gì mà phải mang giấu vào giếng cả. Những khẩu súng từ Havana chuyển xuống hôm thứ bảy thì được chia nhỏ và giấu rải rác ở nhiều nơi trong nhà.

Về cơ bản đều là vũ khí hạng nhẹ?

Để tôi kể cho ông biết nhé. Loại vũ khí tốt nhất mà chúng tôi có khi ấy là một khẩu súng bắn đạn ghém, loại để đi săn, một khẩu súng săn của Bỉ. Tôi rất quen với loại súng này vì cha tôi cũng có một khẩu trong nhà ở Birán, như tôi đã kể. Ngoài ra còn có một khẩu súng trường bán tự động M-I hạng nhẹ của Mỹ sản xuất và một khẩu súng trường bắn phát một, hiệu Springfield, cũng do Mỹ sản xuất; một khẩu tiểu liên cỡ 45 hiệu Thompson, với băng đạn gắn phía dưới - có thể dùng băng đạn dạng trống hoặc dạng hộp. Và về sau lại có thêm những khẩu M-I bán tự động, loại nhẹ do Mỹ sản xuất. M-I là loại súng trường mà ai cũng ưa thích - rất nhẹ, nhỏ, hiệu quả, bán tự động. Nhưng loại vũ khí hiệu quả nhất cho cuộc tấn công mà chúng tôi đang trù tính là những khẩu súng săn của Bỉ cỡ 12, với những viên đạn ghém chín mảnh, có thể bắn năm phát liền một mạch trong vài giây. Khi ấy tôi cũng mang một khẩu như vậy. Khi chiến đấu ở cự li gần, những khẩu súng săn đó có khi còn hiệu quả hơn một khẩu tiểu liên vì bằng một phát bắn cũng có tới 9 mảnh đạn văng ra, bất kỳ mảnh nào cũng có thể gây sát thương. Chúng tôi có khoảng vài chục khẩu như vậy. Tất cả đều còn nguyên vẹn, không bị cưa nòng.

Các ông không hề có khẩu nào bị cưa nòng sao?

Thông thường thì trong lịch sử của những phong trào chính trị, và ngay cả ở Cuba, một khẩu súng săn cua nòng vẫn luôn là thứ vũ khí được ưa thích nhất. Nhưng chúng tôi không cần tới một khẩu súng săn cưa nòng làm gì. Vài khẩu là những loại bắn phát một, chuyên dùng để săn thú lớn, nhưng chỉ có rất ít thôi.

Chúng tôi còn có những khẩu súng trường cỡ 22. Loại súng trường cỡ 22 là một vũ khí tốt trong những điều kiện nhất định. Nhưng trong những điều kiện khác thì súng trường cỡ 22 cũng vô tác dụng, ví dụ như khi đối đầu với một khẩu .30-06. ở khoảng cách ngoài 100m.

Chúng sẽ không còn hiệu quả.

Nếu như mục tiêu ở xa như vậy thì chúng sẽ không còn hiệu quả nữa. Súng săn lại càng không ăn thua trong trường hợp này.

Vì tầm bắn không đủ?

Khi giao tranh ở cự li xa hơn một chút, ta có thể sử dụng một khẩu súng trường .22, nhưng để tấn công trại lính, vũ khí lý tưởng sẽ là một khẩu súng săn. Và loại tiểu liên cỡ nòng .45, một loại vũ khí tự động, nhưng chúng tôi chỉ có vài khẩu như vậy thôi, hình như hai khẩu thì phải. Loại súng trường bán tự động .22 có tầm bắn khá tốt, và có thể sử dụng đạn kim loại. Chúng tôi cố gắng chọn mua loại ít nhiều sẽ phát huy hiệu quả nhất cho mình, và đành cố vừa lòng với những gì mình có.

Vậy các ông kiếm vũ khí ở đâu ra?

Chúng tôi mua những khẩu súng săn cỡ 12 bán tự động trong một cửa hàng bán súng. Bầu không khí ở Cuba trở nên rất lặng lẽ sau cuộc đảo chính của Batista; những kẻ lãnh đạo cuộc đảo chính cảm thấy quá an toàn và yên tâm đến nỗi bạn có thể mua vũ khí ở bất kỳ cửa hàng bán súng nào. Tôi phụ trách việc tổ chức mua hầu như toàn bộ số vũ khí cho cả đoàn, lần lượt từng khẩu một, và tất nhiên là cả việc kiếm tiền mua súng. Nhiều khi chúng tôi phải giả dạng làm dân tư sản chịu chơi, những tay thợ săn lắm tiền, nói chung hồi đó chúng tôi đã rất ma mãnh và khôn ngoan khi tiếp xúc với những người bán súng, phải làm ra vẻ mục đích của việc mua bán này là hoàn toàn vì vấn đề thương mại. Như tôi đã nói, thậm chí chúng tôi còn mua vài khẩu súng ở một cửa hàng,bán vũ khí tại Santiago de Cuba.

Bản thân ông sử dụng loại vũ khí gì?

Như tôi vừa nói ở trên, tôi mang một khẩu súng săn cỡ 12 của Bỉ. Đó là loại súng săn có thể nạp liền lúc vài viên đạn. Một loại vũ khí rất hiệu quả. Khẩu súng trường M-I duy nhất mà chúng tôi có thuộc về Pedrito Miret. Chúng tôi có một hay khẩu tiểu liên Thompson gì đó, một khẩu Springfield, và hai khẩu súng trường Winchester có buồng đạn mở ra bên thân súng và sử dụng cùng một loại đạn như khẩu Springfield, .30-06. Những khẩu Winchester này là do tôi mang từ nhà mình ở Birán đến. Trong nhà bó mẹ tôi hồi đó có mấy khẩu súng săn, cả thảy có bốn năm khẩu gì đó, lúc nào cũng để trong nhà. Tôi biết là ở Birán có súng, và thế là khi thiếu vũ khí trầm trọng, tôi phải tìm cách bổ sung từ mọi nguồn có thể...

Raul cũng đã biết cách tháo lắp khẩu Winchester, dưới sự hướng dẫn của Pedro Lago, một người làm nhiệm bảo vệ và canh gác trong trang trại của gia đình tôi. Em tôi đã lấy hai khẩu ra khỏi giá súng trong nhà và lên đường đi Marcané - từ đây cậu ta đi tiếp đến Holgúin, sau đó gửi một khẩu súng này qua đường bưu điện tới Havana. Khẩu còn lại được cậu ta mang theo mình đi bằng xe khách từ Santiago lên Havana. Cậu ấy dựng khẩu súng đứng thẳng ngay trước mặt, ở hàng ghế trước, còn cậu ấy ngồi phía sau, để nếu chiếc xe bị kiểm tra cậu ấy có thể quyết định phải làm gì.

Em trai Raul của ông nói rằng ông còn có một khẩu tiểu liên Browning; cỡ nòng .45.

Có một hai khẩu tiểu liên Thompson với cỡ nòng đó thôi. Tôi nghĩ là tôi nhớ rõ rằng chỉ có một khẩu thì đúng hơn, mà tôi mang từ Trường Đại học xuống. Chẳng có khẩu tiểu liên Browning cỡ nòng .45 nào cả. Loại vũ khí tự động duy nhất mà tôi nhớ là loại được nhà sản xuất kèm luôn cả kẹp nạp đạn, đó là một khẩu có cỡ nòng .30-06. Quân đội của Chính phủ được trang bị loại súng này. Chúng tôi không có khẩu nào như vậy.

Tổng kết lại, chúng tôi chỉ có một khẩu M-I, một khẩu Thompson, một khẩu Springfield, hai khẩu Winchester. Còn lại là những khẩu súng trường .22, loại bán tự động hoặc bắn phát một, và tất nhiên là những khẩu súng săn cỡ 12. Tôi còn nhớ là có cả vài khẩu súng ngắn mà các cá nhân mang theo trong mình. Như tôi đã nói, loại vũ khí đáng sợ nhất mà chúng tôi có khi ấy là khẩu súng săn bán tự động cỡ 12 với bốn viên đạn chín mảnh trong băng và một viên trong buồng đạn ¹. Chỉ trong vòng vài giây, người sử dụng có thể bắn ra năm phát với bốn rnươi lăm mảnh đạn có khả năng gây sát thương. Với khẩu súng như vậy ta hoàn toàn có thể loại bỏ bất kỳ đối thủ nào ra khỏi vòng chiến đấu, nhất là khi chiến đấu ở cự li gần, kiểu giáp lá cà, mà đây chính là những gì chúng tôi dự tính, vì chúng tôi sẽ thâm nhập và áp sát vào bên trong khu trại lính. Phải nói đó là loại vũ khí hủy diệt.

Ông cũng thấy là với những con người và vũ khí mà chúng tôi có khi đó, lẽ ra chúng tôi đã chiếm được Moncada; hầu như không có khó khăn nào - thậm chí có lẽ chỉ cần ít người hơn chúng tôi cũng đã chiếm được mục tiêu đề ra. Đỏ là điều hoàn toàn rõ ràng theo những gì chúng tôi đã tính toán. Tất cả là có một Trung đoàn lính và một đội Vệ binh Nông thôn: xấp xỉ 1500 người cả thảy, được bố trí rải rác trong các vị trí chốt và bót gác cũng như quanh khu nhà ngủ. Chúng tôi dự kiến sẽ đánh chiếm thật bất ngờ khi trời sáng.

Khẩu súng trường bán tự động loại nhẹ .22 là một thứ vũ khí tầm trung trong chiến tranh, rất phù hợp với mục đích của chúng tôi, là đánh chiếm trại lính và thu giữ tất cả vũ khí bên trong. Những vũ khí chiến tranh thực thụ đang nằm trong tay kẻ thù, tức là những người lính đồn trũ bên trong. Mục đích của chúng tôi là phải thu giữ được kho vũ khí - nếu không thì còn tấn công trại lính làm gì? Một khi đã chiếm được khu trại lính Moncada, chúng tôi sẽ có trong tay hàng nghìn khẩu súng, vì ngoài những vũ khí được trang bị cho từng người lính, chúng tôi còn có thể tịch thu được những vũ khí thuộc lực lượng dự bị, Hải quân và Cảnh sát, vốn là những lực lượng yếu hơn và chắc chắn sẽ không đời nào dám chống cự một khi trung đoàn chủ lực kia đã đầu hàng.

Những người lính ở Moncada được trang bị vũ khí gì?

Mỗi thứ một ít. Họ có rất nhiều loại: những khẩu Springfield ổ năm viên, những khẩu bán tự động Garand và M-I, tiểu liên Thompson, súng trường tự động và loại súng máy kèm giá ba chân bắn đạn cỡ .30-06 và .50, cả súng cối và một số hỏa lực mạnh khác.

Vậy tất cả có bao nhiêu chiến sĩ tham gia vào cuộc tấn công?

Một trăm sáu mươi người. Bốn mươi người đã được chúng tôi huy động để đánh chiếm trại lính ở Bayamo nhằm ngăn địch phản công từ hướng quốc lộ Trung tâm, một trăm hai mươi người còn lại tấn công trại lính Moncada. Theo kế hoạch tôi tham gia cùng với chín mươi người khác có nhiệm vụ thâm nhập vào trong trại lính.

Tất cả đều được vũ trang chứ?

Tất nhiên, tất cả, không trừ một ai.

Các ông kiếm quân phục bằng cách nào?

Chúng tôi cho may ở Havana, trong nhà của Melba Hernandez - bà ấy vẫn còn sống đấy - và cả nhà của Yeye nữa (tức là Haydee Santamaría). Mỗi người một chân một tay. Như tôi đã kể ở trên, chúng tôi còn có một người làm nội ứng bên trong trại lính, một người của chúng tôi đã thâm nhập vào trong trại lính chủ lực ở Havana, chính người này đã mua hầu hết quân phục cho cả đoàn - tôi không bao giờ biết là anh ấy đã làm như thế nào! Anh chàng đó là người rất tốt, tháo vát. Một khi anh bắt đầu tìm kiếm người phù hợp cho một công việc nào đó, kiểu gì anh cũng sẽ tìm được. Anh ấy giúp chúng tôi rất nhiều trong việc kiếm mũ, phù hiệu và một số bộ quân phục được may sẵn.

Và làm thế nào các ông có thể nhận ra nhau giữa tất cả những nguời lính khác đang đóng trong đồn?

Ông biết chúng tôi đã nhận ra nhau bằng cách nào không? Ngoài loại vũ khí ra, những loại súng không thể lẫn vào đâu được còn gì? Bằng giầy! Giầy của chúng tôi không phải loại dành cho quân đội. Tất cả đều đi giầy bình thường cổ thấp - còn toàn bộ những chi tiết khác, như mũ, quần áo đều đúng theo tiêu chuẩn, ông phải hình dung đó là một công việc vất vả dường nào khi phải lo ngần ấy quân phục, mũ mão. Gia đình của Melba Hernandez đã giúp đỡ chúng tôi rất nhiều, và cả Yeye nữa, khi đó cô ấy còn rất trẻ tuổi. Họ khộng phải họ hàng máu mủ gì cả, mà chỉ là bạn bè bình thường. Yeye đến từ vùng Trung tâm của hòn đảo, thuộc tỉnh Las Villas, cô ấy cùng anh trai mình sống ở Havana vì anh ấy là người quản lý sổ sách cho một trong những doanh nghiệp ở đó, chuyên về kinh doanh ô tô. Lương của anh ấy ít nhất cũng phải là 300 pê xô, khoảng đó. Montané cũng có một công việc kha khá.


----------------------------------------------------------
1. Có nghĩa là có 5 viên đạn, bốn viên trong băng và 1 viên trong nòng súng.

Còn cái trang trại nhỏ kia, có đủ chỗ ngủ cho 120 nguời không?

Không, lấy đâu ra, chúng tôi chỉ tập trung toàn bộ ở đó thôi, nhưng không có thời gian mà ngủ nữa.

Vậy trước đó họ ngủ ở đâu?

Khi xuống đến Santiago, họ tới luôn những nhà trọ rải rác trong thành phố được thuê từ trước. Tất cả những khâu bảo đảm này đều đã được Abel lo liệu. Có một số nhà trọ, mà mỗi người tới ngủ trong nhà trọ được phân công cho nhóm của mình. Thời điểm được bố trí trùng với lễ hội hóa trang với rất nhiều du khách từ khắp nơi đổ về, khiến cho công việc ngụy trang của chúng tôi cũng dễ dàng hơn.

Họ tới nơi, nghỉ ngơi một lát. Rồi đến khi trời tối họ bắt đầu tập trung về Siboney, trong khoảng mười hay mười một giờ đêm gì đó. Vì cuộc tấn công sẽ được tiến hành vào năm giờ sáng hôm sau, nên chẳng có lý do gì để giữ họ ở lại đó qua đêm cho lích kích. Tất cả chỉ tập trung ở trang trại để nghe phổ biến mệnh lệnh.

Vậy là khi ông tới trang trại ở Siboney thì chi tiết của cuộc tấn công mới được tiết lộ cho các đồng chí khác. Còn trước đó họ chưa biết gì về mục tiêu?

Họ đều được chuẩn bị về mặt tinh thần - như tôi đã nói, chúng tôi đã huy động họ vài lần rồi, như kiểu diễn tập, để tập bắn với súng trường .22 hoặc các tình huống giả định khác.

Họ có biết là họ sẽ tấn công trại lính Moncada không?

Không. Họ tới trang trại mói biết mục tiêu tấn công là gì, vì khi huấn luyện họ hoàn toàn chưa biết gì, chỉ biết là mình được huy động thôi. Vài lần trước họ đều đã được huy động cho những tình huống giả định khác nhau.

Nhưng lúc này mới phát sinh một vấn đề. Có một tổ gồm năm sinh viên đại học, toàn là những tay ăn lửa - chúng tôi gọi họ như vậy vì họ đều là những thanh niên quá hăng hái và xốc nổi, lúc nào họ cũng tưởng mình là những người can đảm nhất trong cả đoàn nhưng khi biết mục tiêu là trại lính Moncada họ đã thoái lui. Thật ra chúng tôi mời họ tham gia cũng chỉ là vì lịch sự. Bởi vì Pedrito Miret đã huấn luyện cho vài trăm sinh viên tất cả, và một vài sinh viên đã phong thanh biết được hoạt động của chúng tôi. Họ không thuộc về tổ chức chủ chốt của trường đại học, mà chỉ là một nhóm chiến sĩ tự do - nhưng lại rất sốt sắng, ông biết đấy, lúc nào họ cũng làm ra vẻ sẵn sàng làm gỏi cả thế giới vậy. Để tránh gây ra những chuyện phiền phức vì họ, chúng tôi buộc phải hứa mời họ tham gia khi có hoạt động tấn công thật sự.

Vậy là họ đã tham gia và cùng xuống Santiago. Thật ra quan hệ của chúng tôi với nhóm này chỉ như kiểu một liên minh, một liên minh lỏng lẻo và tạm thời. Họ là những người rất căm ghét Batista và đã luôn thể hiện rằng họ muốn tham gia hành động. Đó là lý do tại sao chúng tôi lại huy động cả cái nhóm nhỏ của họ - những anh chàng “hăng hái” đó, hay nói đúng hơn là có vẻ hăng hái, vì nói chung sinh viên đều là những người đầy nhiệt huyết.

Và khi đến trang trại, khi biết rằng mục tiểu là tấn công vào trại lính Moncada, họ đã không chịu tham gia cùng?

Họ không dám tham gia. Khi họ chứng kiến công tác chuẩn bị và tất cả mọi thứ, nhìn thấy các chiến sĩ lần lượt đến tập trung - vì suốt thời gian đó các chiến sĩ của chúng tôi cứ từng đội từng đội lần lượt có mặt tại trang trại, tất cả đều được huấn luyện sẵn sàng chiến đấu... Ngay trước khi trời sáng họ biết kế hoạch là gì, và khi chúng tôi bắt đầu phát quân phục, vũ khí và những thứ khác thì họ lại chùn chân... Cái nhóm gồm những sinh viên tưởng chừng như gan dạ, năng nổ ấy lại đòi bỏ cuộc.

Vì vậy tôi đã phải bảo họ, “Được rồi, cứ ở lại phía sau và chỉ lên đường sau khi tất cả chúng tôi đã đi trước, các anh sẽ đi cuối đoàn, bám sau chúng tôi - chúng tôi sẽ không bắt các anh phải chiến đấu”.

Vậy kế hoạch tấn công như thế nào?

Nhiệm vụ của nhóm chúng tôi là chiếm sở chỉ huy của căn cứ, và việc đó sẽ không có gì khó khăn. Cho dù chúng tôi phái người tới mục tiêu nào thì nguyên tắc hàng đầu cũng là phải tấn công bất ngờ, hoàn toàn bất. ngờ. Ngày chúng tôi chọn, ngày 26 tháng 7, là thời điểm rất quan trọng, vì ngày lễ hội hóa trang của Santiago diễn ra trước đó một hôm - ngày 25 tháng 7.

Tôi có 120 chiến sĩ, được chia thành ba nhóm - một nhóm đi đầu để chiếm một bệnh viện dân sự nằm sát phía sau khu trại lính. Đó là mục tiêu an toàn nhất, và đó là nơi tôi cử người chỉ huy thứ hai trong tổ chức đi phụ trách, đó là Abel, một thanh niên tuyệt vời, rất thông minh, tháo vát và cực kỳ táo bạo. Hai cô gái, Haydee và Melba cũng đi cùng anh ấy, cả ông Bác sĩ quân y, Bác sĩ Mario Munoz, cũng đi theo, với nhiệm vụ là chăm sóc những người bị thương được đưa tới chỗ ông ấy. Phía sau bệnh viện có một bức tường rất tiện lợi vì nó thông thẳng sang phía sau khu nhà ngủ của trại lính.

Nhóm thứ hai có nhiệm vụ đánh chiếm tòa nhà Audiencia, hay còn gọi là Palacio de Justicia, cao vài tầng, dưới sự chỉ huy của một thanh niên mới được cử làm người phụ trách. Raul, em trai tôi, cũng đi cùng với nhóm này - chúng tôi cho cậu ấy tham gia cùng với tư cách một thành viên bình thường.

Tôi chỉ huy nhóm thứ ba, gồm 90 người - với nhiệm vụ là chiếm bốt gác và Văn phòng Ban Tham mưu với tám hoặc chín người trong khi số còn lại chiếm toàn bộ trại lính. Khi tôi dừng lại, những chiếc xe khác cũng dừng ngay trước cổng trại lính. Theo dự tính thì giờ này các binh sĩ trong trại vẫn còn đang ngủ và họ sẽ bị đẩy ra khỏi khu phòng ngủ của trại vào một khoảnh sân phía sau - trông xuống khoảnh sân đó, từ trên cao, sẽ là Abel và những người đã đánh chiếm tòa nhà Audiencia. Các binh sĩ sẽ chỉ được mặc đồ lót trên người, vì theo kế hoạch chúng tôi sẽ ra tay thật bất ngờ để họ không có thời gian lấy vũ khí hoặc mặc quần áo. Họ sẽ không kịp trở tay, vì chúng tôi ăn mặc như những Hạ sĩ quan thực thụ, cùng với dấu hiệu nhận biết riêng của mình.

Về lý thuyết thì dường như không có gì rủi ro cả.

Abel ở phía sau sẽ ít gặp nguy hiểm nhất. Những người được phân công chiếm tòa nhà Audiencia cũng vậy. Vì biết rằng tất nhiên Abel sẽ đảm nhiệm vị trí của mình trong trường hợp tôi bị giết, nên tôi đã cử anh ấy phụ trách mục tiêu có vẻ tương đối an toàn đó. Tôi cử Raul, thành viên mói được tuyển vào lực lượng, đi cùng nhóm thực hiện nhiệm vụ nguy hiểm hơn một chút, nhưng cũng không kém phần quan trọng, và theo suy nghĩ của tôi thì thật ra cũng không có gì quá phức tạp. Trong thâm tâm tôi tự thấy mình phải có trách nhiệm với cha mẹ tôi về sự an nguy của Raul, khi em trai tôi còn rất trẻ tuổi và thiếu kinh nghiệm. Theo đúng yêu cầu nhiệm vụ và chức trách của mình, tôi tự mình thực hiện nhiệm vụ phức tạp nhất, đi phía sau một nhóm bao gồm Jesus Montané, Ramirito Valdes, Guitart và một số thanh niên người Artemisa với nhiệm vụ chiếm cổng vào và tháo bỏ sợi dây xích có tác dụng ngăn đường xe vào trong doanh trại. Tôi có những chiến sĩ thật tuyệt vời cho cuộc tấn công đó.

Ông và các chiến sĩ cửa mình xuất phát từ trang trại lúc mấy giờ?

Khoảng năm giờ kém mười lăm.

Vậy mấy giờ thì cuộc tấn công bắt đầu?

Chính xác là đúng 5 giờ 15 phút chúng tôi phát lệnh tấn công, vì vào giờ đó các binh sĩ trong trại vẫn còn đang ngủ và mọi việc cần được tiến hành trước khi họ thức dậy. Chúng tôi tấn công lúc 5 giờ mười lăm phút. Vào thời điểm đó trời đã hửng sáng để chúng tôi có thể tấn công, trong khi các binh sĩ lại vẫn còn đang ngủ.

Khi ấy trời đã sáng chưa?

Santiago nằm ở phía đông của hòn đảo, và vào mùa hè thì mặt trời ở đây mọc sớm so với Havana khoảng hai mươi phút. Lúc này trời đã đủ sáng để tấn công. Tất cả những yếu tố đó đều đã được tính toán cẩn thận. Nếu trời mà không sáng, làm sao chúng tôi có thể tấn công một cách chính xác và hiệu quả được. Tuy nhiên công việc cũng không hề dễ dàng vì người của chúng tôi đã được huấn luyện theo những nhóm nhỏ nhưng chưa bao giờ có cơ hội làm việc chung - vì theo nguyên tắc bảo đảm bí mật, chúng tôi phải tách rời các nhóm như các mảnh của một trò ghép hình, sau đó phân công nhiệm vụ cụ thể cho từng bộ phận.

Vậy là cuộc tấn công nổ ra lúc 5 giờ 15 phút. Vậy nó đã diễn ra như thế nào?

Với chiến dịch nhằm vào hai mục tiêu đồng thời này, tôi chỉ huy khoảng 120 chiến sĩ, như tôi nói, trừ những sinh viên đã rút lui, và khoảng 16 chiếc xe. Vậy là mỗi xe chở ít nhất tám người. Chúng tôi phải để lại một xe cho những người rút lui vào phút chót và một chiếc khác bị hỏng giữa đường, có nghĩa là số lượng xe giảm đi hai chiếc. Nhưng chúng tôi vẫn tiếp tục. Chiếc xe đầu tiên, chở hai người có nhiệm vụ phong tỏa nóc bệnh viện, trông sang phía sau Moncada, xuất phát dẫn đầu đoàn, sau đó đến những người được phân công chiếm tòa nhà Audiencia - họ phải đi xa hơn chúng tôi một chút. Nhóm của tôi gồm mười hay mười hai xe gì đó, và đích đến là cổng chính của trại lính Moncada. Tôi đi xe thứ hai, cách xe đầu khoảng gần 100m, đi theo đường quốc lộ từ Siboney tới Santiago. Mặt trời bắt đầu mọc, và chúng tôi dự kiến sẽ hành động thật chóp nhoáng và bất ngờ, trước khi kèn báo thức kịp cất lên. Đó là dịp cuối tháng 7, và mặt trời ở vùng Oriente bao giờ cũng mọc sớm hơn. Vì vậy thực tế là chúng tôi tới nơi đúng vào lúc bình minh. Khi vào thành phố, bao giờ cũng phải đi qua một cây cầu nhỏ và hẹp, chỉ có đúng một lần đường, những chiếc xe chạy thành đoàn dài, chiếc sau bám theo chiếc trước, thành ra chúng tôi đi hơi chậm một chút.

Phía trước tôi khoảng một trăm mét là chiếc xe đầu tiên đang trên đường xuôi xuống Avenida Garzón; nó quặt phải vào một con phố nhỏ hướng vàò cổng chính của trại lính. Tôi bám theo và những chiếc xe phía sau cũng bám theo.

Ngồi trong chiếc xe đầu tiên là người của Ramirito Valdes - Jesus Montané, Renato Guitart và một hai người nữa. Montané đã tình nguyện đảm nhiệm công việc chiếm cổng ra vào. Lúc này tôi ở phía sau họ khoảng gần 80m, khoảng cách phù hợp để tiếp tục với một tốc độ nhất định trong khi họ đang vô hiệu hóa đội lính gác ở cổng và tháo dây xích ngăn không cho xe cộ ra vào bên trong khu trại. (Bên trong trại lính có một khoảnh sân rất rộng).

Chiếc xe đi đầu dừng lại khi tiếp cận đến mục tiêu, những người trong xe nhảy ra khống chế những người lính gác và tước vũ khí của chúng. Đúng lúc đó tôi chợt nhìn thấy, chếch về phía trước bên trái xe tôi khoảng hai mươi mét, một tốp tuần tra gồm hai tên lính có trang bị tiểu liên Thompson đang bước trên vỉa hè. Họ nhận ra ngay có chuyện bất thường ở cổng gác cách mình khoảng gần 60m. Tôi thấy - có thể đó chỉ là do tôi tưởng tượng - là chúng đang chuẩn bị nổ súng vào Ramirito, Montané và những người khác, lúc này cả đội đã khống chế và tước được vũ khí của bọn lính gác.

Chỉ trong tích tắc, hai ý nghĩ thoáng hiện lên trong đầu tôi: khống chế tổ lính tuần tra đang đe dọa những companeros của tôi, và tước vũ khí của hai tên lính đó. Khi tôi nhận ra hai tên lính đang giương súng ngắm về phía cổng, có nghĩa là chúng đang quay lưng về phía tôi, tôi cho xe giảm tốc độ và tấp lại gần chúng, để chuẩn bị khống chế bất ngờ. Vậy là tôi vẫn đang lái xe, tay phải giữ khẩu súng săn, tay trái cầm khẩu súng lục, và tôi ghé xe sát lại gần hai tên lính, cửa xe đã mở hé sẵn. Tôi định làm hai việc cùng một lúc: ngăn không cho chúng nổ súng về phía người của Ramirito và Montané, đồng thời tước ngay hai khẩu tiểu liên Thompson chúng đang cầm.

Thật ra vẫn còn một cách khác để giải quyết chuyện này, nhưng mãi về sau khi có nhiều kiến thức và kinh nghiệm hơn tôi mới ý thức được. Điều mà lẽ ra tôi nên làm khi ấy là mặc kệ hai tên lính và tiếp tục cơ động vào trong. Một khi hai tên lính nhìn thấy hết xe này đến xe khác nói đuôi nhau tăng tốc đi về phía chúng, chắc chắn là không đời nào chúng dám bắn. Nhưng khi ấy tôi đã không làm như vậy - những gì tôi làm là tiếp cận chúng từ phía sau với ý đồ tấn cồng bất ngờ. Nhưng khi tôi chỉ còn cách chúng khoảng hai mét, chắc chắn hai tên lính đã nghe thấy tiếng động cơ xe, vì chúng quay ngoắt lại, nhìn thấy xe của chúng tôi, và theo bản năng chúng đã chĩa thẳng súng vào chúng tôi. Thế là tôi lao thẳng xe vào hai tên và nhảy ra ngoài.

Người của tôi cũng nhảy ra theo. Những người ngồi trong đoàn xe chạy phía sau cũng làm giống hệt. Họ cứ đinh ninh là đã vào đến bên trong trại lính. Nhiệm vụ mà họ được phổ biến là chiếm khu phòng ngủ và lùa những tên lính ra khoảnh sân phía sau - chỉ cho chúng đi chân đất và mặc quẩn áo lót, nhất là khi còn chưa tình ngủ hẳn và lại không có vũ khí, chúng sẽ là tù binh của chúng tôi.

Chính vì sự cố này mà cuộc tấn công đã thất bại?

Sự xuất hiện của tổ tuần tra đó, theo tôi là để tăng cường công tác bảo vệ trong dịp lễ hội, chúng đi đi lại lại giữa cổng vào khu trại lính và phố Avenida Garzon, là điều mà chúng tôi không ngờ tới, và vì chúng đang ở rất gần cổng gác nên kế hoạch của chúng tôi đã bị ảnh hưởng cực kỳ nghiêm trọng. Chính vì tìm cách vô hiệu hóa và khống chế chúng - bằng cách tông thẳng xe vào hai tên lính - mà tất cả người của tôi đã ùa từ trong các xe phía sau ra, vũ khí lăm lăm trên tay. Một người lao ra cùng tôi ngay từ đầu, vì anh ta ngồi ở hàng trên bên cạnh tôi, và anh ta đã nổ súng - phát súng đầu tiên trong cuộc giao tranh bất ngờ đó. Và cứ thế, tiếng súng bắt đầu nổ dồn dập. Tiếng súng cứ thế lan khắp nơi và rồi còi báo động cất lên ầm ĩ - những âm thanh chát chúa, đến chói cả tai, thật không thể nào tin nổi. Tất cả những người ngồi trong đoàn xe phía sau đã đổ hết ra ngoài, theo đúng như kế hoạch, và đổ xô vào trong một dãy nhà tương đối rộng, được xây chẳng khác gì những khu nhà ngủ của trại lính Moncada. Hóa ra đó là Viện Quân y, và người của tôi cứ lao vào, đinh ninh rằng đó là mục tiêu chúng tôi cần đánh chiếm.

Vậy ra đó là tòa nhà không nằm trong danh sách mục tiêu cần tấn công?

Vấn đề là ở chỗ lẽ ra cuộc giao tranh phải được thực hiện ở bên trong khu trại lính chứ không phải bên ngoài. Và vì nhầm lẫn, một số người đã đánh chiếm nhầm mục tiêu. Đến khi chúng tôi nhảy ra khỏi xe thì tổ lính tuần tra đã biến mất. Tôi cũng vội nhảy bổ vào trong tòa nhà Bệnh viện để gọi những người đã quá hăng hái mà tấn công nhầm. Tôi gọi tất cả ra ngoài - vì họ vẫn còn đang ở tầng một. Công việc đó được tôi thực hiện trong thời gian rất ngắn. Thậm chí suýt nữa tôi đã kịp tổ chức lại đoàn xe sáu bảy chiếc đâu vào đấy như cũ, vì cho dù có trục trặc như vậy, nhưng trạm gác ở cổng ra vào đã bị khống chế thành công.

Nhóm của Ramirito và Montané đã chiếm xong bốt gác ở cổng, hạ dây xích xuống và cơ động vào trong một trong những trại lính trong khu tổ hợp đó. Sau đó họ hướng thẳng về phía kho vũ khí. Nhưng khi vào đến nơi họ mới phắt hiện ra kho súng bây giờ được dùng làm khu nhà ngủ cho Ban Quân nhạc của Trung đoàn. Rõ ràng là vũ khí ở đây trước kia đã được chuyển về Trại lính Trung tâm. Ở những trại lính xung quanh, không kịp phản ứng gì trước cuộc tấn công bất ngờ của chúng tôi.

Về phần mình, đội của Abel đã chiếm xong tòa nhà Bệnh viện, còn đội mà Raul tham gia chiếm xong tòa nhà Palacio de Justicia.

Nhưng đến lúc này thì mọi nguời đã nổ súng rồi.

Trong những phút đầu tiên, bọn lính vẫn còn cuống cuồng mặc quần áo - đi giầy tất, chạy tán loạn để tập hợp hàng ngũ và lấy vũ khí - thật ra chỉ có mấy tên lính ở các bốt gác khác là nổ súng thôi - nhưng chủ yếu là để gây tiếng ồn đánh động bọn đang ngủ. Lực lượng Vệ binh Nông thôn cũng ngủ trong một dầy nhà, lẫn với cả Trung đoàn quân đội chính quy. Tất nhiên là các binh lính đều không mang theo vũ khí khi đi ngủ, và trong những phút lộn xộn ban đầu, chúng cũng không có người chỉ huy - một số sĩ quan Trung đoàn còn đang ngủ ở nhà riêng. Không một ai, cả sĩ quan lẫn lính trong trại lính Moncada, biết chuyện gì đang xảy ra.

Cuộc giao tranh đã nổ ra bên ngoài doanh trại, và do vậy lợi thế to lớn nhất, quyết định nhất, là yếu tố bất ngờ đã không còn nữa.

Như tôi đã kể, tôi chạy vào trong tòa nhà Bệnh viện và cố gắng gọi mọi người ra rồi tổ chức lại các chiến sĩ của mình thành các nhóm nhỏ ngồi vào xe như cũ, với ý đồ lái thẳng vào Ban Tham mưu Trung đoàn, thì bất thình lình một chiếc xe từ phía sau lao vụt qua chúng tôi, lái thẳng về phía cổng doanh trại, rồi lùi lại cũng nhanh không kém và tông thẳng vào xe của tôi. Mọi chuyện diễn ra đúng như vậy! Hóa ra là một người trong đội, giữa lúc giao tranh dữ dội như vậy, đã nảy ra ý vọt lên trên để đột kích vào trong, nhưng không hiểu thế nào anh ta lại lùi lại và tông vào xe của tôi. Thế là tôi lại phải ra khỏi xe.

Trong những hoàn cảnh nguy cấp và bất ngờ như vậy, các chiến sĩ của chúng tôi đã chứng tỏ sự kiên cường và lòng dũng cảm. Những sáng kiến anh hùng của từng cá nhân được dịp phát huy, nhưng sẽ vô cùng khó khăn nếu muốn vượt qua được hoàn cảnh mà chúng tôi đã tạo ra. Cuộc giao tranh đã bắt đầu, trong khi tổ chức của chúng tôi đã ít nhiều bị gián đoạn và lộn xộn...

Chúng tôi đã mất liên lạc với nhóm đi trong chiếc xe đầu tiên đánh chiếm cổng gác. Những người của Abel và Raul, chúng tôi không sao liên lạc được, chỉ còn cách nghe tiếng súng nổ mà phổi họp hành động, lúc này tiếng súng từ phía chúng tôi mỗi lúc một yếu dần, trong khi kẻ thù đã nhanh chóng trấn tĩnh và tổ chức lại đội hình và đã bảo vệ được những vị trí của chúng. Đồng chí Gildo Fleitas - mà tôi đã kể qua về anh ấy cho ông - đang đứng rất bình tĩnh ở góc một tòa nhà gần nơi chúng tôi chạm trán với tốp lính tuần tra và quan sát tình hình vô vọng của chúng tôi. Tôi trao đổi với anh ấy trong vài giây. Đó là lần cuối cùng tôi nhìn thấy anh ấy. Ngay từ những giây phút đầu tiên bắt đầu cuộc giao tranh tôi đã nhận ra hoàn toàn không có cách nào cho chúng tôi hoàn thành được mục tiêu đề ra lúc đầu. Anh có thể chiếm một khu trại lính với một nhóm người như vậy nếu bọn lính đang ngủ say, nhưng với một doanh trại hơn 1000 lính đã thức dậy và lại được trang bị đầy đủ vũ khí - thì đừng có nghĩ đến chuyện đó làm gì. Ngoài tiếng súng nổ chát chúa, tôi còn nhớ như in những âm thanh đinh tai, nhức óc của tiếng còi báo động khiến kế hoạch của chúng tôi tan thành mây khói.

Và nó đã trở thành một “điệp vụ bất khả thi”.

Lẽ ra với kế hoạch ban đầu chúng tôi hoàn toàn có thể chiếm được khu trại lính. Giả sử bây giờ cần lên kế hoạch cho một nhiệm vụ tương tự, tôi cũng sẽ vẫn làm giống hệt như cũ. Sự khác biệt duy nhất, theo kinh nghiệm mà chúng tôi rút ra, là đừng có đếm xỉa đến bọn lính tuần tra làm gì. Có những ý nghĩ xuất hiện lướt qua trong đầu chũng ta chỉ trong tích tắc. Khi đó động cơ chính của chúng tôi là phải bảo vệ đồng đội của mình trong cơn nguy hiểm. Còn giả sử như xe của tôi mà cứ chạy vào trong thay vì dừng lại, thì chắc chắn lần lượt từng chiếc, từng chiếc một, tất cả số xe phía sau cũng sẽ chạy vào trong và hai tên lính gác đó chắc hẳn sẽ phải sợ phát khiếp vầ không dám ho he gì - chúng sẽ không đời nào dám nổ súng. Lẽ ra cách tốt nhất để ngăn chúng không dám bắn Ramirito và Montané cùng người của họ là để chúng nhìn thấy một đoàn dài những chiếc xe đang lao vào trong, khiến chúng bị bất ngờ vì cuộc tấn công táo bạo của chúng tôi. Lẽ ra chúng tôi đã có thể chiếm doanh trại đó một cách dễ dàng. Nếu anh từ trong xe lao ra với bộ quân phục của một Hạ sĩ quan, với khẩu súng trên tay và anh quát đanh giọng, “Tất cả nằm úp mặt xuống!” thì chắc chắn anh sẽ chiếm được Sở Chỉ huy của Trung đoàn. Trong khi đó Abel và những người khác hẳn đã chiếm xong mục tiêu được phân công, và sẽ đứng yểm trợ từ phía sau của khu trại lính. Lẽ ra kế hoạch phải là như vậy.

Vậy ông đã quyết định ra lệnh rút lui vào lúc nào?

Tiếng súng vẫn nổ rất rát. Tôi đã giải thích cho ông một cách khá chi tiết về những gì diễn ra rồi đấy. Nhưng giờ đây khi nhớ lại một cách trung thực và hoàn toàn khách quan, tôi nghĩ chắc tất cả chỉ diễn ra trong vòng ba mươi phút là cùng, có lẽ còn không đến, sau đó tôi buộc mình phải chấp nhận thực tế rằng không thể nào hoàn thành được mục tiêu đã đề ra. Tôi biết rõ những chi tiết của kế hoạch hơn bất kỳ ai khác, và tôi biết cần đưa ra quyết định rút lui trong hoàn cảnh nào. Chính tôi đã nghĩ ra và xây dựng tất cả các chi tiết của kế hoạch tấn công.

Cuối cùng cũng đến lúc tôi bắt đầu phát lệnh rút lui. Tôi đã làm gì ư? Tôi đang đứng ngay giữa phố, không cách xa cổng gác là mấy. Trên tay tôi là khẩu súng trường .22, còn trên nóc nhà của một trong những tòa nhà chính trong trại lính là một khẩu súng máy cỡ nòng .50 có khả năng phong tỏa toàn bộ con phố, vì khẩu súng được hướng thẳng về phía này. Một bóng người đang loay hoay trên đó, rõ ràng là hắn ta chỉ có một mình và trông như một con khi đang loay hoay lắp đạn vào khẩu súng máy và khai hỏa. Tôi buộc phải làm gì đó với hắn ta trong lúc người của tôi lên xe và rút lui. Cứ mỗi lần hắn định sử dụng khẩu súng máy, tôi lại bắn cho hắn một phát. Ông có thể hình dung là tôi theo dõi hắn rất sát và bắn rất quyết liệt.

Cuối cùng tôi không còn nhìn thấy ai trong đội của mình nữa, tất cả đều đã lên xe. Tôi trèo lên chiếc xe cuối cùng và trong khi tôi đang ngồi đó, trên băng ghế sau phía bên phải xe, thì đột nhiên một người của tôi xuất hiện - anh ta vừa mới xuất hiện và rõ ràng là anh ta sẽ bị bỏ lại phía sau. Xe đã chật kín người, nhưng tôi đã chui ra và nhường cho anh ấy chỗ của tôi. Và tôi ra lệnh cho chiếc xe nổ máy chạy ngay.

Và rồi tôi đứng đó, chơ vơ giữa phố, hoàn toàn chẳng có ai, đơn độc một mình. Có nhiều chuyện thật khó tin vẫn xảy ra trong những hoàn cảnh trớ trêu như vậy. Tôi đứng đó, hoàn toàn cô độc giữa con phố ngay phía trước cổng ra vào của khu trại lính. Không cần phải nói chắc ông cũng hiểu rằng vào thời khắc đó tôi hoàn toàn không quan tâm đến cái chết... Và cũng rất bất ngờ, tôi lại được cứu bởi một chiếc xe khác. Tôi cũng không biết làm thế nào, và tại sao, nhưng có một chiếc chạy về phía tới, nó dừng ngay sát chỗ tôi đứng và đón tôi lên. Đó là chiếc xe của một trong những thanh niên người Artemisa, cậu ta đang lái một chiếc xe chở vài đồng chí khác trong đó, và cậu ta đã lái xe quay lại cứu tôi. Sau này tôi không bao giờ có cơ hội hỏi cậu ta về chi tiết lần giải cứu đó - đơn giản là vì chẳng lúc nào có dịp. Từ đó đến nay tôi vẫn luôn ước ao được nói chuyện với người đồng chí đó để hỏi tại sao và làm thế nào anh ấy lại quay lại giữa cảnh địa ngục đẩy chết chóc đó để cứu tôi. Nhưng rồi vì bận bịu không biết bao công việc, vả lại ai mà chẳng nghĩ mình sẽ sống đến 100 tuổi, thiếu gì dịp mà hỏi cơ chứ... Vậy mà thật không may là người đồng chí ấy đã qua đời cách đây hơn mười năm.

Ông ấy có ở cùng nhóm với ông không?

Có, cũng là một người cùng nhóm của tôi. Hình như anh ấy đã nhận ra là tôi bị bỏ lại phía sau thế là anh ấy lái xe quay lại cứu. Anh ấy là một trong những người rút ra đầu tiên, nhưng có lẽ đến một lúc nào đó anh ấy chợt nhận ra là tôi vẫn còn bị kẹt, vậy là anh ấy đã quay lại tìm tôi. Phải có người viết một tác phẩm gì đó, một testimonio ¹ hoặc cái gì đó về câu chuyện này.

Trước đó đúng là tôi chỉ còn đơn độc một mình... Tôi có một khẩu súng trường .22, tất cả chỉ có vậy, và tôi hoàn toàn không thể biết những gì đang chờ đợi mình phía trước, hoặc kết cục của cuộc đối đầu không cân sức đó sẽ như thế nào... Tất nhiên rất có thể tôi cũng sẽ tìm cách rút lui qua một con hẻm hoặc tìm đường nào đó.

Vậy ông có nổ phát súng nào trong suốt cuộc tấn công không?

Có chứ, tôi bắn mấy phát liền vào một tên lính đang loay hoay sử dụng khẩu súng máy cỡ .50 trên nóc nhà trại lính - hắn không có cơ hội bắn một phát nào.

Vì ông đã ngăn cản hắn?

Đúng vậy. Cứ mỗi lần hắn loay hoay xung quanh và tìm cách sử dụng khẩu súng máy, tôi lại bắn một phát, thế là hắn lại phải tìm chỗ nấp. Rồi vài giây sau hắn lại thò đầu lên tìm cách bắt khẩu súng máy làm việc thì tôi lại bắn phát tiếp theo. Hắn cố gắng tìm cách sử dụng khẩu súng mấy lần liền, nhưng tôi cũng không biết nữa, có thể hắn đã đổi ý và không dám dùng đến nó nữa, vì mọi chuyện xảy ra đúng như tôi vừa kể. Và trong khi tôi đang bận bịu với việc kiềm chế tên lính sử dụng súng máy trên nóc nhà, đoàn xe của chúng tôi bắt đầu rút, với các đồng chí đã tham gia cùng tôi trong cuộc tấn công nhằm đánh chiếm khu trại lính.

Trong những hoàn cảnh nguy ngập như vậy, con người ta thường hành động theo phán đoán của chính mình. Tôi tin rằng chàng thanh niên người Santana đó đã tự quyết định quay lại cứu tôi. Hoàn toàn không có ai ra lệnh cho anh ấy làm như vậy. Anh ấy đã lái xe quay lại, dừng sát ở chỗ tôi đứng và đón tôi lên. Chiếc xe cũng chật cứng, nhưng tôi bảo, “Cứ chạy ra đường El Caney”. Đã có vài chiếc xe khác đang dừng gần con phố gần đó, chờ đón những người ra sau như chúng tôi. Nhưng thật tệ là một hai xe dẫn đầu không biết phố El Caney ở chỗ nào, thế là thay vì chạy thẳng tới phố Avenida Garzon qua Vista Alegre, họ lại rẽ phải, về Siboney. Có ba hay bốn xe gì đó; chiếc quay lại đón tôi là chiếc thứ hai hoặc thứ ba thì phải trong đoàn xe nhỏ hôm ấy.

Tôi biết El Caney rõ như lòng bàn tay - đó là nơi từng diễn ra một trận đánh quan trọng trong Chiến tranh Độc lập năm 1898. Ở đó cũng có một trại lính khá nhỏ. Ý định của tôi là lái thẳng tới đó, tấn công bất ngờ và chiếm lấy trại lính này, nhằm mục đích yểm trợ cho những người ở Bayamo. Tôi hoàn toàn không biết chuyện gì đang xảy ra ở Bayamo. Tôi đinh ninh là họ đã chiếm được căn cứ ở đó. Và đó là mối quan tâm lớn nhất của tôi khi ấy. Nhưng những người của tôi vừa mới chịu một thất bại nặng nề, nên sẽ rất khó thuyết phục họ tiếp tục hành động ngay.


---------------------------------------------------------
1. Cách diễn đạt đặc trưng của khu vực châu Mỹ La-tinh, testimonio là ký ức về một sự kiện hay một thời kỳ đặc biệt nào đó rất ít xảy ra trong cụôc đời và được tác giả - chủ nhân kể lại với quan điểm riêng của mình. Đó là quan điểm của cá nhân về một thời khắc, giai đoạn hay một sự kiện lịch sử nào đó; cách kể chuyện “đi ủng trên đất”, như cách nói tiếng lóng mà giới truyền thông thường dùng.

Vậy những đội khác thì sao?

Về đội đi cùng với tôi lúc đầu thì khi rút lui, chúng tôi không nhìn thấy ai cả. Sau đó chúng tôi mói biết rằng một số người, như Pedro Miret đã ẩn náu đâu đó, nhưng chúng tôi cũng không chắc lắm - hoàn toàn không thể liên lạc được với họ.

Còn nhóm đánh chiếm Palacio de Justicia đã nhận ngay ra tình hình đang diễn ra và người phụ trách đã quyết định rút xuống cùng toàn đội, trong đó có cả Raul. Trên đường họ thoát ra có một tên Hạ sĩ quan chỉ huy một đám lính, và chúng đã bắt họ đầu hàng. Người chỉ huy đội của chúng tôi đã nộp vũ khí, và cả Raul cũng vậy, những người khác cũng làm theo, nhưng đúng lúc đó Raul đã cứu cả bọn, và tự cứu chính mình nữa. Em trai tôi đã hành động rất nhanh, rất rất nhanh là khác - tên Hạ sĩ quan đang chĩa súng ngắn vào họ, nhưng Raul nhận thấy là tay hắn đang run lẩy bẩy, thế là Raul giật lấy khẩu súng và chĩa ngược vào phía bọn lính, vậy là bọn bắt tù binh lại trở thành tù binh! Nếu em trai tôi không hành động dũng cảm và quyết đoán, thì chắc chắn cả đội sẽ phải chịu chung hậu quả như tất cả những người khác trước kia: tra tấn và hành quyết... Khi họ ra khỏi tòa nhà, họ tìm đường thoát - một nơi nào đó để đi, nơi nào đó để thay quần áo, cao chạy xa bay, và sau đó họ giải tán mỗi người một đường.

Các ông có lường trước tình huống đó không?

Không, chúng tôi hoàn toàn không lường trước được chuyện này.

Nhưng giả sử có chuyện trục trặc, phải có phương án rút lui chứ?

Không, không. Trong một chiến dịch táo bạo như vậy, như tôi đã giải thích từ đầu đến giờ, anh làm thế nào mà rút lui được một khi đã vào trong khu trại lính và không khống chế được bọn lính bên trong? Chúng có bốt gác ở bất kỳ lối vào lối ra nào - làm sao mà có thể rút lui được?

Mặc dù vậy, có thể nói chúng tôi đã ít nhiều hoàn thành được một điều quan trọng, đó là tạo ra được yếu tố bất ngờ, mọi việc vẫn diễn ra theo đúng dự kiến trước khi chúng tôi chạm trán tốp lính tuần tra đó, và ở đời có ai học hết được chữ ngờ. Nhưng tôi hoàn toàn không mảy may nghi ngờ rằng tất cả bọn lính trong trại sẽ bị bắt làm tù binh (nếu mọi việc diễn ra theo kế hoạch), có lẽ là chỉ sau vài phút bắt đầu tấn công, như tôi đã nói. Chắc chắn thể nào chúng cũng nhầm lẫn vì chúng tôi đã ngụy trang cẩn thận với những bộ quân phục Hạ sĩ quan.

Vậy khi chứng kiến tình hình như vậy, người của Abel có kịp rút ra không?

Không, họ vẫn ở lại đó, chờ đợi, vì những người trong Bệnh viện tìm cách bảo vệ họ. Tất cả mọi người trong Bệnh viện đều ra sức bảo vệ và ủng hộ họ - họ cải trang cho người của tôi và tìm cách bảo vệ những người này khi biết chắc rằng cuộc tấn công đã thất bại và ai cũng đinh ninh là tất cả chúng tôi đã chết. Thật ra khi ấy tôi rất yên tâm về nhóm này vì Abel nắm kế hoạch tấn công rất chi tiết. Mối quan tâm đầu tiên khi chiếc xe kia quay lại cứu tôi là làm thế nào để yểm trợ cho đội đang đánh chiếm trại lính ở Bayamo.

Chắc ông sẽ phải nói chuyện với Melba, ông ấy còn nhớ mọi chi tiết, vả lại tất cả những chuyện này đã được viết thành sách rồi - rất lâu rồi tôi mới lại nói tới chuyện này. Tên của nhà sử học từng viết về sự kiện này từ những năm đầu. Ông ấy nắm toàn bộ câu chuyện, vì ông ấy hỏi tất cả những người tham gia. Tên ông ấy là gì ấy nhỉ? Cái ông người Pháp viết cuốn sách lịch sử ấy?

Robert Merle. Một tác phẩm tuyệt vời. Nhưng tôi quan tâm đến câu chuyện do chính ông kể cơ, theo trải nghiệm của cá nhân ông.

Đúng, thật ra tôi cũng không có cơ hội kể cho Merle những gì tôi đang kể với ông.

Vậy con số thương vong từ phía người của ông là thế nào?

Có năm người hy sinh trong lúc giao tranh và thêm năm mươi sáu người nữa bị giết hại sau này. Năm người hy sinh ngay hôm ấy là Gildo Fleitas, Flores Betancourt, Carmelo Noa, Renato Guitart và Pedro Marrero. Hầu như tất cả đều đi trong chiếc xe đầu tiên, những người xông vào chiếm tòa nhà đầu tiên trong trại lính sau khi đã khống chế cổng gác. Tuy nhiên cũng có vài người sống sót. Khoan đã... Gildo không ở trong nhóm đầu, vì anh ấy đã ở cùng tôi khi chúng tôi đang tìm cách tập hợp những chiếc xe lại để tiếp tục lao vào trong trại lính.

Chắc hẳn các ông phải rất suy sụp vì tình hình như vậy.

Vào lúc đó tôi chán nản khủng khiếp trước những gì đã xảy ra. Nhưng tôi vẫn quyết tâm tiếp tục cuộc đấu tranh. Tôi nói, “Chắc những đồng đội của chúng ta ở Bayamo đang nóng lòng chờ đợi”, ông biết đấy, tôi cứ đinh ninh là họ đã chiếm được trại lính ở đó rồi  . Vì vậy như tôi đã nói, ý định của tôi là đưa đoàn xe tới trại lính nhỏ ở El Caney và tấn công vào đó, để yểm trợ cho các đồng chí ở Bayamo, để tạo ra tình hình chiến sự căng thẳng ở quanh khu vực Santiago de Cuba. Đúng vậy, ý tưởng của tôi là chạy thẳng theo đường lớn tới El Caney, khi đó chúng tới vẫn còn hai mươi người. Nhưng như tôi đã kể ở trên, chiếc xe đi đầu đi nhầm đường và rẽ phải, thế là những chiếc còn lại cũng đi theo nốt. Không còn cách nào để quay đoàn xe lại và tiến hành cuộc tấn công vào El Caney trước khi địch phát hiện ra những gì vừa xảy ra ở Moncada. Ông thấy đấy, tôi không cầm lái, tôi được một chiếc xe khác đón lên mà.

Khi đó các ông vẫn mặc nguyên quân phục?

Đúng vậy, tất cả chúng tôi.

Vậy các ông còn mang theo vũ khí không?

Tất cả mọi người vẫn còn giữ nguyên vũ khí của mình, đến tận phút cuối cùng, thậm chí cả nhiều ngày sau đó.

Khi đó các ông có quay lại trang trại không?

Có, chúng tôi quay về Siboney để tập hợp lại lực lượng sau cuộc tấn công. Đã có vài chiếc xe quay về đó trước và không khí đang rất lộn xộn - người thì muốn đi tiếp, người thì muốn thay quân phục ra. Một số người đang cất giấu vũ khí, có cả những người bị thương, một số người còn không thể cử động nổi... Một khung cảnh thật đáng buồn.

Tôi về tới nơi và cố tìm cách thuyết phục một nhóm... tính cả tôi là tất cả có mười chín người trốn vào trong vùng núi. Tôi không thể làm gì để yểm trợ cho những đồng đội ở Bayamo. Tôi không sẽ không đời nào chịu bỏ cuộc. Tôi sẽ không bao giờ chịu đầu hàng hay chùn bước - chuyện đó hoàn toàn vô lý, đơn giản là vì trong đầu chúng tôi không hề có ý nghĩ đó, cho dù chúng tôi có thể bị giết đi chăng nữa.

Thưa Tư lệnh, năm 2003 không chỉ là kỷ niệm lần thứ 150 ngày sinh José Marti mà còn kỷ niệm lần thứ 50 cuộc tấn công vào trại lính Moncada. Liệu có thể nói rằng ngày 26 tháng 7 năm 1953 đánh dấu sự khởi đầu của Cách mạng Cuba?

Nói như vậy cũng không hoàn toàn chính xác, bởi vì Cách mạng Cuba bắt đầu bằng cuộc Chiến tranh giành độc lập lần thứ nhất năm 1868, nổ ra ở tỉnh Oriente ngày 10 tháng 10 năm đó. Cuộc chiến được chỉ huy bỏi một người Cuba rất dày dạn kinh nghiệm và được học hành bài bản, Carlos Manuel de Cespedes ¹. Ở khu vực đó, chế độ nô lệ không còn phổ biến cho lắm. Trong khi đó, chế độ nô lệ vẫn còn hết sức nặng nề ờ khu vực miền tây của đất nước, đó là nơi tập trung những đồn điền cà phê và sau đó là những đồn điền mía khổng lồ. Những đồn điền như vậy ở Cuba đã phát triển rất nhanh sau cuộc nổi dậy của những người nô lệ trong các đồn điền Pháp.

Tức là cuộc nổi dậy của nô lệ ở Haiti ², năm 1791?

Đúng vậy, chính xác ở ở Haiti. Sau đó rất nhiều chủ đất người Pháp đã chuyển sang Cuba, chủ yếu là ở tỉnh Oriente, nơi rất gần với Haiti - hai hòn đảo chỉ cách nhau có eo biển hẹp tên là Winward, người ta vẫn gọi như vậy.

Từ trước đến nay vẫn có sự giao thương qua lại, thậm chí là từ thời thổ dân bản địa, giữa Cuba và khu vực ngày nay là Haiti, ở mạn phía tây của hòn đảo mà trước kia được người Tây Ban Nha đặt tên là Hispaniola. Những bộ tộc đó, chủ yếu là người Caribê, thiện chiến hơn nhiều so với các nhóm thổ dân khác, đã rất kiên cường chống lại người Tây Ban Nha, và nhiều lần họ đã phải vượt qua eo biển sang phần phía đông của Cuba để rút lui trước sự tấn công của người Tây Ban Nha vào lãnh thổ của mình.

Vì vậy khi quá trình chinh phục và thực dân hóa Cuba bắt đầu, đã có rất nhiều thổ dân ở đây là những người từng vượt biển từ Hispaniola sang, và những người này lại tiến hành đấu tranh vũ trang trong khu vực miền đông đó. Một người có tên là Hatuey. Hatuey là một trong những nhân vật lịch sử lỗi lạc nhất của Cuba, người đầu tiên phát động một cuộc kháng chiến chống sự xâm lược của người Tây Ban Nha, vì về cơ bản các bộ tộc thổ dân bản địa của chúng tôi rất ôn hòa. Những kẻ xâm lược conquistadores Tây Ban Nha đã tới đây với ngựa chiến, gươm thép, nỏ sắt, súng hỏa mai và đủ các loại vũ khí khác, vì vậy nhưng người thổ dân không thể chống cự nổi, nhưng ít nhất thì cũng có nhiều người không chịu khuất phục.

Hồi đó sự chênh lệch về tiến bộ công nghệ là quá lớn.

Người Tây Ban Nha đến đây với lịch sử chiến tranh hơn 800 năm phía sau mình, và họ đổ bộ tràn ngập hòn đảo này, với những chiến binh conquistadores, những kẻ chinh phục. Người Tây Ban Nha từng có kinh nghiệm chiến tranh giành độc lập, chống lại sự chiếm đóng của người A rập.

Ông vừa nhắc đến sự nổi dậy của những người nô lệ ở Haiti.

Năm 1791, khi cuộc khởi nghĩa của nô lệ dưới sự lãnh đạo của Toussaint L'Ouverture nổ ra ở Haiti, tại đó có khoảng 400 nghìn nô lệ. Vài trăm người - có thể là hai hoặc ba nghìn người cũng nên nhưng về sau chỉ có cả thảy vài trăm người - gồm các chủ đồn điền người Pháp và những chủ nô đã bỏ chạy sang Cuba. Một số người còn mang theo những nô lệ cũ của mình, và họ lại định cư ở phần phía đông của hòn đảo (Cuba).

Trong khi ở những vùng khác của Cuba không còn chế độ nô lệ?

Tôi đã khẳng định rằng nơi mà chế độ nô lệ còn thâm căn cố đế nhất chính là ở vùng miền tây. Còn ở tỉnh Oriente (miền Đông) cũ trước kia, cũng có một số nô lệ, nhưng với quy mô nhỏ hơn nhiều, vì nền sản xuất nông nghiệp ở đây chủ yếu tập trung vào chăn nuôi gia súc và canh tác quy mô nhỏ. Chính miền đông Cuba mói là nơi có số lượng chủ đất đơn lẻ đông nhất; đứng thứ hai là Camaguey, với những dải đồng bằng rộng mênh mông, chủ yếu dành cho việc chăn nuôi gia súc, và cũng hầu như không có nô lệ.

Nhưng từ trung tâm hòn đảo hắt về phía tây, rất nhiều đồn điền cà phê và đồn điền mía vẫn còn hoạt động trên cơ sở chế độ sở hữu nô lệ, và ở hai tỉnh Matanzas cũng như Havana trước đây có hàng trăm đồn điền mía nhỏ, hầu hết hoạt động và canh tác bằng sức kéo của gia súc. Cuba trở thành nước sản xuất và xuất khẩu cà phê lớn nhất thế giới (sau cuộc nổi dậy của nô lệ ở Haiti), vì nó chiếm lĩnh nốt thị phân cà phê do Haiti giữ trước kia.

Trong những năm 1840, hai cơn bão khủng khiếp đã quét sạch các đồn điền cà phê, nhưng mía thì có khả năng chịu bão và hạn hán tốt hơn nhiều - nói chung đó là một loại cây trồng an toàn hơn. Một cơn bão có thể giảm 20 đến 25% sản lượng mía, nhưng về cơ bản toàn bộ đồn điền vẫn khõng bị ảnh hưởng gì. Đó là loại cây trồng tốt hơn, nhưng lại cần nhiều, rất nhiều nô lệ.

Vào thời đó, tức là khoảng hai mươi đến ba mươi năm trước khi nổ ra cuộc Chiến tranh giành độc lập lần thứ nhất, năm 1868, có xấp xỉ 300 nghìn nô lệ trên toàn đất nước Cuba.

---------------------------------------------------------
1. Carlos Manuel de Cespedes (1819-1974) sinh ra ở Bayamo, Cuba. Năm 1840, ông bắt đầu học luật ở Tây Ban Nha. Từ 1842 đến 1844 ông chu du châu Âu, Thổ Nhĩ Kỳ, Palestine, Ai Cập. Năm 1944, ông quay lại Mayamo và hành nghề Luật sư. Ông tham gia vào vụ nổi dậy Pozas và bị bắt tù. Ngày 10 tháng 10 năm 1868, trong khu trồng mía La Demajagua của mình, trước lời kêu gọi “Nước Cuba tự do, trường tồn!”, ông cầm súng, giải phóng nô lệ và ký tuyên bố một nước Cuba độc lập. Ngày 20 tháng 10, ông chiếm Bayamo. Ngày 27 tháng 12, ông ký tuyên bố phản đối ché độ nô lệ. Năm 1869, ông được tôn lên làm Tổng thống nước Cộng hoà. Năm 1873, ông bị phế truất sau cuộc họp của các đại diện ở Jijagual. Ông hy sinh trong khi đang chiến đấu vào ngày 27 tháng 2 năm 1874.

2. Năm 1791, trên hòn đảo Hispaniola (ở phía tây, ngưòi Pháp lúc đó gọi là St-Domingue), có khoảng 100.000 người Pháp sở hữu tới 7.800 khu trồng mía và hơn 500.000 nô lệ. Ngày 14 tháng 8, những nô lệ này với tư tưởng của cuộc Cách mạng Pháp bắt đầu một cuộc nổi dậy dưới sự lãnh đạo của Toussaint L”Ouverture, được mệnh danh là “Spartucus da đen”. Cuộc chiến kéo dài 13 năm. Napoleon (lúc đó đã cưói Josephine, con gái của gia đình Creole đén từ đảo Martinique của Pháp) cử một đạo quân gồm 43.000 lính đến trán áp vụ nổi dậy. Ngày 18 tháng 11 năm 1803, trong trận Vertieres, những ngưòi nổi dậy thất bại trước quân Pháp. Cuộc chiến để lại hậu quả thảm khốc: 150.000 nô lệ và 70.000 quân Pháp bị chết. Ngày 1 tháng 1 năm 1804, ở thành phố Gonaives, người Pháp tuyên bố tự do và hòn đảo Hispaniola trở lại với tên cũ của người Anh-điêng là Haiti.

Trong tổng dân số là bao nhiêu?

Tôi không thể nói chính xác, nhưng tôi ước tính vào khoảng từ một đến một triệu rưỡi người gì đó, gồm cả những người nô lệ. Những phần còn lại trong dân số Cuba khi đó là con cháu của những người Tây Ban Nha thuộc thời kỳ thực dân hóa đầu tiên, họ được gọi là những người Tây Ban Nha “crillo”, hầu hết đều là chủ đất và sở hữu các đồn điền, tiếp theo là những người mestizo có bố là người Tây Ban Nha, mẹ là người thổ dân, và cuối cùng là những người lai giữa Tây Ban Nha, thổ dân và người da đen. Những người Tây Ban Nha kiểm soát bộ máy chính quyền của hòn đảo, khống chế hoạt động thương mại, duy trì trật tự và bộ máy quốc phòng.

Số lượng nô lệ lớn nhất tập trung ở các đồn điền trồng mía, do các crillo sở hữu. Đây là thực tế có ảnh hưởng rất to lớn, vì sau những cuộc chiến tranh giành độc lập của các nước Nam Mỹ, Tây Ban Nha chỉ còn lại hai thuộc địa là Cuba và Puerto Rico ở bán cầu tây này. Mặc dù có một phong trào độc lập ở Santo Domingo năm 1821, phong trào này còn tuyên bố đoàn kết chiến đấu với Colombia của Simón Bolivar, nhưng Tây Ban Nha vẫn chiếm lại Hispaniola một thời gian trong thế kỷ 19. Nhưng (ở Hispaniola, nay là Cộng hòa Dominica, hồi đó là Santo Domingo), những cuộc chiến tranh chủ yếu nổ ra để chóng lại nước Haiti láng giềng hơn là chống lại sự thống trị của Tây Ban Nha để giành độc lập. Trong khoảng 1850-1860, nói chung là vài năm trước khi cuộc Chiến tranh Độc lập lần thứ nhất của chúng tôi nổ ra, đã có khá nhiều người Dominica di cư sang Cuba. Một số người đã từng phục vụ trong quân đội Tây Ban Nha, nên họ tới Cuba với tư cách là công dân Tây Ban Nha, mặc dù họ sinh ra và lớn lên ở Santo Domingo. Họ có kinh nghiệm quân sự, và sau đó - khi họ trở thành những campesinos, những nông dân - họ tham gia cùng hàng ngũ với những người Cuba yêu nước.

Cuộc Chiến tranh Độc lập lần thứ nhất đã diễn ra như thế nào?

Chiến tranh năm 1868 bắt đầu với một nhóm chủ đất. Họ được học hành đầy đủ, và nói chung là khá am hiểu vẻ tình hình chính trị. Nhiều người trong đó là Luật sư. Họ là những người có tư tưởng tự do, họ muốn độc lập, và phần đông họ đều là những chủ nô nhỏ - một số người sở hữu những đồn điền mía. Còn những đồn điền cà phê lớn nơi tập trung phần lớn nô lệ, chỉ có ở khu vực Guantánamo, ở phía đông, gần Haiti.

Lãnh đạo phong trào cách mạng independentista (độc lập) là một người đặc biệt giỏi giang và xuất chúng, Carlos Manuel de Cespedes như tôi đã nói, ông ấy cũng có một đồn điền mía nhỏ. Âm mưu khỏi nghĩa bắt đầu trước tiên ở tỉnh Camaguey và sau đó lan ra, lôi kéo được hầu hết các chủ đất ở vùng phía đông hòn đảo. Tất nhiên là những âm mưu như vậy không sớm thì muộn bao giờ cũng bị phát hiện, và chính quyền thực dân ban bố lệnh bắt giữ những người liên can, nhưng những người Lãnh đạo cách mạng có bạn bè làm ở bưu điện. Carlos Manuel de Cespedes biết rằng mình sắp bị bắt nên ông đã chuyển ngày khởi nghĩa lên sớm hơn - cuộc khởi nghĩa nổ ra ngày 10 tháng 10 năm 1868 ngay tại đồn điền mía của ông. Ông giải phóng cho những người nô lệ của mình. Cũng không nhiều lắm, nhưng ông đã giải phóng cho họ mà không hề băn khoăn lấy một giây, qua đó bắt đầu cuộc cách mạng nhằm lật đổ chế độ sở hữu nô lệ ở Cuba.

Ngày đó việc giải phóng nô lệ có phổ biến không?

Không, hoàn toàn không, vì vậy phải nói đó là một hành động vĩ đại, có thể nói đó là một sự hào phóng vô tiền khoáng hậu, trái ngược với những gì xảy ra ở Nam Mỹ. Vì ở Nam Mỹ, khi Chiến tranh Độc lập của họ nổ ra năm 1810 - sau sự kiện quân Pháp chiếm đóng Tây Ban Nha và một nền quân chủ mói được thiết lập khi Napoleon đưa em trai mình là Joseph Bonaparte lên ngai vàng Tây Ban Nha - các thuộc địa của Tây Ban Nha đã nổi dậy, không phải là để chống mẫu quốc Tây Ban Nha mà chống lại nền quân chủ do Napoleon áp đặt, đó là lý do tại sao lại hình thành nên những junta (Uỷ ban Hành chính) yêu nước ở Nam Mỹ, tập trung ở những thuộc địa của Tây Ban Nha trước kia.

Một trong những junta đầu tiên như vậy được thành lập ở Venezuela, trong tháng 4 năm 1810, mang tên “Phong trào Bảo hoàng vì Fernando VII” - đó chính là vị vua Tây Ban Nha đã bị Napoleon phế truất. Trước đó đã có tiền thân của phong trào độc lập cho Venezuela, dưới sự lãnh đạo của Francisco de Miranda ¹, một nhân vật nổi tiếng.

Miranda thậm chí còn tham gia cả Cách mạng Mỹ, tức là cuộc chiến giành độc lập của chính nước Mỹ từ tay người Anh, vì hồi đó Tây Ban Nha dưới sự trị vì của Charles III đã cử những binh sĩ sinh ra ở Nam Mỹ trong đó có cả những người từ Cuba - người da đen, người lai và người Tây Ban Nha crillo - tham gia chiến đấu vì sự độc lập của các thuộc địa (Bắc Mỹ). Đó là vào năm 1776, trước khi cuộc Cách mạng Pháp thành công mười ba năm sau đó, tức là vào năm 1789. Lafayette, một lãnh đạo tương lai của Cách mạng Pháp, cũng tham gia trong cuộc chiến tranh giành độc lập của Mỹ, cũng rất nhiều người Tây Ban Nha tình nguyện ². Tất nhiên là sự cạnh tranh giữa Pháp và Anh khi đó là vô cùng khốc liệt, Tây Ban Nha lại đứng về phía Pháp. Vì vậy có cả những người Cuba, tức là những người Tây Ban Nha sinh ra ở Cuba, tham gia chiến đấu cho nền độc lập của nước Mỹ.

Nhìn lại lịch sử chúng ta có thể thấy rất nhiều mối liên hệ kỳ lạ... Miranda, một sĩ quan quân đội Tây Ban Nha, sinh ra và lớn lên ở Venezuela, lại quyết định từ bỏ quân đội thuộc địa khi đang đồn trú ở Cuba, và chính tại Havana này ông đã bắt đầu cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa thực dân-đế quốc dẫn dắt ông đến ý tưởng thành lập nên nước Colombia sau này - có nghĩa là ý tưởng giải phóng và thống nhất tất cả dân tộc thuộc địa thành một khối chính trị độc lập. Ông chuyển sang Pháp, trở thành một nhà chỉ huy quân sự tên tuổi bên cạnh những nhà lãnh đạo của Cách mạng Pháp, và chiến đấu chống lại những kẻ đang rắp tâm xâm lược nước Pháp cách mạng - tên tuổi của ông trở nên nổi tiếng. Tuy nhiên có lúc ông cũng bị thất sủng, như rất nhiều trường hợp khác trong cách mạng Pháp, và đã có lúc suýt nữa ông bị đưa lên máy chém. Nhưng rồi Chính quyền cách mạng cũng nhận ra sai lầm của mình. Chính những gì ông cống hiến hết mình để phục vụ nước Pháp đã cứu ông. Ông đã đi khắp châu Âu, đã trở nên nổi tiếng, và chính ông là người đi tiên phong cho phong trào độc lập ở Nam Mỹ. Thậm chí ông còn quay về Venezuela để bắt đầu cuộc đấu tranh; đó là vào tháng 8 năm 1806.

----------------------------------------------------------
1. Từ 1779 đến 1781, Francisco Miranda (Caracas, Venezuela 1750 - Cadiz, Tây Ban Nha, 1816), nhà yêu nước người Tây Ban Nha tham gia quân đội Tây Ban Nha trong cuộc chiến giành độc lập của các nước thuộc địa của Anh, cuộc Cách mạng châu Mỹ từ 1779 đến 1781. Trở thành một vị tướng ở Pháp, ông tham gia các chiến dịch của Napoleon. Năm 1806, ông đưa một đội quân đến Venezuela để giúp nước này tuyên bố nền cộng hoà, và ở Caracas, năm 1811, ông ủng hộ tuyên bố độc lập của Venezuela. Năm 1812, ông bị quân Tây Ban Nha đánh bại và bị đưa về Cadiz, Tây Ban Nha cầm tù, ông chết trong tù.

2. Một trong những người nổi tiếng nhất là Bernardo de Galvez (1746-1786), trong chiến dịch năm 1779, ông đánh chiếm bến cảng Manchac, Baton Rouge và Natchez, ông còn đánh chiếm cả Mobile (1780) và Pensacola (1781), do đó, đã ngăn chặn được quân Anh ở Ca-ri-bê đến tiếp viện cho Cornwallis trong trận Yorktown, nơi diễn ra trận chiến cuối cùng giữa quân Anh và quân Cornwallis.

Chuyện đó xảy ra trước khi Simón Bolivar bắt đầu cuộc đấu tranh giành độc lập cho Nam Mỹ dưới sự thống trị của Tây Ban Nha?

Ồ, xảy ra trước rất lâu là khác. Như tôi đã nói là về sau có những sự kiện nhất định đã xảy ra - nhất là sự kiện Napoleon đưa quân vào Tây Ban Nha và lập nên một nền quân chủ mới - ở Nam Mỹ đã xuất hiện nhiều Uỷ ban Hành chính quân sự thể hiện lòng trung thành với Tây Ban Nha (chống lại Napoleon), mặc dù trong những phong trào này cũng có nhiều người ủng hộ độc lập hoàn toàn. Trong số đó, tiêu biểu nhất chính là Simón Bolivar. Họ đã tạo ra Ủy ban Hành chính Caracas, Ủy ban Hành chính đầu tiên ở Nam Mỹ thuộc Tây Ban Nha tuyên bố độc lập - và trong đó có Bolivar tham gia, khi ấy mới chỉ là một sĩ quan trẻ.

Trước đó Bolivar đã từng tới Italia cùng thầy dạy và người bảo trợ của mình là Simón Rodriguez, và vào ngày 15 tháng 8 năm 1805, trên chiếc tàu Monte Sacro, ông đã có lời thề nổi tiếng trong lịch sử, rằng một ngày nào đó ông sẽ đấu tranh giành độc lập cho Venezuela. Thật không hình dung nổi sự linh cảm phi thường đó.

Những junta đó có chủ trương giải phóng nô lệ không?

Không, họ đều là những người crillo, nên ban đầu họ không hề có ý định giải phóng nô lệ. Vào thòi đó người ta chưa thể có nhận thức lên án chế độ nô lệ như sau này. Jose Tomas Boves ¹, một người Asturia khôn ngoan, đã khai thác chính sự mâu thuẫn này. Boves đến với những người llaneros ², những người lai thổ dân châu Mỹ và người lai mestizo, những ky sĩ đáng sợ, giữa những thảo nguyên mênh mông đầy ngựa hoang, ông ta tập hợp và kêu gọi họ đi theo mình, và tại đây, theo cách riêng của mình, ông ta đã tạo ra một cuộc cải cách ruộng đất: vì đất đai thuộc về những người crillo nổi loạn (chống mẫu quốc Tây Ban Nha), nên ông ta đã tịch thu để phân chia lại, phân chia lại cả các hacienda, rồi biến những người llaneros kia thành người chủ của tất cả những mảnh đất đó, rồi dẫn đầu một lực lượng gồm những người lính ủng hộ mẫu quốc Tây Ban Nha, ông ta băng qua những dải đồng bằng, đốt phá và giết chóc không thương tiếc. Đó là một cuộc đấu tranh giai cấp dữ dội giữa người Venezuela với người Venezuela, do chính những người Tây Ban Nha thực dân giật dây. Sự kiện đó được gọi là Cuộc Nổi loạn của người nghèo năm 1814.

Artuso Uslar Pietri ³, một tác giả người Venezuela rất nổi tiếng, ông này xuất sắc trên cương vị một nhà văn hơn là một chính trị gia, đã có đóng góp rất lớn cho hậu thế bằng cách viết một cuốn tiểu thuyết về thời kỳ này; tên cuốn tiểu thuyết là Las lanzas coloradas, “Những ngọn thương đỏ”. Cuốn tiểu thuyết miêu tả một cách sinh động đến nỗi người đọc có cảm giác như đang nghe thấy tiếng vó ngựa phi rầm rập qua những thảo nguyên. Chính đội quân những người llaneros nghèo khổ đó, chủ yếu là nô lệ và những người dưới đáy xã hội với đội kỵ binh bất khả chiến bại của mình đã đánh bại những người Venezuela independentista và cuối cùng tiến đến tận Caracas. Và đến lúc đó đã diễn ra một sự kiện chưa từng có trong lịch sử các cuộc đấu tranh giành độc lập của lục địa này: toàn bộ người dân Caracas đã rút lui vè phía đông. Trong lịch sử Venezuela sự kiện này được gọi là “cuộc di cư về phía đông”, dưới sự lãnh đạo của Bolívar. Hành trình gian khổ đó đã cướp đi sinh mạng của không biết bao nhiêu phụ nữ, người già và trẻ em. Venezuela đã phải trả một cái giá khủng khiếp cho nền độc lập của mình, vậy mà họ vẫn rất kiên cường và vững vàng trong cuộc đấu tranh gian khổ đó!

Sự kiện này diễn ra sau khi nền Đệ nhị Cộng hòa được thành lập, mà trước đó là một loạt những trận đánh nổi tiếng được biết đến trong lịch sử dưới tên gọi “Chiến dịch Tuyệt vời”. Bolivar đã hành quân từ sông Magdalena, ở New Granada, hiện nay thuộc Colombia, từ cuối năm 1813, và đến tháng 8 năm 1813, ông đã vào đến Caracas, nơi ông được vinh danh là “Người Giải phóng”.

Nhưng trước đó, vào thời điểm tuyên bố thành lập nền Đệ nhất Cộng hòa, năm 1810, Bolívar còn chưa phải là một lãnh tụ chính trị và quân sự; chính Miranda mới được gọi về để lãnh đạo, và cũng là người được sự hậu thuẫn của đông đảo những người tham gia cách mạng. Và Miranda, trước nguy cơ thất bại không tránh khỏi, đã quyết định đình chiến (với Tây Ban Nha), ông ta đang định chiếm một chiếc tàu Anh ở cảng La Guarai thì Bolivar và một nhóm các sĩ quan phẫn nộ với quyết định đình chiến và giảng hòa với Tây Ban Nha của Miranda đã bắt được Miranda. Miranda đã nhiễm rất nhiều thói quen kiểu Pháp - một số nếp sinh hoạt nhất định, kiểu ăn mặc, tắm rửa, trong cuộc sống của giới thượng lưu, quý tộc, đại loại như vậy - và thay vì ngủ ngay trên con tàu Anh thì đêm đó ông ta lại ngủ trên bờ, với lý do là có thể ngủ một cách thoải mái hơn. Và thế là Bolivar cùng những người khác có đủ thời gian và cơ hội tóm được Miranda.

----------------------------------------------------------
1. Jose Tomas Boves (1782-1814) sinh ra ở Oviedo, Tây Ban Nha và trở thành nhà lãnh đạo của Venezuela dưới trướng vua Tây Ban Nha; ông đánh bại Bolivar trong trận La Puerta (1814) và chiếm đóng Caracas.

2. Đây là những cao bồi người Venezuela và Colombia, tương tự như những người chăn bò ở Argentina. Llano trong tiếng Tây Ban Nha có nghĩa là “thảo nguyên”, vì vậy llaneros là những người sống trên thảo nguyên thường đi săn ngựa hoang, nuôi gia súc và sống chủ yếu ngoài trời. Nói về thuật cưỡi ngựa và niềm kiêu hãnh độc lập thì có thể ví họ như những người Mông Cổ của Nam Mỹ. Khi Castro gọi họ là “mestizos” thì nên hiểu họ là những người pha lẫn dòng máu ngưòi Anh-điêng và người Tây Ban Nha. Như trong phần nội dung đã nói sơ qua, những ngưòi illaneros là kẻ thù của các địa chủ và criollos (người Nam Mỹ gốc Tây Ban Nha) quý tộc vốn rất coi thường những người sống trên thảo nguyên hoang sơ; những người ủng hộ Tây Ban Nha lợi dụng lòng căm thù của các illaneros đối với người criollos để dập tắt các cuộc nổi dậy đòi độc lập của họ. Sau đó, Bolivar thuyết phục những người illanos rằng, Tây Ban Nha chứ không phải là những người criollos bản địa mới là kẻ thù thực sự của người illaneros, và với việc này, thái độ của ngưòi illaneros thay đổi và họ trở thành đồng minh trong cuộc chiến giành độc lập của người Bolivia.

3. Arturo Uslar Pietri (1906-2001), tác gia tiểu thuyết lịch sử người Venezuela, tác giả của cuốn Las lanzas coloradas (1931, dịch là Những ngọn thương đỏ, 1963), El camino de El Dorado (1947; “Con đường tù El Dorado”), Oficio de difuntos (1976), Samuel Robinson (1981) và La visita en el tiempo (1990), cũng như rất nhiều sách chính trị xã hội khác.

Nhưng rồi quân Tây Ban Nha đã giành lại được chính quyền nhờ cuộc nổi dậy rất không đúng lúc của những người llaneros.

Không, không. Sau này những người llaneros mới nổi dậy cơ mà khi nền độc lập của Venezuela đã được củng cố và nền Đệ nhị Cộng hòa đã được xây dựng xong năm 1813. Những gì tôi vừa kể với ông xảy ra từ trước, khi Miranda ký kết một Hiệp ước hòa bình với Tây Ban Nha. Bolivar và những người bạn của mình phải bỏ trốn, và họ đã cưóp được một chiếc tàu. Miranda bị giao nộp cho viên chỉ huy người Tây Ban Nha, Domingo Monteverde. Bolívar giương buồm về phía Tây bắc, tới hòn đảo Bonaire khi đó là thuộc địa của Hà Lan, sau đó ông đổ bộ xuống vùng đầu nguồn sông Magdalena, ở Venezuela, và từ vùng thượng lưu này, với một nhóm người trung thành, ông đã bắt đầu một cuộc tấn công long trời lở đất - mà sau này vẫn được lịch sử nhắc đến với tên gọi “Chiến dịch Tuyệt vời”.

Khá nhiều binh lính yêu nước (và ủng hộ độc lập) vẫn còn ở trong lãnh thổ New Granada. Khi Bolivar tới đây, ông đã tập hợp họ lại và bắt đầu cuộc chiến. Họ đã chiếm lại được Caracas và tái thiết lập Chính quyền yêu nước. Nhưng lúc này những nô lệ vẫn chưa được giải phóng. Vào thời điểm đó - ngày 26 tháng 3 năm 1812, đúng vào ngày thứ năm trước lễ Phục sinh - một trận động đất đã xảy ra, và Bolívar đã có tuyên bố nổi tiếng trong lịch sử, “Nếu tự nhiên phản đối những gì chúng ta làm, vậy thì hãy chống lại tự nhiên và bắt nó phải tuân lệnh”. Trận động đất khủng khiếp, và câu trả lời của con người cũng đanh thép làm sao!

Sau thất bại của nền Đệ nhị Cộng hòa, Bolivar đã phải rút lui khỏi Venezuela và tới Jamaica. Bằng phép màu nào đó ông đã thoát được một âm mưu ám sát mình. Và chính tại nơi đây ông đã viết tác phẩm Thư từ Jamaica nổi tiếng, và cũng tại đây, năm 1816, ông đã tiếp xúc với Tổng thống Pétion của Haiti ¹. Pétion bắt đầu cỏ ảnh hưởng to lớn tới nhận thức của Bolivar về việc phải giải phóng cho những nô lệ; vị Tổng thống này đã giúp ông rất nhiều vũ khí, và Bolivar đã có lời thề hoàn toàn phù hợp với mục tiêu cách mạng của mình: ông quyết tâm xóa bỏ chế độ nô lệ. Ông đã rút ra những bài học lớn từ những gì xảy ra với nền Đệ nhất và Đệ nhị Cộng hòa. Và thế là bắt đầu cuộc đấu tranh cho sự ra đòi của Đệ tam Cộng hòa. Đoàn quân của ông rời khỏi Haiti và đổ bộ xuống lãnh thổ Venezuela, và tại đó, vào ngày 6 tháng 7 năm 1816, ông đã cho ra tác phẩm, “Tuyên ngôn Ocumare”. Một đoạn trong tuyên bố này nhấn mạnh: “Tất cả những người anh em của chúng ta từng phải rên xiết dưới gông cùm nô lệ sẽ được tự do. Tự nhiên, công lý và mọi chính sách đều kêu gọi giải phóng những người nô lệ; từ giờ phút này trở đi, ở Venezuela sẽ chỉ có một giai cấp duy nhất, và tất cả đều là những cồng dân bình đẳng”.

Và từ đảo Margarita, người Giải phóng đã tiến xuống vùng Orinoco, ngày nay là Ciudad Bolivar, và tại đó, ở Angostura, ông đã hình thành nên những ý tưởng cho Hiến pháp năm 1819 và ra sắc lệnh bãi bỏ chế độ nô lệ. Jose Antonio, một người llaneros yêu nước, đã dẫn theo rất nhiều thổ dân châu Mỹ và những người lai mestizos đi theo mình đến quy phục Bolivar và cùng tham gia vào cuộc đấu tranh, từ đó trở đi, chiến thắng đã được bảo đảm chắc chắn. Câu chuyện này có thể cho ông thấy một ví dụ sinh động về mối quan hệ giữa cuộc đấu tranh giành độc lập với việc xóa bỏ chế độ nô lệ.

Ở Cuba Cespedes là nguời đầu tiên chủ trương giải phóng nô lệ?

Đúng vậy - khi Carlos Manuel de Cespedes phát động cuộc Chiến tranh giành độc lập lần thứ nhất. Sắc lệnh bãi bỏ chế độ nô lệ mới chỉ được áp dụng ở hai tỉnh Oriente và Camaguey. Rất nhiều nô lệ được giải phóng đã tham gia vào lực lượng của những người yêu nước. Cuộc chiến tranh kéo dài suốt mười năm. Và trong thời gian đó nhà lãnh đạo xuất chúng gốc Dominica Maxímo Gómez ², đã xuất hiện. Ngoài ra còn có một lãnh tụ khác cũng nổi bật không kém, một người da đen.

Antonio Maceo?

Chính xác, Maceo, nhà chỉ huy quân sự xuất sắc nhất của chúng tôi, một người da đen, sinh năm 1845 tại Santiago de Cuba, ông mói hai mươi ba tuổi khi cuộc chiến bùng nổ.

Có thông tin cho là một số người crillo đã nổi dậy chống mẫu quốc Tây Ban Nha với hy vọng được sáp nhập vào Mỹ. Điều này có đúng không?

Ý tưởng giành độc lập phải đối mặt với rất nhiều trào lưu tư tưởng trong suốt hai thế kỷ: mười tám và mười chín, trong đó có cả những dòng tư tưởng theo đường lối cải cách, đường lối tự trị, và đường lối sáp nhập.

Chủ nghĩa Thực dân Tây Ban Nha khác với Chủ nghĩa Thực dân kiểu Anh - hai hình thái thực dân này không giống nhau hoàn toàn - trên cơ sở những kiểu người Thực dân khác nhau, nên cách đối xử với nô lệ cũng khác. Một trong những điều tích cực của người Thực dân Tây Ban Nha là ở chỗ: Họ cho phép những nô lệ châu Phi được giữ nguyên các nghi lễ tôn giáo của mình, họ chấp nhận chuyện đó. Xét theo một vài khía cạnh, thì đó là cách để xoa dịu người nô lệ, vì trong điều kiện thời tiết như thế này, với sự bóc lột và hành hạ tàn tệ trong các đồn điền mà người nô lệ phải chịu đựng, chắc chắn sẽ có rất nhiều cuộc nổi loạn; vô số nô lệ đã bỏ trốn và bị truy đuổi gắt gao - nhưng ít nhất họ cũng được duy trì các truyền thống tôn giáo và tập quán sinh hoạt của mình.

Trong khi đó ở Mỹ tình hình lại rất khác, ở Mỹ, các nô lệ đâu có được tự do tôn thờ thần linh theo cách riêng của mình. Tất nhiên là ở Mỹ có nhiều tôn giáo khác - đạo Hồi, đạo Do Thái, đạo Phật - nhưng đó không phải những tín ngưõng nguyên thủy của người dân châu Phi. Trong khi đó ở đây Thiên Chúa giáo vẫn là phổ biến nhất, hầu như không có tôn giáo nào khác ngoài đạo Thiên Chúa, tuy nhiên giữa cộng đồng nô lệ vẫn tồn tại những tín ngưỡng được lưu truyền từ xa xưa, thời tổ tiên họ còn ở châu Phi. Và chính vì sự bao dung và trộn lẫn tôn giáo đó mà nhiều nhân vật và hình mẫu Thiên Chúa giáo lại được sử dụng với những cái tên khác để xuất hiện trong những nghi lễ và tập quán tôn giáo của người nô lệ gốc Phi  , thể hiện như những vị thần trong tín ngưỡng nguyên thủy, chứ không còn là những vị thánh của Thiên Chúa giáo như trước kia. Phải công nhận đây là một sự khác biệt rất lớn.

----------------------------------------------------------
1. Alexandre Petion (1770-1818), vị tướng người Haiti, nhân vật quan trọng trong cuộc chiến đánh bại người Pháp năm 1803, Tổng thống Haiti từ năm 1807 cho đến khi ông qua đời.

2. Maximo Gomez Baez (1836-1905) sinh ra ở Santo Domingo. Năm 1865, ông sang Cuba cùng với quân đội Tây Ban Nha và năm 1868, ông thay đổi lập trường và tham gia cuộc chiến giành độc lập cho hòn đảo. Năm 1895, ông quay lại hòn đảo cùng với Jose Marti với vai trò là một vị tướng trong quân đội giải phóng. Là nhà chiến lược lỗi lạc, Gomez đã tham gia rất nhiều các chiến dịch và các trận chiến, đánh bại đội quân thuộc địa tinh nhuệ nhất; trong số các chiến thắng của ông có chiến thắng ở phía tây Cuba, được nhiều sử gia châu Âu coi là một trong những kỳ công về quân sự trong thế kỷ thứ 19. Ông qua đời ở Havana.

Đó có thể là lý do tại sao một sốngười crillo muốn sáp nhập vào Mỹ

Trong số những người yêu nước thời kỳ đó có cả những người mang tư tưởng sáp nhập vào Mỹ, nhưng cũng có nhiều người phản đối vì mói đó chưa lâu, nước Mỹ cũng vẫn còn Chiến tranh ly khai (tức Nội chiến), kéo dài từ năm 1861 đến 1865, trong đó chiến thắng cuối cùng thuộc về miền Bắc và trong giai đoạn này Abraham Lincoln đã nổi lên như một trong những Tổng thống vĩ đại nhất trong lịch sử nước Mỹ.

Nhưng cần nhắc lại là ngay từ đầu thế kỷ thứ 19 trong cộng đồng những người Tây Ban Nha crillo chủ đất và sở hữu nô lệ đã manh nha có tư tưởng sáp nhập vào Mỹ, nhất là ở miền tây của hòn đảo - họ muốn trở thành một phần của nước Mỹ. Trước đó người Anh đã ban bố lệnh cấm buôn bán nô lệ, và những người crillo ở Cuba sợ rằng người Anh sẽ sớm ban sắc lệnh - áp đặt lên toàn bộ vùng Caribê - xóa bỏ hoàn toàn chế độ nô lệ. Điều nước Anh đã làm trước đó là cấm buôn bán và vận chuyển nô lệ - tức là cấm việc đưa nô lệ từ châu Phi sang. Vì vậy khi tư tưởng sáp nhập ở Cuba xuất hiện, và lại được khuyến khích bởi những người Miền Nam nước Mỹ, những người chống lại đường lối của miền Bắc và đang vận động thêm phiếu để vào thượng viện. Nếu như miền Nam tạo ra thêm một bang nô lệ mới, thì miền Bắc lại tạo ra một bang giải phóng nô lệ cho đến khi miền Bắc, với những con người mang tư duy kinh tế nhạy bén và tự do hon và chống lại chế độ nô lệ, giành được đa số. Đó chính là thời điểm nổ ra cuộc Chiến tranh ly khai (của các bang miền Nam ra khỏi nước Mỹ) và sau đó chế độ nô lệ bị xóa bỏ. Đó là năm 1861.

Hình ảnh của Abraham Lincoln, nhà lãnh đạo miền Bắc, đã rất được kính trọng ở khắp mọi nơi, nhưng cho tới lúc đó, ở phần phía tây của Cuba, những chủ nô lệ - đại đa số bọn họ, chứ không phải tất cả, vì bao giờ cũng có ngoại lệ - vẫn muốn sáp nhập vào miền Nam nước Mỹ. Một xu hướng sáp nhập bắt đầu xuất hiện, nhưng như tôi đã nói, xu hướng này chỉ phổ biến ở miền Tây của Cuba chứ hầu như không có tác dụng gì ở miền Đông, nơi bắt nguồn cuộc chiến tranh giành độc lập cho Cuba.

Vậy là họ thục sự muốn tách ra khỏi Tây Ban Nha và sáp nhập vào Mỹ?

Carlos Manuel de Cespedes không muốn, cả đại đa số những người khỏi nghĩa cũng vậy, nhưng ở khu vực tỉnh Camaguey (ở mạn miền Trung của hòn đảo) cũng có ít nhiều ảnh hưởng của những người mang tư tưởng sáp nhập, tôi nghĩ chủ yếu là vì căm thù Tây Ban Nha hơn là thích Mỹ. Vào thời điểm đó, có ít nhiều ảnh hưởng từ thực tế là sau một cuộc nội chiến đẫm máu, chế độ nô lệ ở Mỹ đã bị xóa bỏ và một nhân vật xuất chúng có sức lôi cuốn mạnh mẽ là Abramham Lincoln đã xuất hiện, cho dù sau này ông bị ám sát. Khi cuộc Chiến tranh giành Độc lập lần thứ nhất của chúng tôi nổ ra, thì tư tưởng sáp nhập đó vẫn chưa hoàn toàn bị xóa hết trong tâm trí một số người nhất là những người coi Cespedes như là một caudillo ¹.

Trong khi đó, Cespedes thực sự là một con người phi thường - yêu nước nồng nàn, can đảm và hào hiệp, ông đã phát động cuộc đấu tranh giành độc lập ngay trước khi ông có thể bị bắt, ông cũng chính là người giải phóng nô lệ, ông đảm nhiệm cương vị Tổng Tư lệnh của cuộc khởi nghĩa, sau đó ông là người thông qua một lá cờ khác hẳn lá cờ của Mỹ. Phải công nhận những người lãnh đạo cuộc khỏi nghĩa đều rất coi trọng hình thức - ngay giữa lúc cuộc chiến đang diễn ra ác liệt nhất họ vẫn tổ chức một nhóm người phụ trách việc soạn thảo Hiến pháp, và dành rất nhiều công sức thảo luận, thậm chí tranh cãi rất gay gắt cho sự ra đời của một lá cờ. Do có sự kèn cựa gay gắt cũng như thái độ bất mãn của một số người đối với lá cờ của Cespedes, nên cuối cùng là cờ đầu tiên của cuộc khởi nghĩa đã bị bỏ đi.

Cuối cùng, lá cờ được chấp nhận là do Tướng Narcisco López ² giới thiệu năm 1850, trông rất giống với lá cờ của bang Texas, với một ngôi sao bên trong một tam giác. Trong suốt một thời gian dài, Narciso Lopez được coi như một người Anh hùng ở Cuba, ông từng là một trong những Tướng lĩnh của quân đội Tây Ban Nha tham chiến trong trận đánh Caraboro năm 1821, trận đánh chính thức hoàn thành công cuộc giành độc lập của Venezuela, ba năm sau đó.

Ông ta có chiến đấu bên cạnh Bolivar không?

Ồ không, ngược lại là đằng khác. Narciso Lopez, một sĩ quan cao cấp và xuất sắc trong quân đội Tây Ban Nha, đã chiến đấu chống lại Bolivar, ông ta quay về Tây Ban Nha, sau đó trở lại Cuba, (đổi phe), tham gia cùng những người Cuba yêu nước, rồi sau đó phải bỏ trốn, ông ta bỏ sang Mỹ. Thật lạ lùng là về sau ông ta lại được biết đến như một Anh hùng giải phóng của Cuba, chỉ huy một lực lượng từ Mỹ trở về, nước đế quốc lúc nào cũng chỉ chực ăn tươi nuốt sống hòn đảo này. Narciso Lopez đã tổ chức một đội quân dưới sự hậu thuẫn tài chính của những người chủ nô lệ miền Nam - đó là lý do tại sao ông ta lại có ý tưởng dùng lá cờ ngôi sao nằm trong hình tam giác, giống như lá cờ của bang Texas. Trong hoàn cảnh lịch sử rối rắm như vậy, lá cờ của ông ta được biết tới như lá cờ đầu tiên giương cao chống lại sự cai trị của Thực dân Tây Ban Nha ở Cuba, và mãi về sau nó vẫn được coi là biểu tượng của cuộc chiến tranh giành độc lập, nhưng thực ra đó là cuộc chiến tranh sáp nhập thì đúng hơn.

Về sau các nhà sử học đã phát hiện ra điều đó, nhưng trong suốt một thời gian dài, thậm chí ngay cả sau khi thành lập nước Cộng hòa Cuba độc lập, cuộc chiến tranh của ông ta vẫn được coi là cuộc chiến tranh yêu nước. Rõ ràng là Chính quyền thân đế quốc khi ấy cùng bè lũ tay sai của mình cũng chẳng quan tâm gì tới việc làm rõ sự nhầm lẫn này.

Trong Đại hội Hiệp thương Lập hiến năm 1868 - khi Quốc hội đầu tiên của Cuba được thành lập, một Quốc hội lưu động, giữa lúc cuộc chiến tranh du kích vẫn đang diễn ra ác liệt, ông có thể hình dung là tình hình khi đó khó khăn đến nhường nào - lá cờ của Narciso, chứ không phải lá cờ của Carlos Manuel de Cespedes, đã được thông qua.

---------------------------------------------------------
1. Caudillo, theo nghĩa cơ bản nhất, là một nhà lãnh đạo chính trị hoặc quân sự của châu Mỹ La-tinh, nhưng cách gọi này không thể chuyển tải hết lòng trung thành của cấp dưới dành cho họ, hay sức mạnh quyền lực chính trị và quân sự của họ. Caudillo là những con người khoẻ mạnh, có sức lôi cuốn quần chúng, có thể khơi dậy tình cảm trong nhân dân, vì vậy, họ thường là những nhà lãnh đạo gần gũi với quân chúng chứ không phải những chính khách chỉ biết “lý luận”. Họ không bị chi phối bởi bất kỳ hệ tư tưởng hay triết lý chính trị mà chỉ quan tâm đến sức mạnh. Mặc dù họ hứa là sẽ lật đổ những kẻ “cường quyền”, mang lại công bằng cho ngưòi dân, nhưng cuối cùng bản thân họ cũng lại chính là những tên đầu sỏ mà họ muốn lật đổ. Thế kỷ 19, họ thường xuất thân từ những địa chủ và thường có đủ tiền bạc để xây dựng quân đội cho riêng mình. Họ không chấp nhận kiểu lý luận “logic” của đối thủ, mà thường lãnh đạo bằng chính sách my dân. Họ là những “ông lớn”, những người độc tài nhưng lại được những người đi theo rất tôn sùng. Tất nhiên là họ bị kẻ thù, bị kẻ xấu căm ghét, vì những người này thường bị họ uy hiếp. Họ làm phân hoá rõ nét các thành phần trong một đất nước. Tất cả các nước ở châu Mỹ La-tinh đều có các caudillo. Cần lưu ý rằng, Bolivar là “nhà lãnh đạo”, “ngưòi cha của phong trào độc lập ở châu Mỹ La-tinh”, trong khi đó, Juan Peron của Argentina, hay Juan Manuel de Rosas trước ông là các caudillo - một từ luôn được dùng với nghĩa xấu.

2. Narciso Lopez (1799-1850), sinh ra ở Caracas, Venezuela trong một gia đình người Tây Ban Nha. Là một sĩ quan trong quân đội Tây Ban Nha, Lopez chiến đấu chống lại Bolivar, ở Tây Ban Nha, ông tham gia vào cuộc chiến Carlist thứ nhất. Ông đến Cuba năm 1841, là người trợ giúp cho Thống đốc, nhưng năm 1848, ông đứng về phía những ngưòi Cuba gốc Tây Ban Nha phản đối sự thống trị của Tây Ban Nha và muốn quy thuận về với Mỹ. Ông phải chạy sang New Orleons và ở đó đã tổ chức một vài đạo quân tiến vào Cuba, ông là người thiết ké lá cờ mới của Cuba (lấy một phần lá cờ của Texas), ông bị bắt và bị xử tử bằng hình thức treo cổ ở Havana ngày 19 tháng 5 năm 1850.

Tuy nhiên, chính lá cờ có nguồn gốc không rõ ràng đó lại trở thành lá cờ chính thức của Cuba như ngày nay.

Đúng vậy, vì dù sao nó cũng là biểu tượng của chiến thắng và vinh quang. Được thông qua bởi chính Đại hội Hiệp thương Lập hiến năm đó. Dù sao nó cũng tiêu biểu cho những cuộc đấu tranh anh dũng của nhân dân Cuba, và suốt 135 năm đấu tranh giành độc lập tự do liên tục vừa qua nó vẫn là biểu tượng chiến thắng của tất cả người dân hòn đảo cũng như của Chủ nghĩa Xã hội ở Cuba ngày hôm nay. Nguồn gốc ngoại lai của lá cờ đã được gột rửa hàng nghìn lần bằng máu của những người yêu nước chân chính đổ ra trong suốt hơn một thế kỷ đấu tranh gian khổ, mà nhờ đó mới có đất nước Cuba tự do và độc lập như hôm nay, sẵn sàng đương đầu với đế quốc hùng mạnh nhất trong lịch sử loài người. Nó đã trở thành lá cờ tượng trưng cho tinh thần đấu tranh bất diệt của cả đất nước chúng tôi và vẫn luôn tung bay trong mọi cuộc đấu tranh cho đến tận hôm nay.

Nếu tôi không nhầm, khi đó rất nhiều người Cuba crillo (gốc Tây Ban Nha) không hề muốn giành độc lập, mà là chỉ muốn thoát khỏi sự thống trị của Tây Ban Nha để trở thành một bang của nước Mỹ, và nhất là gắn bó với các bang miền Nam, nơi vẫn còn duy trì chế độ nô lệ.

Cuba khi đó vẫn là một xã hội sở hữu nô lệ, trong đó đại đa số những người giầu đều là chủ nô hoặc những người mang tư tưởng sáp nhập với Mỹ, cũng chỉ vì họ lo sợ chế độ nô lệ sẽ bị xóa sổ. Trong khi đó tình hình ở miền đông Cuba lại hoàn toàn khác, ngoại trừ trường hợp của Guantánamo, nơi chế độ sở hữu nô lệ còn hết sức nặng nề. Nên trong những năm đầu tiên của cuộc chiến tranh, Maceo, vị lãnh tụ cách mạng người da đen đang dần có nhiều ảnh hưởng, đã được Maximo Gomez phái đi chiếm Guantánamo, và tại đây ông đã có những trận đánh cực kỳ ác liệt chống lại quân đội Tây Ban Nha trên những đồn điền cà phê để giải phóng cho các nô lệ. Hiện nay ở Santiago de Cuba và toàn bộ khu vực xung quanh vẫn còn rất nhiều người mang họ Pháp, vì trước kia nô lệ được đặt tên theo tên của người chủ đồn điền (những người di cư từ Haiti sang sau cuộc khỏi nghĩa của nô lệ). Đó là lý do tại sao rất nhiều người dân Cuba mang họ Pháp.

Trong cuộc chiến đầu tiên năm 1868, những người yêu nuớc đã thất bại.

Đáng tiếc là đúng vậy, và nguyên nhân chủ yếu là do thiếu sự đoàn kết thống nhất trong giai đoạn cuối cùng của cuộc chiến.

Nhưng mặc dù cuộc chiến đó đã thất bại, ông vẫn coi nó như là bước đánh dấu cho sự khởi đầu của Cách mạng Cuba.

Chúng tôi vẫn coi đó như là sự khởi đầu của Cách mạng. Đối với chúng tôi, cuộc đấu tranh vĩ đại đã bắt đầu từ khi đó, và nó đã kéo dài suốt mười năm! Thật không thể tin nổi là trong ngần ấy năm đã có bao nhiêu trận đánh ác liệt diễn ra để chống lại quân đội Tây Ban Nha những kẻ rất ngoan cố và hùng mạnh, đó là chưa kể chiến đấu bên cạnh chúng còn có một số người Cuba phản đối công cuộc đấu tranh giành độc lập - đó thường là những chủ đồn điền, nên mặc dù nước Mỹ bắt đầu xóa bỏ chế độ nô lệ từ năm 1862, thì ở Cuba phải mãi đến năm 1868 các nô lệ mới được giải phóng. Mặc dù vậy, - cứ mỗi khi quân khởi nghĩa đi tới đâu, suốt một dải từ Oriente tới Mantanzas - hầu như tất cả những nô lệ được giải phóng ở vùng miền đông của hòn đảo đều tham gia cuộc chiến tranh giành độc lập. Tất nhiên, lãnh đạo họ vẫn là những người được học hành đầy đủ và có hiểu biết về quân sự cũng như chính trị. Nhưng cũng có rất nhiều lãnh tụ của cuộc đấu tranh là người da đen. Tôi đã đề cập đến Maceo, một người da đen sinh ra ở Santiago de Cuba, một người ái quốc xuất thân từ tầng lớp thấp nhưng đã thể hiện khả năng lãnh đạo thiên tài, cùng trí thông minh xuất chúng và vốn hiểu biết ít người sánh kịp, cho dù xuất thân của ông rất thấp kém.

Cuộc chiến đó cũng thu hút được sự ủng hộ quốc tế. Rất nhiều người nước ngoài từ rất xa đã tới tham gia vào hàng ngũ những người Cuba yêu nước. Ví dụ, tôi có thể kể trường hợp của Henry Reeve, được những người manbises   gọi là “El Inglesito”, tức là anh chàng người Anh nhỏ bé, mặc dù ông là người Mỹ - sinh và lớn lên ở Brooklyn, New York. Khi còn là thanh niên ông đã tham gia chiến đấu trong hàng ngũ của quân đội miền Bắc chống lại sự ly khai của các bang miền Nam, và sau khi Nội chiến kết thúc ông đã tình nguyện tới Cuba để đấu tranh chống lại những người chủ nô và chủ nghĩa thực dân. Tại đây ông được nhận quân hàm Thiếu tướng, ông đã chiến đấu dưới sự chỉ huy của một trong những anh hùng vĩ đại nhất trong lịch sử Cuba, Tướng Ignacio Agramonte, và sau khi Agramonte qua đời, chỉ huy của ông là Maximo Gomez, người đánh giá rất cao tài năng và sự dũng cảm của Henry Reeve trên cả cương vị chỉ huy và chiến sĩ. Sau bảy năm chiến đấu anh dũng, ông đã hy sinh khi giao tranh với quân Tây Ban Nha năm 1876, khi mới tròn hai mươi sáu tuổi.

Chuyện gì đã xảy ra sau cuộc chiến đó?

Sau cuộc Chiến tranh mười năm đó là một giai đoạn thoái trào của cách mạng. Cả đất nước Cuba bị kiệt quệ. Sau đó xuất hiện cái được gọi là “Guerra Chiquita”, tức Cuộc chiến nhỏ - chỉ là vài cuộc đổ quân và giao tranh lẻ tẻ. Nhưng vì không có đủ lực lượng, trong khi cả đất nước Cuba đều chưa kịp hồi phục sau mười năm chiến tranh tàn phá khủng khiếp, nên phải đến mãi năm 1895, tức là mười bảy năm sau, cuộc chiến tranh thứ hai mới bắt đầu.

Và nhân vật chính của cuộc đấu tranh đó là José Marti.

Vâng, chính là José Marti, ông sinh ra cách đây tròn 150 năm, tháng 1 năm 1853... Khi cuộc Chiến tranh giành độc lập lần thứ nhất bắt đầu năm 1868, ông mói là một cậu bé mười lăm tuổi. Marti là con trai của một sĩ quan quân đội Tây Ban Nha, chính xác là con trai của một Đại úy.

Viên Đại úy đó có tham gia chiến tranh không?

Không. Khi đó ông ta có ở Cuba, ông ta đóng quân trong căn cứ ở Havana, nhưng khi Marti chào đời thì hoàn toàn chẳng có chiến tranh gì cả. Marti sinh năm 1853, nên phải mãi đến khi ồng mười lăm tuổi, cuộc chiến mới bắt đầu.

Ông thể hiện tài năng lỗi lạc của mình từ rất sớm, và ngay từ khi còn rất trẻ, mới chỉ là thiếu niên, ông đã bị tống vào tù; ông phải mang gông cùm và lao động khổ sai trong mỏ đá. Thầy dạy của Marti là một người rất giỏi, mang tư tưởng độc lập rất mạnh mẽ. Marti đúng là một con người phi thường, với tài năng xuất chúng, ông trở thành tù khổ sai trong mỏ đá, vậy mà về sau ông viết lên những tác phẩm để đời: ví dụ như El presidio politico en Cuba, Nhà tù chính trị ở Cuba. Khi ở Tây Ban Nha, ông đã viết La República espanola ante la Revoluticion cubana, “Phản ứng của Cộng hòa Tây Ban Nha trước Cách mạng Cuba”, bởi vì khi đó đã xuất hiện phong trào thiết lập nền Cộng hòa ở Tây Ban Nha, nền Cộng hòa năm 1874, và chính nền Cộng hòa này đã phát động cuộc chiến tranh đẫm máu đàn áp Cuba khi đó đang đấu tranh giành độc lập. Ông bàn đến tất cả những mâu thuẫn: El presidio politico en Cuba và sau đó là La República espanola ante la Revoluticion cubana... những tác phẩm thiên tài được ông hoàn thành khi mới mười sáu và hai mươi tuổi - thật khó tin!

Sau đó Marti đã làm gì? Ông có ở lại Tây Ban Nha một thời gian không?

Sau đó à? Sau đó Marti đã theo học ở Tây Ban Nha. Sức khỏe của ông không tốt lắm - thể trạng của ông hơi yếu - hơn nữa ông lại phải sống trong cảnh lưu đày, ông đã xa đất nước Cuba của mình từ khi còn rất trẻ. Sau đó ông đến Mêhicô và Guatemala, ông trở về Cuba sau “Hiệp ước hòa bình Zanjón”, đánh dấu sự kết thúc của Chiến tranh mười năm, và sau giai đoạn lưu vong lần hai ở Tây Ban Nha, trên đường trở về châu Mỹ latinh, ông đã qua Pháp và Anh. Ông cũng có một thời gian ở Venezuela. Năm 1880 ông còn tới Mỹ.

Rõ ràng là ông rất khâm phục và ngưỡng mộ Marti.

Công lao của Marti, công lao và phẩm chất xuất chúng nhất của ông là ở chỗ: Khi Cuộc chiến mười năm (1868-1878) kết thúc; đến lúc này Marti đã trở thành một trí thức trẻ và một người yêu nước nồng nàn - một nhà thơ, nhà văn, một nhà cách mạng mang tư tưởng độc lập (independentista) - và ở cái tuổi hai mươi lăm đó, người thanh niên Marti đã có những bước đi đầu tiên trên con đường đưa ông trở thành lãnh tụ của những chiến sĩ kỳ cựu từng chiến đấu trong cuộc chiến mười năm vinh quang và anh dũng trước kia -những chiến sĩ kỳ cựu được ông kêu gọi và tập hợp lại vì mục đích đó. Trên thế gian này không còn gì khó khăn hơn việc tập hợp lại những chiến sĩ kỳ cựu đó, nhất là đối với một thanh niên trí thức còn quá trẻ mới từ Tây Ban Nha trở về và chưa bao giờ biết thế nào là chiến tranh. Vậy mà Marti đã tập hợp được những con người can đảm đó! Chắc chắn ông phải là người có tài năng và uy tín phi thường! Với một tinh thần kiên định và sức hút rất lớn! Ông đã hình thành nên một học thuyết, ông đưa ra nền tảng lý luận rất nhân văn cho cuộc đấu tranh giành độc lập cho Cuba cũng như cho tất cả những dân tộc bị áp bức. Đã nhiều lần Marti nói đến lòng căm thù: “Chúng tôi hoàn toàn không căm thù người Tây Ban Nha...”, ông thấu hiểu rất sâu sắc khía cạnh này.

Đó là phẩm chất vĩ đại nhất của ông?

Theo quan điểm của tôi, phẩm chất vĩ đại nhất của Marti là ở chỗ ông đã tập hợp lại được những vị tướng cực kỳ nổi tiếng và lãnh đạo họ về mặt chính trị. Ông có một nhân cách phi thường, một người có khả năng hùng biện và thuyết phục, với những lập luận đanh thép đi thẳng vào lòng người, cho dù có lúc giữa ông và những chiến sĩ kỳ cựu kia cho chút chia rẽ. Nhưng ông đã đoàn kết, thống nhất được những người Cuba lưu vong ở hải ngoại, tổ chức họ lại thành một Đảng chính trị, ông đã có những bài hùng biện lay chuyển lòng người để gây nguồn quỹ phục vụ cho cuộc đấu tranh - ông trực tiếp làm nhiều việc rất cụ thể (ngoài việc hình thành nên nền tảng lý luận cho cuộc đấu tranh giành độc lập) và đa dạng. Chính ông là người hình thành nên ý tưởng về một châu Mỹ Latinh thống nhất - ông vô cùng ngưõng mộ Bolivar, và cũng rất khâm phục Juarez  , cũng như tất cả những người đã đấu tranh cho độc lập của các quốc gia châu Mỹ Latinh. Ông đã viết rằng ngay ngày đặt chân lên đất Venezuela, “trước khi kịp gột rửa bụi đường, điều đầu tiên ông làm là đến thăm tượng Bolivar ở Caracas - một hành động mới đẹp làm sao”. Cũng thật đáng tiếc là những tư tưởng của ông không được phổ biến ở khắp toàn bộ châu Mỹ của chúng tôi.

Tất nhiên là về sau, Marti ngày càng trở nên nổi tiếng và có nhiều ảnh hưởng ở Cuba, ông đã thành công trong việc tập hợp lại những vị tướng nổi danh với những chiến tích huy hoàng, đoàn kết họ với nhau vì lý tưởng ma Đảng của ông theo đuổi, ông phát động cuộc chiến tranh, và khi nó chuẩn bị bắt đầu, thì những vũ khí trang bị của ông lại bị phong tỏa ở Mỹ.

Tuy nhiên, bất chấp điều đó ông vẫn quyết định thực hiện kế hoạch phát động chiến tranh giành độc lập?

Đúng là như vậy. Vũ khí trang bị của ông đã bị phong tỏa, nhưng bất chấp điều đó, ông vẫn ra lệnh Tổng khởi nghĩa, ông không hề trì hoãn quyết định bắt đầu cuộc đấu tranh - thật ra lệnh đã được ban bố từ trước đó. Và vì không còn tiền nên ông tìm cách bổ sung; ông đã tới Santo Domingo để gặp gỡ Maximo Gomez, nhà chiến lược quân sự xuất sắc nhất vùng Caribê. Trong khi đó Maceo ở Trung Mỹ. Các nhà lãnh tụ chủ chốt của cuộc chiến tranh trước ở rải rác nhiều nơi, thậm chí một số người còn phải lánh sang Mỹ. Marti đã tổ chức những cuộc đổ bộ của họ ở đây. Chiến tranh đã nổ ra ở khu vực tỉnh Matanzas, một khu vực tập trung nhiều đồn điền mía với rất nhiều nô lệ, và ở khu vực tỉnh Oriente, nơi mà truyền thống đấu tranh khởi nghĩa vẫn còn đang sôi sục. Marti đã tới Santo Domingo, đưa ra một Tuyên ngôn, hay còn được gọi là “Tuyên ngôn Montecristi”, trong đó ông vạch ra Chương trình then chốt của cuộc cách mạng giành độc lập. Với những nỗ lực phi thường, từ một chiếc tàu của Đức tình cờ đi ngang qua khu vực đó, tên con tàu là Norstrand, ông đã lên tàu rồi vào bờ bằng một chiếc xuồng nhỏ giữa đêm giông bão. Ông đặt chân xuống một nơi được gọi là Playitas, với sáu, bảy người đi cùng.

Những người đến từ Trung Mỹ, như Maceo, cũng phải trải qua rất nhiều khó khăn, không kém gì khó khăn mà chúng tôi phải trải qua khi từ con tàu Granma đổ bộ xuống năm 1956. Nhưng trước đó họ đã là những chiến sĩ kiên cường. Và trong đó lại có cả những người trước kia là thành viên trong các đội có nhiệm vụ chinh phạt người dân bản địa sau đó là đàn áp họ (theo lệnh của quân đội Tây Ban Nha) nên phải nói rằng họ chịu rất nhiều tư tưởng thực dân của người Tây Ban Nha; nói chung đó là những người đáng sợ... Maceo thấy mình bị cô lập sau khi đặt chân lên bờ gần Baracoa, nhưng rồi ông cũng tới được khu vực gần Santiago, và cho đến khi Marti và Maximo Gomez lên bờ mười ngày sau đó, Maceo đã tập hợp được hàng nghìn kỵ binh.

Cuộc chiến đó, với chiến thuật chiến tranh du kích - có giúp ông trong giai đoạn ẩn náu và xây dựng lực lượng trong vùng núi Sierra Maestra sau khi quay về Cuba năm 1956?

Trong cuộc chiến tranh 1895-1898, người Cuba phải đương đầu với 300 nghìn tên lính Tây Ban Nha, một cuộc chiến tranh khủng khiếp, đáng gọi là chiến tranh Việt Nam của thế kỷ 19. Và những chiến sĩ Cuba khi đó, những người mambises, buộc phải tiến hành chiến tranh du kích. Xét trong bối cảnh giai đoạn đó, chiến lược của họ là xâm chiếm và làm tê liệt những khu vực do người giàu kiểm soát ở miền tây hòn đảo. Vì vậy những người mambises đã đốt trụi tất cả trên đường đi của mình.

Chúng tôi thì khác, vì chúng tôi chủ trương một chiến lược phù hợp hơn với tình hình cụ thể khi ấy: chúng tôi không tìm cách phá hủy ngành mía đường. Một khi phá hủy ngành này chắc chắn sẽ chẳng còn nguồn nào mà thu thuế, thì làm sao có thể mua được nhu yếu phẩm rồi lại còn vũ khí trang bị, súng đạn đủ các loại, do vậy chúng tôi không tập trung phục kích những đoàn binh lính được tăng viện để bảo vệ ngành công nghiệp mía đường. Chúng tôi có chủ trương hoàn toàn khác. Chiến thuật chủ đạo của cuộc chiến năm 1895 là ngọn đuốc - họ đốt trụi tất cả, từ những cánh đồng cho tới những nhà máy mía đường. Họ đốt trụi tất cả những đồn điền từ đầu này tới đầu kia hòn đảo, vì nguồn tài chính của quân đội Tây Ban Nha đến từ ngành mía đường của Cuba, ông phải hiểu là thuộc địa này, tức là Cuba chúng tôi, khi đó là nước xuất khẩu đường chủ yếu trên thế giới, và vì thế đã cung cấp cho Tây Ban Nha những nguồn lực khổng lồ. Chúng tôi xuất khẩu đường sang Mỹ, châu Âu, và khắp mọi nơi, nên chủ trương của các chiến sĩ thời kỳ đó là phải phá hủy ngành mía đường để cắt nguồn tài chính của kẻ thù.

Còn chủ trương của chúng tôi là không phá hoại ngành còng nghiệp này, và tranh thủ thu thuế bất kỳ lúc nào có thể. Cuối cùng chúng tôi thu được nhiều thuế đến nỗi khi Cách mạng thành công chúng tôi vẫn còn khoảng 8 triệu đô la tiền mặt. Nhiều chủ đồn điền thanh toán tiền thuế hơi chậm, nhưng cuối cùng họ vẫn trả đầy đủ. Hơn nữa những đồn điền mía đó là nguồn thuê lao động chủ yếu, là nguồn sống của đại đa số người dân lao động và những nông dân ủng hộ cuộc chiến đấu của chúng tôi.

Trong cuộc chiến năm 1895, liệu có sự kèn cựa nào giữa Marti và các nhà lãnh đạo khác không, như với Maceo hoặc Maximo Gomez chẳng hạn?

Marti miêu tả lại toàn bộ quá trình chuẩn bị rất trường kỳ của cuộc chiến và cả khi cuộc chiến bắt đầu. Ông có một cuốn nhật ký về cuộc chiến và ghi chép rất chi tiết, Những gì được ông ghi lại thật tuyệt vời. Tất cả những gì tôi phải bổ sung là: khi Maceo cho rằng khoản tiền ít ỏi mà họ gửi cho ông để đổ bộ lên Cuba là không đủ, Marti đã buộc phải giao cho một nhà lãnh đạo khác nhiệm vụ tổ chức lại đoàn quân với những nguồn lực hạn hẹp khi đó. Vì vậy Maceo - mặc dù là nhà lãnh đạo kinh nghiệm nhất, năng lực nhất và uy tín nhất - đã tới Cuba theo cách đó, dưới sự chỉ huy của một nhà lãnh đao khác, Flor Crombet, người vừa được Marti chọn làm quyền Tư lệnh. Như tôi vừa kể ở trên, Maceo đã phải đổ bộ xuống khu vực Baracoa, trong những hoàn cảnh hết sức ngặt nghèo, và chỉ sau một thời gian ngắn ông đã chỉ huy hàng nghìn người. Trên mặt đất, ông bao giờ cũng là người kiểm soát tình hình.

Thật khó để thuyết phục Maceo rằng Marti đã làm điều đúng đắn nhất, quyết định hợp lý nhất, trong hoàn cảnh các nguồn lực eo hẹp khi ấy. Khi Maximo và Marti tới trại đóng quân, Maceo đã chào đón họ, nhưng hầu như chỉ với tư cách những vị khách. Marti có viết trong nhật ký rằng đã có lúc Maceo tỏ ra bất mãn. Ngày đầu tiên tới trại đóng quân, họ phải ngủ bên ngoài, và sau đó họ vào trại rồi bàn bạc mọi chuyện, tất nhiên là cuộc bàn bạc - hay nói đúng hon là tranh cãi - diễn ra rất gay gắt. Marti viết rằng Maceo tỏ ra phẫn nộ vì cách mà ông bị đối xử. Ông vẫn còn rất tự ái. Nhưng cuối cùng ông cũng chấp nhận quyết định đó. Ông là một con người cao thượng, trung thực và có tinh thần kỷ luật, và lúc nào ông cũng cư xử như vậy trong suốt toàn bộ cuộc chiến tranh.

Marti có trực tiếp tham gia cuộc đấu tranh không? Vì là một trí thức nên chắc ông không có nhiều kinh nghiệm quân sự?

Vâng, do những lý do mà tôi đã kể với ông, Marti hoàn toàn không có cơ hội nào để tích lũy kinh nghiệm quân sự thực tế. Chỉ vài ngày sau khi ông rời trại đóng quân của Maceo - đó là dịp tháng 5, ngầy 19 tháng 5 năm 1895 - một trận đánh bất ngờ đã diễn ra: một thê đội quân Tây Ban Nha đang hành quân qua và cuộc chạm trán đã nổ ra cách nơi Marti đang ở không xa - Marti sẵn sàng tham chiến. Nhưng Maximo Gomez, một nhà chỉ huy dày dạn kinh nghiệm trận mạc, đã ra lệnh, “Không, cậu phải ở lại đây”, và ông để lại cho Marti một cậu lính liên lạc trẻ. Như thế chẳng khác nào nói với một người trần đầy lòng kiêu hãnh rằng “Nghe này, cậu chẳng biết quái gì về những chuyện như thế này, hãy ở lại đây”. Chuyện như vậy cũng xảy ra với tôi ở Bogota năm 1948. Mặc dù tôi phải nói rằng tôi đã trải qua nhiều kinh nghiệm trận mạc, đã chứng kiến nhiều tình huống nguy hiểm, hơn cả những người chỉ huy đã ra lệnh cho tôi ở lại phía sau.

Năm 1948 là năm Gaitán bị giết ¹.

Đúng, và họ cũng bảo tôi hệt như vậy - “Không, cậu phải ở lại” Đó là những người lính Cuba sang thăm Venezuela ở lại trong Lãnh sự quán, nơi một cuộc chạm súng vừa mới nổ ra gần lối vào. Nhưng đó là câu chuyện khác.

Quần chúng khi đó đón nhận Marti với tình yêu thương và lòng kính trọng, họ hô vang tên Marti và chào đón ông như là Tổng thống của mình: Tổng thống muôn năm! Marti muôn năm! Ông nói chuyện với người dân, họ cũng đã hiểu ông rất rõ, chính ông là người tổ chức toàn bộ cuộc khởi nghĩa này, và họ gọi ông là Tổng thống, không thể có người nào khác.

Và Maximo Gomez không thích việc Marti được gọi là Tổng thống?

Không, không phải như vậy đâu. Tổng tư lệnh quân khởi nghĩa, Maximo Gomez, một người gốc Dominica, là một lãnh tụ xuất sắc, một con người cao thượng và có tinh thần kỷ luật rất cao, nhưng tính ông cũng nóng như lửa. Marti có viết trong nhật ký của mình rằng Maximo đã nói thẳng “Không đời nào tôi gọi cậu ta là Tổng thống” - cứ như thể gọi như vậy sẽ tổn hại đến danh tiếng của ông - “Tôi không chấp nhận việc đó đâu. Chừng nào tôi còn sống, sẽ không có chuyện Marti là Tổng thống”. Tôi không nhớ chính xác, nhưng tinh thần thì đúng là như vậy, đó là cách nhớ vấn đề của tôi. Nhưng Gomez còn nói rằng ông nói vậy không phải vì ông không đánh giá cao vai trò và ảnh hưởng của Marti trên cương vị Tổng thống nước Cộng hòa Cuba kháng chiến, mà là bởi vì giữa lúc chiến sự căng thẳng như vậy thì chức vụ Tổng thống chỉ là một điều phi thực tế, thậm chí còn không chỗ nào cố định mà thiết lập bộ máy của Chính phủ nữa là. Nhưng rõ ràng là ông coi Marti như một người có ảnh hưởng rất lớn tới mình.

Sau đó là cái ngày định mệnh trong tháng 5 năm 1895, khi đột nhiên trận bất ngờ đó diễn ra. Marti được lệnh ở lại phía sau cùng một người lính cần vụ, một thanh niên tên là Angel de la Guardia. Nhưng Marti không chịu, ông gọi người lính cần vụ lại và bảo, “Này chàng trai, tấn công thôi!”, rồi ông thúc ngựa lao về phía quân Tây Ban Nha rất mạnh đang đóng trong một trang trại gia súc. Ông hy sinh ngay sau đó.

Chính de la Guardia là người kể lại câu chuyện này, trong một cuốn hồi ký cực kỳ giá trị xuất bản sau chiến tranh. Những chi tiết và sư kiện dẫn tới cái chết của ông được chúng ta biết đến qua những gì chính Marti viết trong nhật ký và những gì do người lính cần vụ khi ấy de la Guardia, kể lại, người tận mặt chứng kiến Marti hy sinh. Trước khi tham gia vào trận đánh, Marti vẫn còn viết nhật ký, và viết nháp một lá thư gửi Manuel Mercado, một người Mêhicô từng là bạn thân của ông trong nhiều năm ². Trong lá thư dang dở này, Marti đã thừa nhận, “Giờ đây ngày nào tôi cũng đứng trước khả năng hy sinh vì Tổ quốc của mình, vì sứ mệnh mà tôi đã đảm nhiệm - vì tôi ý thức được điều đó và sẵn sàng đón nhận tất cả - tất cả là nhằm nhanh chóng giành độc lập cho Cuba, để có thể ngăn chặn được nước Mỹ đang rắp tâm vươn ảnh hưởng qua toàn khu vực Antilles, rồi từ đó có thể khống chế toàn bộ Mỹ latinh. Tất cả những gì tôi đã, đang và sẽ làm là nhằm mục đích đó”. Và ông viết thêm: “Sứ mệnh đó phải được thực hiện thật âm thầm, và gián tiếp, vì có những chuyện muốn thành công phải được tiến hành thật kín đáo và bí mật; tuyên bố chúng một cách công khai sẽ chỉ mang lại những khó khăn quá lớn đến mức không thể nào vượt qua nổi”. Nguyên văn là như vậy. Ông đã viết những dòng này trong lá thư dang dở của mình.

Đó là những dòng cuối cùng mà Marti viết.

Những gì ông nói thật tuyệt vời: nền độc lập của Cuba, và Puerto Rico sẽ ngăn không cho Đế quốc Mỹ tiếp tục mở rộng ảnh hưởng ra toàn bộ khu vực Antilles và sau đó là châu Mỹ latinh. “Tất cả những gì tôi đã, đang và sẽ làm...”, rồi ông viết tiếp, “Sứ mệnh đó phải được thực hiện thật âm thầm”, sau đó ông giải thích lý do tại sao. Đó quả là một di sản phi thường mà ông để lại cho những người cách mạng Cuba chúng tôi.

----------------------------------------------------------
1. Jorge Eliecer Gaitán (1898-1948), nhà lãnh đạo của Đảng Tự do Colombia và là nhà hùng biện tài ba. Gaitán bị ám sát ngày 9 tháng 4 năm 1948 và cái chết của ông đã khơi dậy một phong trào nổi dậy của quần chúng, nhưng bị chính quyền đàn áp dã man khiến hàng nghìn người bị giết - hành động trả đũa này được gọi là “Bogotazo”.

2.  Manuel Mercado (1838-1909) vào thời gian đó là Trợ lý Bộ trưởng Nội vụ trong Chính phủ Mêhicô. Mercado và Marti là những người bạn rất thân của nhau từ năm 1875 khi Marti còn sống ờ Mêhicô City, cạnh nhà Mercado. Thông tin này và lá thư được đề cập trong phần nội dung của sách được lấy từ cuốn Jose Marti: Những bài viết được lựa chọn do Esther Allen dịch và được xuất bản ở New York năm 2002.

Dường như đó là những dòng đã gây cho ông ấn tượng vô cùng sâu sắc. Ông đã coi đó như phương châm chỉ đạo cương lĩnh hành động của mình ¹.

Đúng thế. Chính từ những dòng bất hủ đó mà tôi đã bắt đầu hình thành nên ý thức chính trị của mình, ngay sau khi tốt nghiệp trung học, vì trong suốt thời gian trước đỏ tôi toàn đi học trong những trường tôn giáo mà bố mẹ tôi lựa chọn - đầu tiên là trường La Salle, do người Pháp xây dựng lên, mãi cho đến tận lớp năm; sau đó là trường Dolores, ngôi trường của các Tu sĩ dòng Tên, cho tới năm thứ hai Trung học; và cuối cùng là Trường Bélen ở Havana, cũng dưới sự giảng dạy của các Tu sĩ dòng Tên người Tây Ban Nha, ngay sau khi cuộc Nội chiến khủng khiếp ở Tây Ban Nha kết thúc, mà trong đó cả hai phe đều trả thù nhau bằng những đội hành quyết man rợ.

Đến khi học xong trung học, tôi đã đọc được một số điều; tôi bị lôi cuốn bởi tấm gương đấu tranh anh dũng của những nhà yêu nước Cuba - trong trường học họ cũng dạy một chút về lĩnh vực này. Nhưng vì ai cũng nói rằng nước Cộng hòa Cuba trở nên độc lập như ngày nay là nhờ người Mỹ, nên khi đó tôi không thể hiểu hết vai trò của những người anh hùng yêu nước của Cuba trước kia như thế nào.

Khi còn ở Santiago de Cuba, tôi đã đến thăm El Morro ²; tôi đứng trước pháo đài đó và cái vịnh nhỏ về phía nam nơi đã diễn ra trận thủy chiến nổi tiếng giữa các hạm đội của Mỹ và Tây Ban Nha ³. Tôi không có cách nào để nghiên cứu và tìm hiểu về những gì đã thực sự diễn ra, cũng không biết nguyên nhân của những trận chiến đó. Tôi nhìn thấy những vỏ đạn khổng lồ nằm rải rác khắp noi, minh chứng cho những trận pháo kích dữ dội từng xảy ra - mãi về sau tôi mói được học về những sự kiện này. Vào thời điểm đó tôi hoàn toàn không biết gì về cuộc chiến đó. Vào cái thời mà tôi đang nói tới, một cậu bé lớp bốn, lớp năm, hay lớp sáu không có gia sư, người dạy riêng, hay ai đó để giải thích cho cậu hiểu, thì không thể nào nắm được câu chuyện phức tạp đằng sau những sự kiện to lớn đó.

Nhưng sau đó, khi bắt đầu buớc vào tuổi thanh niên ông đã đọc Marti và hiểu tầm ảnh hưởng về chính trị của nhân vật lịch sử này.

Thứ đầu tiên tôi đọc trong những năm tháng thanh niên là những cuộc chiến tranh giành độc lập, và một số trước tác của Marti. Tôi trở nên bị thu hút bởi Marti khi tôi bắt đầu đọc các tác phẩm của ông. Cũng giống như Bolivar, ngay từ năm 1823 đã có dự cảm về Chủ nghĩa Đế quốc, chúng ta có thể nhận thấy điều này qua những gì ông viết - “dường như nước Mỹ sẽ tự trao cho mình cái quyền khống chế toàn bộ châu Mỹ nhân danh tự do” - thì Marti cũng vậy. Marti là người đầu tiên nói vẻ Chủ nghĩa Đế quốc, về sự manh nha của Chủ nghĩa Đế quốc ở Mỹ. Ông hiểu rõ về Chủ nghĩa bành trướng, về bản chất cuộc chiến tranh Mỹ - Mêhicô, cũng như tất cả những cuộc chiến khác, và ông lên án mạnh mẽ chính sách đối ngoại phản động của Mỹ. Có thể nói ông là một người đi trước thời đại. Trước Lêrvin, Marti đã thành lập một đảng của mình để tiến hành cách mạng - Đảng Cách mạng Cuba. Đó chưa phải là một Đảng Xã hội Chủ nghĩa, vì Cuba lúc đó vẫn là một xã hội sở hữu nô lệ nằm dưới sự cai trị của một nhóm người và các chiến sĩ yêu nước vẫn phải đấu tranh giành độc lập. Tuy nhiên, những tư tưởng của ông vẫn mang tính tiên phong sâu sắc khi ông chủ trương chống chế độ nô lệ, giành độc lập cho Cuba và mang tính nhân văn cao cả.

Liệu Marti đã đọc Karl Marx chưa?

Có vẻ như ông cũng đă đọc một chút tác phẩm của Marx, vì trong những tác phẩm của mình, Marti cũng có nhắc đến nhà tư tưởng vĩ đại của Chủ nghĩa Cộng sản Khoa học. Giờ thì tôi nhớ ra là ông đã nhắc đến Marx như thế này, “Vì ông là người đứng về phía những thân phận cùng khổ, ông xứng đáng được tôn trọng” ⁴. Và ngoài câu đó ra, còn rất nhiều câu khác thể hiện sự tôn vinh mà Marti dành cho Marx ⁵.

---------------------------------------------------------
1. Còn có những tranh cãi về việc liệu có phải Marti và tư tưởng của ông là tiền thân của Chủ nghĩa xã hội của Cuba, hay ông chỉ là người ủng hộ các nguyên lý của Chủ nghĩa xã hội. Liên quan đến nội dung luận chiến rất thú vị về đề tài tranh cãi này, có thể xem phần đánh giá của Raymond Carr về 3 cuốn sách - tất cả đều được biên tập bởi Philip Foner và đều được dịch sang tiếng Anh bởi Elinor Randall, vầ tất cả các tác phẩm tuyển chọn, cũng như bài viết về Marti: Trong lòng ác quỉ: Những bài viết về nước Mỹ và chủ nghĩa đế quốc Mỹ; Châu Mỹ của chúng ta: Những bài viết về châu Mỹ La-tinh và cuộc đấu tranh giành độc lập cùa Cuba; và cuốn Bàn về nghệ thuật và văn học: Những bài viết phê bình - trong phần điểm sách của, nhà xuất bản New York, tập 35, số 12 (ngày 21 tháng 7 năm 1988) (website: http://www.nybooks.com) và lá thư sau đó gửi Biên tập viên của Carlos Ripoll (Điểm sách nhà xuát bản New York, tập 35, số 19, ngày 18 tháng 12 năm 1988; www.nybooks.com), lá thư này được gắn kèm thư trả lời của Raymond Carr. Các cuốn sách của Foner cho rằng Chủ nghĩa xã hội và Marti liên quan mật thiết với nhau trong hai cuốn sách rất đồ sộ, trong khi cả Carr và Ripoll đều có bài tranh luận rất ngắn gọn nhưng lời lẽ rất rõ ràng.

2. Một pháo đài rất kiên cố do người Tây Ban Nha xây dựng; còn có những pháo đài khác tương tự - được xây dựng theo cùng một thiết kế - ở Havana và San Juan, Puerto Rico, và Santo Domingo, Cộng hoà Dominica.

3. Trong cuộc chiến tranh Mỹ-Tây Ban Nha, cuộc chiến trên biển ở Santiago de Cuba diễn ra vào ngày 3 tháng 7 năm 1898; đội tàu của Tây Ban Nha dưói sự chỉ huy của Đô đốc Pascual Cervera bị đánh bại thảm hại bới hạm đội của Mỹ với số lượng tàu lớn gấp hai lần đội tàu của Tây Ban Nha. Hạm đội của Mỹ dưới sự chỉ huy của Đô đốc William Sampson. 350 thuỷ thủ Tây Ban Nha thiệt mạng.

4. Trích dẫn chính xác bằng tiếng Anh là: “ông xứng đáng được tôn thờ bởi vì ông đã đứng về phía những kẻ yếu” (Jose Marti: Những bài viết lựa chọn, “Dành tặng Karl Marx, người đã qua đời”, trang 131). Bản gốc “Lá thư từ New York, 29 tháng 3 năm 1883” của Marti được xuất bản trên tờ La Naticion, Buenos Aires ngày 13 và 16 tháng 5 năm 1883. Trong lá thư này Marti thể hiện sự tôn kính đối với người Đức có tâm hồn vị tha và bàn tay thép, một Karl Marx vô cùng nổi tiếng mà cái chết gần đây của ông đã được tôn thờ”. Xem Jose Marti, En los Estado Unidos: Periodismo de 1881 a 1892, Roberto Fernandez Retamar và Pedro Pablo Rodriguez, Madrid/Paris/Havana: ALLCA, 2003.

5. Theo Biên tập viên của cuốn Những bài viết chọn lọc của Jose Marti, 27 tập của bộ Toàn tập Marti, ông đề cập đến Karl Marx chỉ có hai lần trong cuốn “Dành tặng Karl Marx, người đã qua đời”, một lần là khi trích dẫn lời của một tác giả người Pháp mà ông đưa vào cuốn sổ ghi số 8, và lần thứ hai là khi bàn về việc thành lập các tổ chức công đoàn Mỹ, xuất bản trên tờ La Nacion ngày 20 tháng 2 năm 1890. Trong đó ông viết, “Mỗi quốc gia phải tìm cách chữa trị riêng cho mình phù họp với bản chất của mình và liều lượng thuốc riêng cho mình tùy thuộc loại bệnh hoặc có thể tìm một loại thuốc khác hoàn toàn. Không có Thánh Simon, Karl Marx, Mario, hay Bakuin nào có thể giúp được họ. Mà trái lại, cần có những biện pháp phù hợp nhất với cơ thể của chúng ta”.

Ông có cho rằng những quan điểm của Marx đã ít nhiều tác động tới tư tưởng của Marti?

Điểm khởi đầu trong Học thuyết của Marx là sự phát triển của các lực lượng sản xuất trong các nước tư bản phát triển nhất. Marx tin tưởng rằng sự ra đời của giai cấp công nhân sẽ chôn vùi hệ thống Tư bản Chủ nghĩa, ông viết ra nhận định này khi Mỹ đang tiến hành xâm lược Mêhicô và sáp nhập Texas vào lãnh thổ của mình, đó là vào năm 1845. Và theo như tôi biết, Marx đã viết rằng ông coi sự sáp nhập đó là tích cực, vì nó sẽ góp phần thúc đẩy sự trưởng thành của các lực lượng sản xuất, tức là giai cấp công nhân, nó sẽ góp phần làm sâu sắc thêm mâu thuẫn giữa và cuộc khủng hoảng dẫn tới thành công của Chủ nghĩa xã hội. Đó là Học thuyết của ông. Khi đó các nhà tư tưởng chưa đề cập đến vấn đề thuộc địa. Lênin là người đầu tiên giải quyết vấn đề thuộc địa, và Chủ nghĩa thực dân, theo quan điểm của một người Cộng sản.

Vậy Marx đã có ảnh hưởng như thế nào tới Marti? Tôi cũng không chắc liệu ngay cả những chuyên gia về tư tưởng Marti có biết về việc Marti chịu ảnh hưởng gì từ Marx, nhưng chắc chắn Marti biết rằng Marx là một người đấu tranh cho những người cùng khổ. Cần nhớ rằng chính Marx đã trực tiếp đấu tranh thành lập những tổ chức công nhân, mà đỉnh cao là Quốc tế Cộng sản. Và tất nhiên Marti biết điều đó, cho dù những vấn đề mà Marx đề cập chủ yếu xoay quanh châu Âu. Khi đó Marti đang đấu tranh cho nền độc lập của một nước thuộc địa trong chế độ sở hữu nô lệ lạc hậu (ở phía bên kia bán cầu).

Một trong những sự kiện có ảnh hưởng sâu sắc nhất đến Marti chính là việc tám sinh viên Trường Y ở Cuba bị bắn chết một cách dã man năm 1871. Vào thời điểm xảy ra vụ đàn áp đẫm máu này, ngày 27 tháng 11, José Marti mới mười tám tuổi đầu. Ông đã viết một bài thơ sôi sục căm thù, bên cạnh những tác phẩm mà tôi đề cập lúc trước. Bài thơ mang tựa đề: A mis hermanos muertos el 27 de noviembre, “Gửi những người anh em bị sát hại ngày 27 tháng 11”. Và ông cũng biết về việc những công nhân bị đàn áp một cách đẫm máu bằng súng ở Chicago ngày 1 tháng 5 năm 1886 ¹, về sau ngày này được tổ chức hàng năm với tên gọi ngày Quốc tế Lao động để vinh danh những người công nhân đã dũng cảm hy sinh. Marti cũng đấu tranh, ông đã phát động cuộc khởi nghĩa năm 1895 và hy sinh ngay trong tháng 5 năm đó.

Ông hy sinh khi đang chiến đấu?

Ông đã anh dũng hy sinh trong khi chiến đấu - Marti, một người trí thức, nhưng là một người trí thức với những quan điểm vô cùng sâu sắc.

Ông có những giấc mơ cao cả... ông đã vô cùng khâm phục nhân dân Cuba trong cuộc đấu tranh kiên cường để giành độc lập! Ông kỷ niệm ngày 27 tháng 11 và ngày 10 tháng 10, thời điểm cuộc chiến tranh giành độc lập lần thứ nhắt bắt đầu. Ông là nhà văn, gần như một nhà văn chuyên về viết tiểu sử, người biện giải cho tất cả những nhà ái quốc vĩ đại nhất trong lịch sử đấu tranh anh dũng của Cuba. Với một văn phong rất độc đáo. Những bài phát biểu của ông không hề dễ hiểu - chúng là một dòng sông cuồn cuộn những ý tưởng trào ra từ trong đầu ông. Nhiều lúc tôi thường nói thế này: “Một dòng thác ý tưởng trong một con lạch nhỏ”. Dường như trong những câu từ ngắn gọn của ông là cả một vũ trụ mênh mông, hết câu này đến câu khác không ngừng nghỉ, đó là phong cách hùng biện của Marti. Và những bài hùng biện của ông đều rất nổi tiếng, đặc biệt là những bài do ông phát biểu tại những buổi lễ kỷ niệm và tưởng niệm trang trọng.

Cũng giống như tất cả những nhà tư tưởng nhân văn phương Tây, triết lý của Marti chứa đựng những giá trị đạo đức Thiên Chúa giáo nhất định, ông là một vĩ nhân có những tôn chỉ đạo đức sâu sắc... Hệ thống giá trị đạo đức Thiên Chúa giáo đã ảnh hưởng rất nhiều đến tư tưởng của Marti, cũng như truyền thống đấu tranh anh dũng giành độc lập của cả châu Mỹ latinh và những cuộc đấu tranh cách mạng ở châu Âu, Cách mạng Pháp, ông còn là nhà báo, nhà văn, nhà thơ, chính trị gia, nhà tư tưởng.

Như tôi đã nói, ông thành lập ra Đảng Cách mạng Cuba, trước khi Lênin tổ chức Đảng Bôn-sê-vích của mình, để dẫn dắt phong trào đấu tranh, và ông phải đấu tranh chống lại những trào lưu chủ trương sáp nhập vẫn còn hiện hữu, rồi còn chống lại cả trào lưu tự trị chứ nhất định không muốn “độc lập” hoàn toàn, và ông đã có những cuộc tranh luận đanh thép, đả phá đại diện của những trào lưu tư tưởng kia. Ông là con người yêu chuộng hòa bình, có tình yêu chân thành và khát khao hướng tới hòa bình, mặc dù ông cũng tin tưởng vào vai trò của chiến tranh, và ông đã kêu gọi quần chúng đứng dậy tham gia vào một “chiến tranh cần thiết và khẩn cấp”; ông muốn tổ chức chiến tranh thật nhanh chóng và khẩn trương để giảm thiểu số nạn nhân. Tất nhiên ông cũng chủ trương xóa bỏ chế độ nô lệ và chống phân biệt chủng tộc; ông đã viết những luận điểm nổi tiếng xung quanh các vấn đề này.

Ông khao khát và tin tưởng vào một nền cộng hòa “cho tất cả và vì lợi ích của tất cả”: người Cuba, người Tây Ban Nha, tắt cả những sắc tộc và màu da không phân biệt. Những lời tuyên ngôn của ông thật đanh thép, hứa hẹn về một tương lai tươi sáng, bản tuyên ngôn có chữ ký của ông và nhà tư lệnh của quân đội khởi nghĩa, Maximo Gomez, khi ở Santo Domingo. Nó thể hiện tư tưởng của ông về những tiêu chí của một nhà nước cộng hòa mới, một nền cộng hòa tiên tiến và đi trước thời đại rất nhiều. Nhưng không thể nói ông đã là một nhà Mác xít, mặc dù hiển nhiên là ông rất “đồng cảm” với giai cấp công nhân và là người ngưỡng mộ những mục tiêu cao cả của Marx. Bản thân Marti cũng là người xứng đáng được “tôn vinh vì đã đứng về phía những người cùng khổ”.

Ông am hiểu tất cả mọi lĩnh vực, thậm chí là kinh tế, với một chiều sâu đáng khâm phục. Những bài viết của ông, rất nhiều bài báo mang tính dự báo mà ông viết khi lần đầu tiên Mỹ đề xuất một hình mẫu FTAA, một Khu vực Mậu dịch Tự do châu Mỹ ². Marti đã phản đối ý tưởng thành lập một hình mẫu FTAA của thời kỳ đó, và kiến giải một cách triết lý tại sao một cộng đồng kinh tế kiểu như vậy sẽ không mang lại lợi ích cho các quốc gia Mỹ latinh, tại sao một liên minh, một hiệp hội như vậy, với một siêu cường ở trình độ phát triển hơn hẳn, sẽ không mang lại điều gì tốt đẹp.

----------------------------------------------------------
1. Ở đây Castro muốn nói đến những hành động sát hại trong vụ “Những người nổi loạn Haymarket” ở Chicago xảy ra vào ngày 4 tháng 5 năm 1886. Vào ngày 1 tháng 5, những Hiệp sĩ của người lao động Chicago do Albert Parson, nhà hoạt động đồng thời là người tổ chức của những người lao động dẫn đầu đã tuần hầnh yêu cầu được làm việc 8 giờ một ngày; chẳng bao lâu cuộc tuần hành của họ biến thành một cuộc tổng bãi công. Ngày 3 tháng 5, những người biểu tình gặp nhau ở một nhà máy của Công ty cơ khí McCormick ở Chicago, nơi xảy ra ẩu đả và cảnh sát Chicago giết chết 2 người biểu tình đồng thời làm bị thương một số người khác. Hành động này khiến những người chủ trương vô chính phủ kêu gọi một cuộc biểu tình rộng khắp vào ngày hôm sau ở quảng trường Haymarket, Chigaco; những người chủ trương vô chính phủ buộc tội cảnh sát phục vụ “các doanh nghiệp lớn” và giết người để hăm dọa phong trào biểu tình. Cuộc tuần hành ở quảng trường Haymarket diễn ra khá trật tự cho đến khi trời gần tối khi cảnh sát bắt đầu giải tán đám đông những người biểu tình. Có người nào đó - sau này cũng không biết chính xác là ai - đã ném một quả bom (cướp đi mạng sống của 8 cảnh sát trong mấy ngày sau đó) và phía cảnh sát bắt đầu xả súng không thương tiéc vào đám đông biếu tình giết chết 11 người và làm bị thương rất nhiều người khác. (Người dân sợ phải đi bệnh viện vì sẽ bị chính quyền trả đũa). Cuối cùng, 8 người chủ trương vô chính phủ bị bắt và buộc tội; tất cả đều bị buộc tội kích động gây rối. Người ta không tìm thấy chứng cớ nào liên quan đến hành động ném bom kia.

2. Ý tưởng thành lập khu vực mậu dịch tự do châu Mỹ (FTAA) được đưa ra ngày 1 tháng 6 năm 1990 bởi Tổng Thổng Mỹ khi đó là George Bush (cha) và đã được những người kế nhiệm của ông ủng hộ và bảo vệ là Bill Clinton và George W. Bush. Mục đích của nó là nhằm hội nhập tất cả các nước thuộc khu vực châu Mỹ La-tinh và vùng Ca-ri-bê - ngoại trừ Cuba - vào một khu vực tự do thương mại gồm hơn 800 triệu dân. FTAA là sự mở rộng của Hiệp định thương mại tự do Bắc Mỹ (NAFTA) vốn chỉ bao gồm Mỹ, Canada và Mêhicô và có hiệu lực từ ngày 1 tháng 1 năm 1994 trên toàn bộ khu vực nửa bán cầu này. Sự phản đối mạnh mẽ của châu Mỹ La-tinh với FTAA vốn được coi là để củng cố vai trò thống trị về kinh tế của Mỹ ở khu vực nửa tây bán cầu này và là cú đấm chết người vào nền kinh tế của các nước châu Mỹ La-tinh, do vậy, cho đến bây giờ Hiệp định này vẫn chưa được ký thông qua và điều đó cũng thể hiện sự thất bại ở tầm chiến lược của chính phủ Mỹ. Dấu hiệu thụt lùi gần đây nhất của Hiệp định này là tại Hội nghị thượng đỉnh các nước châu Mỹ La-tinh được tổ chức ở Marti del Plata, Ác-hen-ti-na đầu tháng 11 năm 2005, khi Tổng thống Bush không thể tìm cách thông qua được Hiệp định này trước sự phản đối mạnh mẽ của một số đoàn đại biểu thuộc khu vực châu Mỹ La-tinh.

Vậy là Marti chủ trương phản đối một khu vực kinh tế trao đổi tự do.

Marti viết nhiều bài báo phân tích sâu sắc để chống lại ý đồ sáp nhập của Mỹ, những bài báo vẫn còn nguyên giá trị xuất bản trong thời điểm hiện nay - đó chính là nguồn, gốc sâu xa của một số tư tưởng chúng ta đang có trong hiện tại. Qua đó có thể thấy tư tưởng của ông bao quát và sâu sắc đến nhường nào.

Bên cạnh đó, ông còn không chỉ nghĩ tới nền độc lập của Cuba mà còn về nền độc lập của Puerto Rico nữa?

Vâng, nền độc lập của cả hai thuộc địa khi đó. Mục tiêu của ông là giành độc lập thực sự cho cả hai hòn đảo.

Những khó khăn tưởng chừng như không thể vượt qua nổi đã lần lượt xuất hiện, những khó khăn mà ông không sao lường trước được, đúng lúc ông chuẩn bị phát lệnh tiến hành cuộc chiến, khi ngày giờ đã được ấn định và vũ khí đã được đặt mua - tôi phải nói là với rất nhiều hy sinh mất mát, bằng tiền mà Marti quyên góp được từ những người công nhân ở Tampa. Marti là lãnh tụ của công nhân Cuba trong giai đoạn đó, và cũng là thủ lĩnh tinh thần của những nhà sản xuất xì gà tại Tampa, chính họ là những người đã góp rất nhiều tiền của cho cuộc đấu tranh giành độc lập.

Những nhà sản xuất xì gà đó là kiều dân Cuba đang làm việc ở Florida.

Có rất nhiều người Cuba tới đó làm việc này việc khác, đúng là như vậy. Họ ủng hộ cách mạng rất nhiệt thành - tôi muốn nói đến những kiều dân Cuba và đặc biệt là những người ở Tampa, những người đã từ Cuba chuyển sang đó sinh sống và trở thành những chuyên gia về sản xuất xì gà, thứ xì gà nổi tiếng của Cuba. Mọi chuyện rất đơn giản: thuốc lá được trồng ở Cuba rồi chuyển sang cuốn ở Florida, ông đã tới đó thực hiện nhiều bài phát biểu; nền tảng cho Đảng Cách mạng Cuba của Marti chính là giai cấp công nhân, cơ bản là những người như vậy. Mặc dù chưa thề nói đến một nhà nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa, nhưng Chương trình hành động mà ông công bố đã tỏ rõ tính nhân văn và tiên phong trong thời kỳ đó. Nếu nghiên cứu sâu về Tư tưởng của Marti, chúng ta sẽ thấy có nhiều điểm trùng họp với Cương lĩnh hành động của một Đảng Xã hội Chủ nghĩa... Đó cũng là những gì được đề cập trong Kinh Tân ước của Thiên Chúa giáo. Từ những điều răn dạy của Thiên chúa giáo, chúng ta cũng có thể hình thành một Cương lĩnh hành động Xã hội Chủ nghĩa, cho dù ta có phải là tín đồ hay không.

Đặc biệt là Bài giảng trên núi ¹.

Theo Kinh Thánh, những bài giảng và những câu ngụ ngôn, những suy nghĩ của Chúa Jesus đều được thấm nhuần trong suy nghĩ của những người đánh cá bình thường, những người hoàn toàn mù chữ. Nhiều lúc tôi vẫn nói rằng Chúa đã biến nước thành rượu vang và tạo ra cả núi cá và bánh mì ², đó chính là những gì chúng tôi cũng muốn tạo ra ở đây - tạo ra thật nhiều cá và bánh mì. Epullion, một người giàu có, đã trả cho người làm việc bốn giờ khoản tiền công bằng của một người làm tám giờ  ³, và đó chính là tiêu chí của Chủ nghĩa Cộng sản, tức là còn phát triển cao hơn cả Chủ nghĩa Xã hội. Và chính Chúa cũng có lúc khuyến khích sử dụng bạo lực, khi Người ném những kẻ cho vay nặng lãi ra khỏi đền ⁴. Tất nhiên sau này cũng xuất hiện nhiều trào lưu tư tưởng không còn mang tinh thần nguyên thủy của Thiên Chúa giáo, vì chúng chủ yếu bảo vệ lợi ích của những kẻ giàu có...

Trong thâm tâm, ông vẫn là một người Thiên Chúa giáo.

Mới đây thôi, tôi vẫn nói với Chavez, Tổng thống Venezuela - vì Hugo Chavez là một người Thiên Chúa giáo và ông ấy rất thích bàn về chủ đề này - rằng “Nếu người ta gọi tôi là một người Thiên Chúa giáo không phải từ góc độ tôn giáo mà từ góc độ quan điểm xã hội, thì tôi cũng tuyên bố tôi là một người Thiên Chúa giáo”. Tức là trên cơ sở những quan điểm và mục tiêu, lý tưởng, mà tôi theo đuổi.

Đó là Học thuyết đầu tiên xuất hiện thời kỳ đó, khi xã hội của con nguời còn ở trình độ rất sơ khai, và chính từ đó đã sản sinh ra nhiều lời giáo huấn mang tính nhân văn sâu sắc. Con người ta không nhất thiết cứ phải là một tín đồ Thiên Chúa giáo, theo góc độ tôn giáo, mới hiểu được những giá trị đạo đức và tinh thần công bằng xã hội mà giáo lý đó truyền bá khắp thế giới.

Tất nhiên, tôi là một người Cộng sản, một người Mác xít-Lênin nít, từ trước đến nay vẫn thế, và cả sau này cũng không bao giờ thay đổi.

Và cũng là một người theo tư tưởng của José Marti...

Đúng vậy, tất nhiên rồi. Trước hết tôi là một người mang tư tưởng của Marti, sau đó trở thành một người Mác xít-Lênin nít.

Ông có góp phần kiến giải và phát triển những tư tưởng của Marti?

Nền tảng lý luận chính trị đầu tiên của tôi chính là chịu ảnh hưởng từ Marti, nhưng khi cuộc tấn công vào trại lính Moncada diễn ra, tôi đã đọc ít nhiều về Chủ nghĩa Xã hội, cách tư duy chịu ảnh hưởng từ Marti của tôi đã phát triển sâu sắc hơn, và tôi cũng bắt đầu tiếp nhận những tư tưởng cấp tiến hơn, cách mạng hơn, đặc biệt là tôi đã hấp thụ những tư tưởng Xã hội Chủ nghĩa, mà tôi vẫn luôn theo đuổi suốt cuộc đời hoạt động cách mạng của mình. Vì vậy, nếu ông nói rằng cuộc Cách mạng Cuba bắt đầu ngày 26 tháng 7 năm 1953, thì chúng tôi lại khẳng định cuộc cách mạng đó bắt đầu từ ngày 10 tháng 10 năm 1868, và vẫn chưa bao giờ kết thúc trong suốt tiến trình lịch sử.

Như vậy tôi đã giải thích về vai trò của Marti và tại sao chúng tôi lại trở thành những người kế thừa và phát triển tư tưởng của ông... Xin thứ lỗi vì tôi hơi dông dài, nhưng đã bàn tới chủ đề này thì tôi cũng phải đề cập tới những vấn đề liên quan.

----------------------------------------------------------
1. Kinh phúc âm của thánh Matthew, chương 5-7. Bài thuyết giảng Sermon on the Mount (Bài giảng đạo của chúa Giêsu Nazareth vào khoảng năm 30 trước Công nguyên trên một đỉnh núi trước các môn đồ và rát nhiều người. Rất nhiều người theo đạo Thiên Chúa cho rằng nội dung của bài giảng này chứa đựng 10 điều răn của Chúa và là những nguyên lý cơ bản trong triết lý của Thiên Chúa giáo) nội dung cốt lõi trong các điều răn của Giêsu và nội dung cơ bản trong học thuyết của Thiên Chúa giáo.

2. Biến nước thành rượu: Kinh Phúc âm của Thánh John quyển 2: điều 1- 11.   Bánh mỳ và cá: Kinh Phúc âm của Thánh Matthew, quyển 14, điều 14-21; kinh Phúc âm của Thánh Mark, quyển 6, điều 34-44; Thánh Luke, quyển 9, điều 12-17; Thánh John, quyển 6, điều 5-14.

3. Kinh Phúc âm của thánh Matthew quyển 20, điều 1-16. Đây là “câu truyện ngụ ngôn về vườn nho”. Trong Kinh Thánh bằng tiéng Anh, tên của người giàu kia không xác định được cụ thể là gì; ông ta chỉ được gọi là “một người chủ gia đình”.

4. Kinh Phúc âm của Thánh Matthew, quyển 21, điều 12-13; Thánh Mark, quyển 11, điều 15-16.

Sau đó, từ trang trại Siboney, ông đã vào thẳng trong vùng đồi núi?

Tôi quyết định tiếp tục cuộc đấu tranh. Tôi đã tập hợp được khoảng gần hai mươi thành viên trong nhóm cũ của mình, mặc dù những vũ khí mà chúng tôi có chỉ tương đối phù hợp cho việc tấn công và chiếm doanh trại quân đội kiểu đánh giáp lá cà, không thực sự hiệu quả cho các kiểu chiến tranh khác. Tôi chuyển vào vùng đồi núi để tiếp tục cuộc chiến du kích. Đó là những gì tôi đã nói với các đồng chí của mình - chuyển vào trong núi.

Ý tưởng ban đầu là băng qua phía bên kia của dãy núi, vòng qua Realengo 18, địa danh lịch sử của cuộc đấu tranh nông dân, và tiếp tục cuộc chiến mà chúng tôi đã bắt đầu ở Moncada trong khu vực đó. Chúng tôi ở ngang với mực nước biển, nên chúng tôi phải trèo lên tận đỉnh núi, cao hơn 1000m, độ cao trung bình của khu vực đó. Còn bọn lính của Batista tất nhiên là đã tới đó trước chúng tới và chiếm lĩnh những điểm cao vì chúng đi bằng xe quân sự đặc chủng dọc theo đường quốc lộ và đường mòn trên núi.

Trong số mười chín người trong nhóm, một số đã bị thương những người khác đều kiệt sức, và hoàn toàn không đủ sức để hành quân trong điều kiện gian khổ như vậy, cho dù là đi ban đêm hay đi ban ngày, để thoát ra khỏi khu vực dày đặc quân lính của Batista - chúng tôi không có người dẫn đường, không có thông tin tình báo, không nước, không thức ăn hay bất kỳ thứ nhu yếu phẩm nào. Quân của Batista vốn khét tiếng dã man, bao giờ chúng cũng tra tấn tù nhân một cách có hệ thống bằng những cách rùng rợn nhất, sau đó chúng sẽ thủ tiêu gần như tất cả các tù nhân. Chuyện đó đã xảy ra không biết bao nhiêu lần. Khắp cả tỉnh Oriente và ở các vùng khác trên cả nước Cuba, người dân đều vô cùng căm phẫn. Tổng Giám mục Santiago, cha Perez Secrantes, và nhiều nhân vật có uy tín khác đã bắt đầu hành động, cố gắng giải cứu những người sống sót sau vụ tấn công.

Trong nỗ lực thoát khỏi vòng vây của kẻ thù trên tuyến đường núi đó, chúng tôi đã nhiều lần suýt chạm trán bọn lính. Những khẩu súng trường và súng máy cỡ nòng .30-06 mà chúng được trang bị có tầm bắn vượt trội so với những khẩu súng trường cỡ nòng .22 và súng săn cỡ 12 của chúng tôi. Đến lúc này, tôi đã đổi khẩu .22 của mình lấy một khẩu có tầm bắn xa và chính xác hơn.

Địa hình khu vực đó toàn đồi núi và đá sỏi trơ trụi. Trung đội nhỏ của chúng tôi lại chịu thêm một số thương vong vì những mảnh đạn lạc. Hoàn toàn không có bác sĩ quân y. Tôi quyết định cử một đồng chí sơ tán những người bị thương và những người kiệt sức về Santiago, để trông đợi người dân ở đó sẽ giúp đỡ và chạy chữa cho họ. Tổng cộng tôi cho sơ tán mười hai người.

Dưới áp lực của quần chúng nhân dân, những màn tra tấn và giết chóc cũng phải giảm dần. Batista và chế độ phản động của ông ta bắt đầu xuất hiện những dấu hiệu hoang mang. Tôi vẫn còn tám người, năm người có vai trò trách nhiệm nhất định trong tổ chức, nên họ vẫn tiếp tục đi cùng chúng tôi, chúng tôi cần giữ họ lại, mặc dù hầu hết đều đã kiệt sức, ba người còn lại thậm chí còn có cương vị cao hơn năm người kia: Oscar Alcade, người đứng đầu Tổng bộ; José Suarez ¹, phụ trách Phái bộ Artemisa; và tôi.

Bất chấp những khó khăn vô cùng to lớn, tôi vẫn không lúc nào từ bỏ ý định tiếp tục cuộc đấu tranh. Tuy nhiên trong những hoàn cảnh như vậy, khả năng chúng tôi có thể vượt qua được dãy núi là hết sức mong manh, vì vậy tôi quyết định thay đổi lộ trình. Chúng tôi thống nhất sẽ đi vòng qua vùng đồng bằng ven biến tới vịnh Santiago de Cuba; tôi dự kiến sẽ tới được một địa điểm có tên là La Chivera, băng qua vịnh trên một chiếc thuyền sang bên kia, rồi từ đó tiến sâu vào trong vùng núi Sierra Maestra ở ngay gần đó.

Nhưng cũng không có cách nào để hoàn thành lộ trình đó trong tình cảnh thể lực kiệt quệ của những thành viên trong nhóm lúc này, nhất là năm thành viên cấp dưới. Cũng còn may là cả ba thành viên cao cấp chúng tôi đều có thể mạo hiểm vượt qua vịnh. Tất cả chúng tôi đều ngồi xuống cùng nhau phân tích tình hình. Alcade, Suarez và tôi đều còn đủ sức khỏe để đi bộ tiếp. Năm người còn lại sẽ tranh thủ sự bảo lãnh của Nhà thờ và những tổ chức nhân đạo khác đang đấu tranh đòi chế độ Batista phải tôn trọng mạng sống và sức khỏe của các tù nhân. Vì đã có một số người sống sót đang được chăm sóc từ trước, nên năm người này sẽ tới gặp họ phổ biến cho họ thông tin cũng như các mệnh lệnh mới.

Sau khi đã thống nhất như vậy, chúng tôi quyết định chờ đêm xuống để tiến vào nhà của một nông dân rất đáng tin cậy, người nông dân này có trang trại nhỏ nằm ngay cạnh đường quốc lộ từ Siboney đi Santiago. Đồng chí đó sẽ giúp liên lạc với Tổng Giám mục và dàn xếp cho năm đồng chí kia ra “đầu thú”.

Đêm đó chúng tôi tiến được vài cây số về phía ngôi nhà, ba người chúng tôi và năm đồng chí kia. Trên đường đi, chúng tôi đã giấu kỹ vũ khí của họ. Trên đường tới ngôi nhà chỉ còn ba chúng tôi là vẫn mang vũ khí.

Chúng tôi thống nhất các chi tiết cụ thể với năm đồng chí đó và bắt đầu rút. Sau đó chúng tôi sẽ phải đợi khoảng một đêm trong khu vực rậm rạp gần đường quốc lộ. Chúng tôi đều tin chắc là mình có thể chui được vào trong rừng trong thời gian ngắn và luồn lách sâu vào trong những lùm cây rậm rạp của dải đồng bằng ven biển, từ đó tìm đường băng ra vịnh một cách nhanh chóng, trước khi kẻ thù đánh hơi được động thái mới của chúng tôi.

Trong tình huống đó, những kinh nghiệm leo núi và đi rừng thời thanh niên của tôi đã có dịp phát huy tác dụng rất nhiều.

Nằm cách bờ vịnh nơi chúng tôi dự định chèo thuyền tới vài cây số có một ngôi làng nhỏ tên là El Cobre, và chắc ông cũng biết là xung quanh ngôi làng đó có vài ngọn núi vươn cao, hầu hết đều là núi cao có cây cối rậm rạp mọc trên đỉnh. Đặc biệt là mạn tây nam của ngôi làng. Khi còn theo học trong Trường Colegio de Dolores tôi đã từng trèo lên những ngọn núi này. Còn giờ đây, chúng tôi đang có kế hoạch băng rừng ra bờ vịnh, bơi thuyền sang bờ bên kia và bắt đầu leo qua dãy núi hiểm trở trước mặt.

Giữa hành trình gian khổ lúc ấy liệu có ai trong chúng tôi có thể hình dung được rằng chỉ ba năm rưỡi nữa thôi tôi lại một lần nữa từ Alegría de Pío tiến về phía đông và cũng phải băng qua chính dãy núi đó?

Nhưng việc phải bơi thuyền qua vịnh hóa ra chỉ là một giấc mộng hão huyền. Chúng tôi đã phạm phải một sai lầm ngớ ngẩn. Sau khi đi bộ vài cây số, leo lên đỉnh một ngọn đồi tìm nơi nghỉ chân và ngủ đợi đến đêm hôm sau, thay vì phải làm những việc chúng tôi vẫn làm hàng đêm trước đó là ngủ trong rừng, thì chúng tôi lại tìm thấy một varaentierra - varaentierra là một ngôi nhà bé tí, chính xác là một túp lều lụp xụp nơi người nông dân nào đó trữ lá cọ và đủ các thứ linh tinh - thế là cả ba chúng tôi, vì đói, rét, mệt mỏi và kiệt sức sau nhiều ngày lẩn trốn vậy mà đêm mai lại còn phải cuộc bộ một hành trình dài ra bờ vịnh Santiago, đã tự cho phép mình nhượng bộ trước sức hấp dẫn của ý nghĩ được ngủ bên trong túp lều đó, gần với nơi chúng tôi đã cất giấu số vũ khí của năm đồng chí mà chúng tôi đã để lại ở nhà người nông dân kia, mà quên mất rằng kẻ thù vẫn đang lùng sục gắt gao quanh đó. Và thế là chúng tôi ngủ một mạch, say như chết - vì không còn phải chịu đựng không khí giá lạnh và ẩm ướt ngoài rừng.

Tôi nhớ là trước khi tôi hoàn toàn tỉnh giấc - trước đó chúng tôi đã ngủ được khoảng bốn hay năm tiếng gì đó - tôi chợt nghe thấy những tiếng động nghe như tiếng vó ngựa bên ngoài, rồi vài giây sau, ai đó giáng báng súng vào cánh cửa túp lều nghe đánh rầm một tiếng cánh cửa bật tung, để lộ ba chúng tôi đang nằm ngủ trong đó, chúng tôi giật mình choàng tỉnh thì đã thấy những họng súng lăm lăm chĩa vào ngực mình. Vậy là chúng tóm được chúng tôi. Chúng tôi đã bị tóm thật bất ngờ, và nhục nhã theo cách đáng buồn đó. Chỉ vài giây sau, bọn chúng đã trói giật tay chúng tôi ra sau lưng.

----------------------------------------------------------
1. Oscar Alcalde (1923-1993), là người tham gia một đội quân tấn công trại lính Moncada cũng là người đã sát cánh cùng với Fidel Castro ở khu vực miền núi Gran Piedra sau vụ tấn công đó. Ông bị bắt, bị buộc tội và bị kết án 13 năm tù. Sau khi có lệnh ân xá dành cho những người tham gia tấn công trại lính Moncada, ông sống lưu vong. Khi Cánh mạng giành chiến thắng, ông đã nắm giữ nhiều vị trí quan trọng trong Chính phủ. Ông qua đời ở Madrid ngày 5 tháng 1 năm 1993.

Jose “Pepe” Suarez Blanco (1927-1991) là một trong những người được giao đánh chiếm vị trí số 3 của trại lính Moncada. Ông đi cùng với Fidel Castro vào hoạt động ở khu vực miền núi Grau Piedra sau vụ tấn công; ông cũng bị bắt, bị kết tội và bị phạt tù. Sau khi được ân xá năm 1955, ông sống lưu vong, ông qua đời ở Havana vào ngày 15 tháng 1 năm 1991.

Khi đó các ông không có vũ khí à?

Cả ba chúng tôi đều còn giữ nguyên vũ khí mà, nhưng của tôi là một khẩu súng trường .22 nòng dài rất bất tiện. Sau này, ở Alegría del Pío, khi chúng tôi đổ bộ từ tàu Granma xuống năm 1956, tôi lại lâm vào hoàn cảnh gần như giống hệt, nhưng tất nhiên là sau này tôi thận trọng và cảnh giác hơn nhiều - bao giờ tôi cũng đi ngủ với nòng súng kê sát dưới cằm, vì trong những lúc mệt mỏi như vậy ai mà chẳng ngủ thiếp đi, tôi không sao cưỡng lại được, sau một trận không kích khủng khiếp với sự tham gia của năm hay sáu chiếc máy bay chiến đấu trang bị súng máy cỡ nòng .50 nã đạn vào chúng tôi một lúc lâu, khiến chúng tôi phải nằm nép mình xuống dưới đống lá mía khô. Lần đó cũng là ba chúng tôi, cũng sau nhiều ngày hành quân mệt mỏi... nhưng đó là một câu chuyện khác.

Còn quay lại với câu chuyện tôi đang kể: vậy là chúng tôi đã bị tốp lính tuần tra đó tóm được. Tại sao ư? Nhiều người cho rằng người nông dân mà chúng tôi tin tưởng giao lại năm đồng chí bị thương kia để ông ta che chở và bảo vệ đã gọi điện cho Tổng Giám mục hoặc ai đó có trời mới biết được. Có thể hình dung ra một số tình huống: thứ nhất, ông ta là một tên chỉ điểm; thứ hai, có chuyện không may đã xảy ra; thứ ba, điện thoại của Tổng Giám mục đã bị nghe trộm. Và rất có thể chính vì thế mà bọn tay sai của Batista đã phát hiện ra chúng tôi có ghé qua nhà của người nông dân, trước khi đi tiếp vào trong rừng.

Và cả buổi sáng hôm đó có mấy đội tuần tra được tung ra tìm dấu vết của chúng tôi, chúng sục sạo khắp cả khu rừng, và thật không may là một đội đã xộc vào đúng chỗ chúng tôi đang nằm ngủ Vậy là chúng đã tóm được chúng tôi.

Tốp lính khoảng hơn chục tên đó rất hung hăng. Tôi không bao giờ quên được cảnh những mạch máu trên cổ chúng căng lên, đập dồn dập. Chúng chỉ muốn giết chúng tôi ngay tại chỗ! Thế là xảy ra một trận chửi rủa om sòm giữa chúng tôi và bọn lính. Ba chúng tôi bị trói chặt, chúng bắt chúng tôi ngồi bệt xuống đất với hai tay bị trói giật sau lưng. Chúng không nhận ra chúng tôi. Chắc trông chúng tôi lúc đó xơ xác và bẩn thỉu đến nỗi chúng không nhận ra chúng tôi là ai. Chúng tra hỏi tên chúng tôi, tôi trả lời chúng bằng một vài cái tên giả. Lúc đó thế nào tôi chợt ra tên của một nhân vật trong một câu chuyện tiếu lâm - hình như tôi đã nói với tên tra hỏi rằng tên tôi là “Francisco Gonzalez Calderín”, cứ thế tôi tự nhiên buột miệng nói ra. Lúc đó mà tôi nói tên thật của mình chắc chắn không ai có thể ngăn những tên lính hung hăng đó lại. Tôi hành động hoàn toàn theo bản năng.

Như tôi đã nói, trận chửi rủa bắt đầu ngay khi chúng bắt được chúng tôi. Chúng thay nhau quát vào mặt chúng tôi, “Nghe cho rõ này, bọn ngu xuẩn kia, chúng tao là hậu duệ của Quân đội Giải phóng đây”, đủ những câu vớ vẩn đại loại như vậy. Những tên lính khốn khổ và tàn bạo đó nghĩ như vậy đấy - người khác đã nhồi vào sọ chúng niềm tin ngu xuẩn đó. Bọn tôi thì lạnh lùng đáp lại, “Chỉ có chúng tao mới xứng đáng được gọi là hậu duệ của Quân Giải phóng”.

Ông nói vậy với chúng sao?

Ồ, vâng, tất nhiên, “Chúng tao mới xứng đáng được gọi là hậu duệ của Quân Giải phóng. Bọn chúng mày là con cháu của Thực dân Tây Ban Nha”. Cảnh tượng khi đó thật căng thẳng, cuối cùng tên Thiếu úy phải ra lệnh, “Đừng bắn”, để kiềm chế quân của hắn lại. Anh ta là một tên lính người da đen, cao lớn, khoảng ba bốn mươi tuổi gì đó. Tên anh ta là Pedro Sarría. Hình như anh ta còn theo học Luật trong những thời gian rỗi. Khi đó chính anh ta là người đã ngăn bọn lính lại - chúng đều là những tên bặm trợn, to lớn, béo trùng trục - chúng đi đến đâu là những bụi cây trong rừng rạp hết cả xuống! Và giờ đây chúng đang đứng đó, hung hăng chĩa súng vào chúng tôi giống như chúng vẫn làm với những tù nhân của mình: tức là sẵn sàng giết người để thỏa mãn thú tính, nhưng chúng không ngờ trong ba người bị bắt có tôi. Tay Thiếu úy cứ lẩm bẩm luôn miệng, “Đừng bắn đừng bắn. Những Tư tưởng sẽ không bao giờ chết. Những Tư tưởng sẽ không bao giờ chết”. Thế là vài phút trôi qua như vậy, tôi có cảm giác là rất lâu, rồi một chuyện tồi tệ đã xảy ra.

Những tên lính đó điên cuồng sục sạo bên trong, chúng hết đi ra lại đi vào túp lều, sau đó chúng phát hiện ra số vũ khí của năm đồng chí kia mà chúng tôi đã cất giấu xung quanh túp lều đó. Trời ạ! Phải nói rằng tình hình khi đó cực kỳ khó khăn, tính mạng của chúng tôi như chỉ mành treo chuông, khi chúng phát hiện ra số vũ khí đó, dường như chúng còn nổi điên hơn cả lúc đầu. Chúng cứ chạy vòng quanh chỗ ba chúng tôi như những con trâu điên, và đến lúc này thì viên Thiếu úy kia không làm sao giữ cho chúng bình tĩnh được nữa. Nhưng anh ta vẫn khăng khăng ra lệnh, “Không được bắn! Bình tĩnh đã! Bình tĩnh đã!” Anh ta liên tục ra lệnh cho chúng không được bắn, đó là điều mà bọn chúng thực sự muốn làm ngay lúc đó, nhưng cuối cùng anh ta cũng giữ cho chúng bình tĩnh lại - đừng hỏi tôi là bằng cách nào, nhưng anh ta cứ lẩm bẩm luôn mồm, “Đừng bắn. Những Tư tưởng sẽ không bao giờ chết”.

Câu đó rất hay.

“Những Tư tưởng sẽ không bao giờ chết”, anh ta cứ lẩm bẩm câu đó như người mộng du đang độc thoại một mình. Tôi nghĩ là tôi nghe rõ anh ta nói hơn cả bọn lính khi đó. Và thế là chúng tôi vẫn sống. Cuối cùng chúng bắt chúng tôi đứng dậy và giải chúng tôi ra đường quốc lộ.

Viên Thiếu úy đó không biết rằng ông là Fidel Castro?

Lúc đó anh ta vẫn không biết - tôi sẽ giải thích tại sao lại như vậy. Chúng bắt chúng tôi đứng dậy và giải chúng tôi ra ngoài. Bất thình lình chúng tôi nghe thấy tiếng súng nổ vọng đến từ hướng chúng đang giải chúng tôi đi. Dường như chính người nông dân mà chúng tôi tin cậy đã liên lạc với một đội tuần tra của quân đội và đội tuần tra này đã tóm nốt cả năm đồng chí kia của chúng tôi thành tù binh. Và đột nhiên tôi thoáng nghĩ rằng tất cả chỉ là một mánh khóe tinh vi, kẻ nào đó đã nổ súng vu vơ để chúng có cớ bắn chúng tôi.

Tôi nhớ là khi đó những tên lính đang áp giái chúng tôi đang rất giận dữ, chúng dường như đã hóa điên. Tất cả những chuyện đó diễn ra trong vài phút - tôi cũng không biết nữa, có thể là tám, mười hay mười lăm phút. Khi nghe thấy tiếng súng nổ, tất cả bọn lính trở nên cực kỳ kích động, chúng giẫm đạp lên các bụi cây mọc lúp súp xung quanh hai bên đường, rồi bất thình lình chúng ra lệnh cho chúng tôi nằm sấp xuống đất. Chúng quát lên giận dữ: “Nằm xuống!” nhưng tôi nói, “Tao sẽ không nằm, tao sẽ không nằm xuống đâu! Nếu chúng mày muốn giết tao, hãy ra tay khi tao đang đứng”. Tôi thẳng thừng từ chối làm theo lệnh của chúng, tôi cứ đứng trơ ra đó. Và rồi Thiếu úy Sarría, người đang đi ngay bên cạnh tôi, bước lại gần và nói, “Các cậu dũng cảm lắm, muchachos”, anh ta nói. “Các cậu dũng cảm lắm các cậu bé ạ”.

Khi tôi thấy anh ta cư xử như vậy tôi đã bảo thẳng với anh ta, “Thiếu úy, tôi muốn nói với ông chuyện này - tôi là Fidel Castro”. Anh ta bèn ngăn tôi lại, “Đừng có nói với bất kỳ ai, đừng có nói”. Vậy là từ đó trở đi, anh ta biết danh tính thật của tôi. Ông biết anh ta đã làm gì không? Chúng tôi tới nhà một người nông dân, sát ngay đường quốc lộ, và ở đó có một chiếc xe tải chờ sẵn. Chúng tôi bị tống lên xe cùng những tên lính và tù nhân khác. Người lái xe đã ngồi chờ sau vô lăng. Tôi được đẩy lên cabin, ngồi ở giữa, ngoài cùng là tay Thiếu úy. Sau đó một chiếc xe chạy tới, xe chở đại úy Perez Chaumont  , một tên giết người, một kẻ ác ôn khát máu, hắn chỉ huy bọn lính giết người khắp trong vùng, và hắn ra lệnh Sarría giao nộp tôi cho hắn.

Tên Perez Chaumont đó mới là cấp trên, trong khi Sarría chỉ là một Thiếu úy.

Perez Chaumont là chỉ huy, nhưng tay Thiếu úy bảo thẳng với hắn rằng anh ta sẽ không giao nộp tôi. “Tên này là tù binh của tôi”, anh ta cứ khăng khăng nói thế. Anh ta từ chối; anh ta cho rằng anh ta chịu trách nhiệm về tôi, và anh ta sẽ tự tay dẫn giải tôi tới Vivac. Và tên chỉ huy đó không làm thế nào để thuyết phục được Sarría, cuối cùng tay Thiếu ũy đã đưa tôi tới Vivac. Giả sử anh ta mà đưa tôi tới trại lính Moncada, thì chắc bọn ác ôn ở đó sẽ xẻ tôi ra thành nhiều mảnh và mang đi nướng - không còn sót lại một mẩu nào. Hãy tưởng tương nếu tôi bị đưa tới đó! Batista rêu rao với tất cả mọi người dân Cuba rằng chúng tôi đã cắt cổ những người lính bị thương đang điều trị trong Bệnh xá của Trung đoàn. Có Chúa mói biết những lời dối trá đó đã khiến biết bao người phải đổ máu.

Sarría quyết định sẽ không đi theo đường Avenida Garzón chạy gần khu trại lính, mà sẽ đi đường vòng qua đó, tới Vivac, một cơ sở nằm dưới sự kiểm soát của lực lượng cảnh sát. Vivac là một nhà tù dân sự nằm ở Trung tâm thành phố, và một tù nhân bị giam ở đây sẽ được đưa ra tòa xét xử. Không thể có chuyện đưa tám người chúng tôi tới Moncada. Chắc chắn một điều là nếu vậy cả tám người chúng tôi sẽ bị sát hại ngay lập tức. Trại lính đó đẩy những tên thú vật khát máu. Chaumont là tên giết người ác ôn nhất Moncada.

Mọi thứ đều đã được lên kế hoạch. Thậm chí cái chết của tôi đã được thông báo rộng rãi trên các tờ báo.

Chẳng phải là sau sự kiện con tàu Granma cập bến cũng có chuyện đó sao?

Vâng, đúng thế, cả lần đó cũng vậy. Nhưng lần này - ngày 29 tháng 7 năm 1953 - tin tức đã được đăng tải trên báo chí. Trong khi tôi vẫn còn tìm đường trốn trên núi. Tôi thậm chí còn chưa bị bắt. Tin về cái chết của tôi được đăng trên tờ Alaja và một số tờ báo khác. Trong những ngày đó tôi đã chết không biết bao nhiêu lần.

Tôi không nghĩ rằng mọi chuyện sẽ dễ dàng đối với Thiếu úy Sarría.

Có những kẻ không muốn tha thứ cho anh ta vì những gì anh ta đã làm. Khi Đại tá Chaviano, chỉ huy Trung đoàn - hắn ta vốn là Đại úy nhưng đã được Batista thăng lên quân hàm Đại tá sau ngày 10 tháng 3 - xuất hiện, hắn tới thẳng Vivac và đích thân thẩm vấn tôi. Chính tại đây chúng đã chụp ảnh tôi - tấm ảnh tôi đứng trong tù với bức ảnh của Marti treo phía sau. Có vài bức ảnh của tôi được chụp trong phòng thẩm vấn đó... Tôi nhận hết trách nhiệm về mình ngay lập tức. Tôi bảo chúng, “Tôi là người chủ mưu”. Chúng cứ khăng khăng cho rằng cuộc tấn công đó đã được tài trợ bằng tiền của cựu Tổng thống Carlos Prío Socarras, người vừa bị chính Batista lật đổ ngày 10 tháng 3, nhưng tôi khẳng định với chúng rằng tôi chẳng hề có liên can gì đến Prío hay bất kỳ ai cả tất cả những chuyện đó đều sai toét. Tôi giải thích cho chúng hiểu. Tôi chẳng có gì phải giấu cả, và tôi nhận hết trách nhiệm về mình: tôi cho chúng biết rằng chúng tôi đã mua súng ở các cửa hàng bán súng chẳng ai cung cấp súng cho chúng tôi cả, không ai khác phải chịu trách nhiệm trong chuyện này. Sau đó chúng cho phép một số phóng viên vào trong. Trong đó có một phóng viên của một tờ báo lớn và tôi được phép nói chuyện với anh ta. Ngày hôm sau, chúng hoài công tịch thu tất cả những tờ báo được in ra, tìm cách hủy hết, vì trong tâm trạng hân hoan và phấn khích, chúng đã để cho họ đăng mẩu tin, “Bị bắt!” Và giờ thì việc thủ tiêu tôi sẽ không còn dễ dàng cho chúng nữa.

Trước cuộc thẩm vấn, tôi được giam cùng với một số đồng chí còn sống sót. Nhưng sau đó, chúng đã tách riêng tôi ra và cho tôi vào xà lim biệt giam.

Sau đó ông có gặp lại Thiếu úy Sarría không?

Có, tất nhiên rồi, cuộc chiến tiếp diễn và anh ta vẫn ở trong quân đội, mặc dù chế độ Batista không còn tin dùng anh ta nữa - thậm chí anh ta còn bị chúng tống vào tù trong thời gian chúng tôi đang tiến hành đấu tranh trong vùng núi Sierra Maestra - vì chính anh ta là người đã bắt được tôi rồi ngăn không cho chúng giết tôi. Tất nhiên tôi là người duy nhất biết được câu nói nổi tiếng của anh ta, mà chỉ nhiều năm sau tôi mới tiết lộ. Dù sao thì đó cũng là đội lính tuần tra dưới quyền của anh ta. Tôi có thể hiểu là chúng căm thù anh ta như thế nào.

Khi chiến tranh kết thúc năm 1959, chúng tôi phong cho anh ấy quân hàm Đại úy và chọn anh ấy vào chức vụ sĩ quan tùy tùng cho Tổng thống đầu tiên của Nhà nước Cộng hòa. Thật đáng tiếc, anh ấy đã qua đời vài năm sau đó; anh ấy bị một khối u ác tính, anh ấy bị mù, và cuối cùng con người tuyệt vời đó đã qua đời. Đó là một trong những câu chuyện mà nói ra thật sự là nhiều người không dám tin.

Có thể nói anh ta đã cứu mạng ông.

Cứu ba lần là khác!

Anh ta đã không nói ông là ai, đã không giao nộp ông cho cấp trên.

Khi tôi thấy người sĩ quan đó cư xử một cách lịch sự và nhã nhặn tôi đã ghé sát lại bên anh ta như thế này và tôi nói, “Tôi là thế này thế kia”. Và anh ta nói, “Đừng có nói cho bất kỳ ai, đừng nói”. Có nhiều chuyện mà sau này tôi mới biết - như việc anh ta từ chối giao nộp tôi cho Perez Chaumont. Hãy hình dung cảnh anh ấy đặt tôi ngồi ngay cạnh người tài xế, tôi ngồi giữa còn Sarría ngồi bên phải. Ông có thể giải thích điều đó như thế nào? Anh ta là một người được học hành, một người tốt và dũng cảm. Chính vì thế mà tôi đã không bị bọn lính giết ngay từ phút đầu tiên.

Và anh ấy đã cứu mạng tôi lần thứ ba khi anh ấy từ chối đưa tôi tới trại lính Moncada, thay vào đó anh ta đưa tôi tới Vivac.

Và thế là tôi bị giam ở trong nhà tù của tỉnh ở Boniato, rồi sau đó phiên tòa xét xử bắt đầu diễn ra, vào ngày thứ hai, 21 tháng 9 năm 1953, tôi tự bào chữa cho mình. Và với tư cách Luật sư bào chữa tôi bắt đầu vặn hỏi chính những tên ác ôn và tay sai đó, tất cả những nhân chứng, đó là một cảnh tượng thật ngoạn mục... Bọn chúng tức điên không chịu nổi, chúng đã phải đưa tôi ra khỏi phòng xử án vì chũng không thể ngăn tôi lên tiếng buộc tội chúng. Sau đó chúng chỉ xử một mình tôi, cùng một người khác bị thương, trong một căn phòng nhỏ ở Bệnh viện.

Ông tự bào chữa cho mình? Ông không hề có Luật sư à?

Tất nhiên là vậy, và tôi đã vạch mặt chúng một cách đanh thép.

Và ông đã kết thúc phần tự bào chữa của mình với bài nói ngắn, “Lịch sử sẽ bào chữa cho tôi” .

Tôi đã nghĩ rằng bất kỳ lúc nào chúng cũng có thể làm điều gì đó thật tồi tệ, và trong nhà tù ở Boniato, nơi tôi đang bị giam giữ, khi chúng cấm tôi nói chuyện với những đồng đội của mình ở cùng một khu nhà giam và hàng ngày trông thấy họ đi ngang qua xà lim của mình, tôi đã bắt đầu tuyệt thực. Và tôi nói rõ yêu sách của mình. Thế rồi chúng lại biệt giam tôi lần nữa. Tôi phải nằm trong xà lim biệt giam thêm bảy mươi lăm ngày; không ai được phép nói chuyện với tôi. Nhưng tôi vẫn xoay xở tìm được cách duy trì kênh thông tin liên lạc tối thiểu.

Thỉnh thoảng chúng còn phải thay đổi những người lính gác tù vì tôi đã kết bạn với một số người lính gác, thế là chúng kiếm thêm những tên ác ôn, đặc biệt là những tên căm ghét tôi đến tận xương tủy, nhưng chính trong những tên mới này cũng có một người trở thành bạn của tôi. Ba năm sau đó, anh ta ở lực lượng bộ binh trong trận đánh Maffo cuối năm 1958, và lực lượng của chúng tôi đã bao vây anh ta. Tiểu đoàn tăng cường của anh ta đã chống cự rất quyết liệt. Anh ta đã kết bạn với tôi trong tù ở Boniato; anh ta là một trong những người guajiritos trong nhóm lính cứng-như-đinh được cử tới canh gác chúng tôi.

Mỗi khi chúng tới để mang thức ăn cho tôi trong giai đoạn tôi đang tuyệt thực, tôi lại quát vào mặt chúng, “Tao không muốn thứ thức ăn đó, hãy bảo Chaviano tự đi mà tọng vào hậu môn hắn ấy” - Chaviano là tên chỉ huy bốt gác. Tất nhiên là khi đó tôi dùng một từ thông dụng và tục tĩu hơn nhưng không tiện nhắc ra đây. Có thể ông thấy thật điên rồ, nhưng ông phải hiểu trạng thái cảm xúc của chúng tôi trong hoàn cảnh bị giam cầm khi đó, vì chúng tôi đã biết tất cả những gì chúng gây ra, những thủ đoạn tra tấn tàn khốc và những tội ác ghê tởm chúng đã làm đối với đồng chí của chúng tôi...

Khi đó chúng tôi như người đã chết rồi, nên có những hành động liều lĩnh như của tôi cũng chẳng hại gì. Tôi phản đối sự đàn áp dã man của chúng bằng cách tuyệt thực. Và kết quả là chúng đã phải chú ý đến tôi, rồi sau đó chúng cho phép tôi gặp Haydee, Melba và một vài người khác. Qua những đồng chí này tôi được biết rất nhiều chuyện đã xảy ra mà tôi hoàn toàn không hay biết, những chuyện ảnh hưởng rất lớn đến phiên tòa xét xử tôi. Tất nhiên là trước đó tôi đã tuồn những mẩu giấy nhỏ ra ngoài - thỉnh thoảng tôi lại ném ra ngoài một mẩu, bao giờ cũng có một người lính gác bên ngoài, nhưng nhóm tù nhân chúng tôi vẫn xoay xở liên lạc được với nhau. Cuối cùng chúng phải đồng ý để tôi nói chuyện với những người khác thì tôi mói chịu ăn tiếp. Nhưng những tên cai ngục tàn ác đó chỉ giữ lời hứa trong vòng có hai mươi bốn tiếng đồng hồ và sau đó chúng lại biệt giam tôi. Nhưng tôi chiến thắng trong một trận đánh, vì vậy tôi không việc gì phải quay lại với cuộc chiến tuyệt thực của mình. Có thể đó chính là những gì chúng muốn tôi làm, vì lý do gì thì tôi cũng không biết.

Trong suốt những ngày đấu trí căng thẳng với kẻ thù, một trong những tên sĩ quan cao cấp ở đó đến nói chuyện với tôi. Ông có biết hắn đã nói gì không? Hắn bảo, “Anh là một người tử tế, một người được học hành; thật không thể tin được, đừng có nói những lời thô tục như thế chứ”. Tất cả những gì tôi gào thét chửi rủa bọn Giám thị ở đó ngày ba lần đã khiến chúng lo lắng thực sự. Có thể nghe thấy tiếng tôi chửi rủa khắp trong tù, tất cả mọi người, từ lính gác, tù nhân những nhân viên dân sự ở đó, đều nghe thấy. Ai cũng mệt mỏi và chán nản.

Tôi vẫn có một ít sách in để đọc, mặc dù điều đó bị cấm tiệt. Đến lúc này tôi càng cảm thấy biết ơn vì những kiến thức tôi đã tích lũy được khi còn là một sinh viên ngành Khoa học Xã hội và Khoa học Chính trị, những kiến thức đó ít nhiều giúp tôi khuây khỏa trong thời gian ngồi tù. Tôi còn có cả những tác phẩm của Marti.

Giả sử như chiếm được trại lính Moncada, các ông định sẽ làm gì?

Nếu như chiếm được trại lính Moncada, thì sẽ có đến hơn 3000 món vũ khí rơi vào tay chúng tôi. Hãy nhớ là tất cả chúng tôi đều đóng giả làm các Hạ sĩ quan. Một lời tuyên cáo của các “Hạ sĩ quan nổi loạn” sẽ gây rúng động hàng ngũ kẻ thù, những kẻ bị chúng tôi bắt làm tù binh, cùng với tên tuổi và các thông tin mà chúng khai ra, sẽ là đánh điện báo cáo gửi tới bọn chỉ huy của tất cả các đơn vị quân đội trong toàn tỉnh, làm chúng tưởng rằng lại có một cuộc “Binh biến của các Hạ sĩ quan” - mà như tôi đã nói, đó là một sự kiện có tác động lịch sử rất quan trọng đến nước Cộng hòa Cuba. Chúng tôi sẽ dành nhiều thời gian và công sức cho việc tung ra những thông tin sai lệch khiến tất cả phải hoang mang.

Ngay sau đó chúng tôi sẽ bắt đầu tuyên bố ai thực sự là người đã đánh chiếm thành công trại lính Moncada. Có nghĩa là chúng tôi sẽ công khai tuyên bố lực lượng của chúng tôi là những ai. Đồng thời, toàn bộ số vũ khí tịch thu từ trại lính sẽ được phân phát ra khắp thành phố để bảo vệ chúng tôi khỏi một trận không kích của kẻ thù - đề phòng chúng tổ chức ném bom vào khu trại lính, mà chắc chắn chúng sẽ làm như vậy - có thể chắc chắn một điều rằng chúng sẽ không thèm quan tâm đến sinh mạng người của chúng đang bị chúng tôi bắt giữ làm tù binh.

Kế hoạch của chúng tôi là ngay lập tức chuyển vũ khí ra khỏi Moncada và phân chia rải rác chúng ra nhiều tòa nhà khác nhau trong thành phố, vì nhiều khả năng đòn phản công đầu tiên của kẻ thù sẽ là dùng máy bay ném bom. Chúng tôi không lo nhiều về đường sắt vì tuyến đường đó rất dễ bị gián đoạn bằng cách phá hoại; tuy nhiên chúng tôi rất lo lắng về con đường Quốc lộ Trung tâm, kẻ thù hoàn toàn có thể gửi quân tiếp viện đến để tiến hành phản công bằng cách huy động Trung đoàn đóng ở Holguin và những căn cứ khác rải rác trong vùng. Đó là lý do tại sao chúng tôi phải tấn công Bayamo. Bayamo có vị trí cực kỳ then chốt, vì nó kiểm soát cây cầu bắc qua sông Cauto nằm trên tuyến đường Quốc lộ Trung tâm. Khi đó chắc chắn thị trấn sẽ nổi dậy, chúng tôi không việc gì phải nghi ngờ về điều đó, vì bất kỳ ai nổi dậy chống chế độ độc tài của Batista chắc chắn sẽ nhận được sự ủng hộ của quần chúng ngay lập tức.

Vậy là ngay từ đầu chúng tôi đã đóng giả làm các “Hạ sĩ quan”, và từ bên trong trại lính Moncada, trong khoảng thời gian vài phút đầu tiên, không ai có thể biết được là có chuyện gì đang diễn ra. Từ đó chúng tôi sẽ gửi điện tới tất cả các đơn vị quân đội trong vùng.

Bằng chính thiết bị thông tin liên lạc của chúng.

Vâng, bằng chính đường dây thông tin liên lạc của quân đội chính quy. Với việc sử dụng tên gọi “các Hạ sĩ quan của trung đoàn XYZ”, chúng tôi sẽ thông báo tới toàn thể các doanh trại và căn cứ quân sự xung quanh, để gây ra tình trạng hoang mang và lộn xộn đến mức làm cho bọn chúng hoàn toàn tê liệt không kịp phản ứng gì trong khi chúng tôi vận chuyển vũ khí ra ngoài.

Thoạt tiên ai cũng sẽ đinh ninh đó đúng là một cuộc binh biến của các Hạ sĩ quan và chắc chắn tất cả các đơn vị quân đội sẽ hoang mang, náo loạn.

Rồi trong vòng ba đến bốn tiếng sau đó, chúng tôi sẽ công khai danh tính thực sự của mình và điều đầu tiên chúng tôi làm sẽ là cho phát lại bài phát biểu của lãnh đạo Đảng Chính thống ngay trước khi ông tự sát.

Eduardo Chibas.

Chúng tôi sẽ cho phát lại những lời cuối cùng của ông qua Đài phát thanh Santiago.

Các ông định đánh chiếm cả Đài phát thanh.

Tất nhiên, đó là một trong những mục tiêu cơ bản. Một khi đã chiếm được Moncada.

Sao không tiến hành đồng thời?

Không, không cần thiết phải làm như vậy! Trước hết chúng tôi phải tập trung lực lượng đánh chiếm bằng được khu trại lính, sau đó chúng tôi sẽ có thể chiếm các mục tiêu khác.

Ban đầu chúng tôi chỉ cần đưa ra những tuyên bố trong phạm vi hẹp, một bản thông cáo của “các Hạ sĩ quan” từ Trung tâm liên lạc trong trại lính mà chúng tôi đã chiếm được, tạo nên tình trạng hoảng loạn và hoang mang cực độ trong hàng ngũ binh lính của kẻ thù.

Sau hành động đầu tiên đó, tất cả mọi người đều cho rằng nội bộ quân đội đang đấu đá lẫn nhau, và chính điều đó sẽ gây không khí hoảng loạn và hoang mang trong hàng ngũ kẻ thù trong khi chúng tôi tiếp tục tập hợp lực lượng và chuẩn bị sẵn sàng cho những bước tiếp theo.

Rồi sau đó, chúng tôi mới chiếm Đài phát thanh. Tất cả tài liệu cần thiết đều được chuẩn bị sẵn sàng: những điều luật mà sau này có được đề cập trong Lịch sử sẽ bào chữa cho tôi ¹, lời kêu gọi quần chúng, và mệnh lệnh tổng tấn công, vì thời điểm đã chín muồi, đừng chần chừ hay nghi ngờ gì nữa.

Đó chính là những gì chúng tôi đã làm ngày 1 tháng 1 năm 1959, khi, kẻ thù đã bị đánh bại, những nhà lãnh đạo của chúng tôi phát động cuộc đảo chính ở Havana.

----------------------------------------------------------
1. Tiêu đề “Lịch sử sẽ bào chữa cho tôi” được lấy từ những lời cuối trong bài phát biểu rất dài của Fidel Castro để tự bảo vệ cho mình vào ngày 16 tháng 10 năm 1953, trong phiên xét xứ cuối cùng ở Santiago de Cuba những người bị buộc tội đã tham gia tấn công vào khu trại lính Moncada ở thành phố đó và tổ hợp trại lính Carlos Manuel de Cespedes ở Bayamo, cả hai vụ tấn công này đều diễn ra vào ngày 26 tháng 7 năm đó. Tài liệu này là một minh chứng, một cương lĩnh, lời buộc tội, tố cáo, sự bảo vệ về luật pháp, triết lý và đạo đức cho cuộc đấu tranh cách mạng chống chế độ độc tài. Do vậy, bản thân nó đáng được coi là văn kiện nền tảng của Cách mạng Cuba và là những nội dung quan trọng trong triét lý chính trị và hành động cách mạng ở Cuba và châu Mỹ La-tinh. Xem Fidel Castro, la histoiria me absolvera, với phản chú thích của Pedro Alvarez Tabio và Guillermo Alonso, Havana: Oficina de Publication del Consejo de Estado, 1993. (Chú thích của Biên tập viên Cuba).

Khi ông ra lệnh tấn công vào trại lính Moncada, ông có nghĩ gì về hình thức của Chính phủ ông sẽ thiết lập nếu ông giành thắng lợi? Ví dụ như ông có nghĩ về mô hình kiểu Liên Xô không?

Chúng tôi không hề nghĩ về việc tổ chức mô hình nhà nước kiểu Liên Xô hay bất kỳ mô hình nào; đó là việc sau này. Khi đó chúng tôi tin tưởng rằng trên thế gian này có một thứ được gọi là chủ quyền, và nó là một quyền thực sự, một quyền được tôn trọng mà đất nước tôi đáng được hưởng sau hai cuộc Chiến tranh giành Đôc lập, những cuộc chiến đã cướp đi sinh mạng của hơn 500 nghìn người trên đất nước Cuba nhỏ bé. Chúng tôi tin vào điều đó, và chúng tôi cũng tin rằng quyền phát động cách mạng của chúng tôi sẽ được tôn trọng - một cuộc cách mạng dù chưa thể được gọi là Cách mạng Xã hội Chủ nghĩa nhưng cũng đóng vai trò tiền thân của Cách mạng Xã hội Chủ nghĩa sau này. Để hiểu điều đó, ông cần đọc bài tự bào chữa của tôi, bài phát biểu của tôi trước tòa mà người ta vẫn nhắc đến với tên gọi “Lịch sử sẽ bào chữa cho tôi”; ở đó ông có thể tìm thấy tất cả những yếu tố của một cuộc Cách mạng Xã hội Chủ nghĩa tương lai những điều không phải trong chốc lát mà có ngay được - tất cả phải được tiến hành dần dần, từng bước một, thật chắc chắn và không gì ngăn cản nổi. Mặc dù chúng tôi không hề ngần ngại đốt cháy giai đoạn nếu có thể.

Cuộc tấn công vào trại lính Moncada đã đem đến kết cục là rất nhiều đồng chí của ông bị tra tấn, giam cầm và hành hình. Vậy tại sao ông không rút từ thất bại đó ra kết luận ràng con đường tiến hành cách mạng bằng bạo lực là không thể?

Hoàn toàn ngược lại. Khi tấn công trại lính Moncada, chúng tôi đã có ý tưởng bỏ vào vùng rừng núi với tất cả số vũ khí tịch thu được trong trường hợp chế độ độc tài đó không sụp đổ. Nhưng tôi tin chắc rằng nếu khi đó chúng tôi chiếm được trại lính, chế độ của Batista sẽ sụp đổ.

Hình như trong giai đoạn đó ở châu Mỹ Latinh không có cuộc đấu tranh du kích nào khác?

Năm 1948, khi tôi được là nhân chứng sống của cuộc khởi nghĩa diễn ra ở Bogota, có một số nhóm vũ trang lẻ tẻ hoạt động ở Colombia, nhưng không phải là theo khái niệm chiến tranh du kích sau này được áp dụng ở Cuba. Ở châu Mỹ Latinh, có rất nhiều phong trào đã hình thành với rất nhiều hoạt động vũ trang diễn ra sôi nổi. Ngoài ra còn có cả cuộc Cách mạng Mêhicô, một nguồn cổ vũ tinh thần lớn lao cho chúng tôi; và bên cạnh đó phải nói đến phong trào Sandino anh hùng.

Phong trào Sandino ở Nicaragua, trong những năm 1930 ¹.

Vị “Tướng của những con người tự do”... Đó chính là nền tảng lịch sử cho cuộc đấu tranh của chúng tôi sau này.

Trong thời gian đó, ông có nắm được những hoạt động của Sandino không?

Ồ, có chứ, rất nhiều là khác. Tồi gần như thuộc lòng những hành động của Sandino. Ông chỉ có một đội quân nhỏ; sách vở vẫn gọi đó là “Đội quân nhỏ điên rồ”. Và còn một chuyện nữa, tôi cũng đọc rất nhiều về Maceo, Gomez và những vị chỉ huy kiên cường khác đã rạng danh trong những cuộc Chiến tranh giành độc lập cho Cuba.

Ông biết rất nhiều về những cuộc chiến tranh ở Cuba.

Tất nhiên rồi. Những cuộc chiến tranh đó giúp chúng tôi hình thành nên chiến lược hoàn toàn khác, vì cả Maceo và Maximo Gomez đều có kỵ binh, một đội quân hết sức cơ động, và họ hầu như hoàn toàn tự do di chuyển. Hầu hết các trận đánh đều là “tao ngộ chiến” (tức là những trận đánh xảy ra khi các lực lượng đối đầu tình cờ chạm trán nhau). Trong khi đó, những trận đánh của chúng tôi, trong bối cảnh cuộc chiến tranh của chúng tôi, đều phải được lên kế hoạch tỉ mỉ, với các công sự, chiến hào đầy đủ, tất cả những biện pháp chuẩn bị phải được tiến hành từ trước. Còn trong giai đoạn Chiến tranh giành độc lập, chẳng bao giờ có chuyện phải đào hào, hình như chỉ có đúng một lần ở đâu đó mạn Pinar del Rió thì phải. Hầu hết các trận đánh đều là tao ngộ chiến, trong khi đó chúng tôi buộc phải lường trước những trận đánh của mình, và lên kế hoạch thật cụ thể và tỉ mỉ.

Những gì chúng tôi từng cho là đúng đắn khi tiến hành một cuộc chiến tranh trong vùng rừng núi rậm rạp, với độ cao 1200m so với mực nước biển, về sau lại được chúng tôi áp dụng trên các dải đồng bằng, trên các tuyến đường quốc lộ, những đồn điền cà phê, những vùng đầm lầy, hoặc đơn giản là một cánh đồng mía. Nói chung tất cả là một quá trình học hỏi. Ví dụ như lực lượng của Batista, trong tất cả các hoạt động của mình, bao giờ cũng có ưu thế là có hỏa lực của không quân yểm trợ, bên cạnh những ưu thế khác nữa. Đó là những bài học vô cùng khó khăn mà chúng tôi đã rút ra, vì sự khác biệt về sức mạnh và chiến thuật là rất lớn, và theo tôi nghĩ, chính sự khác biệt rất lớn đó đã dạy cho chúng tôi phải hình thành nên các chiến thuật và phương án để bù đắp, nhằm cân bằng lại thế trận giữa hai bên.

Trong giai đoạn đầu tiên, chúng tôi gần như bị quét sạch vì có sự phản bội, nhưng rồi cũng đến giai đoạn chúng tôi hoàn toàn không thể bị phản bội thêm được nữa, mà kẻ thù cũng không còn cách nào để săn lùng và triệt hạ chúng tôi. Các chiến sĩ của chúng tôi trong vùng núi Sierra Maestra không bao giờ rơi vào những chiếc bẫy phục kích. Thông thường thì chính chúng tôi mới là người đi săn lùng và triệt hạ kẻ thù; ví dụ như một đoàn quân đông đảo và trang bị đầy đủ sẽ tình cờ đi qua, khoảng 300 tên chẳng hạn, và chúng tôi chỉ có bảy mươi đến tám mươi người để tấn công và ngăn chặn lực lượng đó của kẻ thù.

---------------------------------------------------------
1. Augusto Cesar Sandino (1895-1934), nhà cách mạng người Nicaragua và là một trong những người đi tiên phong vĩ đại trong cuộc đấu tranh vũ trang giành độc lập và chống Chủ nghĩa đế quốc của khu vực châu Mỹ La-tinh ở thế kỷ 20. Sandino cầm đầu một cuộc nổi dậy năm 1926 và năm tiếp sau đó tiến hành cuộc chiến tranh du kích chống lại phe bảo thủ lúc đó đang nắm quyền và được sự hậu thuẫn của lực lượng người Mỹ ở đất nước này. Năm 1928, nhà lãnh đạo theo Chủ nghĩa cộng sản ngưòi Salvador Farabundo Marti tham gia cuộc chiến Sandinista (Cuộc cách mạng của người Sadinista, lấy theo tên của Augusto Cesar Sandino, người cầm đầu phong trào nổi dậy chống sự thống trị của Mỹ đối với Nicaragua). Năm 1933, người Mỹ rút lui và chiến thắng thuộc về Sandino, nhưng bản thân Sandino thì lại bị ám sát vào ngày 1 tháng 2 năm 1934 theo lệnh của Anastasio Somoza, lúc đó là người đứng đầu lực lượng bảo vệ quốc gia Nicaragua, sau đó trở thành kẻ độc tài của đất nước này, một con người nổi tiếng với quan điểm thân Mỹ bạo lực tàn ác. Cuối cùng ông ta bị lật đổ bới cuộc cách mạng Sandinista năm 1979.

Vậy ông có nắm được những chiến thuật do tướng Giáp ¹, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chủ tịch Mao Trạch Đông đã áp dụng ở châu Á không?

Nói thật là hồi đó chúng tôi cũng biết người Việt Nam là những chiến sĩ phi thường; họ đã đánh bại quân Pháp trong trận Điện Biên Phủ năm 1954, nhưng đó là loại hình chiến tranh rất khác biệt, với rất đông quân, có sự yểm trợ của pháo binh và các loại hỏa lực khác; họ có một quân đội thực thụ. Chúng tôi bất đầu từ con số không, và chúng tôi chưa có một quân đội đúng nghĩa.

Khi Mao Trạch Đông bắt đầu cuộc Trường chinh ở Trung Quốc năm 1935, ông đã tạo nên một kỳ công về mặt quân sự mà rất ít người ở Cuba biết đến. Từ đó đến nay tôi đã đọc rất nhiều về sự kiện lịch sử này. Một cuộc Trường chinh như vậy sẽ không thể áp dụng đối với chúng tôi trong hoàn cảnh của Cuba, mặc dù những chiến thuật và nguyên tắc tổ chức chính trị và quân sự đó đều có giá trị hết sức to lớn trong bất kỳ cuộc chiến tranh nào. Mao Trạch Đông đã chứng minh một điều rằng tất cả đều có thể, đoàn quân của ông đã chiến đấu suốt một chặng đường dài 12 nghìn cây số, tương đương với 7500 dặm.

Vấn đề của chúng tôi là ở chỗ cuộc đấu tranh mà chúng tôi phát động phải trải qua những điều kiện hoàn toàn khác.

-----------------------------------------------------------
1. Võ Nguyên Giáp (sinh năm 1911) là vị tướng người Việt Nam, tham gia Đảng Cộng sản từ những năm 1930 và đã được Hồ Chí Minh bồi dưỡng, ông tổ chức đội quân kháng chiến của Việt Nam chống lại Nhật Bản trong thể chiến thứ hai. Năm 1946, ông tổ chức một cuộc phản công chống lại lực lượng thuộc địa của Pháp ở Việt Nam và năm 1954 thì đánh bại hoàn toàn đội quân này ở Điện Biên Phủ khiến người Pháp phải rút lui, ông là nhà hoạch định chiến lược chính trong cuộc chiến tranh nhân dân của người Việt Nam chống lại Mỹ từ năm 1961 đến 1975. Mặc dù chỉ tự học nhưng ông vẫn được coi là một trong những nhà lý luận và tướng lĩnh vĩ đại của thế kỷ 20.

Sau hai năm bị giam trong nhà tù ở đảo Thông, ông đã phải sống lưu vong ở Mêhicô, và khi tới đó ông đã gặp Ernesto “Che” Guevara lần đầu tiên, ông có thể kể ông đã gặp ông ấy trong hoàn cảnh như thế nào không?

Tôi rất vui khi lại có cơ hội nói về Che như thế này, thật sự là như vậy ¹. Rất nhiều người biết về chuyến đi bằng xe máy của Che khi anh ấy còn học ở Argentina; hành trình của anh ấy đã đi qua những vùng quê hẻo lánh của Argentina, sau đó đi tiếp qua một số nước châu Mỹ latinh khác - Bolivia, Chilê, Pêru và một số nơi khác. Đừng quên là năm 1952, sau cuộc đảo chính quân sự năm 1951, tại Bolivia đã có một phong trào đấu tranh mạnh mẽ của nông dân và người lao động với rất nhiều cuộc giao tranh ác liệt và có ảnh hưởng xã hội vô cùng to lớn ².

Hầu hết chúng ta đều biết về hành trình của Che cùng với người bạn thân là Alberto Granado, ngay trước khi Che tốt nghiệp Trường Y, khi họ ghé thăm một số bệnh viện, và chúng ta cũng biết rằng họ còn dừng chân làm Bác sĩ điều trị một thời gian tại một khu trại hủi nằm giữa rừng Amazon. Chúng ta biết rằng hai người đã đi gần khắp châu Mỹ latinh; anh ấy đã tới những mỏ khai thác đồng ở Chuquicamata ở Chilê, nơi những người công nhân phải làm việc đến kiệt sức; anh ấy đã băng qua sa mạc Atacama; ghé thăm những phế tích của thành phố Machu Pichu ở Pêru; anh ấy còn đi thuyền ngang qua hồ Titicaca - và ở tất cả những nơi từng đi qua, bao giờ anh ấy cũng gặp gỡ và nói chuyện với người dân bản địa và quan tâm rất nhiều về cuộc sống cũng như tình cảnh của họ. Nhưng mọi người đều biết, từ đây anh đã tiếp tục lên đường sang Guatemala, đó là thời kỳ chế độ Arbenz đang nắm quyền ³.

Vào thời gian đó, Tổng, thống Jacobo Arbenz đang tiến hành những cải cách rất tiến bộ ở Guatemala.

Đúng vậy. Một cuộc cải cách ruộng đất vô cùng quan trọng đang được thực hiện ở nước này, theo đó những đồn điền chuối mênh mông thuộc sở hữu của một công ty xuyên quốc gia của Mỹ được quốc hữu hóa rồi chia cho nông dân. Với sự hậu thuẫn của Mỹ, giới quân sự đã tiến hành đảo chính, và thế là cuộc cải cách ruộng đất bị phá hoại ngay lập tức. Hồi đó, nói về những đạo luật cải cách ruộng đất sẽ bị coi là “Cộng sản”, có nghĩa là chỉ cần nói vậy thôi là tự động người ta sẽ coi anh là Cộng sản.

Nhưng ở Guatemala người ta đã thực sự bắt đầu được một cuộc cải cách mộng đất như vậy, chỉ có điều cũng giống như ở bất kỳ nơi nào khác, những kẻ đặc quyền ngay lập tức tìm cách phản đối quá trình này. Và cũng giống như nhiều nước láng giềng phía bắc, nhiều lực lượng trong nước bắt đầu tiến hành những hành động phản cách mạng để lật đổ vị Tổng thống mà chính họ đã bầu lên, Jacobo Arbenz. Chúng dự định làm việc đó bằng một đoàn lính đánh thuê tấn công vào biên giới kết hợp với sự đồng lõa của những nhóm quân đội cũ trong nước.

Khi phong trào của chúng tôi tiến hành cuộc tấn công thất bại vào Moncada ngày 26 tháng 7 năm 1953, một số đồng chí của chúng tôi đã trốn thoát ra nước ngoài. Antonio “Nico” Lopez ⁴ và một số người khác đã trốn sang Guatemala. Lúc này Che đã ở đó, nên chính anh ấy đã trải qua những thời khắc đáng buồn khi Tổng thổng Jacobo Arbenz bị lật đổ; anh ấy đã gặp các đồng chí của tôi và cùng họ tới Mêhicô.

---------------------------------------------------------
1. Trong các bài viết, bài diễn văn hoặc phỏng vấn, Castro thường nói về Ernesto “Che” Guevara; những nội dung hồi tưởng chính của ông được tập hợp trong cuốn sách Che: Ký ức của Fidel Castro, do David Deutschman dịch, Melbourne, nhà xuất bản Ocean năm 1998. Xem một trong những bài viết dài nhất và cảm động nhất trong cuốn Un encuentro con Fidel, một cuộc phỏng vấn do Gianni thực hiện ở Havana: Oficinade Publicaciones del Consejo de Estado, 1987, trang 311-349, và được xuất bản ở Tây Ban Nha với tiêu đề Habla Fidel (do Gabriel Garcia Marquez giới thiệu) Madrid: Mondadori, 1988, trang 345-371; bằng tiếng Anh, xem cuốn Gặp gỡ Fidel, do Mary Todd dịch, Melbourne: Nhà xuất bản Ocean, 1991.

2. Ngày 9 tháng 4 năm 1952, cuộc nổi dậy của nhân dân sau đó trở thành cuộc cách mạng của Bolivia bắt đầu. Cuộc nổi dậy này dưới sự lãnh đạo của Phong trào cách mạng dân tộc do Victor Paz Estenssoro và Juan Lechin đứng đầu. Chỉ trong vài ngày, ba gia đình sở hữu hầu hết các mỏ khoáng và kiểm soát phần lớn tài sản của đất nước bị lật đổ, lực lượng vũ trang của họ bị giải tán các liên đoàn lao động được trang bị vũ khí, đất đai, các doanh nghiệp và công sở (của chính phủ địa phương) bị chiếm lĩnh và phía cách mạng đã hình thành một chính phủ đối lập. Những người bản địa không được học hành - chiếm đa số dân cả nước - nay được giao quyền bỏ phiếu, các mỏ khoáng được quốc hữu hóa, đất đai của các địa chủ được phân phối lại.

3. Jacobo Arbenz (1913-1971), vào thời điểm đó là sĩ quan trong quân đội và là một trong những nhà lãnh đạo của cuộc “Cách mạng Tháng mười” năm 1944 lật đổ chế độ độc tài của tướng Jorge Ubico, người đã thực hiện duy trì quyền lực bằng lực lượng vũ trang trong 14 năm. Năm 1951, Arbez được bầu làm Tổng thống trong cuộc bầu cử dân chủ và Chính phủ của ông đã thông qua đạo luật cải cách nông nghiệp. Luật này đi ngược lại với lợi ích của các công ty hoa quả của Mỹ vốn chiếm phần lớn đất nông nghiệp của nước này, và khiến CIA buộc tội ông là người theo “Cộng sản”. Với sự hỗ trợ của một số tên độc tài Trung Mỹ và sự nhất trí của Tổng thống Dwight Eisenhower, CIA tổ chức một cuộc đảo chính quân sự chống lại Arbenz và ông bị mất quyền vào ngày 27 tháng 6 năm 1954.

4. Antonio “Nico” Lopez Fernandez (1930-1956) là một trong những ngưòi đã tham gia tấn công trại lính Moncada vào ngày 26 tháng 7 năm 1953. Ông không bị bắt vì xin tị nạn trong Đại sứ quán Guatemala ở Havana. Sau đợt ân xá năm 1955, ông quay lại Cuba và trở thành thành viên Ban lãnh đạo Phong trào 26/7. Ông cũng là người trong nhóm đã trở về Granma từ Mêhicô. Ông bị giết ở Boca del Toro ngày 8 tháng 12 năm

Có phải Raul em trai ông đã gặp Che trước ông?

Vâng, vì Raul chính là một trong những người đầu tiên bỏ trốn sang Mêhicô. Khi đó bọn chúng đã bắt đầu nghi ngờ buộc cho Raul một số tội, thậm chí chúng còn buộc tội cậu ấy là chủ mưu một số vụ đánh bom, thế là tôi bảo em trai mình, “Em phải trốn ra nước ngoài thôi”. Còn khi bị giam trong tù, chúng tôi cũng đã tính đến chuyện sang Mêhicô và tổ chức một lực lượng vũ trang rồi lại quay về. Dường như điều đó đã trở thành truyền thống ở Cuba. Và thế là Raul sang Mêhicô, và tại đây, thông qua những đồng chí của chúng tôi đã có mặt từ trước, Raul đã gặp Che. Tất nhiên khi đó Che chưa là Che như sau này; tên anh ấy là Ernesto Guevara, nhưng vì người Argentina khi nói chuyện lúc nào cũng nói “iche, hombre!” “che” thế này, “che” thế kia ¹, thế là những người Cuba bắt đầu gọi anh ấy là “el Che”, rồi cái tên đó thành quen...

Phải một thời gian ngắn sau tôi mới rời Cuba được vì thực ra tôi cũng không phải đối mặt với mối nguy hiểm đáng kể nào, nhưng tôi cũng không thể cứ ngồi mòn mỏi chờ đợi ở Cuba được, và khi có dịp, tôi cũng lên đường sang Mêhicô. Bên cạnh rất nhiều công việc khác, mục tiêu của tôi là chuẩn bị cho một cuộc trở về chớp nhoáng. Trong những tuần đầu sau khi ra khỏi tù, chúng tôi đã phát động một chiến dịch tuyên truyền không ngừng nghỉ để đưa những Tư tưởng Cách mạng của mình đến với người dân, và bắt đầu giúp người dân giác ngộ về tình hình xã hội. Chúng tôi đã định hình được tổ chức đấu tranh cách mạng của mình - tức là phong trào ngày 26 tháng 7 - và chúng tôi cũng đã chứng minh một điều rằng không thể nào đưa cuộc đấu tranh đến thắng lợi cuối cùng bằng những biện pháp hòa bình, hợp pháp.

Vậy Che có chia sẻ những quan điểm của nhóm ông không?

Khi đó anh ấy đã là một người Mác xít. Mặc dù anh ấy không phải là thành viên của bất kỳ Đảng phái chính trị nào, nhưng về tư tưởng thì Che đã là một người Mác xít. Và ở Mêhicô anh ấy đã tiếp xúc với Nico Lopez, một trong những người lãnh đạo phong trào của chúng tôi, một đồng chí xuất sắc nhưng giản dị và khiêm tốn - anh ấy cũng từng là thành viên Đảng Chính thống, nhưng anh ấy rất cấp tiến, táo bạo, chúng tôi đã nói chuyện rất nhiều về Chủ nghĩa Mác và anh ấy hoàn toàn tin theo. Nico Lopez tham gia trong cuộc tấn công vào trại lính ở Bayamo. Chính sự tương đồng về quan điểm chính trị là một trong những yếu tố quan trọng nhất trong tình bạn gắn bó giữa Che và tôi.

Tôi đã giải thích rất rõ quan điểm chính trị của chúng tôi khi chúng tôi tấn công trại lính Moncada. Lúc đó tôi mói chỉ là ruột người Mác xít không tưởng. Chính sự nhiệt thành hơi ngây thơ đó đã lý giải sự tâm đầu hợp ý giữa Che và tôi. Thậm chí chính sự đồng cảm đó là yếu tố quan trọng nhất giúp hình thành và nuôi dưõng tình bạn của chúng tôi.

Vậy khi gặp Che lần đầu tiên ông có nhận thấy là ông ấy rất khác biệt không?

Anh ấy có một tình yêu đặc biệt dành cho nhân dân. Anh ấy là môt trong số ít những con người mà quần chúng nhân dân tin tưởng và ngưỡng mộ ngay lập tức - đó chính là nhờ sự tự nhiên, giản dị, tinh thần đồng chí và những phẩm chất đạo đức của anh ấy. Anh ấy là một Bác sĩ; anh ấy làm việc ở Viện An sinh Xã hội nghiên cứu gì đó, về tim mạch hay bệnh gì đó, hoặc có lẽ là các bệnh dị ứng, vì bản thân anh ấy cũng bị dị ứng.

Tôi nghĩ là ông ấy bị chứng hen suyễn.

Cái nhóm nhỏ của chúng tôi ở Mêhicô quý mến anh ấy ngay lập tức. Raul và anh ấy đã là bạn bè thân thiết với nhau. Phải mãi khi sang Mêhicô tôi mới gặp anh ấy. Năm đó Che mói hai mươi bảy tuổi.

Chính anh ấy đã nói ² rằng lần gặp gỡ đầu tiên của chúng tôi là vào một đêm tháng 7 năm 1955 ở thành phố Mêhicô, trên phố Calle Emparan, nếu tôi nhớ không nhầm, trong nhà một người bạn Cuba, Maria Antonia Gonzalez. Chẳng có gì ngạc nhiên khi hai chúng tôi trở nên tâm đầu ý hợp ngay lập tức: anh ấy đã đi khắp châu Mỹ latinh, anh ấy đã ghé thăm Guatemala, anh ấy đã chứng kiến sự can thiệp của người Mỹ ở đất nước này, và anh ấy biết chúng tôi vừa tấn công một căn cứ quân sự, anh ấy biết về cuộc đấu tranh của chúng tôi ở Cuba, anh ấy hiểu và chia sẻ những quan điểm của chúng tôi. Tôi đến Mêhicô, chúng tôi nói chuyện với nhau, và chính tại đó anh ấy đã tham gia vào hàng ngũ của chúng tôi.

Anh ấy biết trong phong trào của chúng tôi có những thành viên xuất thân tiểu tư sản, tóm lại là rất đa dạng và phức tạp. Nhưng anh ấy hiểu rằng chúng tôi đang tiến hành một cuộc đấu tranh cách mạng để giải phóng dân tộc, một cuộc cách mạng chống đế quốc; anh ấy chưa nhận thấy một cuộc Cách mạng Xã hội Chủ nghĩa, nhưng điều đó cũng không phải là trở ngại gì đáng kể - anh ấy tham gia ngay lập tức, anh ấy ghi tên mình vào hàng ngũ của chúng tôi.

Ông ấy tham gia vào cuộc phiêu lưu.

Anh ấy chỉ nói với tôi đúng một điều: “Điều duy nhất tôi yêu cầu, khi Cách mạng Cuba thành công, là các anh không được lấy bất kỳ lý do nào để cấm tôi quay về Argentina và tiến hành một cuộc cách mạng ở đó”.

----------------------------------------------------------
1. Những từ “không có nghĩa” như “gosh”, “cool”, hay “wow” thường chỉ sự ngạc nhiên, sững sờ, hay đồng ý...đôi khi còn có nghĩa bối rối, thất vọng; cách dùng này phổ biến trong văn nói hàng ngày của người dân Argentina.

2. Tháng 4-1958, trong cuộc phỏng vấn với nhà báo Jorge Masetti ngưòi Argentina ở Sierra Maestra, Che nói, “Tôi đã nói chuyện với Fidel cả đêm. Và đến khi trời sáng thì tôi là vị bác sĩ khám bệnh cho cuộc phiêu lưu tương lai của ông ấy”. (Jorge Masetti, Los que luchan y los que lloran (El Fidel Castro que yo vi), Havana: Editorial Madiedo, 1960). ở một cuốn khác, Che viết, “Đó là một sự kiện chính trị khi gặp Fidel Castro, nhà cách mạng của Cuba, ông ấy trẻ, thông minh, tự tin, và rất táo bạo - tôi nghĩ chúng tôi rất quý nhau”. (Notas del Segundo Diario de viaje, 1955).

Ở ngay quê hương ông ấy?

Đúng, ở ngay quê hương anh ấy. Đó là những gì anh ấy đã nói với tôi. Khi đó trong chúng tôi đã hình thành một tinh thần quốc tế vô sản dù còn non trẻ nhưng cũng rất mạnh mẽ. Có thể gọi những hành động của chúng tôi, ở Bogota, trong cuộc đấu tranh chống Trujillo, phong trào đấu tranh đòi độc lập cho Puerto Rico, đòi trao trả Kênh đào cho người dân Panama, đòi chủ quyền của Argentina đối với quần đảo Malvinas, và đòi độc lập cho những thuộc địa của châu Âu ở vùng Caribê, là gì nếu không phải là Chủ nghĩa Quốc tế? Chúng tôi hoàn toàn không phải là những kẻ ích kỷ dân tộc. Che hoàn toàn tin tưởng vào chúng tôi. Vậy là tôi bảo anh ấy, “Nhất trí”, và chúng tôi không cần nói thêm bất kỳ lời nào nữa về vấn đề này.

Ông ấy đã bắt đầu tham gia huấn luyện quân sự cùng với ông và nhóm của mình?

Anh ấy tham dự một khóa học về chiến thuật do một vị tướng Tây Ban Nha giảng, tên ông ấy là Alberto Bayo ¹, một người sinh ra ở Cuba, tỉnh Camaguey, năm 1892, trước khi Cuba trở thành một nước độc lập năm 1898. Trong những năm 20 của thế kỷ trước ông ấy đã từng tham chiến ở Marốc, trong Sư đoàn không quân của quân đội, và sau này, khi trở thành môt sĩ quan của phe Cộng hòa, ông ấy đã chiến đấu trong cuộc Nội chiến Tây Ban Nha. Sau đó khi phe của Franco giành chiến thắng, ông ấy đã phải sang Mêhicô sống lưu vong. Che tham dự tất cả những buổi học về chiến thuật Bayo cũng phải công nhận anh ấy là học viên xuất sắc nhất. Cả hai người đều thích chơi cờ vua, và thế là mỗi tối, ngay tại khu trại noi họ nghỉ trước khi xảy ra vụ bắt bớt, tối nào hai người cũng chơi cờ.

Bayo không bao giờ đi xa hơn việc dạy những gì một chiến binh du kích nên làm để phá vỡ vòng vây của kẻ thù xung quanh anh ta trên cơ sở kinh nghiệm của chính ông ấy trong cuộc chiến tranh ở Rif trong đó những người du kích Marốc của Abd el-Krim đã phá vỡ vòng vây của quân Tây Ban Nha như thế nào ². Có điều là ông ấy cũng không bao giờ bàn về việc xây dựng chiến lược; tức là trong đầu ông ấy không lúc nào nghĩ đến khả năng một ngày nào đó những chiến binh du kích kia sẽ lớn mạnh thành một đội quân thực thụ, một đội quân đủ sức đối đầu và đánh bại một đội quân khác - mà đó mói chính là ý tưởng cốt lõi của chúng tôi.

Đó là mục tiêu mà ông và nhóm của mình hướng tới?

Khi đã nói tới “quân đội” tức là tôi muốn nói tới việc phát triển một lực lượng quân sự có đủ khả năng đánh bại một đội quân khác. Đó là mục tiêu cao nhất của chúng tôi khi rời Cuba sang Mêhicô. Những chiến công mà lực lượng nhỏ của chúng tôi ghi được trong những tháng đầu tiên của cuộc đấu tranh trong vùng núi Sierra Maestxa càng củng cố cho mục tiêu đó.

Mục tiêu của ông là chuyển từ lực lượng du kích sang một quân đội đúng nghĩa và phát triển loại hình chiến tranh khác.

Có hai loại hình chiến tranh: chiến tranh phi chính quy, và chiến tranh chính quy, truyền thống. Ban đầu chúng tôi phải tìm ra phương thức đối phó với quân đội của Batista với đầy đủ máy bay, xe tăng, trọng pháo, thông tin liên lạc, tất cả mọi thành phần của quân đội hiện đại. Chúng tôi phải tìm ra con đường hiệu quả nhất để lật đổ chế độ độc tài đó và tiến hành cách mạng ở Cuba. Và chúng tôi đã rất thành công. Tôi không hề có ý định nói rằng tất cả những thành công đó đều hoàn toàn do nỗ lực của chúng tôi - vì bao giờ may mắn cũng có vai trò rất lớn. Anh có thể phạm phải những sai lầm, mắc lỗi này lỗi kia hoặc làm mọi việc một cách hoàn hảo nhất, nhưng bao giờ cũng có những chuyện không thể nào lường trước được. Anh có thể sống hay chết, mất mạng hay sống sót chỉ vì một chi tiết tưởng chừng như rất nhỏ, hoặc là bởi vì anh nhận được hoặc không nhận được thông tin nào đó một cách kịp thời, ông còn nhớ là tôi đã vô cùng đau đớn và nuối tiếc khi hết yếu tố ngẫu nhiên này đến chuyện tình cờ khác đã phá hỏng cuộc tấn công của chúng tôi vào trại lính Moncada, sau rất nhiều nỗ lực phi thường của cả tổ chức. Và chúng ta còn nói về sự bất ngờ ngu ngốc đã khiến chúng tôi không kịp trở tay khi vừa đặt chân từ con tàu Granma lên bờ. Đã có thể cứu được biết bao nhiêu mạng sống trong cả hai tình huống đó?

Ở Mêhicô, với Bayo, rất nhiều đồng chí của chúng tôi đã được huấn luyện bài bản. Tôi phụ trách công tác tổ chức và tìm kiếm vũ khí, ngoài ra tôi còn phải huấn luyện cho người của mình tập bắn. Lúc nào tôi cũng bận rộn luôn chân, luôn tay; phải khó khăn lắm tôi mới có thời gian tham gia những bài giảng về huấn luyện của Bayo.

----------------------------------------------------------
1. Alberto Bayo, Mi aporte a la revolution cubana, Havana: Impreta del Ejercito Rebelde, 1960. Bayo định cư ở Havana sau khi Cách mạng giành chiến thắng, và ông qua đời ở Havana năm 1967 ở tuổi 75.

2. Abd el-Krim (1882?-1963) là nhà lãnh đạo của các bộ lạc Rif ở Ma rốc - tên đầy đủ của ông là Muhammad Ibn Abd al-Karim al-Khattabi. Ông từng là quan chức cao cấp trong chính quyền của khu hành chính Tây Ban Nha cho đến năm 1920, khi ông cầm vũ khí chống lại người Tây Ban Nha. Năm 1921, ông cùng với lực lượng du kích của mình đánh bại lực lượng thuộc địa Tây Ban Nha trong 3 năm sau đó, ông củng cố vị trí của mình vào năm 1924, đẩy lùi người Tây Ban Nha quay trở lại khu vực Tetouan. Cuối cùng ông bị lực lượng người Tây Ban Nha của Franco đánh bại và bị trục xuất. Sau đó, ông là Chủ tịch của Ủy ban giải phóng Arab Mahgreb (Liên minh các nước Bắc Phi) và là người chứng kiến đất nước cuối cùng của khu vực này giành được độc lập, đó là Algieri. Chiến thuật du kích mà ông áp dụng đế chống lại lực lượng Tây Ban Nha khiến Hồ Chí Minh, Mao Trạch Đông và Che Guevara rất quan tâm.

Nhưng Che đã tham gia các lớp học rất chăm chỉ và nhiệt tình?

Đúng vậy, cả những giờ học lý thuyết cũng như tập bắn đạn thật, và anh ấy cũng lầ một tay thiện xạ. Trong thời gian ở Mêhicô chúng tôi đã tập bắn ở một trang trại chăn nuôi gia súc gần thành phố Mêhicô. Nó thuộc sở hữu của một công ty cũ của Pancho Villa và ông ấy đã cho chúng tôi thuê lại. Khi chúng tôi từ Mêhicô quay về và đố bộ lên bờ biển Cuba, chúng tôi đã có năm mươi lăm khẩu súng trường có gắn ống ngắm. Những bài tập bắn súng trường của chúng tôi bao gồm cả việc bắn những con cừu đi lạc khỏi tầm bắn hơn 200m - với tư thế bắn tự do, không có bệ đỡ. Chúng tôi có thể bắn trúng một chiếc đĩa nhỏ cách hơn 500m. Người của chúng tôi đều là những xạ thủ cừ khôi. Chúng tôi thường cử một đồng chí đứng cách xa gần 200m, đặt bên cạnh mình một cái chai - sau đó chúng tôi sẽ ngắm bắn cái chai đó bằng súng trường có gắn kính ngắm; những chiếc kính ngắm này giúp chúng tôi có thể bắn cực kỳ chính xác - mỗi lần chúng tôi tập bắn hàng trăm phát liền. Một trong những người tình nguyện của chúng tôi có biệt danh là anh bạn Triều Tiên ¹. Chúng tôi thường đặt một cái chai cách chân anh ấy khoảng vài chục xăng-ti -mét; tôi thường bắn nhiều phát liền, và tất nhiên một khi có giá đỡ thì không bao giờ có chuyện viên đạn đi lạc vào giữa cái chai và anh bạn của chúng tôi. Trong tình huống tập bắn với người thật như vậy bao giờ cũng phải có giá đỡ cho khẩu súng trường, chứ không thể chỉ dùng tay được, vì chỉ cần một chút rung động nhỏ cũng sẽ giết người tình nguyện ngay. Những bài tập như vậy giúp chúng tôi có được thần kinh thép và sự tự tin để chúng tôi hoàn toàn làm chủ được những loại vũ khí này. Điều chúng tôi tập luyện hiệu quả nhất thời gian đó chính là bắn súng. Còn sau đó chúng tôi mới bắt đầu tìm hiểu thêm về chiến thuật.

Che cũng chưa có kinh nghiệm quân sự thực tiễn nào khi tới Mêhicô?

Không, hoàn toàn không. Anh ấy chẳng biết gì cả.

Nhưng rồi ông ấy đã học hỏi?

Anh ấy nghiên cứu và thực hành rất chăm chỉ, nhưng ban đầu anh ấy tham gia vào hàng ngũ của chúng tôi với tư cách Bác sĩ quân y và hóa ra anh ấy là một Bác sĩ cực kỳ xuất sắc; lúc nào anh ấy cũng tận tình chăm sóc cho sức khỏe của các đồng chí đồng đội. Tôi muốn kể cho ông nghe về một phẩm chất đặc biệt của anh ấy, phẩm chất khiến tôi khâm phục nhất, bên cạnh rất nhiều phẩm chất ưu tú mà tôi nhận ra trong con người Che... Như ông biết đấy, Che bị chứng hen suyễn. Gần thành phố Mêhicô có một ngọn núi lửa tên là Popocatepetl, và cứ đến cuối tuần Che lại thử sức mình bằng cách leo lên đỉnh núi. Anh ấy sửa soạn những đồ dùng cần thiết - đó là một đỉnh núi rất cao, hơn 5000m, tức là cao hơn 18000 bộ, với chóp núi phủ tuyết quanh năm - và bắt đầu leo. Anh ấy nỗ lực một cách phi thường, nhưng chưa lần nào anh ấy leo lên đến đỉnh. Chứng hen suyễn đã ngăn cản Che. Thế rồi tuần sau đó anh ấy lại tìm cách leo lên đỉnh núi Popo, anh ấy gọi nó như vậy, nhưng đều không ăn thua. Che chưa bao giờ lên đến đỉnh núi, anh ấy chưa bao giờ chinh phục được đỉnh Popocatépet. Nhưng anh áy vẫn quyết tâm leo núi, và cả đời Che, chưa lúc nào anh ấy từ bỏ ý định một ngày nào đó chinh phục đỉnh núi Popocatépet. Những cố gắng của anh ấy thật anh hùng, mặc dù chưa lần nào anh ấy lên đến đỉnh. Qua đó ông có thể thấy được tính cách mạnh mẽ của Che, sức mạnh tinh thần và tính kiên cường của anh ấy.

Ý chí và nghị lực của Che.

Khi chúng tôi mói chỉ là một nhóm nhỏ, mỗi khi cần có người xung phong thực hiện một công việc nào đó, thì người đầu tiên tình nguyện bao giờ cũng là “el Che”.

Và một trong những phẩm chất xuất sắc của anh ấy chính là khả năng dự báo tình hình, dường như Che là một nhà tiên tri có thể nhìn thấu tương lai khi anh ấy yêu cầu tôi không được ngăn cản anh ấy quay về Argentina và tiến hành một cuộc cách mạng trên chính quê hương mình.

Tức là khi ông ấy nói muốn quay về Argentina sau khi cách mạng Cuba thành công.

Đúng vậy... Và về sau, trong cuộc chiến tranh du kích của chúng tôi, tôi đã phải cố gắng lắm mới cứu được anh ấy, vì nếu tôi mà cho phép anh ấy làm tất cả những gì anh ấy muốn, thì có lẽ anh ấy đã không bao giờ sống sót. Ngay từ giây phút đầu tiên, anh ấy đã là người nổi bật nhất, ưu tũ nhất... Mỗi lần chúng tôi cần một người tình nguyện cho một nhiệm vụ khó khăn, có thể là một cuộc tấn công bất ngờ, một chuyến đi lấy vũ khí để kẻ thù không thể thu được, thì người đầu tiên xung phong luôn là “el Che” của chúng tôi.

----------------------------------------------------------
1. Miguel Angel Sanchez thưòng được coi là người “Triều Tiên” bởi vì ông đã tham gia cuộc chiến này. Ông là ngưòi Mỹ gốc Cuba và Castro đã tùng gặp ông vào tháng 11 năm 1955. Tháng 12, Sanchez tham gia phong trào của những người cách mạng tương lai của Mêhicô giúp đỡ họ huấn luyện về mặt chiến thuật. Cuối năm 1956, ông chia tay vĩnh viễn với người Cuba.

Bao giờ ông ấy cũng tình nguyện thực hiện những nhiệm vụ nguy hiểm nhất?

Anh ấy là người đi đầu trong bất kỳ nhiệm vụ khó khăn nào; nổi bật trong tính cách của anh ấy chính là lòng can đảm phi thường, hoàn toàn coi khinh mọi hiểm nguy, nhưng nhiều lúc chính anh ấy cũng đề xuất chúng tôi thực hiện những nhiệm vụ cực kỳ khó khăn và liều lĩnh... Và tôi đã phải từ chối dứt khoát, “Không”.

Bởi vì ông thấy như vậy là quá liều lĩnh?

Hãy nhớ là, anh cử một người chỉ huy trận phục kích đầu tiên, rồi trận thứ hai, trận thứ ba, trận thứ tư, rồi thứ năm, thứ sáu - như thế chẳng khác nào trò tung đồng xu đầy may rủi: trong khi chiến đấu ở cấp độ Trung đội hoặc Đại đội, chắc chắn anh ta sẽ chết như những người chơi trò rulét Nga (trò cho một viên đạn vào ổ súng và bóp cò xem ai gan lì hơn).

Việc ông ấy không phải là người Cuba có gây khó khăn gì không?

Có chứ, quả thực là nhiều lúc cũng có chuyện, ở Mêhicô chúng tôi phân công anh ấy phụ trách một trại đóng quân, và đã có những người bắt đầu phần nàn rằng anh ấy là người Argentina rồi chuyện này, chuyện nọ, khiến tôi phải chịu nhiều tai tiếng. Tôi sẽ không nói tên của những người này, vì sau đó rất may là họ cũng đã phải thay đổi quan điểm. Vâng chỉ có hồi ở Mêhicô đó thôi. Còn về Cuba, trong quá trình chiến đấu, ban đầu Che chỉ làm bác sĩ quân y, nhưng nhờ tinh thần chiến đấu quả cảm và những phẩm chất xuất sắc của mình anh ấy đã được phân công chỉ huy một đơn vị, và anh ấy đã chứng tỏ được mình trong rất nhiều lần, với rất nhiều phẩm chất phi thường.

Ở góc độ con người, chính trị và quân sự?

Cả con người và chính trị. Với tư cách là một con người, một con người phi thường thực sự. Anh ấy còn là một con người có chiều sâu văn hóa và trí tuệ sáng ngời. Cùng rất nhiều phẩm chất sáng chói khác. Che là một Bác sĩ cầm súng nhưng không một phút nào quên nhiệm vụ Bác sĩ của mình. Chúng tôi đã chiến đấu cũng nhau trong nhiều trận. Thỉnh thoảng tôi lại gộp các chiến sĩ ở hai đơn vị lại với nhau, và chúng tôi cùng thực hiện những hoạt động tác chiến rất phức tạp, chủ yếu là phục kích những đoàn quân đối phương đi qua một vị trí được xác định nào đó.

Chính trong quá trình đầu tranh du kích trong vùng núi Sierra Maestra đó những người du kích chúng tôi đã học hỏi được nghệ thuật chiến tranh. Chúng tôi phát hiện ra rằng kẻ thù chỉ mạnh khi chúng ở trong cứ điểm, còn chúng yếu nhất là khi đang cơ động. Một đội hình 300 tên lính khi hành quân chỉ còn sức mạnh của một hoặc hai trung đội phòng ngự trong công sự; khi hành quân gặp phục kích, nhiều tên không dám ho he nổ súng, hoặc thậm chí chỉ dám bắn loạn xạ lên trời - chúng không sao nhận ra đối phương đang tấn công mình từ hướng nào. Đó là một trong những nguyên tắc cơ bản được chúng tôi sử dụng: tấn công kẻ thù khi chúng yếu nhất và sơ hở nhất. Nếu tấn công các cứ điểm phòng ngự, chắc chắn chúng tôi sẽ phải chịu nhiều thương vong; kẻ thù giấu mặt bên trong nên chúng có thể chiến đấu một cách ngoan cố vì chúng biết mình đang tương đối an toàn. Dần dần, chiến thuật của chúng tôi được hoàn thiện từng bước một; tôi không muốn nói nhiều về vấn đề này, nhưng dần dần chúng tôi đã tìm ra cách đương đầu với đối phương mạnh hơn hẳn, và có thể coi đó là những bài học vỡ lòng của chúng tôi.

Có thời điểm khi đang huấn luyện ở Mêhicô, ông và nhóm của mình đã bị tống vào tù. Ông còn nhớ sự kiện này không?

Có chứ. Đằng sau đó là cả một câu chuyện. Chúng tôi đã bị bắt. Tôi bị bắt giam hoàn toàn ngẫu nhiên. Ban đầu cảnh sát Mêhicô bắt được một vài người trong chúng tôi, và họ phát hiện trong túi những người này có những mẩu giấy linh tinh ghi địa chỉ, số điện thoại, thậm chí có cả giấy ghi lại những thông tin chi tiết nhất.

Dù sao chúng tôi còn gặp may vì theo dõi chúng tôi khi đó là Cảnh sát Liên bang chứ không phải Cơ quan Mật vụ. Cảnh sát Liên bang lại được chỉ huy bởi một sĩ quan quân đội cao cấp. Thoạt đầu họ tưởng chúng tôi là một băng buôn lậu hay gì đó, vì chúng tôi vô tình biến mình thành những kẻ tình nghi do một số biện pháp đề phòng mà chúng tôi đã áp dụng để tránh bị những tên gián điệp của Batista ở Cuba bắt cóc và thủ tiêu. Cảnh sát Liên bang Mêhicô hoàn toàn không biết gì về phong trào của chúng tôi. Thật là một phép màu mới khiến chúng tôi không bị giết trong vụ việc xảy ra sau đó.

Batista có ảnh hưởng rất lớn đối với Cơ quan Mật vụ Mêhicô, hắn đã mua chuộc họ và thế là họ quay sang ủng hộ hắn, và Batista đã lên kế hoạch bắt cóc chúng tôi ở Mêhicô. Do vậy chúng tôi buộc phải tiến hành một số biện pháp đề phòng, một hôm, ngay khi trời vừa xẩm tối, khi chúng tôi đang chuyển từ nhà này sang nhà khác thì bị lộ, ông biết đấy, chả là vài tên Cảnh sát Liên bang đang đi làm gì đó tình cờ nhận ra chúng tôi và quyết định bắt luôn. Phải công nhận là chúng ra tay nhanh thật. Khi đó tôi đang đi bộ - vì chúng tôi đã để ý thấy có mấy chiếc xe với hành tung rất đáng ngờ - ngay phía sau tôi khoảng ba chục mét là Ramirito đang bước trên hè phố bên tay trái. Tôi cũng đang bước bên phía đó, chuẩn bị rẽ vào góc phố tiếp theo. Đó là khu vực khá thưa thớt nhà cửa. Ở góc phố đó có một ngôi nhà đang xây dựng. Bất thình lình, một chiếc ô tô chạy tới ngay phía sau chúng tôi, phanh kít lại và những người trong xe ào ra. Tôi vội trốn sau một cây cột của ngôi nhà xây dở, có gắng rút khẩu súng ngắn tự động do Tây Ban Nha sản xuất của mình ra, đó là khẩu súng có băng đạn hai mươi lăm viên. Thì đúng lúc đó, có người giáng báng súng vào gáy tôi. Đó là một tên Cảnh sát Liên bang. Chúng còn bắt được cả Ramirito. Và đó là sự kiện khởi đầu cho một hành trình dài gian khổ của chúng tôi ở Mêhicô.

Chuyện gì đã xảy ra? Tôi cứ đinh ninh là Ramirito và Universo Sanchez đang ở phía sau yểm trợ cho tôi, nhưng hóa ra họ cũng đã bị bắt và đúng lúc tôi đang tìm cách tự vệ khi thấy những tên kia nhảy từ trên xe xuống thì bị một tên tấn công bất ngờ từ phía sau. Lúc đó mà tôi kịp nổ súng thì chắc tôi cũng không trụ được lâu. Thật tệ là đúng lúc tôi vừa rút được súng ra và chuẩn bị ngắm bắn thì chúng đã kịp nhảy xổ vào và tóm được tôi. Cảnh sát cứ đinh ninh là họ vừa tóm được một băng buôn lậu. Hồi đó chưa có những vấn đề về ma túy như bây giờ; nhà chức trách chủ yếu tập trung vào các băng nhóm buôn lậu hàng hóa. Và họ giải chúng tôi tới trụ sở Cảnh sát.

Khi họ bắt đầu thẩm vấn cũng là lúc chúng tôi thở phào nhẹ nhõm. Cảnh sát khi đó đều là những tên rất dữ dằn và độc ác. Chúng tỏ ra vô cùng có năng lực trong lĩnh vực của mình là bắt giữ và điều tra, hóa ra chúng đã tìm được một vài mảnh giấy và đã lần theo dấu vết. Mãi đến khi bị bắt tôi mói chợt nhớ ra là Cándido Gonzalez, một đồng chí lúc nào cũng đi sát tôi - đã nhét vào túi tôi một mẩu giấy ghi địa chỉ và số điện thoại ngôi nhà chúng tôi thuê để dùng làm nơi cất giấu số vũ khí tốt nhất của mình, mà chỉ có anh ấy và tôi biết! Tôi hoàn toàn quên khuấy mất mẩu giấy này. Cũng may là Cảnh sát Mêhicô khi đó, mặc dù đã bám theo từng dấu vết nhỏ nhất trước đó, lại không xem xét kỹ mẩu giấy này vì nếu không tất cả công sức của chúng tôi đã đi tong. Nhưng cuối cùng họ cũng tịch thu được một số ít vũ khí qua các đầu mối khác. Tuy nhiên khi họ phát hiện ra chúng tôi thực sự là ai thì ít nhiều họ cũng bắt đầu tỏ ra tôn trọng chúng tôi.

Che không đi cùng ông khi ông bị bắt?

Không. Che bị bắt khi anh ấy đang ở khu trại huấn luyện của chúng tôi ở Rancho Santa Rosa, gần Chalco. Cảnh sát đang tìm kiếm nơi đó, họ đã biết loáng thoáng nên quyết tâm tìm ra bằng được. Một hôm, người chỉ huy cuộc điều tra nói với tôi, “Chúng tôi biết trại huấn luyện của các anh ở đâu rồi”. Đó chỉ là một thủ đoạn nắn gân. Họ đã tìm kiếm nó suốt một thời gian khá dài, và tôi không biết họ lần ra đầu mối từ khâu nào, nhưng họ đã liên kết đầu mối đó với thông tin do một người dân ở Chalco thông báo về những hoạt động kỳ lạ của một nhóm người Cuba ở đó, và cuối cùng họ cũng cho tôi biết vị trí chính xác của trang trại. Tôi biết ở đó còn hai mươi đồng chí của chúng tới, và tất cả đều có vũ khí. Căn cứ vào mức độ chính xác của thông tin mà ông ta vừa thông báo, tôi đã bảo người chỉ huy lực lượng Cảnh sát Liên bang, “Tôi muốn yêu cầu các ông một việc; hãy để tôi đi cùng các ông tới đó, để tránh một cuộc đối đầu không cần thiết”. Và người chỉ huy đã đồng ý. Tôi tới trang trại, tôi yêu cầu Cảnh sát Mêhicô để tôi vào một mình; tôi trèo qua cổng và nhảy vào trong. Các đồng chí đều hết sức vui mừng khi trông thấy tôi, họ tưởng tôi đã được cảnh sát thả ra... Nhưng tôi bảo họ, “Không, không, cứ bình tĩnh thôi. Đừng manh động!” Và tôi giải thích cho họ chuyện gì đang diễn ra.

Chính tại đây Cảnh sát đã bắt Che. Nhưng khi ấy có một vài người đang ở trên cánh đồng phía sau ngôi nhà, họ đang làm những việc linh tinh khác, thế là họ kịp trốn thoát. Trong đó có Bayo. Ông ấy không bị bắt khi đó ông ấy không ở trong trại. Để tôi kể cho ông nghe chuyện này: vài tuần trước đó Bayo đã nhịn đói suốt hai mươi ngày liền, chỉ để thử thách nghị lực của bản thân, ông ấy quả là một người sắt đá. Trong thời Nội chiến Tây Ban Nha, ông ấy đã từng chỉ huy một đạo quân đánh ra đảo Baleares. Nhưng ông ấy đã không thể giải phóng quần đảo khỏi tay quân Franquitas.

Sau mỗi cuộc phiêu lưu thất bại trong chiến tranh, ông lại viết một cuốn sách, và thế là trong thời gian chúng tôi ngồi tù ông lại viết cuốn sách mang tựa đề, “Cuộc Viễn chinh thất bại của tôi ở Cuba”. Đến tận khi qua đời ông vẫn không bao giờ thay đổi; ông vẫn luôn là Bayo, người Tây Ban Nha sinh ra ở Cuba và lớn lên ở quần đảo Canary.

Ông ấy không bị bắt?

Không. Bayo không phải ngồi tù, đơn giản là vì lúc áy ông không có mặt ở trại, nhưng cảnh sát cũng đã thu giữ một số vũ khí mà chúng tôi cất giữ ở đó, cùng với số vũ khí mà các đồng chí của tôi dùng để huấn luyện hàng ngày, nhưng cũng may đó không phải là những vũ khí tối tân và chính xác nhất. Những khẩu súng trường đó là loại không có kính ngắm. Ở trang trại này có hoạt động chính là nuôi dê lấy sữa và sản xuất pho mát, chủ yếu do những người hàng xóm của chúng tôi thực hiện, làm vỏ bọc che mắt Cảnh sát.

Vậy là như tôi nói, sau nhiều ngày điều tra Cảnh sát Mêhicô đã tìm ra nhiều đầu mối, nhiều bằng chứng và cuối cùng đã lần ra khu trại bí mật. Và chính tại đây Che đã bị bắt.

Ông ấy và ông đã ở cùng nhau trong tù?

Vâng, chúng tôi ngồi tù cùng nhau suốt gần hai tháng trời. Và chính tại đó anh ấy đã gây cho chúng tôi một rắc rối! Khi chúng thẩm vấn Che và hỏi anh, “Anh có phải là người Cộng sản không?” “Đúng, tôi là một người Cộng sản”, anh ấy trả lời. Và thế là báo chí Mêhicô băt đầu ầm ầm đăng tin chúng tôi là một tổ chức cộng sản, rằng chúng tôi đang “âm mưu phá hoại nền dân chủ” ở châu Mỹ latinh và tôi cũng không nhớ là còn nhiều chuyện động trời như thế nào nữa... Chúng đưa Che ra trước Công tố viên, tay Công tố viên trực tiếp thẩm vấn Che, và thậm chí Che còn bắt đầu tranh luận về bệnh sùng bái cá nhân, tức là anh ấy phê phán Stalin. Hãy thử hình dung cảnh Che đang tham gia vào một thảo luận triết học với Cảnh sát, Chưởng lý Tòa án và đại diện cơ quan nhập cư về những sai lầm của Stalin! Câu chuyện xảy ra vào tháng 7 năm 1956, thì từ tháng 2 năm đó Khrushchev đã bắt đầu phê phán Stalin ¹. Tất nhiên là Che bê nguyên những bản kiểm điểm chính thức của Đại hội Đảng Liên Xô. Che đã phát biểu như thế này, “Đúng, chính xác, họ đã mắc những sai lầm chết người, trong chuyện này, chuyện kia”, và anh ấy khăng khăng bảo vệ Học thuyết Cộng sản và những tư tưởng Công sản của mình. Cứ nghĩ mà xem! Khi đó anh ấy lại đang là công dân Argentina nên mọi chuyện càng trở nên rắc rối hơn. Tôi thực sự tin rằng trong những hoàn cảnh như vậy, khi toàn bộ phong trào đang bị đe dọa nghiêm trọng, thì cách tốt nhất là phải tìm cách đánh lạc hướng kẻ thù. Nhưng cũng không thể trách Che, vì dù sao anh ấy cũng đã chịu tác động rất sâu sắc bởi những văn kiện và tài liệu Cộng sản. Và cuối cùng điều đó cũng không ngăn anh ấy sang Cuba với chúng tôi.

Thực tế là Che và tôi là những người cuối cùng được phóng thích. Mà theo tôi nhớ thì tôi còn được ra trước anh ấy vài ngày. Chính Lazaro Cardenas ² đã can thiệp và bào chữa cho những tù nhân Cuba, chính sự quan tâm, lo lắng, mà ông ấy thể hiện đã góp phần vô cùng to lớn vào việc chúng tôi được trả tự do. Tên tuổi của ông được nhân dân kính trọng, và sức mạnh lương tâm của ông đã mở toang cánh cửa nhà tù giam giữ chúng tôi.


----------------------------------------------------------
1. Tại Đại hội Đảng Cộng sản lần thứ 20 tổ chức ở Mát-xcơ-va từ ngày 14 đến ngày 25 tháng 2 năm 1956, Nikita Khrushchev trình bày một “Báo cáo bí mật” tố cáo những tội ác của Stalin và những sai lầm trong ngành Nông nghiệp.

2. Lazaro Cardenas (1895-1970) là một vị tướng, từng chiến đấu trong lực lượng cách mạng Mêhicô và làm Tổng thống Mêhicô từ năm 1934-1940. Ông là người ủng hộ mạnh mẽ việc cải cách ngành nông nghiệp ở nước này, và quốc hữu hóa ngành công nghiệp dầu mỏ năm 1938.

Người ta nói rằng thậm chí Che còn có quan hệ với một số phần tử Trotsky. Khi đó ông có nhận thấy điều này không?

Ồ không, không có chuyện đó đâu. Để tôi cho ông biết thực sự Che là người như thế nào. Như tôi đã nói, Che đã được giáo dục rất sâu sắc về mặt chính trị. Anh ấy đã tự mình tìm đọc và nghiên cứu các tác phẩm về học thuyết Cách mạng của Marx, Engels và Lênin... Anh ấy là một người Mác xít. Tôi không bao giờ nghe thấy anh nói gì đến Trotsky. Anh ấy bảo vệ Mác, anh ấy bảo vệ Lênin, và anh ấy công kích Stalin - đúng hơn là anh ấy phê phán tệ sùng bái cá nhân, những sai lầm của Stalin... Nhưng thật sự là không bao giờ tôi nghe thấy anh ấy nói về Trotsky. Anh ấy là một người Lêninít và ở mức độ nào đó, anh ấy cũng công nhận những công lao của Stalin - ông biết đấy, đáng kể nhất là công lao công nghiệp hóa Liên Xô, cùng một số công lao khác.

Trong thâm tâm tôi còn phê phán Stalin nhiều hơn cả Che, nhất lầ khi tôi biết những sai lầm mà Stalin đã phạm phải. Theo quan điểm của tôi, chính ông là người phải chịu trách nhiệm về việc Liên Xô bị bộ máy chiến tranh hùng mạnh của Hitler xâm lược, trong khi các lực lượng Xô viết hầu như hoàn toàn bị bất ngờ. Stalin còn phạm phải nhiều sai lầm nghiêm trọng khác - ai cũng biết về việc ông lạm dụng quyền lực, đàn áp những người không vừa ý, rối tính cách thất thường của ông, bệnh sùng bái cá nhân. Mặc dù vậy ông cũng có công lao vô cùng to lớn trong việc công nghiệp hóa đất nước, nhất là với việc chuyển ngành công nghiệp quân sự của Liên Xô về Siberia - đó chính là những yếu tố góp phần quyết định vào việc đánh bại Chủ nghĩa Quốc xã.

Vì vậy, khi phân tích vấn đề này, bao giờ tôi cũng cân nhắc giữa những công lao và sai lầm của Stalin, và nhất là sai lầm khi ông tiến hành thanh lọc đội ngũ sĩ quan cao cấp của Hồng quân vì những thông tin xuyên tạc của Đức Quốc xã - chính điều đó đã làm suy yếu Hồng quân ngay trước khi phát xít tấn công.

Stalin đã tự tước vũ khí của mình.

Ông đã tự tước bỏ vũ khí của mình, ông đã làm suy yếu chính mình, và sai lầm nữa là ông lại đi ký một Hiệp ước khủng khiếp với quân Đức, tức là Hòa ước Molotov-Ribbentrop, và còn nhiều vấn đề khác nước. Tôi đã nhiều lần nói về chủ đề này nên bây giờ tôi không muốn bổ sung thêm gì nữa.

Ông và người của mình đã đổ bộ ngày 2 tháng 12 năm 1956, và chỉ sau đó một thời gian ngắn, khi đang ở Alegría de Pió, các ông đã phải chống chọi một cuộc tấn công hủy diệt.

Cuộc tấn công đó xảy ra ngày 5 tháng 12. Quay lại với hành trình vượt biển. Chúng tôi đã tập luyện đi biển với tàu không tải rất nhiều lần. Nhưng chúng tôi cũng chưa biết gì về đi biển cả, thế là khi chúng tôi chất tám mươi hai con người, cộng với vũ khí, đạn dược, thực phẩm và nhiên liệu bổ sung lên con tàu Granma, tốc độ của con tầu đã chậm đi rất nhiều, thay vì năm ngày hành trình, chúng tôi đã mất tới bảy ngày lênh đênh trên biển, cho đến khi con tàu gần như hết sạch nhiên liệu. Vậy là chúng tôi mất thêm hai ngày so với dự tính. Và chỉ ba ngày sau khi lên bờ chúng tôi đã bị tấn công.

Sáng sớm ngày 5 tháng 12, ở Alergría de Pío, trong lúc cả đoàn bắt đầu khởi hành đi về phía vùng núi, cách đó vẫn còn xa. Chúng tôi băng qua một vạt rừng nhỏ rộng chưa tới một héc ta nhưng có nhiều cây cối và bụi rậm khá dày, và chúng tôi đi tiếp khoảng một hai trăm mét gì đó về phía khu rừng lớn nằm giữa dải bờ biển phía nam và dải đồng bằng màu mỡ, bằng phẳng dùng để trồng cỏ nuôi bò và trồng mía chạy dài về phía bắc. Chúng tôi tiến đến bìa rừng, trinh sát qua một lúc, rồi sau đó tản ra, mỗi người đi cách nhau khoảng gần một trăm mét. Đó là một vị trí rất tốt, trông thẳng xuống con đường mà chúng tôi vừa đi qua, nhưng mặt đất rất gồ ghề, đầy đá tai mèo sắc nhọn. Đến chiều tối, chúng tôi lại phải đi bộ suốt một đêm nữa để thoát ra khỏi vòng vây của quân đội Batista. Một số đồng chí trong đoàn đã hoàn toàn kiệt sức. Tôi quyết định hạ trại trên một đỉnh đồi có mặt đất mềm nằm ngay sát một cánh đồng mía non để mọi người có thể bẻ tạm vài cây ăn cho đỡ khát. Các thành viên chia nhỏ ra theo từng trung đội và nghỉ ngơi, chờ đêm xuống tiếp tục lên đường. Trạm gác của kẻ thù nằm cách chỗ chúng tôi có hơn một trăm mét. Phải nói là quá chủ quan.

Chiều tối hôm đó, máy bay trinh sát của kẻ thù, những chiếc máy bay nhỏ một động cơ, bắt đầu bay vè vè xung quanh. Đến khoảng bốn giờ, những chiếc chiến đấu cơ phản lực bắt đầu bay thấp trên khu rừng. Rồi đến năm giờ chiều, những tiếng nổ đầu tiên vang lên, chỉ vài giây sau, pháo kích ồ ạt dội xuống đầu chúng tôi - chúng tôi đang mải theo dõi máy bay trên đầu thì bọn bộ binh bên dưới đã tranh thủ tấn công bất ngờ.

Tất cả chúng tôi chạy tán loạn. Tôi vẫn cố bám trụ tại vị trí, cùng với hai đồng chí khác, ngay trong ruộng mía nơi một số đồng chí chúng tôi vừa trú ẩn - một số người đã chạy xuyên qua ruộng mía. Mỗi người hoặc mỗi tổ đều đã lâm trận theo cách riêng của mình. Chỉ còn ba người chúng tôi nằm sấp mặt xuống trong ruộng mía chờ đêm xuống - cũng không còn lâu nữa - và sau đó chúng tôi sẽ hướng thẳng về phía khu rừng lớn. Tại đó chúng tôi tranh thủ ngủ lấy sức. Toàn bộ lực lượng còn lại: ba người; toàn bộ vũ khí: khẩu súng trường của tôi cùng chín mươi viên đạn và khẩu của Universo với ba mươi viên. Đó là tất cả những gì còn lại trong Bộ chỉ huy của chúng tôi.

Khu vực xung quanh đầy rẫy bọn lính. Chúng tôi cần chạy về phía đông để tập hợp lại những đồng chí đã bị tản mát, càng nhiều càng tốt. Tôi muốn chạy về phía đông men theo bìa rừng; còn Faustino Perez, một đồng chí cũng là cán bộ lãnh đạo phong trào giống tôi lại muốn đi qua vạt mía mới trồng cao hơn một mét. Tôi đã làm một việc sai lầm - tôi nổi cáu với sự ương bướng của Faustino, và tôi đã nói, “Cậu muốn đi đường đó chứ gì? Được rồi, thì đi đường đó!” Thật dễ hiểu là lúc đó tôi đang ở trong trạng thái tâm lý cực kỳ tồi tệ khi phải chứng kiến tất cả những công sức chúng tôi vất vả xây dựng trong vòng hai năm qua bỗng chốc tan thành mây khói. Nhưng dù sao thì đi theo đường đó cũng là một sai lầm chết người. Chúng tôi vừa đi được vài cây số ngay giữa ban ngày thì tôi chợt trông thấy một chiếc máy bay dân sự, với kích cỡ trung bình, đang lượn vòng trên đầu chúng tôi khoảng một nghìn mét. Tôi nhận ra mối nguy hiểm đang hiển hiện nên tất cả chúng tôi vội vàng tăng tốc. Ngay trước mặt chúng tôi là một cánh đồng mía mới được phát quang và ba vạt cây marabou  , một loại cây gai mọc um tùm trên mảnh đất bỏ hoang - những vạt cây đó mọc thành hàng cách chúng tôi khoảng 60m về phía đông. Chỉ cách vài mét chỗ chúng tôi đang đứng là một ruộng mía khác. Tôi quyết định chúng tôi phải thoát ra khỏi bãi đất trơ trụi này ngay lập tức - đường kính của bãi cây bụi đó có lẽ chỉ khoảng mười mét là cùng - và thế là chúng tôi lao mình ẩn dưói lớp lá khô của ruộng mía cách đó vài mét. Gần như đồng thời, những chiếc máy bay chiến đấu từ phía đông ập tới nã súng máy liên hồi vào những bụi cây trên bãi đất chúng tôi vừa rời khỏi, chúng cứ lượn vòng bay qua, bay lại trong quãng thời gian lâu khủng khiếp. Mặt đất như rung chuyển dưới hỏa lực của loại súng máy cỡ nòng .50 gắn trên mỗi chiếc máy bay. Nằm cách bụi cây gai có vài mét, cứ sau mỗi đợt súng máy địch quần thảo, tôi lại gọi toáng tên của Universo và Faustino - bất chấp sự bướng bỉnh của Faustino tôi vẫn luôn dành cho anh ấy một sự kính trọng vô bờ, và mãi mãi về sau cũng vậy - Faustino là một chiến sĩ cách mạng chân chính. Không có ai trong chúng tôi chết hoặc bị thương. Cứ vài phút yên lặng sau mỗi đợt máy bay quần thảo là chúng tôi có cơ hội trườn thật nhanh sang một khoảnh ruộng mía cao hơn và rậm rạp hơn. Nhưng cũng không thể có cách nào đi xa hơn được. Tiếng súng máy đã ngừng hẳn. Những chiếc máy bay trinh sát vẫn thay nhau lượn vòng khắp khu vực đó, chúng bay rất thấp. Chúng tôi nằm vùi người dưới đống lá khô trong ruộng mía và bất động hoàn toàn.

Thời điểm đó, tôi đã sống qua một trong những khoảnh khắc căng thẳng nhất trong đời. Khi nằm đó trong ruộng mía, chỉ cách nơi chúng tôi suýt bị đạn súng máy băm nát có vài mét, tôi chợt cảm thấy buồn ngủ - buồn ngủ khủng khiếp - và tôi tự nhủ, “Mình biết là bây giờ chúng chuẩn bị đổ bộ xuống và sục sạo. Chúng sẽ xuống tận nơi kiểm tra xem kết quả của trận không kích dữ dội đó như thế nào”.

Chắc chắn chúng không thể biết những người đang lẩn trốn trên cánh đồng khi đó là những ai. Nhưng dù có là ai chăng nữa, thì chúng cũng đã tấn công với toàn bộ hỏa lực hiện có. Tất cả những chuyện đó xảy ra vào buổi chiều, tôi cũng không nhớ giờ chính xác. Nhưng tôi biết chắc rằng chúng tôi đã phải nằm bẹp dưới đống lá mía khô, những chiếc máy bay trinh sát đó liên tục lượn vòng trên đầu không biết bao nhiêu lần, phong tỏa toàn bộ khu vực. Trốn trong ruộng mía, nằm dưới đống lá khô, toàn bộ thân thể tôi như rã rời, kiệt quệ, với tất cả những mệt nhọc và căng thẳng tích tụ trong những ngày trước đó.

Đó là một trong nhũng thời khắc căng thẳng nhất ông từng trải qua?

Chắc chắn khoảng thời gian buổi chiều hôm đó phải là một trong những hoàn cảnh khó khăn nhất trong đời tôi. Không thể có hoàn cảnh nào căng thẳng hơn thế. Tôi đã kể cho ông về lần chạm trán với đội tuần tra của Sarría khi chúng bắt được chúng tôi sau vụ tấn công vào trại lính Moncada.

Vâng, nhưng lần này thậm chí còn căng thẳng hơn nhiều, đúng không?

Tôi nhớ là khi đó tôi còn hầu như không thể nào mở được mắt ra. Khẩu súng trường của tôi có hai cò: chiếc cò thứ nhất có tác dụng làm giảm lực tác dụng lên chiếc cò thứ hai, có nghĩa là sau khi kéo cò thứ nhất thì ta chỉ cần chạm nhẹ lên chiếc cò thứ hai là súng nổ, như thế phát bắn sẽ vô cùng chính xác ¹. Khẩu súng của tôi có gắn ống ngắm phóng đại gấp mười lần.

Trong những hoàn cảnh như vậy, ông biết tôi đã làm gì không? Khi tôi nhận thấy mình không thể duy trì được sự tỉnh táo, và kiểu gì tôi cũng sẽ ngủ thiếp đi, tôi bèn nằm nghiêng qua một bên, kẹp khẩu súng trường vào giữa hai chân, cắm thẳng nòng súng vào cằm. Tôi không muốn bị bắt sống nếu kẻ thù phát hiện ra chỗ tôi đang trốn trong khi tôi đang ngủ thiếp đi. Giá kể trong tình huống đó mà có một khẩu súng ngắn thì tốt hơn; ta có thể rút nó ra thật nhanh chóng và dễ dàng để bắn vào kẻ thù hoặc tự bắn mình, nhưng với khẩu súng trường cồng kềnh của tôi khi đó, nếu chẳng may chúng đột nhập vào bất ngờ trong khi tôi đang ngủ quên, chắc chắn tôi sẽ không kịp làm gì. Chúng tôi đang ẩn mình dưới đống lá khô, và những chiếc máy bay trinh sát cứ vè vè trên đầu... Vì phải nằm yên không nhúc nhích, nên tôi đã ngủ thiếp đi, thậm chí còn ngủ say như chết khoảng ba bốn tiếng đồng hồ. Tôi hoàn toàn kiệt sức. Đến lúc gần tối hẳn, trời bắt đầu lạnh dần.

Bất chấp cuộc đổ bộ khó khăn và bị tấn công với rất nhiều tổn thất nặng nề như vậy, các ông vẫn không ngã lòng?

Không thể có chuyện đó. Chúng tôi bắt đầu tổ chức lại chỉ với hai khẩu súng trường. Mặt khác, Raul đã gặp lại chúng tôi hai tuần sau với thêm năm khẩu súng nữa. Cộng với hai khẩu lúc trước, vậy là chúng tôi có bảy khẩu. Và chính khi ấy, lần đầu tiên tôi đã nói, “Giờ thì chúng ta có thể giành chiến thắng”. Tôi nhớ tới một câu nói nổi tiếng của Carlos Manuel de Cespedes khi ông đáp lại những kẻ bi quan trong một tình huống cũng ngặt nghèo chẳng khác gì chúng tôi, tức là chi còn có mười hai người - ông đã nói, “Chúng ta vẫn còn tới mười hai người! Chừng đó là quá đủ để giành độc lập cho Cuba”. Raul và tôi vẫn luôn có cùng một ý nghĩ: trốn vào dãy núi Sierra và tiếp tục cuộc đấu tranh.

Vì vậy đã có lúc chúng tôi phải tiếp tục chiến đấu chỉ với bảy khẩu súng trường, nhưng sau đó, với sự giúp đỡ của các đồng chí khác chúng tôi đã lấy thêm được vũ khí từ những đồng chí hy sinh và cả những vũ khí do người của chúng tôi cất giấu để có thể lấy lại về sau này, cuối cùng chúng tôi đã có tất cả một kho vũ khí nho nhỏ gồm 17 khẩu súng, với ngần ấy vũ khí chúng tôi đã có chiến thắng đầu tiên.

Chiến thắng đầu tiên của các ông là gì?

Trận đánh đầu tiên chúng tôi đương đầu với một trung đội tuần tra gồm bộ binh và hải quân hỗn hợp của kẻ thù. Trận đánh xảy ra sau đúng bốn mươi sáu ngày kể từ ngày chúng tôi đặt chân lên bờ tức là vào ngày 17 tháng 1 năm 1957 - trước đó chúng tôi lên bờ ngày 2 tháng 12 năm 1956. Đó là trận giao tranh thắng lợi đầu tiên của chúng tôi, chiến thắng đầu tiên tuy nhỏ bé nhưng lại có ý nghĩa cực kỳ quan trọng. Năm ngày sau, một trung đội lính dù dẫn đầu một thê đội gồm 300 tên đã rơi vào một thế trận phục kích mà chúng tôi dựng sẵn một cách cực kỳ chi tiết - hỏa lực của chúng tôi đã tiêu diệt được khoảng năm tên địch, và chúng tôi đã thu được một khẩu súng trường bán tự động của Đức với toàn bộ những băng đạn đi kèm. Nếu kể lại chi tiết của những gì đã xảy ra trong hai chiến thắng đầu tiên ấy thì sẽ mất rất nhiều thời gian: hai trận đánh diễn ra ở La Plata và Los Llanos del Infierno ở Palma Mocha. Khi đó chúng tới đã phát triển lực lượng lên thành ba mươi người có vũ trang, từ con số mười chín người tham gia ban đầu.

Nhưng ngay sau đó chúng tôi phải đối mặt với những vấn đề vô cùng khó khăn vì một sự phản bội cực kỳ tinh vi và xảo quyệt - kẻ phản bội chúng tôi chính là người dẫn đường duy nhất mà chúng tôi có. Vì vậy lực lượng của chúng tôi đã giảm dần xuống còn hai mươi người, sau đó là mười hai. Sau ngày đổ bộ lên bờ, chúng tôi đã phải gánh chịu ngay một cuộc càn quét khủng khiếp ở Alegría de Pío, chúng tôi đã nhanh chóng hồi phục để rồi lại bị phản bội.

Vậy khó khăn lớn nhất trong giai đoạn đó là gì?

Điều khó khăn lớn nhất ư? Chính là bài học mà chúng tôi rút ra khi đó. Nếu như tám mươi người chúng tôi mà lên bờ ở vị trí thích hợp, tức là đúng vị trí mà chúng tôi lên kế hoạch ban đầu, thì có lẽ chiến tranh sẽ chỉ kéo dài bảy hoặc tám tháng là cùng. Tại sao lại như vậy? Bởi vì kinh nghiệm. Với lực lượng như vậy cùng những kinh nghiệm mà chúng tôi đã có, cộng với năm mươi lăm khẩu súng trường có gắn ống ngắm, những nhà thiện xạ tuyệt vời, chắc chắn cuộc chiến sẽ chỉ kéo dài bảy tháng là cùng. Trên tầu Granma, tôi hiệu chỉnh độ chính xác của tất cả năm mươi lăm khẩu súng trường đó ở cự ly cố định là 600m. Chúng tôi có ba loại súng trường khác nhau mỗi loại lại có tầm bắn và thông số riêng, tùy thuộc vào loại thép và đạn, nhưng khi ở trên tàu Granma, ở khoảng cách mười mét và một công thức đạn đạo, tôi đã hiệu chỉnh tất cả số súng đó theo cự li kia. Phải mất hai ngày tôi mới hiệu chỉnh xong toàn bộ số vũ khí.

----------------------------------------------------------
1. Mặc dù Castro không nói cụ thể tên của cơ chế đó, nhưng trong tiếng Anh có thể gọi là “cò súng hai chế độ”; kéo cò sau trước sẽ “lên” cò trước, lúc này cò trước ở tư thế sẵn sàng và chỉ cần chạm nhẹ súng sẽ nổ. Ở chế độ này, súng thường được sử dụng trong các trường hợp đòi hỏi phải bắn chính xác hay bắn tỉa. Cò trước cũng có thể được kéo độc lập với áp lực bình thường, nặng hơn. Rất ít các nhà sản xuất súng của Mỹ hiện nay còn sản xuất loại súng này và điều đó có nghĩa là loại súng mà Castro dùng có thể do châu Âu sản xuất.

Che mắc chứng hen suyễn, căn bệnh đó gây khó khăn cho ông ấy khi tham gia trong một cuộc chiến tranh du kích. Vậy khi phải lựa chọn người sẽ tham gia vượt biển cùng ông trên con tàu Granma, ông đã loại bỏ một số người khác, nhưng vẫn giữ Che lại. Về sau này, bệnh hen (của Che) có gây cản trở gì không?

Tất nhiên là Che cũng tới Cuba trên con tàu Granma... Và tất nhiên mọi việc đều được chuẩn bị sẫn sàng theo đúng những gì chúng tôi đã lên kế hoạch. Tất cả mọi người đều được lệnh lên tàu bất kỳ lúc nào... Không ai biết thời điểm chúng tôi sẽ nhổ neo. Đêm 24 tháng 11 năm 1956, khi chúng tôi tập trung về một ngôi nhà ở bên bờ sông Tuxpan, Che đã vội vàng lên đường mà quên không mang theo ống hít... Mặc dù vậy, tất nhiên là anh ấy vẫn đi cùng chúng tôi trên tàu Granma...

Mà không mang theo thuốc chữa chứng hen?

Đúng vậy. Và mãi vài tháng sau, trong vùng núi Sierra, sau cuộc gặp gỡ của chúng tôi vào tháng 2 năm 1957 với Herbert Matthews, phóng viên tờ New York Times ¹, khi chúng tôi đã khôi phục được con số hai mươi chiến sĩ - lúc này chúng tôi đã quen thuộc hơn với địa hình trên núi, đã trở nên kinh nghiệm hơn trong những kỹ năng sống sót và ứng phó trong những hoàn cảnh cực kỳ khó khăn, trước sự truy đuổi gắt gao và dai dẳng của kẻ thù, những kẻ đã bị chúng tôi dạy cho một bài học về sự kiêu ngạo tuy vậy chúng vẫn hoàn toàn khinh thường lực lượng rất mỏng của chúng tôi - đến lúc này mới xuất hiện một hoàn cảnh rất phực tạp liên quan đến bệnh hen của Che.

Chúng tôi bị tấn công bởi một thê đội nặng của kẻ thù. Quá trình cơ động của chúng tôi đã bị chậm lại rất nhiều vì Che bầt thình lình lên một cơn hen nghiêm trọng. Lúc đó, thậm chí anh ấy còn hầu như không cử động nổi, trong khi chúng tôi phải trèo lên một sườn núi dựng đứng - chúng tôi đang định men theo triền dốc để chuyển sang vùng rừng rậm thì bị phát hiện bởi một thê đội lính khoảng 300 tên đang bao vây phía sườn trái của chúng tôi, và trớ trêu là chúng lại đang ở chếch phía trên cao hơn so với chúng tôi, trên một dải núi bằng phẳng và vững chắc. Thế là chúng bắt đầu dùng súng cối và súng bắn tỉa tấn công chúng tôi. Mặc dù bị hỏa lực của địch vây bủa khắp xung quanh, chúng tôi vẫn trèo lên được đỉnh núi, gần như vừa phải trèo vừa kéo lê Che theo, tìm cách tới được khu rừng trước khi kẻ thù kịp ập tới. Lúc này đã muộn và trời bắt đầu tối. Chỉ vài phút sau khi chúng tôi tới bìa rừng trời bắt đầu mưa như trút - cả hai bên sườn núi cách nhau khoảng 600-700m đều mưa xối xả. Cơn mưa khiến chúng tôi buộc phải đi tiếp, qua bên kia đỉnh núi sang bên sườn núi trọc, và chính tại đó - khi trời đã tối om - chúng tôi tìm thấy gia đình của hai nông dân, nhà của họ ở cách nhau khoảng vài trăm mét. Tất cả chúng tôi đều bị ướt sũng và rét run cầm cập. Che thậm chí còn không cử động nổi.

Ông ấy lên cơn hen bất thình lình?

Vâng, một con hen cấp tính rất nghiêm trọng. Và chính điều đó đã đẩy chúng tôi vào một tình huống cực kỳ khó khăn. Lúc đó lại chẳng có thuốc men gì cả. Có lẽ anh ấy đã bị lên cơn hen từ lúc ở Manzanillo, tại địa điểm chúng tôi gặp Matthews. Từ lúc đó trở đi Che không nói được một lời nào. Suốt trên đường trốn chạy, anh ấy nằm im bất động, trong khi kẻ thù truy đuổi sát phía sau chúng tôi. Chúng tôi không nghĩ chúng sẽ hành quân trong đêm qua khu rừng, trong bóng tối, bùn lầy và đủ những mối nguy hiểm khác. Chắc chắn chúng sẽ đi tiếp khi trời sáng và chúng sẽ đuổi theo chúng tôi.

Tôi tự giới thiệu mình với hai người nông dân, và lấy hết vẻ bình tĩnh và điềm đạm của mình, tôi bảo họ rằng tôi là một Đại tá trong quân đội của Batista. Nói như vậy cũng chẳng có gì là lạ, vì chắc chắn cả buổi chiều hôm đó những người nông dân này đã nghe thấy tiếng súng cối và súng trường nổ ran gần đó. Nhiều lúc cũng phải dùng đến những mưu mẹo như vậy, vì lúc đầu, hai người nông dân tỏ ra rất sợ hãi khi lần đầu tiên một đội quân phiến loạn ập vào nhà họ lúc trời tối như thế này, vì chắc chắn hôm sau họ sẽ bị trừng phạt nếu dám chứa chấp chúng tôi. Nhưng vỏ bọc của tôi có một điểm lộ liễu: tôi quá tử tế. Lúc đó tôi tự nhủ: “Mình phải tìm hiểu hai người này, mình phải tìm ra cách sai một người trong bọn họ đi kiếm thuốc chữa bệnh”. Tôi đã nói chuyện hàng giờ liền với hai người nông dân này. Tôi sẽ không nhắc đến tên của một người trong đó, vì rõ ràng ông ta đứng về phe của Batista, nhưng ông ta nói, “Thưa Đại tá, xin ông cho tôi gửi lời hỏi thăm tới vị Tướng của chúng ta, và bảo với ông ấy rằng... v.v...” Trời ạ, nghe ông ta bợ đỡ Batista mà ghê hết cả người! Người kia thì không tỏ ra hồ hởi như vậy - ông ta rất kín kẽ. Thế là tôi bèn tìm cách nói chuyện với ông ta, tên ông ta là Isacc. “Vậy ông nghĩ thế nào về ông ấy?” - tức là về Batista. Và ông ta nói, “Hừm, tôi là người của Đảng Chính thống”. Xưa nay Đảng Chính thống vẫn kiên quyết chống lại Batista. Isacc nói tiếp, “Nhưng dù sao cũng phải xem xét những gì ông ta đã làm...” Tất nhiên khi nghe nói vậy trong đầu tôi chỉ hình dung ra những cảnh đốt nhà, giết người đầy kinh hoàng mà chế độ của ông ta đã gây ra... Vậy là tôi biết ông ta đứng về phe nào. Ông ta hoàn toàn không mặn mà gì với phe Batista; ông ta căm thù tên độc tài. Thế là tôi bảo ông ta, “Nghe này, tôi không phải Đại tá gì hết. Tôi là Fidel Castro”, ông ta không giấu được vui mừng khi nghe tôi nói vậy - mắt ông ta trợn tròn như thế này nầy, ông ta vui không thể tả được!

Tôi bảo ông ta, “Chúng tôi đang bị kẹt - chúng tôi có một đồng chí bị bệnh, phải có ai đó xuống Manzanillo mua thuốc cho anh ấy. Và chúng tôi cần một nơi kín đáo để giấu anh ấy thật kỹ không để quân đội phát hiện”. Chúng tôi đưa cho Isacc một số tiền để ôngt ta đi ngay lúc trời hửng sáng xuống Manzanillo mua thuốc. Và thế là ông ấy đi ngay ².

Chúng tôi tìm được một nơi kín đáo và để Che ở lại đó cùng với vũ khí của anh ấy và một đồng chí khác. Những người còn lại trong nhóm - khi đó chúng tôi có mười tám người cả thảy - đi tiếp theo một con đường mà quân đội cũng sẽ phải đi lên, một con đường rộng nhưng lầy lội dẫn đến Minas del Frio.

----------------------------------------------------------
1. Herbert Matthews là nhà báo đầu tiên không phải người Cuba đến Sierra Maestra khi tất cả các phương tiện thông tin đại chúng ở Cuba còn đang thăm dò thông tin về lực lượng nổi dậy và chiến dịch tuyên truyền của Batista cho rằng Castro đã bị giết trong trận chiến đấu ở Alegrìa de Pio. Lúc đó, Matthew 57 tuổi và là người phụ trách khu vực châu Mỹ La-tinh của tờ New York Times, ông từng là phóng viên của tạp chí Times ở Ethiopia khi Italia xâm lược đất nước này vào năm 1953; ở Tây Ban Nha, trong cuộc nội chiến Tây Ban Nha; và ở châu Âu trong cuộc đại chiến thế giới thứ hai. Ông phỏng vấn Castro vào ngày 17 tháng 2 năm 1957 và xuất bản ba bài báo trên tờ New York Times. Bài đầu tiên đăng trên trang đầu số báo ngày 24 tháng 2 với tiêu đề là “Đến thăm quân nổi dậy Cuba tại khu ẩn náu; Castro vẫn còn sống và đang chiến đấu ở khu vực miền núi”; hai bài báo còn lại được xuất bản vào ngày 25 và 26 cùng tháng đó. Vào ngày 28, tạp chí Times cũng cho đăng một bức ảnh chụp Matthews với Castro như để chứng minh cuộc phỏng vấn thực sự có diễn ra và tuyên bố của Chính phủ Batista là giả dối. Bức ảnh này chẳng bao lâu được xuất bản trên toàn thế giới. Chính nhờ Mathews mà cuộc chiến tranh du kích của nhân dân Cuba được thế giới biết đến và nhà lãnh đạo của cuộc đấu tranh này cũng được biết đến là một chiến binh tự do lãng mạn.

2. Sau lần đầu tiên phục vụ cho lực lượng du kích, Jose Issac vẫn tiếp tục họp tác với quân đội nổi dậy. Ông qua đời ở Havana vào cuối những năm 1990. (Chú thích của Biên tập viên Cuba). (Không rõ Biên tập viên người Cuba muốn sửa lại trích dẫn của Castro về cái tên “Isaac” của người đàn ông này, hay ngưòi đàn ông có tên đầy đủ là Jose Isaac thường được gọi là Isaac. Cần chú ý rằng, trong mấy đoạn sau, chính Castro cũng gọi ông ấy là “Jose Isaac”).

Khi đó chúng tôi hành quân rất khẩn trương. Guillermo García ¹ mặc một bộ quân phục Hạ sĩ quan cùng chiếc mũ sắt chiến lợi phẩm mà anh ấy thu được trong một trong những lần giao tranh đầu tiên của chúng tôi. Lúc nào chúng tôi cũng đói thông tin nên chúng tôi buộc phải thăm dò kỹ tình hình trước khi lên kế hoạch làm việc gì đó. Vậy là đến lúc này chúng tôi đã chuyển vào chiến đấu trong vùng núi Maestra ²  và bất ngờ chạm trán với một đội hình của kẻ thù đang hành quân truy quét ngay bên cạnh. Lúc này lực lượng của chúng tôi đang hết sức phân tán, thực hiện một số việc khác nhau cùng một lúc. Cuối cùng trong tổng số mười tám thành viên trong nhóm thì sáu người đi một đường - có cả những nông dân vừa mới gia nhập vào hàng ngũ của chúng tôi - vậy là thực chất chỉ còn có mười hai người, tất cả đều là những người lên bờ từ con tàu Granma.

Cũng trong ngày hôm đó, viên Tư lệnh của quân đội Batista - thật là trùng hợp lạ lùng - đã có bài phát biểu, và ông ta nói, “Chúng ta sẽ truy quét thật gắt gao cho tới khi tiêu diệt toàn bộ bọn chúng. Bọn chúng chỉ còn có mười hai tên, và không sớm thì muộn chúng sẽ phải đầu hàng hoặc tìm đường bỏ trốn - nếu còn kịp”. Lúc này thì Che không đi cùng chúng tôi, vì anh ấy đang nằm ở một nơi ẩn nấp kín đáo mà chúng tôi đã để anh ấy lại.

Nhân tiện cũng nói thêm là José Isacc, tên người nông dân đó, đã hoàn thành nhiệm vụ của mình.

Tức là ông ta đã mang được thuốc về.

Ông ta đã mua được thuốc về. Trước khi chia tay, tôi giao cho Che một nhiệm vụ - tiếp nhận những hoạt động tăng viện về con người và vũ khí mà Frank Pais đang gửi tới cho chúng tôi từ Santiago de Cuba. Trong khi đó, tôi dẫn đầu một Chi đội độc lập đi về phía đông qua dãy núi Sierra Maestra để trinh sát tình hình. Có một vấn đề liên quan đến các tân binh mới gia nhập - chúng tôi nhận ra vấn đề này sau vài tháng tiếp nhận: họ hoàn toàn không có kinh nghiệm như chúng tôi, cho nên việc bố trí những trận mai phục hoặc tấn công bất ngờ rất có thể bị ảnh hưởng tiêu cực. Nhưng được cái tất cả đều rất quyết tâm, vì họ muốn làm trong một vài tháng những gì mà họ nghe nói người khác đã làm trong một năm. Trong những hoàn cảnh như vậy thì nếu có một người chỉ huy tốt, chúng ta sẽ có những tân binh cực kỳ xuất sắc.

Khi lực lượng tăng cường tới nơi, tức là vài tuần sau đó, cũng lại có vấn đề, vì trong khi Che là người Argentina thì những chiến sĩ mới nhiều người tỏ ra rất kỳ thị.

Che vẫn bị coi là một người Argentina?

Lúc đó Che vẫn chưa phải là chỉ huy. Anh ấy chỉ đảm nhiệm vai trò bác sĩ quân y trong đội, nhưng càng ngày anh ấy càng chứng tỏ được mình...

Vai trò bác sĩ quân y trong lực lượng du kích được ông ấy thực hiện như thế nào?

Che ở lại phía sau với những người bị thương và anh ấy chăm sóc họ với những kỹ năng chữa trị cực kỳ thành thạo. Anh ấy là như thế. Trên cưong vị một Bác sĩ, anh ấy bao giờ cũng phải ở lại phía sau với những người bị thương, vì một khi ở giữa rừng núi mênh mông và hiểm trở như vậy, khi cả đội bị địch không ngừng truy đuổi từ khắp mọi hướng, lực lượng chủ chốt của chúng tôi lúc nào cũng phải di chuyển liên tục sau mỗi lần giao chiến, và để lại những dấu vết nhất định cho kẻ thù bám theo, như thế Bác sĩ quân y và những người bị thương mới có thể an toàn điều trị ở một nơi nào đó phía sau. Ban đầu anh ấy là Bác sĩ quân y duy nhất trong toàn lực lượng, cho tới khi có những Bác sĩ khác gia nhập hàng ngũ của chúng tôi.

Sau trận đánh đầu tiên, chúng tôi lại bố trí mai phục một trung đội lính dù; lúc nầy chúng tôi có gần ba chục chiến sĩ, như tôi đã nói. Trong trận đánh đầu tiên chúng tôi không phải chịu thương vong nào, trận thứ hai cũng vậy. Và một Bác sĩ như Che chưa có việc gì để làm cả.

Nhưng trận đánh ác liệt nhất đã diễn ra khi chúng tôi tấn công trại lính ở Uvero, ngay bên bờ biển ³. Phải nói rằng đó là một hành động cực kỳ liều lĩnh của chúng tôi, nhưng nguyên nhân là vì khi đang ở trên núi theo dõi các hoạt động hành quân của quân đội kẻ thù và chờ cơ hội tấn công, chúng tôi nhận được tin báo rằng một số người Cuba vũ trang vừa đổ bộ xuống vùng phía nam tỉnh Oriente (bây giờ là tỉnh Santiago). Họ thuộc về một tổ chức khác, và chưa bao giờ phối hợp hành động với bất kỳ lực lượng nào. Chúng tôi nhớ tới những khó khăn, gian khổ mà chúng tôi đã phải trải qua khi mới đổ bộ lên bờ, và để thể hiện tinh thần đoàn kết với những người vừa lên bờ, chúng tôi quyết định tiến hành một cuộc tấn công cực kỳ táo bạo xét theo các tiêu chí quân sự, đó là tấn công vào một đơn vị đang đồn trú trong căn cứ bố trí ngay bên bờ biển, phía nam dãy núi Sierra cách không xa khu vực hoạt động của chúng tôi.

Mục tiêu đề ra quá liều lĩnh, nhưng chúng tôi vẫn quyết định làm, như tôi đã nói, để giúp một nhóm du kích khác hoàn toàn không có liên hệ gì với chúng tôi nhưng dù thế nào họ cũng là đồng đội của chúng tôi; chúng tôi biết những chuyện gì có thể xảy ra với họ và đến lúc này chúng tôi đã trở nên rất tự tin về năng lực của mình. Để yểm trợ cho họ, chúng tôi đã quyết định phá vỡ nguyên tắc hoạt động ban đầu của mình. Chúng tôi tiến hành một cuộc tấn công cực kỳ táo bạo trong đó phải đến một phần ba những người tham gia hy sinh hoặc bị thương nặng. Và cuộc tấn công lại được thực hiện ngay giữa ban ngày. Cũng may là ngay lập tức chúng tôi đã phá hủy được hệ thống thông tin liên lạc của kẻ thù, nên chúng không kịp gọi không quân hoặc pháo binh đến tăng viện.

-----------------------------------------------------------
1. Guillermo Garcia Frias, một nông dân sinh ra và lớn lên ở Sierra Maestra, là ngưòi có vai trò quan trọng trong việc chuẩn bị và đón nhận đội quân trở về Granma và giúp lấy lại vũ khí cũng như quy tụ lại đội hình lực lượng đã bi phân tán sau vụ chiến đấu ở Alegria. Từ rất sớm, ông đã tham gia lực lượng du kích, có mặt trong hai chiến thắng quan trọng đầu tiên. Vì những cống hiến lớn lao của ông trong suốt cuộc chiến, ông được tặng thưởng danh hiệu Tổng tư lệnh danh dự của Cách mạng. Từ năm 1959, ông đã nắm giữ những chức vụ quan trọng trong quân đội và cả ngoài dân sự, hiện tại, ông là Chủ tịch Ủy ban lãnh đạo quốc gia các hệ động thực vật.

2. Trong tên gọi Sierra Maestra, từ “Maestra” thường chỉ tên dãy núi hay lưu vực sông của dãy núi này chạy theo chiều trục dọc từ phía tây, bắt đầu từ sông Toro, xuống phía đông. Đây là dãy núi chia đôi lưu vực sông phía bắc và lưu vực sông phía nam. Minas del Frio, địa điểm mà Castro đề cập là điểm tập kích của đội quân du kích đêm hôm đó và cũng là địa điểm nằm trên dãy núi này. (Chú thích của Biên tập viên Cuba).

3. Trận chiến ở Uvero diễn ra vào ngày 28 tháng 5 năm 1957.

Khi đó tôi đang dùng một khẩu súng trường có gắn ống ngắm mà tôi đã cho ông xem ¹, và thông thường bao giờ tôi cũng nổ súng đầu tiên - kiểu như tín hiệu phát lệnh tấn công. Để ông hình dung được mức độ ác liệt của trận giao tranh trong khu doanh trại đó, tôi xin kể một chi tiết là trong đó bọn lính nuôi bảy con vẹt và có đến năm con bị bắn chết. Khi trận đánh bắt đầu nổ ra, chúng tôi có hai trung đội dự bị; họ được bố trí ở những điểm cao gần đó và liên tục bắn vào mục tiêu để yểm trợ cho chúng tôi. Chúng tôi cần quan sát xem bọn lính trong căn cứ phản ứng như thế nào. Có những thân gỗ lớn chất đống phía sau công sự, vì đó là một khu vực có rừng rậm bao phủ và gỗ được khai thác ở đây rồi chuyển tới Santiago de Cuba. Một số tên lính núp sau những súc gỗ này và bắn trả chúng tôi, bắn thẳng lên những điểm cao mà chúng tôi đang chốt. Bọn lính còn có cả những lô cốt xây bằng gỗ lớn rất khó tiêu diệt; chúng nổ súng bắn trả lực lượng tấn công từ phía sau những công sự kiên cố này.

Trong trận đánh này, nhiều chỉ huy trung đội và tiểu đội đã chiến đấu vô cùng anh dũng, tiêu biểu là Guillermo, người chỉ huy một tiểu đội trong nhóm tấn công từ phía tây và chiếm lô cốt phòng ngự ở phía này - anh ấy cùng với Furri ² và những chiến sĩ dũng cảm khác thuộc biên chế trung đội Santiago.

Sau khi địch bắn trả những phát súng đầu tiên nhắm vào chúng tôi, Juan Almeida ³ được lệnh dẫn trung đội của mình tấn công thẳng vào công sự chính của chúng. Khi áp sát mục tiêu, anh ấy chỉ huy đơn vị nổ súng và suýt nữa họ đã chiếm được một hỏa điểm phía bên tay trái. Trong trận đó anh ấy bị bắn ba phát liền.

Ramiro Valdes, người chỉ huy thứ hai trong trung đội của Juan, và chiến đấu rất gần với Juan khi đó đã nói rằng ngoài Juan ra thì còn có đồng chí Julito Diaz cũng hy sinh vì bị một viên đạn bắn trúng vào mắt.

Mặc dù bị tấn công bất ngờ với khá nhiều thương vong, nhưng kẻ thù đã nhanh chóng tổ chức lại đội hình và chống trả cực kỳ quyết liệt.

Giữa lúc tình đang nguy cấp như vậy, tôi cử Raul, người đã chiến đấu bên cạnh tôi ngay từ khi cuộc tấn công bắt đầu nổ ra, dẫn lực lượng tấn công vào mục tiêu chính, để yểm trợ cho những đồng chí đang chiến đấu rất ác liệt trước đó. Đó là lực lượng dự bị cuối cùng mà chúng tôi có. Celia ⁴ cũng đi cùng tôi, ngoài ra còn có bốn năm đồng chí khác thuộc Ban Tham mưu cũng có mặt ngay từ đầu cuộc tấn công, tức là trước đó hai giờ đồng hồ. Trước đó, tôi ra lệnh cho Che tấn công lên theo sườn bên trái; anh ấy có một khẩu tiểu liên. Anh ấy đang đi cùng với Ban chỉ huy của chúng tôi - có thể thấy là Che đang rất sốt ruột, anh ấy chỉ chăm chăm xông lên hỗ trợ cho những chiến sĩ đang chiến đấu phía trước, và thế là tôi cử anh ấy cùng với hai ba đồng chí khác tiến lên yểm trợ cho đội hình của chúng tôi đang chiến đấu ở sườn trái mục tiêu, trong khu vực kẻ thù có thể được tăng viện, mặc dù chúng tôi biết rõ quân lính của chúng đang ở đâu và phải mất bao nhiêu lâu nữa chúng mới kịp tới nơi.

Điều lạ lùng là tất cả những trung đội trưởng và tiểu đội trưởng chủ chốt đều tham gia trong trận đánh dữ dội đó. Ba người trong đó - Raul, Almeida và Ramiro - từng tham gia cuộc tấn công vào trại lính Moncada và đều quay về Cuba trên con tàu Granma, còn hai người khác, Guillermo García, người nông dân đầu tiên tham gia vào đội ngũ của chúng tôi sau trận càn ở Alegría de Pío và Abelardo Colomé, người mà chúng tôi vẫn gọi là “Furri”, là người gốc Santiago và được Frank Pais gửi đến tăng viện cho chúng tôi.

Chúng tôi đã gặp may vì kẻ thù không kịp huy động máy bay tới yểm trợ, vì như tôi đã nói, việc phải đối phó với những chiếc máy bay trên đầu sẽ vô cùng khó khăn, nhất là trong hoàn cảnh địch ở trên máy bay nã súng máy vào những vị trí trống trải của chúng tôi trên những điểm cao trông xuống khu doanh trại của bọn lính. Giả sử mà máy bay địch xuất hiện và tham gia phản công, chắc chắn chúng tôi sẽ phải ra lệnh rút lui, điều đó thì không có gì phải nghi ngờ; chúng tôi sẽ phải rút lui ít nhất là một tiếng trước khi máy bay địch kịp xuất hiện. Binh lính địch có vũ khí tự động và bán tự động, chúng chống trả quyết liệt, cực kỳ quyết liệt từ sau những lô cốt. Đó là một đại đội lính đặc nhiệm thiện chiến nhất của chúng.

Che thực hiện nhiệm vụ mà tôi đã giao cho anh ấy. Trận đánh ở Uvero diễn ra trong khoảng ba tiếng. Bên địch có mười một tên thiệt mạng và mười chín tên bị thương, trong đó có cả một tên trung úy chỉ huy căn cứ. Chúng tôi có bảy đồng chí hy sinh và tám người bị thương, trong đó có những người bị thương rất nặng. Sau khi giành chiến thắng, chúng tôi nhanh chóng tổ chức cứu chữa cho những người bị thương. Che và tay Bác sĩ của căn cứ đó điều trị cho những tên lính địch bị thương trước, vì chúng bị thương nhiều hơn chúng tôi, sau đó mới chữa trị cho người của chúng tôi. Che lần lượt băng bó và chữa trị cho tất cả mọi người. Ông không thể tưởng tượng là anh ấy làm việc ân cần và nhẹ nhàng như thế nào đâu!

Chúng tôi đã thu giữ được bốn mươi lăm khẩu súng trường - hai mươi tư khẩu bán tự động Garand, hai mươi khẩu Springfield và một khẩu tiểu liên Browning - cùng với khoảng 6000 viên đạn cỡ .30-06, cùng những mũ khí và trang bị khác - súng ngắn, quân phục, giầy cao cổ, ba lô, băng đạn, mũ sắt và lưõi lê. Chúng tôi bắt theo một số tù binh đi cùng mình, trong khi chúng tôi buộc phải để lại hai người bị thương của chúng tôi ở đó - chúng tôi phải bỏ họ lại vì họ bị thương nặng và không tự đi được.

---------------------------------------------------------
1. Castro và tôi (Ramonet) đến thăm tổ hợp trại lính Moncada ở Santiago de Cuba vào ngày 19 tháng 1 năm 2003 và chính ở đây tôi được nhìn thấy khẩu súng có ý nghĩa lịch sử đó.

2. Tướng Abelardo “Furri” Colome Ibarra, hiện là Uỷ viên Bộ Chính trị Đảng Cộng sản Cuba, Phó Chủ tịch Hội đồng Nhà nước và Bộ trưởng Bộ Nội vụ.

3. Juan Almeida Bosque (sinh năm 1927), từng giữ chức vụ Tư lệnh Lực lượng Vũ trang cách mạng, ông gặp Castro ở trường đại học và tham gia cuộc đấu tranh chống Batista sau vụ đảo chính vào ngày 10 tháng 3 năm 1952. Ông tham gia vào vụ tấn công trại lính Moncada, bị bắt và bị két án tù. Ông là một trong những người đã tham gia đổ bộ vào Granma và tham gia rất nhiều trận chiến và phục kích ở Sierra Maestra. Năm 1958, ông được phong chức Tư lệnh và được giao phụ trách Mặt trận thứ ba của quân đội nổi dậy ở khu vực xung quanh Satiago de Cuba, ông là Uỷ viên Bộ Chính trị từ khi thành lập vào năm 1965 và đã từng nắm giữ một số vị trí trong Chính phủ. Hiện ông là Chủ tịch Hiệp hội các chiến binh cách mạng Cuba.

4. Celia Sanchez Manduley (1920-1980) sinh ra ở một thị trấn nhỏ ở Media Luna thuộc tỉnh Oriente, nay là tỉnh Granma. Từ khi còn trẻ, bà đã tham gia phong trào phản đối các chính phủ tham nhũng của Đảng Chân chính và sau cuộc đảo chính vào ngày 10 tháng 3 năm 1952, bà tham gia cuộc đấu tranh chống chế độ Batista. Bà tham gia tổ chức 26/7 khi nó được chính thức thành lập năm 1955, và được giao nhiệm vụ chuẩn bị, trong toàn khu vực bờ biến phía tây nam của tỉnh Oriente trước kia, các điều kiện để tiếp nhận đội quân trở về Granma. Dưới sự chỉ đạo của Frank Pais, bà là một trong những chỉ huy chính của đội quân tăng cường được cử từ khu vực đồng bằng lên chi viện cho Sierra Maestra. Tháng 10 năm 1957, bà tham gia lực lượng du kích và chẳng bao lâu sau thì trở thành đồng minh quan trọng của Castro trong việc tổ chức lực lượng quân nổi dậy ở phía sau. Năm 1959, bà được giao chức Trợ lý Chủ tịch nước, và năm 1976, là Thư ký Hội đồng Nhà nước, chức vụ mà bà đảm nhận cho đến khi qua đời vào năm 1980. Xem Pedro Alvarez Tabio, Celia, ensayo para una biografia, Havana: Oficina de Publicaciones del Consejo de Estado, 2003. (Chú thích của Biên tập viên Cuba).

Ông bỏ người bị thương của mình lại?

Để tôi giải thích cho ông rõ. Chúng tôi bắt một số tên lính làm tù binh để bảo đảm rằng người của chúng tôi bị thương và phải ở lại căn cứ đó sẽ không bị địch giết hại. Cũng không phải chúng tôi sẽ làm gì đó để trả thù, mà chẳng qua đó là chỉ là cách gây áp lực với kẻ thù. Có nghĩa là một khi có trong tay mười lăm hay mười sáu tên tù binh, chúng tôi có thể đảm bảo được là quân địch sẽ không dám hại hai đồng chí của mình. Những người bị thương của cả hai bên, của cả chúng tôi lẫn của phe địch, những người không thể tự đi được, đều ở lại đó. Chúng tôi chỉ mang theo những tù binh tự đi được.

Che chữa trị cho những người bị thương. Anh ấy biết là một người của chúng tôi đang bị thương rất nặng và sẽ không còn sống được bao lâu - đó là một thanh niên vô cùng ưu tú. Ông biết Che đã làm gì không? Anh ấy đã hôn cậu thanh niên đang hấp hối ấy trước khi lên đường... Tôi vô cùng đau đớn khi anh ấy nói với tôi rằng cậu ấy sẽ không qua khỏi, tôi còn nhớ lúc Che cho biết anh ấy sẽ không thể làm gì để cứu được người đồng chí trẻ tuổi kia, và anh ấy cúi xuống hôn lên trán đồng chí đó - Che biết chắc chắn rằng cậu ấy sẽ không qua khỏi. Còn đồng chí kia thì sống ¹. Tất nhiên là chúng tôi mang theo những người bị thương còn lại của mình, bao giờ chúng tôi cũng làm thế, trong đó có Almeida. Và bao giờ cũng vậy, Che đi cùng chúng tôi trên chiếc xe cuối cùng. Tôi để người của mình đi trước, sau đó chúng tôi nhanh chóng rút ra khỏi khu vực đó. Tôi chỉ huy mọi người cố gắng leo lên vùng núi cao hơn, chỗ có rừng mọc rậm rạp, vì quân tiếp viện của kẻ thù có thể ập tới bất kỳ lúc nào, thậm chí còn có cả máy bay... Và đáng ngại nhất là một tên lính trong cứ điểm đó đã trốn thoát - chúng tôi vẫn chưa bắt lại được - chắc chắn hắn sẽ chạy đi tìm lực lượng của mình và báo cáo lại những gì đã xảy ra và có thể lúc này bọn kia đã biết về cuộc tấn công.

Chúng tôi cử Che đi cùng một nhóm nhỏ, để hạn chế tối đa dấu vết để lại trên đường, đưa những người bị thương tới một nơi nằm giữa vùng rừng núi để điều trị và chữa chạy cho họ. Che đi cùng với một số chiến sĩ khác cùng vũ khí đầy đủ. Và thế là Che cùng tổ chiến sĩ của mình ở lại với những người bị thương và chăm sóc họ. Khi đó địch đang triển khai một số thê đội tới khu vực này, và chắc ông hình dung được chúng sẽ điên cuồng làm mọi điều có thể để trả thù cho cuộc tấn công liều lĩnh và táo bạo đó của chúng tôi...

Chúng tôi đi men theo một con đường mòn, luồn lách qua giữa những đội hình của quân địch về phía tây bắc. Chúng sẽ phải bám theo chúng tôi tới một khu vực nhất định, và đó không phải là một cuộc hành quân dễ dàng. Trong khi đó Che và người của anh ấy sẽ an toàn ở lại phía sau. Phải đến một tháng sau đó Che mới gặp lại toàn đội của chúng tôi, cùng với một số nông dân mới đi theo anh ấy. Sau đó Che chính là người chỉ huy đầu tiên được chúng tôi bổ nhiệm. Có hai người đã chiến đấu vô cùng anh dũng và nổi bật trong trận đánh đó: Che và Camilo.

Camilo Cienfuegos.

Đúng vậy, Camilo. Anh ấy không phải là dân trí thức và học nhiều như Che, nhưng Camilo quả là một nhà lãnh đạo đặc biệt xuất chúng, rất can đảm, táo bạo, nhưng cũng rất nhân văn. Hai người đặc biệt yêu quý và ngưỡng mộ lẫn nhau. Camilo đã chiến đấu rất anh dũng và khẳng định được mình, anh ấy đã chỉ huy đội tiền trạm, trong Thê đội I, trong những ngày gian khổ nhất của những tháng đầu tiên. Giờ đây chúng tôi phân công anh ấy vào cùng thê đội với Che. Một thời gian sau, anh ấy bắt đầu thâm nhập về vùng đồng bằng và xây dựng được cả một mặt trận kháng chiến sâu rộng ở đó - đó là công việc vô cùng khó khăn vì chúng tôi hoàn toàn chưa có kinh nghiệm gì trong địa hình trống trải như vậy. Tóm lại Camilo đã thể hiện được vai trò đặc biệt xuất sắc của anh ấy.

Và đó chính là thời điểm ông tiến hành tổ chức nhiều mặt trận du kích khác nhau, cùng với Che, Camilo và Raul - em trai ông.

Tôi đã giao cho Che nhiệm vụ xây dựng thê đội thứ hai cùng với Camilo và những người khác, kết hợp với những chiến sĩ xuất sắc trở về sau trận đánh ác liệt ở Uvero, trong đó có cả những tù binh và sĩ quan vốn phục vụ trong hàng ngũ của địch. Thê đội thứ hai này sẽ hoạt động ở phía đông đỉnh núi Turquino (gần bờ biển phía nam), cách không xa thê đội đầu tiên. Đó chính là Mặt trận thứ nhất, cùng với thê đội ban đầu và thê đội mới do Che tổ chức.

Vào thời điểm đó, thê đội du kích đầu tiên của chúng tôi vần hoạt động theo chiến thuật tấn công rồi rút lui và ẩn mình một thời gian, chúng tôi hoàn toàn chưa có căn cứ kháng chiến cố định. Trong suốt cả cuộc chiến tranh tôi vẫn luôn chỉ huy thê đội I. Chính từ thê đội I đó đã nhân rộng ra các đơn vị còn lại; đầu tiên là thê đội của Che, sau đó là đơn vị của Raul. Raul đã băng qua dãy núi Sierra Maestra sang khu vực đồi núi ở mạn đông bắc của hòn đảo với năm mươi chiến sĩ; đó là lần đầu tiên chúng tôi băng qua đồng bằng theo hướng đó và mọi chuyện đã được thực hiện thật hoàn hảo, họ đã xây dựng thành công Mặt trận thứ hai (ở miền Đông). Trong khu vực rộng mênh mông và tách biệt đó, Raul được giao toàn quyền xây dựng các thê đội và bổ nhiệm các chỉ huy. Và thế là ngay lập tức, cậu ấy thành lập thê đội của Juan Almeida, thê đội thứ ba, và từ đó phát triển thành Mặt trận thứ ba.

Vậy là có các thê đội mới của Camilo và Che, của Raul và Ouan Almeida, rồi còn có cả một số đơn vị mới ở phía đông, mạn tây bắc tỉnh Oriente, và vùng trung tâm hòn đảo, trước hoặc sau cuộc phản công cuối cùng của quân địch - tất cả những chỉ huy đó đều bắt đầu từ Thê đội I.

Ngay từ thời điểm đó ông đã hoàn toàn không nghi ngờ rằng Che Guevara sẽ là một lãnh tụ cách mạng xuất chúng?

Phải nói rằng anh ấy là một tấm gương cách mạng điển hình. Anh ấy được những chiến sĩ dưới quyền mình ngưỡng mộ và khâm phục. Một người chỉ huy vĩ đại. Tôi tin rằng anh ấy là tấm gương cho một người cách mạng chân chính.

----------------------------------------------------------
1. Rogoberto Sillero qua đời khi đang được đưa bằng máy bay tới Santiago de Cuba; cũng trên chuyến bay đó còn có Pedro Carreras, Chỉ huy Lực lượng đồn trú ở Uvero, người cũng bị thương nặng trong trận chiến đấu ác liệt đó. Một người khác của lực lượng nổi dậy cũng bị thương nặng đó là Mario Leal nhưng còn sống sót và trong suốt thời gian sau của cuộc chiến bị bắt giam ở Isal de Pines. (Chú thích của Biên tập viên Cuba).

Người ta nói rằng có lẽ Che hơi liều lĩnh, nhiều khi liều lĩnh đến bạt mạng.

Anh ấy cực kỳ táo bạo. Nhiều lúc anh ấy cho rằng phương pháp tấn công tốt nhất là sử dụng một nhóm trang bị nặng với đầy đủ mìn chống bộ binh và các loại hỏa lực mạnh khác. Trong khi đó Camilo lại thiên về sử dụng các đơn vị trang bị nhẹ. Che lúc nào cũng có xu hướng bắt các chiến sĩ của mình mang thật nhiều vũ khí trang bị khi tấn công. Và nhiều khi anh ấy hoàn toàn có thể tránh được những tình huống đối đầu, một trận giao chiến, một trận đánh giáp lá cà, nhưng không bao giờ anh ấy làm thế cả. Đó là một sự khác biệt nữa giữa anh ấy và Camilo. Phải nó là Che rất can đảm nhưng nhiều khi anh ấy quá liều lĩnh... Đó là lý do tại sao thỉnh thoảng tôi lại phải đe anh ấy, “Cậu phải chịu trách nhiệm về những chiến sĩ mà cậu chỉ huy”.

Vì ông ấy nhiều khi tỏ ra quá liều lĩnh.

Chắc chắn Che đã không thể nào sống sót qua khỏi cuộc chiến tranh của chúng tôi nếu như không có những biện pháp để kiểm soát và kiềm chế sự táo bạo và liều lĩnh đến mức khinh suất của anh ấy. Tôi muốn nói đến lần truy quét cuối cùng của quân địch, khi đó cả Camilo và Che đều không trực tiếp tham chiến trên tuyến đầu. Tôi phái Che tới trường huấn luyện tân binh, tại đó chúng tôi đang có khoảng một nghìn tân binh được tuyển mộ. Ramiro Valdes và Guillermo García cùng ở lại phía sau chỉ huy thê đội của họ chiến đấu chống lại đợt truy quét cuối cùng của quân đội Batista. Về sau, tôi cũng có điều anh ấy ra tăng cường cho Thê đội I, nhưng chủ yếu là Che được phân công phụ trách trường huấn luyện tân binh và chịu trách nhiệm phần cực tây của Mặt trận thứ nhất, sẵn sàng đương đầu với kẻ thù khi cần thiết.

Và ông bố trí như vậy để họ không phải đối mặt với quá nhiều nguy hiểm?

Đúng thế, vì dù sao họ cũng là những người lãnh đạo. Tôi cần bảo vệ họ thật cẩn thận để có thể sử dụng họ cho những chiến dịch mang tính chiến lược sau này. Thê đội của Raul trên Mặt trận thứ hai có vai trò chiến lược, cũng như các thê đội của Almeida ở Mặt trận Santiago, thê đội của Che ở Las Villas và thê đội của Camilo, ban đầu được đưa tới Pinar del Rio.

Trong khi chống lại đợt tấn công của Batista, chúng tôi đã mất đi nhiều chỉ huy dũng cảm và thiện chiến, những người chỉ huy xuất sắc và uy tín nhất. Tôi gần như không còn người chỉ huy nào ở Thê đội I, nhưng những người mà tôi đã nhắc đến đều là những chỉ huy rất đáng tin cậy và quả cảm, tất cả đều rất dầy dạn kinh nghiệm cho dù họ chiến đấu ở đâu chăng nữa, tất cả đều quán triệt nguyên tắc của cuộc cách mạng đối với quần chúng nhân dân cũng như đối với kẻ thù, và dù ở đâu họ cũng phát huy được những tố chất và bài học kinh nghiệm mà chúng tôi đã rút ra được từ những tháng đấu tranh gian khổ và hiểm nghèo đầu tiên - trong một cuộc chiến tranh mà lần lượt từng người đã có những đóng góp vô cùng to lớn.

Sau cuộc tấn công cuối cùng của Batista, chúng tôi đã cử Che chỉ huy một thê đội gồm 140 chiến sĩ tới Las Villas. Anh ấy còn mang theo một trong những khẩu bazôka mà chúng tôi mới thu được, cùng những trang bị tốt nhất, những chiến sĩ tốt nhất. Và chúng tôi cũng cử cả Camilo đi nữa. Vậy là chúng tôi đã chọn ra hai nhà chỉ huy xuất sắc nhất của mình, cho dù Camilo mang theo ít trang bị hơn. Che lúc nào cũng mang theo rất nhiều, anh ấy cứ khăng khăng đòi mang theo mấy quả mìn chống tăng. Thậm chí có lúc anh ấy còn đề xuất sử dụng phương tiện cơ giới trong tấn công, và anh ấy làm như vậy thật, tôi cũng chấp nhận cho anh ấy làm thế, nhưng khi họ bắt đầu tới được khu vực đó thì một cơn bão khủng khiếp ập tới - những trận cuồng phong tối tăm mặt mũi, mưa như quất vào mặt mang theo lũ lớn, nước sông dâng rất cao lầm hai bờ sông bị sạt lở rất nhiều. Vậy mà cả hai thê đội phải đi qua những đồng bằng xung quanh Camaguey, tức là hành quân hơn 400 cây số, khoảng 250 dặm, qua vùng lãnh thổ mà bất kỳ lúc nào cũng có thể bị máy bay của Batista tấn công. Đó là khu vực mà phong trào ngày 26 tháng 7 còn rất yếu. Cả đoàn quân suýt nữa thì chết đói, ông có thể biết rõ hơn về những chi tiết đó trong những gì mà Camilo và Che đã viết.

Những chiến sĩ cách mạng đó đã lập một chiến công cực kỳ hiển hách, phải đương đầu với kẻ thù có bộ binh cơ giới và không quân, vậy mà họ vẫn chiến thắng rất vẻ vang - cho dù phải hành quân qua những vùng đồng bằng và đầm lầy nguy hiểm đó. Và chính trong những điều kiện khó khăn gian khổ như vậy họ đã giành được những chiến thắng quan trọng. Tôi xin nhấn mạnh đó quả là những chiến công hết sức vẻ vang, và họ đã miêu tả lại rất chi tiết. Camilo viết một bản báo cáo hành quân rất chi tiết và chính xác, còn Che cũng ghi lại tất cả trong nhật ký chiến dịch của anh ấy. Về sau anh ấy xuất bản những câu chuyện đó trong một cuốn sách mang tựa đề Những trận đánh từ một cuộc Chiến tranh Cách mạng, vì anh ấy có thói quen ghi chép lại tất cả những gì đã xảy ra, và phải công nhận anh ấy có tài năng kể chuyện rất sinh động - đơn giản, súc tích. Cuốn nhật ký sau này của anh ấy trong thời gian ở Bolivia cũng là một tuyệt tác về tính khái quát và súc tích.

Tôi xin phép ngắt lời một chút để hỏi ông điều này: khi nào thì ông quyết định tất cả mọi người sẽ để râu như một biểu tượng của cuộc Cách mạng?

Câu chuyện về những bộ râu của chúng tôi lại vô cùng đơn giản: tất cả xuất phát từ hoàn cảnh khó khăn mà chúng tôi phải trải qua khi sống và chiến đấu du kích trong vùng rừng núi. Chúng tôi không hề có bất kỳ con dao cạo nào. Và khi tất cả chúng tôi đang phải vật lộn giữa vùng núi rừng hoang dã trên dãy Sierra, ai cũng để mặc cho râu tóc mọc tự do, và chính đặc điểm này đã trở thành một thứ phiên hiệu để nhận dạng. Đối với những người nông dân, và tất cả mọi người khác, từ phóng viên và cánh báo chí, đều gọi chúng tôi là “los barbudos” - những kẻ râu ria. Điều này cũng có khía cạnh tích cực: giả sử một tên gián điệp muốn trà trộn vào đội ngũ của chúng tôi, hắn cũng sẽ phải mất sáu tháng để chuẩn bị trước - tức là hắn phải nuôi râu trong vòng ít nhất là sáu tháng, ông thấy đấy. Vì vậy những bộ râu đóng vai trò như một thứ phiên hiệu nhận dạng, một biện pháp bảo vệ, cho đến khi cuối cùng nó được coi như biểu tượng của những chiến sĩ du kích. Sau này, ngay cả khi Cách mạng đã thành công, chúng tôi vẫn giữ những bộ râu của mình để duy trì biểu tượng đó.

Ngoài ra, bộ râu dài như vậy còn có tác dụng rất thực tế: ta sẽ không mất công cạo râu hàng ngày. Chỉ cần nhân khoảng thời gian mười lăm phút cho việc cạo râu hàng ngày với số ngày trong một năm, ta sẽ thấy là ta dành đến gần 5500 phút cho việc cạo râu. Một ngày làm việc tám tiếng bao gồm tất cả là 480 phút, vậy là nếu không cạo râu ta có thể tiết kiệm được khoảng mười ngày để dành cho việc khác, như đọc sách, chơi thể thao, bất kỳ điều gì ta muốn.

Đó là chưa kể khoản tiền mà chúng tôi tiết kiệm được thay vì phải mua lưỡi dao cạo, xà phòng, dầu xoa, nước nóng... Vì vậy đề râu cũng có những tác dụng rất thực tế và cũng rất tiết kiệm. Bất lợi duy nhất là những sợi râu màu muối tiêu bao giờ cũng xuất hiện đầu tiên.

Đó là lý do tại sao nhiều người từng để râu dài đã phải cạo đi ngay khi trên đầu họ xuất hiện những sợi tóc muối tiêu đầu tiên vì nếu không có râu thì sẽ dễ che giấu tuổi tác hơn.

Trong tháng 4 năm 1958 có một cuộc Tổng bãi công chống lại Batista, nhưng các ông, những người đang chiến đấu trong dãy Sierra khi đó lại không ủng hộ. Tại sao vậy?

Ngày 9 tháng 4 năm 1958 cuộc Tổng bãi công đó được tuyên bố, và đã thất bại. Khi ấy chúng tôi không ủng hộ cuộc Tổng bãi công này. Đội ngũ lãnh đạo của Phong trào ngày 26 tháng 7 đã phê phán chúng tôi, họ thậm chí còn nói rằng chúng tôi chưa ý thức, chưa “giác ngộ” về mặt chính trị, và chúng tôi chưa có được sự chín chắn và trưởng thành mà Cách mạng đòi hỏi. Tuy nhiên chính tôi ký vào lời kêu gọi Tổng bãi công và nổi dậy vì tôi nhận thấy những đồng chí của chúng tôi trong đội ngũ lãnh đạo rất quyết tâm. Vậy là chúng tôi đã ủng hộ - một cách rất cụ thể, bằng cách tiến hành những hoạt động quân sự trong vùng lãnh thổ mà chúng tôi chiếm được, chống lại lực lượng của kẻ thù.

Có những chia rẽ, và kỳ thị nhất định. Ví dụ như, mặc dù trong các tổ chức Công đoàn thì những người Cộng sản có ảnh hưởng vô cùng mạnh mẽ, nhưng chính Công đoàn lại có định kiến không thiện chí với những người Cộng sản, một điều không hề xảy ra đối với những người ở trên núi như chúng tôi. Một số nhóm trong Phong trào ngày 26 tháng 7 coi chúng tôi là những kẻ khích động quần chúng; rằng chúng tôi đang gây dựng được uy tín, chúng tôi đang gây ít nhiều khó khăn cho Batista, và họ nghĩ rằng đỉnh cao của cuộc đấu tranh sẽ phải là một cuộc đảo chính quân sự do Phong trào 26 tháng 7 khởi xướng và có sự tham gia của các chiến sĩ hoạt động bí mật kết họp với các lực lượng du kích. Nhưng chúng tôi không đánh giá về vai trò của mình như vậy; chúng tôi tự coi mình như hạt nhân của một quân đội còn rất nhỏ - cho dù có kinh nghiệm và tinh thần chiến đấu - và với sự ủng hộ của toàn thể quần chúng nhân dân tổng nổi dậy trong một cuộc Đấu tranh Cách mạng, chúng tôi sẽ đánh bại được quân đội của kẻ thù.

Và đó chính là những gì đã xảy ra sau này.

Đó chính xác là những gì đã xảy ra về sau, nhưng dù sao thất bại của cuộc Tổng bãi công và nổi dậỵ tháng 4 năm 1958 cũng là một đòn nặng nề đối với chúng tôi, vì chính thất bại đó đã khiến người của chúng tôi mất tinh thần trong khi kẻ thù lại được cổ vũ mạnh mẽ và chính sự cổ vũ đó đã khiến chúng phát động cuộc tấn công cuối cùng nhằm vào chúng tôi.

Một lực lượng mười nghìn tên lính, bao gồm mười bốn tiểu đoàn và tôi không biết là bao nhiêu đơn vị bộ binh độc lập tăng cường, lại còn các đơn vị pháo binh, tăng thiết giáp, kết họp với sự yểm trợ của các đơn vị không quân và hải quân, tấn công tiền duyên phòng ngự của Thê đội I, là nơi đặt Ban Tham mưu và Đài Phát thanh Nổi dậy. Chúng tưởng rằng chúng tôi sẽ không thể nào chống đỡ nổi một cuộc tấn công như vậy. Đó là lần đầu tiên chúng tôi phải bảo vệ những cứ điểm của mình trong những trận đánh áp sát như vậy, và khi chúng bắt đầu cuộc tấn công nếu chúng tôi có khoảng 200 người là đã quá nhiều rồi. Tôi quyết định điều động các chiến sĩ từ mặt trận khác sang. Tôi cho gọi Camilo khi đó đang hoạt động ở vùng đồng bằng, và tôi ra lệnh cho Almeida gửi lực lượng yểm trợ cho chúng tôi, khi đó một số người của anh ấy đã mở một mặt trận mới ở phía đông dãy núi Sierra Maestra, gần Santiago. Chỉ có quân của Raul là tôi không huy động vì khi đó họ ở quá xa. Chúng tôi đã chiến đấu liên tục trong suốt bảy mươi ngày!

Sau khi cuộc tấn công cuối cùng đó bị đánh bại, lực lượng của chúng tôi, được trang bị bằng chính vũ khí cướp được của kẻ thù, đã phát triển từ 300 lên đến 900 người được trang bị đầy đủ, và với lực lượng như vậy chúng tôi gần như khống chế được toàn bộ đất nước. Sau khi cuộc Tổng phản công của địch kết thúc, chúng tôi đã tổ chức, đúng hơn là tổ chức lại, các thê đội. Trước hết chúng tôi trang bị nặng và tăng cường cho hai thê đội: thê đội của Che với 140 chiến sĩ, và thê đội của Camilo với 90 chiến sĩ. Với hai thê đội này, chúng tôi đã tiến vào vùng trung tâm của hòn đảo. Con số đó nghe thì có vẻ ít, mà quả thật là cũng ít, nhưng sức tấn công của họ thì thật là đáng sợ. Lẽ ra Camilo định hành quân một mạch tới Pinar del Rió nhưng chúng tôi đã dừng lại ở Santa Clara.

Tại sao?

Tại sao chúng tôi lại quyết định dừng lại và không cử Camilo đi tiếp tới Pinar del Rió ư? Đon giản là vì chúng tôi chọt nhớ tới câu chuyện về chiến dịch trong Chiến tranh giành độc lập năm 1895, một câu chuyện có ý nghĩa lịch sử quan trọng. Khi Camilo tiến tới vùng trung tâm của hòn đảo Cuba, chúng tôi chợt nhận ra là việc chiếm đóng khu vực này chẳng có giá trị chiến lược nào cả. Và bên cạnh đó, một số tình hình cụ thể ở Las Villas đòi hỏi Camilo phải sẵn sàng tăng cường cho hoạt động chính trị và quân sự hỗn hợp mà Che đang chuẩn bị tiến hành ở khu vực đó. Chúng tôi nhận ra rằng chúng tôi đang sống trong thời đại khác, và những điều kiện hoàn cảnh cũng khác, nên chẳng ích lợi gì khi đưa quân vào Pinar del Rió cả. Và rồi đến lúc tôi bảo Camilo, “Dừng lại ở vùng trung tâm và tham gia cùng với Che”.

Sau khi chiến dịch truy quét cuối cùng của Batista thất bại, ông có quyết định tiếp tục phản công không?

Các đơn vị của quân nổi dậy đang tiến vẻ mọi hướng trên cả nước, mà không có ai hay bất kỳ điều gì có thể ngăn chặn được chúng tôi. Trong một thời gian ngắn chúng tôi đã vượt qua và bao vây lực lượng tinh nhuệ nhất của Batista. Tại tỉnh Oriente chúng tôi đã bao vây ít nhất là 17 nghìn binh sĩ của quân địch; nếu tính cả các lực lượng đang hoạt động và các cứ điểm không có đường thoát thì có thể thấy là không ai có thể rời khỏi tỉnh Oriente, noi cuộc chiến đã diễn ra liên tục từ ngày chúng tôi đổ bộ từ con tàu Granma lên bờ.

Hai chiếc tàu khu trục, trong tổng số ba chiếc của quán địch, bị kẹt trong vịnh Santiago de Cuba, chúng không thể chạy thoát ra ngoài; tám khẩu súng máy mà chúng tôi cướp được từ quân địch đã phong tỏa toàn bộ đường ra vào vịnh từ những điểm cao xung quanh eo biển hẹp đó.

Khi chiến tranh kết thúc tôi tới thăm hai con tàu khu trục này và nhận ra rằng chúng đã bị mắc cạn vì phải lẩn tránh hỏa lực súng máy; hoàn toàn không có sĩ quan chỉ huy, chẳng có gì hết, thậm chí những khẩu đại bác trên tàu cũng không thể phát huy tác dụng vì những chiếc tầu khu trục này được sản xuất cho mục đích tác chiến ngoài biển khơi ở khoảng cách vài cây số, chứ không phải để đương đầu với tám ụ súng máy nằm cách đó có gần 300m. Lớp thép và kính trên đài chỉ huy của những con tàu trở nên quá mỏng manh trước họng súng máy - cỡ đạn lớn của chúng tôi chắc chắn sẽ phá nát chúng ra. Chúng hoàn toàn không có tác dụng phòng thủ.

Trong hoàn cảnh đó, ông đã đề xuất một “lối thoát trong danh dự” dành cho quân địch. Vậy cụ thể đề xuất đó nhu thế nào?

Tư lệnh các lực lượng chiến dịch của địch, Tướng Eulogio Cantillo, đề nghị tổ chức một cuộc họp, và ngày 28 tháng 12 năm 1958, tôi và một vài đồng chí khác đã gặp ông ta tại một nhà máy mía đường cũ đã bỏ hoang mang tên là “Oriente” gần Palma Soriano. Tướng Cantillo không phải là một kẻ ác ôn, và ông ta cũng không phải là một trong những tên tay sai khát máu và thối nát của Batista - Ông ấy vẫn được biết đến như một người tử tế, trọng danh dự. Ông ấy từng theo học ở Học viện Quân sự, và là một trong những người hiếm hoi tốt nghiệp Học viện Quân sự còn được Batista giữ lại trong quân đội sau cuộc đảo chính ngày 10 tháng 3 năm 1952. Thậm chí Cantillo còn gửi cho tôi một bức điện khi Batista huy động một lực lượng mười nghìn tên lính để tấn công chúng tôi. Tôi đã trả lời, vì trong đó Cantillo nói rằng ông ta rất lấy làm tiếc vì những gì đang xảy ra, rằng chúng tôi là những con người dũng cảm và ông ta rất đau lòng khi đất nước mất đi những con người như chúng tôi. Tôi cảm ơn ông ta và trả lời rằng nếu như quân của ông ta đánh bại được chúng tôi thì ông ta cũng không nên quá đau buồn về số phận chúng tôi làm gì, vì nếu giả sử quân đội của Batista mà đánh bại được sự kháng cự kiên cường mà chắc chắn chúng sẽ phải đối mặt, thì chúng tôi cũng sẽ viết lên một trang chói lọi trong lịch sử và một ngày nào đó chính con cháu của những người lính được phái đi đánh chúng tôi sẽ phải say sưa đọc. Câu trả lời của chúng tôi đầy kiêu hãnh, thậm chí là hơi ngạo mạn, nhưng vẫn rất lịch sự.

Thỉnh thoảng tôi cũng có liên lạc với ông ta - ví dụ như có lần chúng tôi phải dần xếp việc trao trả hàng trăm tù binh của quân địch. Chúng tôi vẫn thường liên lạc với các chỉ huy những đơn vị gần đó hoặc với những lực lượng đang trong cơn nguy khốn, để tìm cách thuyết phục họ buông vũ khí; đó là một phương thức đấu tranh binh vận rất hiệu quả. Hoàn toàn tin tưởng vào sự trung thực của quân nổi dậy, Cantillo đã tới gặp và nói chuyện với tôi. Ông ta đến một mình bằng một chiếc trực thăng. Nên ông có thể thấy là ông ta tin tưởng chúng tôi đến mức độ nào. Tôi còn nhớ là ông ta đã nói rằng: ông ta thừa nhận đã “thất bại trong cuộc chiến này” và hỏi tôi cách làm thế nào để chấm dứt cuộc chiến. Tôi bèn bảo ông ta, “Chúng tôi có thể cứu mạng rất nhiều sĩ quan và binh lính của các ông, những người chưa gây tội ác và nợ máu. Theo tôi ông hãy tiến hành một cuộc binh biến trong căn cứ quân sự ở Santiago de Cuba, để xây dựng một phong trào quân-dân sự hỗn hợp, qua sự hiệp đồng chặt chẽ với quân nổi dậy chúng tôi”. Cantillo đồng thời cũng là Tư lệnh của toàn bộ các lực lượng quân địch ở miền đông Cuba, ông ấy đồng ý, ông ấy chấp nhận đề xuất của tôi, và chúng tôi ấn định về thời gian. Tôi bảo ông ta, “Khi chuyện này bắt đầu, chỉ trong vòng hai mươi bốn giờ, Batista sẽ không còn nắm quyền nữa”.

Tuy nhiên, ông ấy vẫn muốn đến Havana; ông ấy nói rằng còn có một người em trai cũng là sĩ quan cao cấp trong quân đội, chỉ huy trung đoàn ở Matanzas. Tôi hỏi ông ta, “Ông còn muốn quay về Havana làm gì chứ? Tại sao phải liều lĩnh như vậy?”

Đi cùng tôi tới cuộc họp hôm đó còn có một cựu sĩ quan quân đội (Batista), Thiếu tá José Quevedo, chỉ huy một tiểu đoàn từng bị chúng tôi bao vây và buộc phải đầu hàng ở El Jigue sau mười ngày chống trả quyết liệt, từ ngày 11 đến ngày 21 tháng 7 năm 1958. Những tù binh của tiểu đoàn đó ngay lập tức được chuyển qua cho Hội Chữ Thập đỏ quốc tế. Sau đó, Quevedo gia nhập lực lượng của chúng tôi. Ông ấy trở thành một người chỉ huy rất có uy tín, và cuối cùng ông ấy đã được phong quân hàm cấp tướng trong hàng ngũ Lực lượng vũ trang cách mạng vì những đóng góp xuất sắc và sự phục vụ trung thành trong suốt nhiều năm liền.

Vậy là ông ấy tham gia vào lực lượng nổi dậy?

Ông ấy bị bao vây suốt mười ngày liền, và chính tại đó tôi đã gặp ông ấy, ở El Jigue, vì những chiến sĩ đã bao vây và tấn công tiểu đoàn của ông ấy nằm dưới sự chỉ huy của tôi trong cuộc tấn công cuối cùng của quân địch. Nhiều tiểu đoàn đã bao vây chúng tôi, vậy mà cuối cùng chúng tôi lại bao vây tiểu đoàn đó. Vòng vây của chúng tôi mỗi lúc một xiết chặt và tình cảnh của họ trở nên vô cùng khốn quẫn. Chúng tôi đã lật ngược thế cân bằng chiến lược khi chúng tôi đánh bại được tiểu đoàn của Quevero. Chúng tôi bắt giữ được rất nhiều tù binh và tiểu đoàn bị đánh bại đó phải chịu rất nhiều thương vong, và tất nhiên chúng tôi đã thu giữ một số lượng lớn vũ khí. Ông có thể thấy là cán cân chiến lược đã nghiêng hẳn về phía chúng tôi, nhưng chúng tôi không tuyên bố chiến thắng ngay lập tức, để kẻ thù không thể biết tình hình chính xác bây giờ là như thế nào.

Phải sau đó bốn mươi tám tiếng, chúng tôi mói tuyên bố chiến thắng, chúng tôi đã vũ trang cho những chiến sĩ mới và tiếp tục hành quân bao vây, truy quét những tiểu đoàn khác, không hề bỏ phí một phút nào.

Khi đó các ông đã sẵn sàng tấn công vào Santiago de Cuba?

Chiến dịch đó diễn ra năm tháng sau khi đánh bại cuộc tấn công cuối cùng của quân địch trong tháng 8. Chúng tôi đã hoãn cuộc tấn công vào Santiago đến tận cuối tháng 12, vĩ cuộc gặp với Tướng Cantillo và thỏa thuận đầu hàng của ông ấy; chúng tôi lên kế hoạch tấn công với khoảng xấp xỉ 1200 người. Trong khi chúng có 5000 tên lính. Tuy nhiên chúng tôi chưa bao giờ có được sự cân bằng lực lượng theo hướng có lợi đến như vậy, và chúng tôi dự định sẽ sử dụng đúng chiến thuật mà chúng tôi vẫn áp dụng trong vùng núi Sierra Maestra: tức là bao vây và tiêu diệt các lực lượng tăng viện bên trong thành phố. Theo tính toán của tôi thì chiến dịch sẽ kéo dài khoảng năm ngày. Qua đường vịnh, chúng tôi đã tuồn vào được khoảng 100 khẩu súng cho các chiến sĩ trong thành phố, bởi vì đến ngày thứ năm toàn thành phố sẽ nổi dậy. Bốn tiểu đoàn bị bao vây, bốn trận đánh tiêu diệt quân tiếp viện, và sau đó Tổng nổi dậy của người dân thành phố - kế hoạch của chúng tôi là như vậy.

Chiến dịch này sẽ kéo dài tối đa là sáu ngày - chúng tôi đã phải hoãn nó lại; nó sẽ nổ ra vào khoảng ngày 30 tháng 12, sớm hoặc muộn vài ngày trong khoảng đó. Sau cuộc gặp gỡ với Tướng Cantillo, chúng tôi đã chờ đợi ông ta thực hiện thỏa thuận của mình. Camilo đang bao vây một tiểu đoàn ở Yaguajay và Che cũng đã bắt đầu tiến vào Thủ phủ tỉnh Las Villas.

Ông vẫn trông đợi thỏa thuận với viên Tư lệnh của quân đội kẻ thù để có thể kết thúc chiến tranh?

Tất nhiên là thế, và cuối cùng thì viên Tướng Cantillo đó cũng tới Havana. Tôi đã ra ba điều kiện. Và ông ta nhất trí cả ba. Tôi bảo ông ta, “Hãy cứ đi đi nếu ông đã quyết định như vậy, nhưng trước hết: chúng tôi không muốn có một cuộc đảo chính ở Thủ đô”. Vậy là điều kiện thứ nhất của chúng tôi là không được có đảo chính ở Thủ đô. Thứ hai: “Chúng tôi không muốn bất kỳ ai giúp đỡ Batista trốn thoát”. Thứ ba: “Không được tiếp xúc với Đại sứ quán Mỹ”. Đó là ba điều kiện cơ bản và rất cụ thể của chúng tôi, viên tướng đều nhất trí, và ông ta tới Havana.

Thế rồi thời điểm mà chúng tôi đã nhất trí hành động trôi qua, vẫn không thấy tin tức gì của ông ta cả. Ông ta đã để viên chỉ huy căn cứ ở Santiago liên lạc với chúng tôi. Và nói tóm lại, Cantillo đã làm ngược lại hoàn toàn với những gì ông ta hứa với chúng tôi: ông ta ăn tối với Batista đêm 31 tháng 12 năm 1958, rồi đi cùng hắn tới sân bay khi Batista bỏ trốn khỏi Cuba cùng với một nhóm tướng lĩnh thân cận; sau đó ông ta tập hợp lực lượng đảo chính ở Havana; và cuối cùng, tất nhiên là ông ta ngay lập tức liên hệ với Đại sứ quán Mỹ ở Havana... Một sự phản bội hèn hạ! Một hành động phản quốc!

Vậy sau đó ông làm gì?

Chúng tôi đã làm gì ngày 1 tháng 1 năm 1959 ư? Tức là sau năm năm, năm tháng và năm ngày kể từ cuộc tấn công vào trại lính Moncada hôm 26 tháng 7 năm 1953? Chính xác đến từng ngày. Đó là quãng thời gian mà chúng tôi trải qua sau cuộc tấn công vào Moncada, trong đó phải kể đến gần hai năm bị cầm tù, thêm gần hai năm nữa lưu vong ở bên ngoài Cuba để chuẩn bị cho một cuộc trở về và hai năm một tháng nữa phát động chiến tranh du kích.

Ngày 1 tháng 1 năm 1959, khi chúng tôi nghe qua Đài Phát thanh rằng Batista đã bỏ trốn và có dấu hiệu về một cuộc đảo chính sắp xảy ra ở Thủ đô, chúng tôi vội chạy tới nơi đặt Đài Phát thanh Nổi dậy, ở Palma Soriano, và từ đó chúng tôi vội phát lệnh cho các chiến sĩ của mình: “Hãy tấn công không ngừng nghỉ, và không chấp nhận bất kỳ sự ngừng bắn nào”. Chúng tôi ra lệnh cho tất cả các thê đội: “Tiếp tục tấn công và chiến đấu”. Còn đối với người lao động và toàn thể quần chúng nhân dân, chúng tôi phát đi lời kêu gọi Tổng khởi nghĩa giành chính quyền.

Và đồng loạt các công nhân và người lao động trên cả nước đều quyết định bãi công và nổi dậy, và thậm chí cả những nhân viên làm việc trong các Đài Phát thanh và Truyền hình cũng bắt đầu chuyển tiếp lời kêu gọi của chúng tôi được phát đi từ Đài Phát thanh Nổi dậy, khi đó công suất chỉ là một kilô oát. Họ có thể làm như vậy bằng cách kết nối từ trạm tiếp sóng này đến trạm tiếp sóng khác trên khắp cả nước, có nghĩa là tất cả những Đài Phát thanh và Truyền hình, đang trong giai đoạn sơ khai, đều hưởng ứng. Bằng cách đó chúng tôi đã truyền được mệnh lệnh tới toàn thể chiến sĩ của mình. Vậy là tôi đã chỉ đạo cả nước đứng dậy khởi nghĩa và chúng tôi nhanh chóng giành được sự ủng hộ của toàn thể quần chúng nhân dân.

Hầu hết các Công đoàn lao động khi đó đều nằm trong tay của một tổ chức thân Batista và thân Mỹ, nhưng các công nhân đã không thèm đếm xỉa gì đến những người lãnh đạo của mình, họ đồng loạt đứng dậy ủng hộ cuộc nổi dậy giành chính quyền.

Tôi lái một chiếc xe Jeep tới Santiago, đi vòng qua dãy núi bao quanh để có thể vào thành phố từ phía bắc. Và trên đường đi tôi gặp rất nhiều người mặc quân phục đang tham gia vào hàng ngũ của chúng tôi. Vì đã có lời hứa từ trước, tôi liên hệ với người chỉ huy căn cứ ở Santiago. Trước đó chúng tôi đã trao đổi một số thư từ và vẫn còn những câu hỏi chưa được giải quyết thấu đáo, vì có thông tin tôi nói nhưng lại bị ông ta hiểu nhầm: “Nếu ông không đáp ứng yêu cầu của chúng tôi trước ngày 30 tháng 12, chúng tôi sẽ tấn công và sẽ không có chuyện ngừng bắn cho tới khi nào căn cứ đầu hàng hoàn toàn”. Ông ta trả lời bằng đúng một câu: “Người lính không bao giờ đầu hàng mà không chiến đấu, không có chuyện họ giao nộp vũ khí trong nhục nhã”. Tôi viết lại để giải thích rằng tôi không hề ra lệnh cho họ đầu hàng, mà chỉ muốn cảnh báo ông ta là một khi đã bắt đầu tấn công, chúng tôi sẽ không chấp nhận bất kỳ thỏa thuận ngừng bắn nào cho tới khi căn cứ đầu hàng.

Ông ta viết lại rằng, “Hãy tin tưởng Tướng quân”, rõ ràng là ông ta muốn nhắc tới Tướng Cantillo, và ông ta đề nghị cung cấp cho tôi một chiếc máy bay trực thăng để đưa tôi tới Santiago de Cuba. Tôi bày tỏ sự phẫn nộ về cái chết của hai thanh niên xảy ra đêm trước đó và bảo ông ta rằng tôi không cần trực thăng, ông ta nói ông ta rất tiếc về việc hai thanh niên bị giết hại. Và lúc này tôi đang trên đường từ Palma Soriano tới thị trấn El Caney, phía bắc thành phố, chính là nơi tôi đã định chiếm trại lính nhỏ sau khi cuộc tấn công vào trại lính Moncada ngày 26 tháng 7 năm 1953 thất bại. Cũng trong ngày 1 tháng 1 năm đó, chỉ trong vòng chưa đến tám tiếng đồng hồ, theo mệnh lệnh được phát ra từ Đài Phát thanh quân Nổi dậy, lực lượng của chúng tỏi đã đập tan mọi sự kháng cự của quân địch. Trong khi đó, vì không nắm được những gì đã xảy ra, do công tác thông tin liên lạc thời kỳ đó còn rất thiếu thốn, tôi vẫn gặp gỡ các sĩ quan thuộc các doanh trại đóng trong thành phố Santiago và các đơn vị chiến đấu khác trú chân trong thành phố. Tất cả đều tỏ ra nhiệt tình và phấn khởi khi gặp tôi. Tôi đã gặp mặt với tất cả khoảng 300 sĩ quan. Ba trăm sĩ quan của các lực lượng quân địch đang phòng ngự trong thành phố Santiago de Cuba.

Và tôi đã phát biểu trước sự có mặt của họ; tôi giải thích về thỏa thuận đã được nhất trí giữa chúng tôi với Tướng Eulogio Cantillo, mà ông ta đã không tuân thủ. Tôi giải thích về sự phản bội của ông ta, và họ đã ủng hộ chúng tôi, họ đứng về phía chúng tôi. Tôi thậm chí còn bổ nhiệm người chỉ huy căn cứ Santiago làm Tư lệnh toàn bộ lực lượng quân đội (cũ) trên cả nước.

Raul vẫn nói rằng khi tôi thông báo cho cậu ấy là tôi đã bổ nhiệm Đại tá Rego Rubido làm tư lệnh căn cứ Santiago và toàn bộ quân đội, cậu ấy buộc phải chấp nhận vì vấn đề kỷ luật, nhưng cậu ấy không sao hiểu nổi quyết định đó, nên tất cả những gì Raul có thể nói với mọi người là, “Chắc anh ấy biết mình đang làm gì”. Và thế là Rego Rubido trở thành Tư lệnh quân đội một thời gian, ông ấy đã giữ lời hứa của mình.

Tôi biết là trong khi đó Che và Camilo đang tiến vào Havana.

Không, lúc đó Che đang tấn công vào thành phố Santa Clara. Anh ấy đã chiếm được những đồn cảnh sát chính; một đoàn tàu bọc thép vừa vào trong thành phố và được bảo vệ rất chặt chẽ, tuy nhiên Che và lực lượng của anh ấy đã phá hủy những đường ray phía sau; và khi con tàu bát đầu lùi lại, tất nhiên là nó đã bị trật bánh và họ đã thu giữ được toàn bộ số súng và vũ khí trên đó, những tên lính trên tầu bị bắt làm tù binh.

Tướng Cantillo đã không giữ lời, và thế là ngay trong ngày 1 tháng 1 năm 1959, tôi đã ra mệnh lệnh cho Che và Camilo. Tôi bảo Camilo, “Anh hãy tiến về căn cứ quân sự Columbia”, còn Che, “Cậu tiến về La Cabana”, - đây là một doanh trại khác của quân địch nhưng cũng là một nhà tù. Khi nhận lệnh mới, Che và Camilo vẫn còn đang chưa nhận bàn giao xong tại các mục tiêu họ vừa chiếm được, nhưng tất nhiên một khi chế độ độc tài đã sụp đổ và cuộc Tổng tấn công đã bắt đầu, tất cả cũng chỉ mất có một ngày là toàn bộ quân đội đầu hàng và quá đủ thời gian cho Che và Camilo ổn định tình hình và lên đường ngay. Tôi nghĩ là họ đã đi ngay đêm đó, một cách nhanh nhất có thể, hoặc là sáng sớm hôm sau. Lúc đó tôi bảo hai người, “Tăng tốc tiến thẳng theo đường Quốc lộ Trung tâm”. Tinh thần của binh lính Batista đã xuống rất thấp... Che và Camilo đã tổ chức hai thê đội và tiến thẳng về Thủ đô. Phải mất vài tiếng đồng hồ họ mới tới nơi, nhưng cuối cùng họ cũng đã tới được mục tiêu của mình. Không có kẻ nào dám chống cự, thậm chí họ còn không phải nổ một phát súng nào cả, và người của chúng tôi ở Havana đã kiểm soát tắt cả: họ tước vũ khí và khống chế toàn bộ lực lượng quân sự của kẻ thù, toàn bộ đất nước như tê liệt, những cuộc nổi dậy nổ ra liên tiếp ở các thành phố, nhân dân đã đứng lên thể hiện ý chí và nguyện vọng của mình trên cả nước.

Columbia và La Cabana là hai căn cứ quân sự lớn ở Havana?

Đúng vậy. Ông phải hiểu rằng pháo đài lớn nhất và trọng yếu nhất ở Havana chính là Columbia, đó là nơi mà Camilo có nhiệm vụ tiếp quản. Bộ Tổng Tham mưu của quán đội Batista đặt trụ sở tại đây. Căn cứ lớn thứ hai là La Cabana, chính là nơi Che đang tiến vào. Thời điểm tấn công thật hoàn hảo. Cả hai đều là những chỉ huy quân sự tài giỏi và họ dẫn đầu hai đạo quân hùng mạnh - không gì có thể ngăn bước tiến quân của họ. Tại Columbia, Camilo đã bắt tay vào việc ổn định lại tổ chức, vì ở đây còn có cả những cố vấn quân sự người Mỹ.

Tất nhiên, việc đầu tiên mà Che bắt tay vào làm, ngay sau khi chiếm được căn cứ La Cabana và chiến tranh kết thúc, là tổ chức lớp học cho những người nông dân, mở trường học và dạy người của anh ấy. Anh ấy muốn hành động đầu tiên của mình trên cương vị một chỉ huy quân sự là khởi động chương trình giáo dục văn hóa và dạy cho tất cả các chiến sĩ của mình ¹.

----------------------------------------------------------
1. Cần nhớ rằng, vào thời điểm này, như Castro cũng đã chỉ ra một vài thời điểm, lực lượng quân đội nổi dậy đã có sự tham gia của rất đông nông dân, và rất nhiều trong số này mù chữ hoàn toàn hoặc mù chữ chức năng.

Tại khu căn cứ quân sự Columbia, Camilo đã chạm trán một số cựu sĩ quan quân đội từng bị giam cầm trên đảo Thông - tức là đảo Thanh niên ngày nay - vì đã âm mưu lật đổ Batista. Họ được ra tù ngày 2 tháng 1 năm đó sau khi Chính phủ độc tài sụp đổ. Trong đó có cả những sĩ quan quân đội cấp cao và rất có uy tín - tiêu biểu là viên Đại tá đã chỉ huy nhóm này và tổ chức lại quân đội cũ đồng thời úy lạo tinh thần những người đang đóng quân tại đây. Họ đã tới Columbia trước Camilo - vì từ nhà tù tới Havana cũng chỉ mất có vài phút đi bằng máy bay. Ông ta đưa nhóm của mình tới trụ sở Bộ Tổng tham mưu và họ yêu cầu được gặp tôi - khi đó tôi đang ở Santiago. Và tôi đã trả lời họ, “Hãy nói với Đại tá Barquín” - tức là viên Đại tá mà tôi vừa nhắc đến; ông ta rất được tôn trọng; ông ta từng học quân sự ở Mỹ về - “rằng người duy nhất mà tôi nói chuyện ở Columbia là Camilo. Còn ở La Cabana sẽ là Che”. Họ đang tìm cách ra điều kiện, rồi thỏa thuận này nọ, mặc dù chúng tôi không bao giờ cho họ cơ hội nào, dù là nhỏ nhất, để làm việc đó.

Chúng tôi không hề lãng phí một giây, một phút nào. Chúng tôi có được sự hậu thuẫn của nhân dân cả nước, toàn thể quần chúng nhân dân đã ra đường và nổi dậy ủng hộ chúng tôi.

Vậy cuối cùng thì chuyện gì đã xảy ra với tướng Cantillo?

Tướng Cantillo bị bắt và bị kết án vài năm tù, và sau đó thì chúng tôi cũng thả ông ta ra.

Vậy ông vào Havana khi nào?

Tôi từ Santiago đi Bayamo ngày mồng 2. Lực lượng binh lính địch đồn trú ở Bayamo từng chống cự lại chúng tôi rất ngoan cường cuối cùng cũng đã tham gia với 300 sĩ quan ở El Caney, và họ đã đồng ý đi theo chúng tôi ngay sau khi tôi gặp họ trong một sân vận động ở Bayamo. Và trong thực tế là họ chào đón tôi rất nồng nhiệt, phấn khởi - tôi thật không sao hiểu nổi. Khi đó tôi đang tiến về Havana cùng với 1000 chiến sĩ nổi dậy, ở đó tình hình liên quan đến quân đội cũ như thế nào tôi vẫn chưa nắm được. Trong khi đó tôi lại phải giữ khoảng 2000 người mới tham gia này ở nguyên trong quân đội, đó quả là công việc thực sự khó khăn.

Tôi đã chào đón cả 2000 binh sĩ này cùng với toàn bộ vũ khí của họ - họ còn có cả những chiếc xe tăng Sherman mà chúng tôi không biết sử dụng như thế nào, cùng với cả pháo binh và đủ các loại hỏa lực mạnh khác - và vì tình hình ở Havana như thế nào vẫn chưa rõ ràng, trong khi Che và Camilo còn đang trên đường tiến về Thủ đô, thế là tôi quyết định cho 2000 binh lính của quân đội cũ tham gia vào hàng ngũ của chúng tôi. Vậy là tôi tiến vào Havana với đội hình gồm 1000 chiến sĩ nổi dậy và 2000 binh sĩ thuộc lực lượng tác chiến tinh nhuệ nhất của quân đội cũ - những người mà vài ngày trước còn đang chống cự lại chúng tôi trong những trận đánh cực kỳ ác liệt ở Guisa, Baire, Jiaguani, Maffo, và trước đó là trong dãy núi Sierra Maestra trong đợt tấn công càn quét cuối cùng, và có lẽ đã đến quá nửa đồng đội của họ thiệt mạng trong những trận đánh này - nhưng phải nói rằng trong những trận đánh dữ dội như vậy bao giờ chúng tôi cũng chăm sóc cẩn thận những binh lính đối phương bị thương và phóng thích những tù nhân. Và giờ thì họ sẵn sàng chiến đấu cùng với chúng tôi. Họ đi cùng tôi, lái theo những chiếc xe tăng và các loại khí tài hỏa lực mạnh khác - không ai trong chúng tôi khi đó biết vận hành những khí tài này như thế nào cả - và tất cả đều rất hào hứng, phấn khích. Tôi muốn nói là họ cũng được chứng kiến cảnh quần chúng nhân dân đổ xô ra đứng chật hai bên đường chào đón đoàn quân của chúng tôi tiến về thành phố.

Phải mất đến tám ngày tôi mới tới được Havana, vì cứ tới thủ phủ của một tỉnh nào đó là tôi phải dừng lại, phát biểu úy lạo tinh thần binh lính và nhân dân - lúc nào cũng có những đám đông quần chúng chờ sẵn trên đường chúng tôi hành quân qua. Có lẽ chỉ một chiếc xe tăng là có thể đi qua được những đoàn người đông nghịt đó, nếu đi bằng ô tô chắc chắn bạn sẽ bị đè bẹp ruột. Đến Havana chúng tôi không gặp bất kỳ sự kháng cự nào, trong khi, đó lại là nơi nguy hiểm duy nhất trong vòng bảy mươi hai giờ đầu tiên của cuộc nổi dậy. Cuộc Tổng tấn công và nổi dậy vẫn đang tiếp diễn; người dân còn đang vô cùng phấn khích trước cuộc nổi dậy trên cả nước, mặc dù lúc này mọi việc đã đâu vào đấy và không cần phải tiếp tục đấu tranh nữa, khi ấy mọi người ai nấy đổ ra đường ăn mừng đầy hân hoan và hạnh phúc. Todo el mundo estaba de fiesta.

Tôi đến Havana ngày 8 tháng 1 năm 1959, sau khi phát biểu trước các đám đông và tập hợp họ trên đường đi. Tôi tới Cienfuegos, nơi tôi từng bị giam cầm trong những ngày còn là sinh viên và cũng là nơi từng diễn ra cuộc nổi dậy đầy anh dũng của các thủy thủ và những Chiến sĩ Cách mạng. Cả Che và Camilo đều đã ổn định được những cứ điểm của mình và đang chờ tôi từ lâu. Tại Havana, Phong trào ngày 26 tháng 7 đã tiếp quản toàn bộ các đồn cảnh sát ngay từ ngày đầu tiên.

Vậy là công tác duy trì trật tự trong thành phố đã được người của các ông kiểm soát từ ngày 1 tháng 1?

Đúng vậy, tất cả đều do người của chúng tôi. Thực tế là trước khi Camilo và Che tới nơi, người của nhóm Hành động và Phá hoại trong Phong trào ngày 26 tháng 7 đã chiếm tất cả các đồn cảnh sát. Nhiều người đã anh dũng hy sinh trong quá trình này. Họ đều rất anh dũng, nhưng họ không có kinh nghiệm chiến đấu giống như những gì chúng tôi đã trải qua trong vùng rừng núi. Có rất nhiều chiến sĩ đến từ vùng đồng bằng và họ thích đối mặt với những rủi ro của việc chiến đấu trong thành phố hơn là phải lội suốt trèo đèo. Rất nhiều người giỏi chiến đấu trong thành phố nhưng lại là những chiến sĩ du kích dở tệ trên núi, bởi vì một khi đã chiến đấu du kích thì việc khó khăn nhất là leo rừng, lội suối, vượt qua tất cả những khó khăn mệt nhọc, phải chịu hy sinh, gian khổ.. Đó mới thực sự là chiến tranh du kích, và con người chúng ta hầu như ai cũng thế.

Vậy là cuối cùng chiến tranh cùng kết thúc.

Thời gian cuối quân đội của chúng tôi lớn mạnh một cách phi thường, vì theo tôi tính toán thì đến tháng 12 năm 1958, chúng tôi mói có 3000 chiến sĩ có vũ trang, nhưng sau khi chúng tôi chiếm được rất nhiều vũ khí ngày 1 tháng 1 năm 1959, quân đội của chúng tôi đã lớn mạnh trong vài tuần lên con số 40.000. Nhưng cơ bản là chúng tôi đã chiến thắng trong cuộc chiến này, trong vòng gần hai năm, với 3000 người đầu tiên. Không thể nào quên được quãng thời gian đầy gian khổ, hy sinh đó...

Ông nghĩ rằng ông và người của mình đã chiến thắng là vì chiến thuật quân sự hay nhờ chiến lược chính trị?

Cả hai. Ngay trước khi phải ngồi tù, tôi đã xây dựng trong đàu kế hoạch tiến hành cuộc chiến trong vùng núi Sierra Maestra, toàn bộ kế hoạch hoàn chỉnh. Chúng tôi phát triển một hình thức tác chiến cơ động, như tôi đã nói - tấn công và rút lui. Ra tay thật bất ngờ. Tấn công, và lại tấn công. Cùng với đó là chiến tranh tâm lý khiến quân địch hoang mang. Chúng tôi đốt một số cánh đồng mía để quấy rối Batista ¹, buộc lực lượng của hắn phải di chuyển và phân tán, phá hủy những nguồn lợi sát sườn khiến hắn không còn nhận sự hậu thuẫn của giới đại địa chủ, phá hoại hệ thống giao thông và thông tin liên lạc. Nhưng đối với chúng tôi, chiến tranh du kích cũng chỉ là ngòi nổ của một quá trình khác, với mục tiêu là Đấu tranh Cách mạng để giành chính quyền thông qua đỉnh cao là Tổng tấn công và nối dậy của quần chúng nhân dân.

Vậy là ông đã đặt cược tất cả vào chiến tranh du kích. Tại sao lại như vậy?

Lúc nào tôi cũng tin tưởng vào khả năng mà một cuộc chiến phi chính quy có thể mang lại. Trong suốt lịch sử của nghệ thuật quân sự, trong tất cả những cuộc chiến tranh từ thời Alexander Đại đế và Hannibal, chiến thắng bao giờ cũng thuộc về những người biét ngụy trang che giấu hành tung, biết triển khai lực lượng và tấn công bất ngờ, biết khai thác và tận dụng mọi yếu tố chiến thuật cũng như địa hình. Các nhà chiến lược vĩ đại đó thậm chí còn biết tận dụng cả mặt trời và gió để đánh bại kẻ thù! Người chỉ huy nào biết khai thác tối đa các nguồn lực của mình, tận dụng được các yếu tố thiên thời, địa lợi, bao giờ cũng là người chiến thắng.

Chúng tôi phát huy tối đa khả năng và tinh thần sáng tạo, và chúng tôi nhận ra rằng chúng tôi phải tìm ra những sáng kiến độc đáo để có thể vượt qua thách thức vô cùng to lớn là lật đổ một Chính phủ độc tài có sự hậu thuẫn của quân đội gồm 80.000 lính được trang bị đến tận răng. Ban đầu chúng tôi chỉ có những nguồn lực vô cùng hạn hẹp, và do đó chúng tôi phải tìm cách khai thác chúng một cách tối ưu, cùng với đó là triển khai thật hiệu quả con người cũng như vũ khí. Đó là vấn đề khó khăn cơ bản của chúng tôi.

Nhưng chúng tôi đã nhanh chóng phát triển nghệ thuật khiến cho quân thù phải lúng túng không kịp trở tay, buộc chúng phải làm theo những gì chúng tôi dự tính. Có thể nói chúng tôi đã phát triển nghệ thuật khiêu khích các lực lượng của đối phương, và buộc chúng lúc nào cũng phải di chuyển liên tục, dựa trên một nguyên tắc mà chúng tôi đã phát hiện ra, như tôi đã nói với ông, đó là kẻ thù chỉ mạnh khi chúng ẩn nấp trong cứ điểm phòng ngự của mình, còn một khi di chuyển, khi ra khỏi căn cứ, chúng sẽ trở nên yếu ớt và rất dễ bị tấn công. Chúng tôi đã phát triển nghệ thuật buộc kẻ thù phải hành quân liên tục, do đó chúng tôi có thể mai phục tấn công khi chúng ít phòng bị nhất.

Ông phải hiểu rằng với điều kiện tác chiến trong rừng rậm hoặc trên núi cao, một thê đội 400 lính bao giờ cũng phải hành quân thành hàng một. Có nhiều chỗ địa hình không cho phép đi quá một người và một khi di chuyển như vậy thì khả năng chiến đấu của một tiểu đoàn cũng giảm xuống mức tối thiểu - vì hỏa lực của nó không thể tản ra và tấn công mục tiêu. Bao giờ chúng tôi cũng triệt hạ những tên đi đầu tấn công vào giữa đội hình rồi phục kích phía sau khi địch rút chạy trên những địa hình mà chúng tôi đã lựa chọn. Bao giờ cũng phải tấn công bất ngờ, và tại những vị trí do chúng tôi chủ động lựa chọn. Dần dần chúng tôi hoàn toàn làm chủ được chiến thuật tinh vi đó.

Ông và người của mình đã phát triển nghệ thuật phục kích.

Phục kích là một loại hình tác chiến lâu đời như chính bản thân chiến tranh. Chúng tôi áp dụng rất đa dạng các hình thức phục kích: Bao giờ chúng tôi cũng tấn công phủ đầu vào đội hình tiên phong của địch, điều đó bao giờ cũng khiến cho toàn bộ đội hình của địch phía sau phải rút lui, một khi bọn đi đầu đã bị tiêu diệt sạch. Sau đó chúng tôi sẽ tấn công hai bên sườn, và cuối cùng khi chúng rút chạy, chúng tôi sẽ thực hiện cuộc phục kích thứ hai - khi những tên lính mất tinh thần chiến đấu đang tìm cách quay lại điểm xuất phát và bọn đi cuối cùng lại trở thành lực lượng tiên phong.

Chúng tôi chỉ cần tấn công vài ba lần vào ban đêm trên một tuyến đường nào đó là nhất định bọn lính sẽ không dám thò mặt ra ngoài vào ban đêm. Chúng tôi tấn công ngay cả giữa ban ngày, bằng đường bộ, nếu chúng hành quân bộ. Còn nếu chúng hành quân bằng xe tải, chúng tôi sẽ chờ tới khi chúng đang lên dốc hoặc đang đi rất chậm trên một đoạn đường núi hiểm trở; chúng tôi sẽ tấn công bằng súng tự động nếu có thể, hoặc bằng bất kỳ thứ vũ khí nào chúng tôi có trong tay. Còn nếu chúng sử dụng xe bọc thép để chở quân, chúng tôi lại dùng mìn. Còn một khi đã không thể gây cho chúng những bất ngờ, tốt nhất là phải nghiên cứu các chiến thuật khác.

Lúc nào cũng phải đi trước chúng một bước. Bí quyết chính là yếu tố bất ngờ. Tấn công vào những vị trí và những cách mà chúng không ngờ tới. Khi bị tấn công, bao giờ những đơn vị đang chịu trận cũng sẽ gọi tiếp viện tới. Còn nếu không có tiếp viện, chúng sẽ đầu hàng, đặc biệt là khi chúng nhận ra rằng Lực lượng Cách mạng bao giờ cũng bảo vệ mạng sống cũng như sự an nguy của tù binh.

----------------------------------------------------------
1. Độc giả sẽ nhận ra điều này trái ngược với lời nói của Castro trong chương 5, trang 149 (nguyên gốc tiếng Anh) rằng quân nổi dậy không sử dụng chiến thuật này.

Nhưng tôi thấy là đối với ông và người của mình, quân sự chỉ đóng vai trò thứ yếu so với chính trị. Vậy ông có cho rằng chiến lược quân sự có vai trò quan trọng hơn?

Nếu như mặt trận chính trị mà chúng tôi đề xướng, tức là sự đoàn kết và thống nhất tất cả các lực lượng chống Batista, thành công ngay từ đầu thì có lẽ chế độ Batista đã tự sụp đổ, mà có lẽ không phải đổ một giọt máu nào. Đó là những gì mà chúng tôi đã kỳ vọng, đó cũng là mục tiêu mà chiến thuật của chúng tôi hưởng tới. Chúng ta đang nói về chiến thuật và cách thức giành thắng lợi trong một cuộc chiến. Xét cả về mặt chính trị và quân sự thì những chiến thuật của chúng tôi đều tỏ ra hiệu quả nhất trong những điều kiện hoàn cảnh cụ thể của Cuba. Đó là lý do tại sao tôi vẫn luôn nói rằng anh phải có một đường lối nhất quán đối với quần chũng nhân dân và một đường lối đối với kẻ thù. Còn nếu không, anh sẽ không bao giờ giành thắng lợi. Anh không được tàn sát những người vô tội, và anh phải chiến đấu chống lại những lực lượng vũ trang của kẻ thù một cách công minh chính đại. Hoàn toàn không thể có cách nào khác để biện minh cho việc sử dụng bạo lực. Đó là quan điểm của tôi về Chiến tranh.

Ông đã tiến hành một cuộc Chiến tranh không chính thức, nhưng ông lại quyết định tuân thủ những quy tắc của Chiến tranh?

Đúng thế, bởi vì đó là một yếu tố tâm lý có tác động vô cùng to lớn. Một khi kẻ thù đã tôn trọng thậm chí khâm phục đối thủ của mình, thì tức là anh đã giành được một chiến thắng tâm lý quan trọng. Họ khâm phục anh bởi vì anh đã đánh bại được họ, bởi vì anh tấn công họ một cách ác liệt và dữ dội nhất nhưng đồng thời lại vẫn tôn trọng họ, bởi vì anh không làm gì để hạ nhục họ, anh không xúc phạm đến lòng tự trọng của họ, và nhất là anh đã không giết họ một cách hèn hạ. Và lúc nào chúng tôi cũng chứng tỏ được tư thế đĩnh đạc và đàng hoàng trong khía cạnh này. Kẻ thù cũng phải tôn trọng chúng tôi. Bởi vì họ biết rõ sự tàn khốc của những cuộc Chiến tranh từ trước tới nay và những kẻ chiến thắng thường tàn sát không thương tiếc đội quân chiến bại.

Vậy là khi đó ông và nguời của mình đã đề ra nguyên tắc là tôn trọng tù binh?

Hoàn toàn không có việc tù binh bị tra tấn. Vì trong cuộc đấu tranh chống lại chế đô độc tài đó, chúng tôi biết rõ rằng bọn tay sai của chế độ đó thường xuyên tra tấn và thủ tiêu những tù nhân lọt vào tay chúng. Đã có lần tôi nói với những người buộc tội chúng tôi là vi phạm nhân quyền rằng: “Tôi thách các ông tìm thấy bất kỳ một trường hợp nào bị trừng phạt mà không qua xét xử; tôi thách các ông tìm thấy bất kỳ trường hợp tra tấn nào”.

Ngay từ những ngày đầu tiên của Cách mạng?

Từ khi Cách mạng thành công, và thậm chí rất lâu trước đó; từ khi chúng tôi bắt đầu cuộc tấn công vào trại lính Moncada, hoặc sau này, khi chúng tôi đổ bộ lên bờ năm 1956. Tôi nhớ có lần, trong cuộc đấu tranh chống lại bọn bandidos, trong những năm 1960, một trong những đồng chí chỉ huy của chúng tôi bắt đầu sử dụng một số biện pháp răn đe nhất định - đồng chí ấy cho tù nhân lên máy bay trực thăng và dọa sẽ ném chúng xuống hồ - thật ra cũng không có ý định ném ai ra mà chỉ định dọa cho chúng sợ thôi. Tôi tình cờ biết được hành động đó và tôi vội tới Escambray ngay lập tức, đó là nơi diễn ra vụ việc. Đồng chí kia đã bị xạc một trận tơi bời khói lửa. Đồng chí ấy chưa bao giờ sử dụng những biện pháp tra tấn thể xác, nhưng đe dọa như thế kia cũng là một biện pháp tra tấn tinh thần - cho dù thế nào chăng nữa thì cũng không thể chấp nhận được.

Hơn nữa một cơ quan an ninh hoặc tình báo mà áp dụng các biện pháp tra tấn thật ra cũng sẽ chẳng thu được kết quả gì, khác hẳn với những biện pháp mà chúng tôi đã tiến hành - đặc biệt là các biện pháp thâm nhập thực tế để tìm hiểu sự thật. Khi có kẻ nào đó bị bắt, bao giờ họ cũng khẳng định rằng họ không nhớ họ đã ở đâu trong ngày hôm đó, hôm đó, nhưng các cơ quan tình báo của chúng tôi thì biết rõ, vì tất cả đều được báo cáo đầy đủ. Nếu anh được hỏi, “Anh đã làm gì hôm chủ nhật, ngày đó, ngày đó tháng 5, năm này, năm nọ?” có thể anh sẽ không nhớ, và đối với họ cũng vậy: họ đã gặp gỡ những ai? Ai đã cung cấp vũ khí cho họ? Chúng tôi chỉ tiến hành bắt giữ khi đã có những bằng chứng không thể chối cãi được. Biện pháp thâm nhập vào mục tiêu có hiệu quả rất tốt, còn tra tấn thể xác sẽ chẳng thu được kết quả gì - đơn giản là chúng tôi không bao giờ làm như vậy.

Liệu có phải ông và những người của mình là những chiến sĩ du kích đầu tiên chủ truơng không ăn cướp của nông dàn, không hãm hiếp phụ nữ, không tra tấn tù binh?

Ồ, không, không, tôi hoàn toàn không thể khẳng định như vậy, vì tôi không nghĩ rằng những người Việt Nam yêu nước từng bắt đầu cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc trước cả chúng tôi, từ năm 1946, hoặc những người Algeri, cũng tiến hành đấu tranh du kích trước chúng tôi, từ năm 1954, là những kẻ cướp bóc của nông dân và hãm hiếp phụ nữ. Tôi không tin là họ làm như vậy. Đã có rất nhiều cuộc đấu tranh mà trong đó những nguyên tắc này đều được tôn trọng. Tôi hoàn toàn không có bằng chứng nào cho thấy điều ngược lại.

Những chiến sĩ du kích chống lại quân đội Đức Quốc xã, phía sau chiến tuyến Liên Xô - Đức, cũng không bao giờ tra tấn ai cả, tôi tin chắc một điều như vậy, họ cũng không hãm hiếp phụ nữ, vì chỉ có những thế lực phản động chống lại lực lượng cách mạng và lẽ phải mới gây nên những tội ác ghê tởm là hãm hiếp, cướp bóc, đốt phá ở khấp mọi nơi chúng đi qua. Mặc dù không ai có thể biết được chuyện gì đã xảy ra trên những chiến trường ác liệt trong Chiến tranh Thế giới thứ 2. Theo tôi thì vẫn có những trường hợp các bên hành hình tù binh của nhau, bởi vì chắc chắn một điều là những tên lính Quốc xã không bao giờ để cho người chiến sĩ Bôn-sê-vích nào thoát khỏi tay chúng mà còn giữ nguyên tính mạng, và tôi cũng thực sự không thể biết là những người trong phong trào kháng chiến Xô Viết đã đối xử như thế nào với những tên lính Quốc Xã bị bắt làm tù binh. Tôi không nghĩ là họ có thể làm giống như những gì chúng tôi đã làm. Vì nếu chỉ cần họ thả một trong những tên phát xít đó ra, ngay ngày hôm sau hắn sẽ tiếp tục giết những người Xô Viết, sát hại trẻ em, hãm hiếp phụ nữ. Trong trường hợp này, tôi cũng phải nói rằng họ hoàn toàn có đủ lý do và cơ sở để loại bỏ những tên đó ra khỏi vòng chiến đấu.

Ở Mêhicô, năm 1910, đã nổ ra một cuộc Cách mạng vô cùng dữ dội kéo dài trong nhiều năm, và cả ở Tây Ban Nha, năm 1936, cũng xảy ra một cuộc Nội chiến đẫm máu...

Và cả hai bên đều có những hành động cực kỳ tàn bạo, dã man...

Ở Tây Ban Nha khi đó, thậm chí cả trong vùng hậu cứ cũng có những trận chiến ác liệt. Đó chính là nguồn cảm hứng cho Hemingway viết cuốn tiểu thuyết Chuông nguyện hồn ai ¹. Lịch sử về những gì xảy ra ở vùng hậu cứ trong Nội chiến Tây Ban Nha đã rất có ích cho chúng tôi - chúng tôi đã biết làm thế nào mà những chiến sĩ du kích của phe Cộng hòa ở phía sau lực lượng của Franco đã thu giữ được rất nhiều vũ khí của kẻ thù. Cuốn sách đó giúp chúng tôi hình thành nên cuộc Chiến tranh du kích của riêng mình.

Qua tiểu thuyết của Hemingway?

Đúng vậy, vì khi ở trong vùng núi rừng Sierra Maestra, tôi đã nhớ rất nhiều chi tiết được nhắc đến trong cuốn sách đó... Một ngày nào đó tôi sẽ kể cho ông biết ngọn ngành hơn.

Tại sao ông không kể cho tôi nghe luôn bây giờ?

Thôi được rồi, nếu ông muốn... ông biết đấy, tôi đọc cuốn Chuông nguyện hồn ai lần đầu tiên khi còn là sinh viên. Và trong những năm sau đó tôi đã đọc lại cuốn tiểu thuyết này ít nhất là ba lần. Hơn nữa tôi cũng rất thích bộ phim sau này được chuyển thể từ cuốn tiểu thuyết. Như tôi vừa nói, tôi rất thích cuốn sách này vì, ngoài rất nhiều vấn đề được đề cập trong đó, tác giả đã đề cập rất sâu sắc về cuộc đấu tranh ở vùng hậu cứ - phía sau đội hình của một quân đội chính quy. Và cuốn sách đã phản ánh rất sinh động về cuộc sống ở vùng hậu cứ đó; nó cho chúng ta biết về sự tồn tại của một lực lượng du kích, và lực lượng du kích đó đã hành động như thế nào trong một khu vực tưởng chừng do quân đội kẻ thù kiểm soát hoàn toàn. Tôi muốn nói tới những đoạn miêu tả cực kỳ chính xác và chi tiết của cuộc Chiến tranh được Hemingway viết trong cuốn tiểu thuyết đó.

Theo bản năng, chúng tôi có thể tự hình dung về cách thức tiến hành một cuộc Chiến tranh du kích, từ góc độ quân sự và chính trị. Nhưng Chuông nguyện hồn ai cho phép chúng tôi nhìn thấy trải nghiệm đó một cách sinh động. Bởi vì trong tất cả các tiểu thuyết của mình, Hemingway đều miêu tả các chi tiết và sự kiện với ngòi bút hiện thực, rõ ràng và minh triết. Tất cả đều sinh động như thực tế và đều vô cùng thuyết phục đối với độc giả. Thật khó có thể quên những gì anh vừa đọc, vì dường như anh vừa sống qua nó thật sự, vì tác giả đã thể hiện được tài năng xuất chúng trong việc khiến độc giả đắm chìm vào trong những sự kiện của cuộc chiến tranh nghiệt ngã đó, cuộc Nội chiến Tây Ban Nha đẫm máu. Sau này, qua những ngày tháng đấu tranh trong vùng núi Sierra Maestra, chúng tôi đã trải nghiệm thực tế thế nào là cuộc sống của một chiến sĩ du kích. Vì vậy có thể nói cuốn sách đóng một vai trò quan trọng trong đời sống của tôi. Và ngay cả khi đã là những chiến sĩ du kích dạn dày kinh nghiệm, chúng tôi vẫn thường xuyên đọc lại tác phẩm đó, tham khảo các tình tiết trong đó để tìm cảm hứng và rút ra cho mình những bài học cần thiết. Và chúng tôi cố gắng thiết lập cho cuộc đấu tranh của mình một hệ thống đạo đức phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh cụ thể của Cuba.

Và tôi xin khẳng định một lần nữa rằng: không thể nào có chuyện chúng tôi là lực lượng du kích duy nhất biết thế nào là đạo đức.

Nhưng ông và người của mình đã biến vấn đề đạo đức đó thành một nguyên tắc cơ bản.

Trong cuộc chiến đấu của chúng tôi, nếu không có một nền tảng triết lý về đạo đức như vậy, rất có thể các chiến sĩ của chúng tôi đã mặc sức bắn giết tù binh - có trời mói biết hậu quả là như thế nào. Vì thực ra các chiến sĩ của chúng tôi đều vô cùng căm thù những tội ác dã man mà Chính phủ độc tài và tàn bạo đó đã gây ra.

Ông và người của mình có bao giờ sử dụng các biện pháp khủng bố đôi với lực lượng của Batista không? Hay ám sát chẳng hạn?

Cả khủng bố lẫn ám sát đều không, ông biết đấy, chúng tôi đấu tranh chống Batista, nhưng chúng tôi không bao giờ tìm cách ám sát ông ta, trong khi chúng tôi hoàn toàn đủ khả năng làm như vậy. Có thể tiếp cận vầ tấn công ông ta bất kỳ lúc nào - việc giết ông ta dễ dàng hơn nhiều so với việc chiến đấu chống lại Batista trong vùng rừng núi. Có bao nhiêu tên lính trong doanh trại ở Moncada ngày 26 tháng 7 năm 1953? Gần 1000 tên, thậm chí có lẽ còn hơn.

Chuẩn bị một cuộc tấn công nhằm vào Batista và ám sát ông ta còn dễ hơn thế hai mươi lần, nhưng chúng tôi không bao giờ làm như vậy. Liệu việc ám sát một tên bạo chúa có lợi gì cho Cách mạng hay không? Sẽ chẳng có gì thay đổi trong những điều kiện khách quan tạo nên một chế độ độc tài như vậy.

Những người tấn công trại lính Moncada hôm đó hoàn toàn có thể ám sát Batista ngay trong trang trại của ông ta, hoặc trên đường gióng như Trujillo và những tên bạo chúa khác đã bị giết; nhưng chúng tôi có suy nghĩ rất rõ ràng: ám sát không bao giờ giải quyết được vấn đề gì cả. Chúng sẽ lại dựng một kẻ khác lên vị trí của tên độc tài mà anh vừa giết, và kẻ vừa bị ám sát sẽ trở thành một vị thánh tử vì đạo trong mắt người của hắn. Sự không cần thiết của việc ám sát đã được chứng minh từ lâu và được kết hợp cũng như tuân thủ chặt chẽ trong Học thuyết Cách mạng của chúng tôi.

Ngay trong nội bộ của phong trào Quốc tế Cộng sản cũng đã không biết bao nhiêu lần bàn bạc và tranh luận, về việc có nên gây quỹ hoạt động bằng cách cướp ngân hàng. Trong lịch sử của Liên Xô, có nhiều người khẳng định rằng chính Stalin có thể đã thực hiện một số vụ cướp ngân hàng như vậy. Tư tưởng đó - tức là cả thuyết ám sát và thuyết đánh cướp ngân hàng để kiếm tiền - đều hoàn toàn mâu thuẫn với giá trị đạo đức cơ bản. Cướp ngân hàng là một hành động bị khinh bỉ ở Cuba, trong một xã hội mang những giá trị tư sản rất sâu sắc, và ngân hàng được coi là một nơi cần được tôn trọng. Mà đây cũng không phải là một vấn đề đạo đức thuần túy, mà là một vấn đề rất thực tế: anh làm vậy để giúp Cách mạng hay giúp kẻ thù?

----------------------------------------------------------
1. Ernest Hemingway (1899-1961), ngưòi đoạt giải Nobel Văn học năm 1954 và hầu như ai cũng biết ông là một phóng viên ở Tây Ban Nha trong thời gian diễn ra cuộc nội chiến Tây Ban Nha (1936-1939), và chính kinh nghiệm này đã giúp ông viết nên tác phẩm Chuông nguyện hồn ai. (Ông viết cuốn tiểu thuyểt này tại phòng 525 của khách sạn Ambos Mundos ở Havana), ông nổi tiếng nhất với những cuốn tiểu thuyết viết dựa trên cuộc xung đột đó. Năm 1943, đạo diễn Sam Wood xây dựng một bộ phim cùng tên với sự tham gia của Gary Cooper và Ingrid Bergman.

Đó là chưa kể việc tiến hành ám sát, hoặc tấn công khủng bố, có thể lảm ảnh hưởng đến những nạn nhân vô tội?

Nếu nói về Chiến tranh thì đó chưa bao giờ là một vấn đề mà chúng tôi phải đối mặt, vì cuộc Chiến tranh của chúng tôi chỉ diễn ra trong vòng có hai mươi lăm tháng, và tôi không nhớ là có bất kỳ trường hợp nào có dân thường bị chết trong những trận đánh của thê đội I. Ông phải hỏi các chỉ huy khác của chúng tôi xem họ có chứng kiến trường hợp nào như vậy trong các chiến dịch của mình không.

Đối với chúng tôi đó là một triết lý, một nguyên tắc chỉ đạo, rằng không được hy sinh tính mạng của người vô tội trong bất kỳ hoàn cảnh nào. Lúc nào đó cũng là một nguyên tắc xuyên suốt - một tín điều bất khả xâm phạm. Chỉ có đúng một trường hợp trong đó một số chiến sĩ hoạt động bí mật của Phong trào đã cho nổ một quả bom, mà thật ra hành động này đã trở thành truyền thống trong các phong trào đấu tranh cách mạng ở Cuba. Nhưng chúng tôi không hề muốn làm như vậy, chúng tôi không nhất trí với phương pháp đó. Chúng tôi thực sự lo lắng tới sự an nguy của các thường dân trong những trận đánh ác liệt mà chúng tôi tiến hành.

Tôi muốn nói tới trường hợp vụ tấn công vào trại lính Moncada, tôi đã cho ông biết kế hoạch chi tiết nhất mà chúng tôi đã thực hiện, trong đó không hề có mối nguy hiểm nào đối với thường dân. Những thường dân duy nhất phải đối mặt với nguy hiểm chính là những người cách mạng chúng tôi, cho dù chúng tôi là thường dân có vũ trang.

Hình như là ông đã ra lệnh hạn chế con số thương vong ở mức độ thấp nhất, ngay cả đối với các lực lượng của Batista. Có đúng vậy không?

Thật ra chúng tôi cũng không quá quan tâm đến những binh lính địch chết trong quá trình chiến đấu. Chúng tôi chỉ quan tâm đến những người đã đầu hàng hoặc đã bị bắt làm tù binh. Nếu không thế, chúng tôi không thể giành chiến thắng. Đó là những nguyên tắc cơ bản trong chiến tranh cũng như trong chính trị. Hoàn toàn không phải vì chúng tôi là những người tả khuynh ngây thơ. Đạo đức không đơn giản chỉ là vấn đề tình cảm đơn thuần - một khi đạo đức là chân thành, nó sẽ mang lại những kết quả rất cụ thể.

Ngày nay, tại nhiều nơi trên thế giới các nhóm đấu tranh vũ trang vẫn đang tìm cách đạt được mục đích chính trị của mình bằng cách khủng bố, giết hại những người vô tội một cách mù quáng, ông có phản đối những phuơng pháp đấu tranh này không?

Tôi khẳng định với ông rằng không cuộc chiến nào có thể giành thắng lợi bằng biện pháp khủng bố. Đơn giản là như vậy. Vì nếu sử dụng biện pháp khủng bố, anh sẽ chỉ nhận được những điều ngược lại những gì anh mong muốn, đó là sự căm thù và phản đối của những người anh cần lôi kéo nhằm giành thắng lợi.

Đó là lý do tại sao chúng tôi đã nhận được sự ủng hộ của đại đa số quần chúng nhân dân cả nước. Ông có nghĩ rằng nếu cứ hy sinh mạng sống của những người Cuba vô tội chúng tôi vẫn còn nhận được sự ủng hộ lớn lao như vậy hay không? Ông có nghĩ rằng nếu hồi đó chúng tôi cũng đặt bom, cũng bắn giết tù binh, giết hại thường dân vô tội, chúng tôi vẫn sẽ đạt được những mục tiêu đấu tranh đã đề ra? Trong thực tế, chúng tôi đã cứu được rất nhiều sinh mạng!

Tôi đã kể cho ông nghe về những gì xảy ra trong trận đánh ở Uvero, khi chúng tôi tấn công vào một cứ điểm nằm ngay bên bờ Đại dương - một hành động cực kỳ nguy hiểm. Đó là một trong những trận đánh ác liệt nhất mà chúng tôi từng phải trải qua, trong đó hơn một phần ba những chiến sĩ tham gia hy sinh hoặc bị thương. Chúng tôi đã băng bó và chữa trị cho rất nhiều binh lính địch bị chúng tôi bắt làm tù binh, và chúng tôi để họ lại chờ quân đội của họ tới đón về. Chúng tôi chỉ bắt theo một số tù binh hoàn toàn khỏe mạnh. Phải sau đó một thời gian họ mới được trả tự do.

Ngay từ trận đánh đầu tiên, chúng tôi đã tiến hành chăm sóc y tế cho tất cả những người bị thương, không hề có sự phân biệt đối xử - cả người của chúng tôi lẫn người của đối phương. Trong trận đánh đầu tiên đó chúng tôi chỉ có mười chín người, chống lại một cứ điểm hỗn hợp gồm cả bộ binh và hải quân; đó là thắng lợi đầu tiên của chúng tôi. Tôi đã đề cập đến chuyện đó rồi. Khi trận đánh kết thúc, bên quân địch có vài binh sĩ thiệt mạng, và trong số còn lại, theo tôi nhớ, thì chỉ có đúng một người bị thương. Chúng tôi không phải chịu thương vong nào. Chúng tôi bắt đầu trận, đánh lúc hai giờ bốn mươi phút sáng, và chiến đấu trong vòng gần một tiếng đồng hồ, vì họ chống cự rất quyết liệt, họ tưởng chúng tôi sẽ giết họ nếu họ đầu hàng. Sau đó, khi tất cả đã xong xuôi, chúng tôi cho họ thuốc men, chúng tôi băng bó cho người bị thưong, và chúng tôi để lại cả những thuốc men họ cần. Một người của chúng tôi ở lại để trông giữ họ, còn tất cả chúng tôi thu giữ vũ khí và ra khỏi khu vực đó trước khi trời sáng.

Chúng tôi đã chia sẻ nguồn thuốc men vốn đã cực kỳ hạn chế của mình cho những binh lính địch bị thương. Thỉnh thoảng chúng tôi cũng may mắn không phải chịu bất kỳ thương vong nào. Nếu như có người bị thương của cả hai bên, bao giờ chúng tôi cũng băng bó và điều trị cho cả hai, không phân biệt. Nếu buộc phải lựa chọn giữa mạng sống của đồng đội với mạng sống của tù binh đối phương, chắc chắn chúng tôi sẽ chọn đồng đội của mình, nhưng nếu chúng tôi không có ai bị thương, chắc chắn chúng tôi sẽ để lại lượng thuốc men quý giá và ít ỏi mà chúng tôi có cho kẻ thù, từ trận đầu tiên cho tới trận cuối cùng.

Chúng tôi sẵn sàng cho những người phê phán chúng tôi tất cả những gì mà đất nước Cuba có, nếu họ tìm thấy bất kỳ một trường hợp nào tù binh bị bắt rồi bị hành hình, hoặc tù nhân bị đánh đập, trong toàn bộ cuộc Chiến tranh giải phóng của chúng tôi.

Tinh thần đó - vì chúng tôi phải chiến đấu chống lại một chế độ độc tài cực kỳ phản động đã gây ra rất nhiều tội ác như vậy, cả tra tấn và thủ tiêu tù binh - vẫn luôn được phát huy trong suốt bốn mươi chín năm qua, kể từ ngày chúng tôi đổ bộ từ con tàu Granraa xuống hôm mồng 2 tháng 12 năm 1956. Ông tính xem đến tháng 12 năm 2005 sẽ là bao nhiêu năm.

Tròn bốn mươi chín năm.

Suốt bốn mươi chín năm, kể từ ngày chúng tôi từ con tàu Granma đổ bộ lên bờ, nhưng phương châm đó vẫn luôn được tôn trọng: không ám sát, không có nạn nhân là thường dân, không sử dụng các biện pháp khủng bố. Tại sao chúng tôi cần phải làm những trò như vậy? Chẳng bao giờ chúng tôi làm như thế.

Đừng quên những gì tôi vừa nói với ông: khi đó chúng tôi đã đọc một số tác phẩm về Chủ nghĩa Mác-Lênin, và tôi cũng đã cho ông biết chúng tôi nghĩ gì thời kỳ ấy. Chính nhận thức chính trị đó đã định hướng cho những chiến lược của chúng tôi. Ám sát hoàn toàn không cần thiết, một khi anh đã nhận thức được là nó chẳng mang lại kết quả gì tích cực. Tôi đã giải thích những lý do liên quan đến các biện pháp cưỡng đoạt tài sản của các ngân hàng trong hoàn cảnh cụ thể của Cuba - thực ra đó là những lý do liên quan đến khía cạnh thực dụng hơn là nguyên tắc đạo đức. Không có bất kỳ nhà tư tưởng nào của cuộc đấu tranh giành độc lập của chúng tôi cũng như nhà Mác xít-Lêninnít nào mà tôi biết lại ủng hộ các thủ đoạn ám sát và khủng bố, những hành động có thể gây tổn hại cho thường dân vô tội. Đó là điều tối kỵ trong bất kỳ Học thuyết cách mạng nào.

Còn những sai lầm mà con người ta phạm phải khi nắm quyền lại là một chuyện khác. Tôi đang kể lại cho ông nghe lịch sử những gì chúng tôi đã trải qua. Tôi cho rằng chúng tôi đã viết nên một trang sử mới, đặc biệt là trong việc kiên định một thái độ và hành vi ứng xử đầy chất nhân văn trong suốt ngần ấy năm, cho dù chúng tôi đã phải trải qua những giai đoạn cực kỳ khó khăn, gian khổ.

Có nhiều trường hợp các tiểu đoàn của Batista bị bao vây và cuối cùng đã phải đầu hàng. Bao giờ chúng tối cũng nhượng bộ quân địch trong những trường hợp như vậy: họ được phép tự do hoàn toàn đi ra. Còn đối với những tên chúng tôi biết rõ là từng phạm phải những nợ máu đối với cách mạng và nhân dân, chúng tôi cũng không bao giờ áp dụng hình phạt cao nhất. Trong thỏa thuận của chúng tôi với mỗi tiểu đoàn, dù có là đơn vị như thế nào chăng nữa, chúng tôi cũng cho phép các sĩ quan chỉ huy giữ lại vũ khí tùy thân. Chúng tôi có chủ trương bất di bất dịch là tôn trọng thể diện của đối phưong. Nếu anh giết họ sau khi họ đã đầu hàng thì những lực lượng sau đó sẽ chống cự đến chết mới thôi, và ngoài ra như thế chỉ tổ tốn đạn, tốn mạng sống vô ích. Nói tóm lại là sẽ không thể giành chiến thắng. Đối phương lúc nào cũng có nhiều vũ khí, nguồn lực và binh lính tinh nhuệ hơn chúng tôi.

Có nhiều trường hợp những tên lính của Batista đã đầu hàng chúng tôi đến ba lần liền, và cả ba lần chúng tôi đều tha cho họ. Vả lại, lần nào họ cũng phải để lại vũ khí cho chúng tôi. Cấp trên của những người lính đó sẽ cử họ sang khu vực khác, tới một tỉnh khác chẳng hạn, nhưng sau đó cả tỉnh đó cũng bị chúng tôi tấn công và đánh chiếm... Chính binh sĩ của đối phương là những người cung cấp vũ khí cho chúng tôi, còn nông dân là những người vừa ủng hộ, vừa cung cấp lương thực để chúng tôi tiếp tục chiến đấu. Chỉ có quân lính của Batista mới đi càn quét, cướp phá, đốt nhà, giết người. Còn các nông dân luôn nhận ra rằng chúng tôi tôn trọng và bảo vệ họ - chúng tôi trả tiền mua lương thực cho họ và những thứ nhu yếu phẩm khác, thậm chí nhiều khi với giá cao hơn thực tế. Ví dụ như nếu chúng tôi muốn mua một con gà, hoặc một con lợn của một gia đình nông dân nào đó, mà không có ai ở nhà, chúng tôi sẽ để lại một mảnh giấy thông báo cho họ chỗ chúng tôi để tiền khi họ quay về. Chúng tôi không hề nợ nần bất kỳ ai trên những chặng đường chúng tôi hành quân qua. Đó là chính sách nhất quán của chúng tôi đối với nhân dân. Nếu không như vậy, chúng tôi đã không bao giờ có thế giành được cảm tình và sự ủng hộ của bất kỳ ai, và chắc chắn sẽ không thể giành chiến thắng. Trong khi đó những người nông dân của chúng tôi chưa bao giờ được học hành gì, chứ đừng nói là được giáo dục về chính trị. Trước đó trong đội ngũ chúng tôi còn không có ai biết gì về vùng núi Sierra. Nhưng nói thật lòng, không như thế làm sao chúng tôi có thể giành thắng lợi?

Chỉ với chính sách nhu vậy?

Cần khẳng định là không có chính sách đó, chúng tôi không bao giờ có thể giành chiến thắng, và tất nhiên là nếu không có một số khái niệm tác chiến nhất định.

Và ngay khi ở trong vùng núi Sierra, ông và người của mình đã thực thi cái đuợc gọi là “kỷ luật cách mạng”, mà trong đó ông còn áp dụng cả án tử hình?

Thật ra hình phạt đó chỉ áp dụng đối với những trường hợp phản bội. Và số người phải nhận án tử hình cũng chỉ ở mức tối thiểu mà thôi. Tôi nhớ có lần xảy ra nạn trộm cướp lan tràn trong một nhóm vũ trang đang phối hợp chiến đấu với quân Nổi dậy của chúng tôi, khi đó lực lượng của chúng tôi còn chưa lớn mạnh lắm - tất cả chỉ có khoảng 150 người. Mặc dù khi đó chúng tôi đã là một phong trào có khả năng tự phòng thủ và bảo vệ mình, ngăn không bị quân địch hủy diệt - nhưng quan trọng nhất là vì cách chúng tôi đối xử với nhân dân và được họ ủng hộ. Chúng tôi trả tiền cho nông dân mỗi khi chúng tôi nhận bất kỳ thứ gì của họ, thậm chí ngay cả khi họ không muốn lấy tiền, nhưng chúng tôi vẫn trả tiền cho họ tử tế. Tôi có thể cam đoan với ông rằng chúng tôi luôn trả tiền cao hơn mức giá chung ngoài thị trường khi ấy. Như tôi đã nói, chúng tôi luôn thể hiện sự tôn trọng đối với những người nông dân cùng gia đình, vợ con của họ, tôn trọng mùa màng và vật nuôi của họ - thái độ tôn trọng của chúng tôi dành cho họ đã trở thành chuyện đương nhiên. Trong khi đó quân đội của Batista lúc nào cũng thả tay càn quét, cướp bóc, giết chóc...

Vì vậy đối với chúng tôi khi đó việc bùng phát nạn trộm cắp là một chuyện vô cùng nghiêm trọng, và chúng tôi phải trừng phạt nghiêm khắc những kẻ gây ra tội lỗi này - đó là chuyện hết sức bình thường. Chúng tôi mở các phiên tòa dã chiến để xét xử những kẻ đã cướp phá nhà cửa và cửa hàng của người dân. Vào thời điểm đó, giữa lúc cuộc chiến đang diễn ra ác liệt, chúng tôi buộc phải áp dụng hình phạt nghiêm khắc nhất là tử hình. Đó là điều không thể tránh khỏi và cũng rất hiệu quả, vì từ sau lần đó trở đi không bao giờ có trường hợp nào một chiến sĩ của Quân Nổi dậy lại phạm phải những tội cướp bóc của nhân dân nữa. Một truyền thống đã được tạo nên. Và một hệ thống tiêu chuẩn đạo đức cũng được thiết lập: tất cả phải tôn trọng nhân dân.

Tháng Giêng năm 1959, ông và những người của mình đã không hể thành lập một Chính phủ Cách mạng ngay lập tức, thay vào đó các ông đã bắt đầu một giai đoạn quá độ?

Chúng tôi đã thành lập Chính phủ sơ bộ. Tôi đã nói rằng tôi hoàn toàn không có tham vọng trở thành Tổng thống - tôi muốn chứng minh rằng tôi tham gia đấu tranh không phải vì những lọi ích cá nhân. Chúng tôi đã tiến hành tìm kiếm một ứng cử viên, và chúng tôi chọn ra một vị Thẩm phán từng đấu tranh chống lại Batista, chính ông này đã dũng cảm tha bổng những chiến sĩ cách mạng từng bị kẻ thù đưa ra tòa án xét xử.

Manuel Urrutia?

Đúng vậy, chính là Urrutia. Ông ấy được quần chúng nhân dân vô cùng ngưỡng mộ. Có điều thật đáng xẩu hổ là ông ấy quá tham vọng không biết thế nào là khiêm tốn và lý trí.

Khi đó ông không hề muốn trở thành Tổng thống?

Không, tôi không hề quan tâm tới việc trở thành Tổng thống. Điều tôi muốn tiếp tục theo đuổi là cuộc Cách mạng, quân đội, tức là phát triển và hoàn thiện Quân đội Nổi dậy của chúng tôi. Ý tôi là nếu một lúc nào đó diễn ra Tổng tuyển cử, có thể tôi sẽ tham gia tranh cử, nhưng thật sự thì khi đó tôi không hề suy nghĩ nhiều về chuyện này. Tôi chỉ quan tâm tới những điều luật mà Cách mạng sẽ ban hành, và việc thực thi Cương lĩnh hành động Moncada.

Nói cách khác, ông tiến hành một cuộc đấu tranh vũ trang như vậy mà không hề mong muốn trở thành Tổng thống ngay sau khi Cách mạng thành công?

Tôi có thể cam đoan với ông rằng sự thật đúng là như vậy. Tất nhiên ngoài việc không quan tâm cũng còn có những yếu tố khác; có thể đó là lòng kiêu hãnh và sự tự trọng, đại loại như vậy, nhưng vấn đề chính là ở chỗ tôi thực sự không quan tâm. Hãy nhớ là khi đó tôi hầu như được coi là đã chết từ lâu rồi. Tôi chiến đấu để thực hiện một cuộc cách mạng, những danh hiệu phù phiếm không có gì là quan trọng đối với tôi. Sự hài lòng khi được đấu tranh, niềm tự hào trong chiến đấu và thành công cuối cùng, thắng lợi của cuộc cách mạng, đã là một phần thưởng vô cùng lớn lao đối với tôi, lớn hơn bất kỳ chức vụ nào trong bộ máy chính quyền, và một khi tôi nói tôi không quan tâm tới việc trở thành Tổng thống, thì tức là tôi nói một cách hoàn toàn thật lòng và dứt khoát. Phong trào của chúng tôi ủng hộ Urrutia vào chức vụ Tổng thống Nhà nước, và chúng tôi tôn trọng quyết định tập thể này. Ông ấy và đội ngũ lãnh đạo của Phong trào ngày 26 tháng 7 đã tiến hành bổ nhiệm các chức vụ trong nội các, trong đó có cả thành phần những người lãnh đạo Phong trào ngày 26 tháng 7 xuất thân từ tầng lớp trung-thượng lưu, thậm chí là cả những phần tử cực hữu đã tham gia cùng chúng tôi trong quá trình đấu tranh và tất nhiên cũng có cả những người cánh Tả.

Một số người trong đó đã viết hồi ký, và rất nhiều người đã tham gia chiến đấu trong hàng ngũ Cách mạng nhiều năm sau này. Họ đã trải nghiệm những điều rất thú vị để có thể kể lại với mọi người, và họ đã viết rất trung thực những suy nghĩ của mình, những gì họ thảo luận (hoặc đúng hơn là “tranh cãi”) với Che và Camilo.

Vậy Che có nghi ngờ những nhà lãnh đạo đó không?

Che tỏ ra rất ngờ vực và bất tín nhiệm một số người trong đó, bởi vì anh ấy đã chứng kiến một số vấn đề phát sinh trong cuộc nổi dậy trước đó, vào tháng 4 năm 1958, và anh ấy cho rằng một số thành viên của Phong trào ngày 26 tháng 7 mà anh ấy từng nói chuyện tại Villa Clara trong giai đoạn chiến tranh đều là những thành phần tư sản thủ cựu. Trong khi Che rất ủng hộ kế hoạch cải cách ruộng đất, thì những người khác lại bàn bạc về một chương trình cải cách ôn hòa, với các biện pháp bồi thường hoặc đền bù (cho giới địa chủ) gì đó.

Tuy nhiên, Che vẫn ủng hộ việc thống nhất tất cả các lực lượng cách mạng, ở phía bên kia là lực lượng khá đông đảo những người chóng Chủ nghĩa Cộng sản; lực lượng đó cũng khá mạnh mà có nhiều ảnh hưởng, nhưng Che phủ nhận vai trò của họ. Tại Cuba, trong thời kỳ của Chủ nghĩa bài Cộng sản McCarthy, mọi chuyện đều rất nham hiểm và độc địa; sự kỳ thị lan tràn khắp noi, đặc biệt là trên các phương tiện truyền thông, báo chí. Và đáng buồn là ngoài tinh thần bài Chủ nghĩa Cộng sản của khá nhiều người, chủ yếu là những người có thành phần xuất thân tiểu tư sản và tư sản mại bản, ngay trong nội bộ những người Cộng sản cũng xuất hiện tình trạng bè phái.

Của những người mang tư tưởng cực tả?

Không, của những người Cộng sản hẳn hoi, những thành viên trong PSP (Đảng Chủ nghĩa Xã hội bình dân) ¹. Vì thực ra, xét theo góc độ nào đó, đã hình thành những phương pháp và thói quen bè phái trong giới lãnh đạo.

Đảng này vẫn luôn duy trì quan hệ tốt với tôi, và sau này là với Phong trào ngày 26 tháng 7. Chính cửa hàng sách của họ trên phố Calle Carlos là nơi tôi đã mua được rất nhiều các tác phẩm kinh điển của Chủ nghĩa Mác mà tôi đọc ngấu nghiến khi còn là một sinh viên.

---------------------------------------------------------
1. Vào thời gian đó, đây là tên chính thức của Đảng Cộng sản Cuba trước đó, Tổng Bí thư lúc đó là Bias Roca; Carlos Rafael Rodriguez cũng là một thành viên.

Khi phong trào của chúng tôi, hình thành sau cuộc đảo chính được tổ chức lại và tiến hành tấn công vào khu trại lính Moncada trong một nỗ lực nhằm lật đổ chế độ độc tài khi đó mà đại đa số quần chúng nhân dân đều căm ghét, chúng tôi đã chuẩn bị cho cuộc tấn công diễn ra một cách bí mật tuyệt đối, theo đúng yêu cầu của một hành động bất ngờ loại đó. Tôi đã đề cập rất chi tiết về sự kiện này. Trong giai đoạn đàn áp diễn ra sau đó, nhiều lãnh đạo Cộng sản, trong đó có cả Lazaro Pena, bị lực lượng an ninh của chế độ Batista bắt giữ, chúng còn lùng bắt cả Bias Roca. Trong khi đó Bias Roca đã rời Havana đi Santiago từ trước ngày 26 tháng 7. Cũng chính trong khu xà lim nơi tôi bị biệt giam trong một xà lim có gắn những thanh chấn song bằng thép cực kỳ kiên cố, tôi đã trông thấy Lazaro Pena đi qua hành lang bên ngoài với vẻ mặt hiên ngang, bất khuất - anh ấy cũng bị bắt, chúng buộc tội anh ấy đồng lõa với những người tổ chức cuộc tấn công. Một số người cánh tả, ở nước ngoài, đã so sánh cuộc tấn công của chúng tôi với vụ đảo chính trong quán bia giống như những gì Hitler đã làm tại Đức năm 1923. Tôi cũng không thể trách họ được, vì không ai có thể hiểu được ý nghĩ riêng tư của những người thực hiện một hành động như vậy, và không có ai ở trong vị trí của chúng tôi để hiểu rằng một chiến thuật mới đã ra đời, trong số hàng nghìn phương pháp đấu tranh nhằm thay đổi xã hội. Khi những người trong nhóm chúng tôi lại được bước ra ngoài phố - chúng tôi đã được thả dưói sức ép của công luận - chúng tôi lại bắt liên lạc ngay với những đồng chí Cộng sản cũ của mình trong phong trào giành quyền tự trị cho trường đại học. Flavio Bravo, cựu thành viên trong Tổng bộ Thanh niên Peebles, là cơ sở của tôi. Trong thực tế, Phong trào ngày 27 tháng 7 và Đảng PSP chính là đồng minh của nhau, và họ cũng đã biết về kế hoạch trốn sang Mêhicô để tiếp tục đấu tranh của chúng tôi, và giới lãnh đạo của đảng PSP cũng biết rằng về nguyên tắc thì kế hoạch của chúng tôi hoàn toàn phù hợp với cương lĩnh hành động của họ; tất nhiên là họ muốn duy trì liên lạc và tiếp tục hiệp đồng với chúng tôi trong cuộc chiến chống lại chế độ độc tài.

Năm 1956 đang qua đi. Tại Mêhicô, chúng tôi phải đối mặt với những vấn đề nghiêm trọng, rất nhiều người chúng tôi đã bị Cảnh sát Mêhicô bắt giữ. Tình hình tại Cuba vẫn chưa chín muồi. Theo như những luận điểm của phong trào Cộng sản, chỉ có thể tiến hành cách mạng sau khi có những cuộc khủng hoảng nghiêm trọng về kinh tế và tài chính. Những điều kiện cụ thể trong nửa cuối năm 1956 không hoàn toàn thuận lại để một cuộc cách mạng có thể nổ ra. Flavio Bravo đã đến Mêhicô thăm chúng tôi. Anh ấy mang đến cho chúng tôi quan điểm của đội ngũ lãnh đạo Đảng mình và đề nghị chúng tôi hoãn hành động. Flavio cũng giống như một người anh. Rất có thể chúng tôi đã quá coi trọng lời thề của chính mình rằng ngay trong năm 1956 đó hoặc chúng tôi sẽ là những con người tự do hoặc là những chiến sĩ hy sinh vì lý tưởng. Nhưng không ai chịu từ bỏ những gì mình tin tưởng, và bản thân tôi cũng hoàn toàn tin tưởng những gì chúng tôi đang làm khi đó.

Vậy là ngay trong năm đó chúng tôi vẫn rời Mêhicô, chúng tôi đổ bộ lên đất Cuba, và ba ngày sau khi lên bờ chúng tôi phải chịu một trận càn quét ác liệt của đối phương ở Algría de Pió. Tôi đã kể cho ông nghe chuyện đó rồi. Địch đang điên cuồng đàn áp và khủng bố hòng đập tan cuộc đấu tranh của chúng tôi: rất nhiều đồng chí bị giết hại. Những người Cộng sản đã lên án mạnh mẽ hành động giết người này. Chế độ độc tài tàn bạo của Batísta ngày càng trở nên hung tợn, chúng dám làm tất cả để thỏa mãn lòng căm thù của mình bằng cách giết hại rất nhiều chiến sĩ cách mạng trong tháng 12 năm đó, trong đó có nhiều lãnh tụ Công đoàn là Đảng viên Cộng sản.

Tất cả đều trở nên hoang mang, mất phương hướng. Các giả thuyết thay nhau xuất hiện để phân tích và lý giải về những nhân tố khách quan, chủ quan đang chi phối tình hình, nguyên nhân của những khó khăn trong hiện tại - tất cả những điều đó đều được đăng tải trên một tờ tạp chí cánh tả nhưng không có quan hệ gì với Phong trào ngày 26 tháng 7 - như theo lời kể của một đồng chí của chúng tôi, người cũng đổ bộ vào Cuba trên con tàu Granma và sau đó bị địch bắt giam. Trong những ngày vô cùng khó khăn đó, trong vùng núi non Sierra hiểm trở, những người sống sót chúng tôi vẫn tiếp tục tin tưởng rằng trong hoàn cảnh như vậy chúng tôi càng phải quyết tâm chiến đấu đến thắng lợi cuối cùng. Tất nhiên là trong hoàn cảnh cụ thể của Cuba, những điều kiện chủ quan cũng có vai trò hết sức quan trọng.

Cuối cùng cũng đến thời kỳ những người sống sót của con tàu Granma, với sự hỗ trợ của các đồng chí khác và đội ngũ tăng cường trẻ từ Manzanillo, Bayamo, Santiago cùng những nơi khác được Frank Pais và Celia Sanchez Manduley gửi đến cho chúng tôi, tổ chức lại được đội hình chiến đấu lúc này đã trở nên dạn dày kinh nghiệm chiến đấu, và mặc dù quy mô còn rất nhỏ, chỉ có khoảng 250 người, nhưng chúng tôi đã có thể mở rộng các hoạt động chiến đấu của mình tới tận Santiago de Cuba, qua bốn thê đội độc lập, và chiếm lĩnh khu vực chiến lược ở miền đông hòn đảo.

Nhà lãnh tụ lịch sử của Đảng Chủ nghĩa Xã hội Bình dân, Bias Roca, là một người có thành phần xuất thân từ tầng lớp dưới, ông sinh ra và lớn lên ở Manzanillo, ông là hoàn toàn tự học, nhưng õng đã nỗ lực không biết mệt mỏi trong công cuộc truyền bá những tư tưởng của Chủ nghĩa Mác-Lênin và phát triển Đảng Cộng sản ở Cuba. Bias Roca cũng có thời gian phải sống lưu vong bên ngoài Cuba, vì những lý do nhất định. Trong thời gian đó, Aníbal Escalante, trên cương vị Bí thư của Đảng, đã tạm đảm nhiệm vai trò lãnh đạo. Đến khi Cách mạng thành công, ông ta đã có những ảnh hưởng rất lớn, đến nỗi ông ta hầu như trở thành Chủ tịch thực sự của Đảng này. Ông ta là một nhà tổ chức rất có năng lực, thông minh và tháo vát, nhưng lại mang nặng tư tưởng bè phái và cục bộ, lúc nào cũng chỉ muốn xoay xở và lèo lái mọi chuyện sao cho có lợi nhất đối với Đảng mình. Đó là những chiến thuật cũ rích, những ám ảnh lạc hậu, của một giai đoạn trong lịch sử Chủ nghĩa Cộng sản - một trạng thái ấu trĩ trong nhận thức, xuất phát từ tư tưởng hẹp hòi, phân biệt và bài Cộng sản mà con người ta đã phải lệ thuộc từ lâu.

Trong những ngày đầu tiên của Cách mạng, sau khi chiến tranh kết thúc, họ vẫn thể hiện tư tưởng cục bộ, bè phái đó đối với với Phong trào ngày 26 tháng 7, bất chấp mối quan hệ vốn rất tuyệt vời của chúng tôi. Đó là những phương pháp hành xử mù quáng, sai lầm, nhưng lại được vận dụng bởi chính những con người đáng kính trọng, những người sẵn sàng xả thân vì lý tưởng, họ đều là những nhà cách mạng chân chính và nhiệt thành đấu tranh chống chủ nghĩa đế quốc.

Chính Anibal Escalante là người đã chủ trương áp dụng phương pháp kèn cựa đó vào tổ chức của mình, và cùng với nó ông ta đã tạo nên tình trạng bè phái vô cùng nghiêm trọng, phá hoại sự đoàn kết của phong trào - đó là khi chúng tôi đã thành lập ORI ¹, và đã có một ủy ban lãnh đạo toàn quốc. Vậy là tôi đã phải công khai đả phá hiện tượng này - đó là cách duy nhất để tôi có thể thay đổi tình hình tồi tệ mà họ đã gây nên. Điều đáng buồn là chính Anibal, trong nội bộ đội ngũ lãnh đạo của Đảng mình, đã từng nhiệt thành ủng hộ cuộc đấu tranh vũ trang chống Batista.

Bất chấp những sai lầm đáng tiếc như vậy, sự đoàn kết của cách mạng vẫn được bảo đảm. Trong chừng mực có thể, tôi đã quyết định không thèm chấp sự lèo lá như vậy về mặt chính trị. Tôi không hơi đâu mà đếm xỉa đến sự ganh đua phù phiếm như vậy - điều quan trọng nhất là những người cách mạng có khát vọng thay đổi xã hội và thế giới phải luôn thể hiện đức tính khiêm tốn và tinh thần đoàn kết, nhất trí. Tôi đã luôn tỏ ra bình tĩnh và thoải mái nhằm duy trì sự đoàn kết trong những hoàn cảnh khó khăn đó.

--------------------------------------------------------
1. Năm 1961, trong nỗ lực củng cố lực lượng của Cách mạng, Phong trào 26/7 sáp nhập với Ban lãnh đạo cách mạng 13/3 và Đảng Xã hội Chủ nghĩa bình dân để thành lập Tổ chức Cách mạng hợp nhất, ORI. Sau đó, ORI trở thành Đảng Cách mạng Xã hội chủ nghĩa thống nhất Cuba (PURSC), và năm 1965 thì trở thành Đảng Cộng sản Cuba.

Anibal chưa bao giờ là một người phản bội, bản thân tôi cũng không hề oán ghét gì ông ấy, hay có bất kỳ sự trách móc nào. Anh trai ông ấy, Cesar, đảm nhiệm cương vị Bí thư Chính trị của ORI, người không may qua đời rất sớm chỉ vài năm sau khi Cách mạng thành công, là một trong những người Cộng sản trung thực, chí công vô tư và kiên trung nhất mà tôi từng vinh dự được biết trong đời. Tất cả chúng tôi đều rất đau lòng khi thấy anh ấy phải trải qua thời gian dài đấu tranh với bệnh tật hiểm nghèo. Tôi đã hy vọng rất nhiều vào những loại thuốc mới mà chúng tôi tìm kiếm để chữa trị cho anh ấy. Có lẽ nếu là ngày nay thì chúng tôi đã cứu được anh ấy rồi.

(Nhưng quay lại với chủ đề chính trong cuộc trò chuyện của chúng ta, tôi có thể nói rằng hòn đảo nhỏ bé của chúng tôi đã từng rất cô độc trong cuộc tranh giành quyền lực giữa đế quôc siêu cường và Chính phủ Liên Xô - sau này Liên Xô tan rã và chỉ còn nước Đế quốc kia trở thành siêu cường duy nhất - nhưng chúng tôi vẫn đứng vững và chứng minh một điều ràng không có gì là không thể.

Trong cuộc sống thực tế, nhũng sự kiện lịch sử và chính trị vĩ đại của thế giới cũng như các cuộc đấu tranh của những người tin theo tinh thần Công xã Pari luôn gắn liền với kết cục bất hạnh dành cho nhũng kẻ thống trị đê hèn của Chủ nghĩa Đế quốc, những kẻ đã cướp đi không chỉ của cải và mồ hôi, xưong máu, của nhân dân, mà còn cả độc lập và những khía cạnh tốt đẹp nhất trong lịch sử và truyền thống của một đất nước. Nhân dân chúng tôi đã làm nên những chiến tích phi thường, và hy vọng chúng tôi sẽ tiếp tục viết nên những trang sử đẹp trong cuộc đấu tranh kiên trì vì một thế giới tốt đẹp hơn cho tất cả mọi người). - Đoạn này có nội dung không thật sự phù hợp với câu chuyện đang trao đổi giữa Fidel với tác giả - Người dịch.)

Khi chiến tranh kết thúc, ông và những người của mình đã thề sẽ đưa ra xét xử vả kết án tử hình những thành viên trong lực lượng đàn áp của chế độ độc tài Batista, và các ông đã thành lập những “Tòa án Cách mạng” để thực hiện cuộc thanh trừng mà nhiều nhà quan sát đánh giá là quá mạnh tay.

Đúng là họ bị đưa ra xét xử, nhưng chí có rất ít người bị kết án tử hình.

Ông có cho rằng đó là một sai lầm?

Cho rằng cái gì là sai lầm cơ?

Những phiên tòa công khai được tiến hành vài tuần sau khi Cách mạng thành công và những cuộc hành hình sau đó.

Tôi nghĩ là có chăng chỉ có sai lầm trong cách thức chúng tôi tiến hành những phiên tòa đó, chúng tôi đã sử dụng những nơi công cộng và cho phép đông đảo quần chúng nhân dân tham dự những phiên xét xử vì họ đang vô cùng căm phẫn trước hàng nghìn tội ác dã man mà những người bị kết tội đã gây nên. Điều đó có thể mâu thuẫn, và quả thật là đã mâu thuẫn, với tư tưởng của chúng tôi về công lý. Và phía Mỹ đã lợi dụng để khai thác vấn đề này một cách rất tinh vi. Chúng tôi cũng không bận tâm tới việc sửa chữa sai lầm không thể bác bỏ đó (trong cung cách tổ chức xét xử). Nhưng dù sao những kẻ phạm tội ác diệt chủng đã bị xét xử và trừng phạt theo đúng những điều luật được thông qua từ rất lâu trước khi Cách mạng thành công, trong khi chiến tranh còn tiếp diễn. Chúng tôi không bao giờ hối tiếc vì đã làm như vậy, mậc dù tôi cảm thấy rất thương hại khi nhớ lại rằng chắc chắn những kẻ bị buộc tội đã cảm thấy vô cùng đau khổ khi phải hứng chịu lòng căm phẫn của quần chúng nhân dân có mặt trong các phiên tòa xét xử những tội lỗi ghê tởm mà chúng đã gây ra.

Tôi đã từng ở Colombia trong sự kiện “Bogotazo”, mà chúng ta đã trao đổi, và tôi hiểu thế nào là cuộc nổi dậy của cả một dân tộc. Còn ở Cuba này, khi Machado bị lật đổ năm 1933, những người của Machado đã bị kéo lê trên phó, có cả những hình thức tra tấn và hành hình rất dã man, nhà cửa bị tấn công và đập phá, mọi người ai củng hăm hở trả thù, trừng trị... Vì vậy trong suốt cả cuộc chiến, khi nghĩ về tình trạng bạo lực lan tràn có thể xảy ra sau thắng lợi của cuộc cách mạng nhân dân, chúng tôi đã liên tục cảnh báo người dân cả nước về chuyện đó. Đến khi chiến tranh sắp kết thúc, chúng tôi có một Đài phát thanh công suất một kilô-oát trên đỉnh núi - vào những giờ nhất định làn sóng của chúng tôi có lượng thính giả rất lớn, còn lớn hơn tất cả những Đài phát thanh khác của toàn đất nước cộng lại - qua đó chúng tôi thường xuyên nhắc nhở người dân rằng Phong trào của chúng tôi không muốn chứng kiến cảnh có những người bị kéo lê trên phố, những cảnh trả thù cá nhân, vì sớm hay muộn thì công lý cũng sẽ được thực hiện. Chúng tôi vẫn còn chịu ảnh hưởng rất lớn từ những phiên tòa Nuremberg xét xử những tên đầu sỏ phát xít mới diễn ra trước đó khoảng mười hai năm, sau khi Chiến tranh thế giới thứ 2 kết thúc.

Không ai nói rằng cuộc Cách mạng của chúng tôi là cuộc cách mạng duy nhất mà trong đó những phần tử tội phạm chiến tranh bị xét xử và đưa ra trước công lý, cuộc cách mạng duy nhất không có cảnh trộm cướp, không có cảnh kéo lê người trên phố, không có những kẻ lợi dụng trả thù cá nhân. Không có ai từng bị đám đông tra tấn hội đồng. Không phải là vì quần chúng nhân dân không muốn vậy. Vì những tội ác mà đám tay chân ác ôn của Batista gây nên, những kẻ nghĩ rằng chúng có thể mắc nợ máu rồi thoát tội một cách dễ dàng, quả là cực kỳ khủng khiếp. Và nếu như không có những trận tra tấn hội đồng, thì nguyên nhân chính là vì sự nhất quán và cam kết của chúng tôi: “Những tội phạm chiến tranh sẽ bị đem ra xét xử trước Tòa án của Công lý và nhận hình phạt thích đáng, để làm gương cho kẻ khác”.

Chúng tôi tuân thủ chặt chẽ Cương lĩnh hành động Moncada. Tất cả mọi người đều biết rõ Cương lĩnh đó. Tuy nhiên, kẻ thù đã lọi dụng việc chúng tôi trừng trị những tên tội phạm chiến tranh đó để bôi nhọ cách mạng, ngay cả khi cách hành xử của chúng tôi là vô cùng mẫu mực. Chúng tôi chỉ phạm một sai lầm duy nhất mà tôi đã giải thích với ông: có quá nhiều người tham gia vào những phiên xét xử...

Thậm chí còn có một phiên tòa công khai được tiến hành trong sân vận động.

Đúng là có, nhưng đó là một chuyện khác, hoàn toàn đúng với bản chất của con người chúng ta. Những tên ác ôn gây ra tội ác dã man ở khắp mọi nơi, hầu như tất cả mọi người đều nghĩ rằng chúng đáng bị trừng trị một cách nghiêm khắc nhất, nhưng đến lúc tên tội phạm đó bị kết án và chuẩn bị đưa ra hành quyết, lại có những người phản ứng bằng cách bày tỏ sự buồn rầu, thậm chí là cả lòng thương hại.

Thương hại những kẻ sắp bị hành hình.

Có sự mâu thuẫn giữa một bên là khía cạnh lý trí, mọi người đều ý thức rằng hình phạt đó là thích đáng, - họ cũng hoàn toàn tin rằng những tội ác mà bọn ác ôn đó gây ra là vô cùng đáng ghê tởm - với một bên là khía cạnh cảm xúc: họ phản đối án tử hình. Như tôi đã nói, sau khi chiến tranh thế giới thứ 2 kết thúc, tại Nuremberg đã có các phiên tòa xét xử những tên tội phạm chiến tranh của Đức Quốc Xã, một số tên bị kết án tử hình, một số bị án tù chung thân, và số còn lại cũng đều phải nhận những bản án vô cùng nghiêm khắc. Tôi nhớ là tên Rudolph Hess, kẻ đã chỉ huy lực lượng nhảy dù xuống nước Anh, cũng đã phải ngồi tù tôi không nhớ chính xác là bao nhiêu năm; tóm lại là có rất nhiều tên đã bị treo cổ, và những tên trùm Đức Quốc Xã đều đáng được coi là những nhà vô địch Olympic về mức độ tàn ác.

Chúng tôi cũng phải đối mặt với những quyết định khó khăn mỗi khi có vấn đề mang tính sinh tử xảy ra - một trường hợp phản bội hoặc làm gián điệp nguy hiểm. Trong những trường hợp như vậy bao giờ Tòa án binh cũng có thể kết án tử hình. Nhưng trong suốt hai năm chiến đấu trong vùng núi, cũng chỉ có rất ít trường hợp bị tử hình. Ông biết thế nào không? Người của chúng tôi ai nấy đều thoái thác thực hiện công việc đó; chúng tôi phải tốn nhiều công sức lựa chọn những người phải đứng ra thực hiện cái nhiệm vụ khó khăn này trong một số ít trường hợp khi bắt buộc phải áp dụng án tử hình.

Vậy là các ông đã phải áp dụng án từ hình từ trước khi Cách mạng thành công, ngay khi còn trong vùng núi Sierra?

Vâng, Bởi vì có những kẻ gây nguy hiểm cho toàn bộ lực lượng du kích của chúng tôi. Thậm chí có những tên phản bội đã ba lần liền chỉ điểm cho lực lượng của Batista càn quét tới vị trí trú ẩn của chúng tôi. Một trong những người đầu tiên tham gia vào Quân đội Nổi dậy đã bị quân của Batista bắt và sau đó trở thành một tên phản bội ¹. Thông thường thì hay bị quân của Batista bắt nhất là những người lính trinh sát, những người lính liên lạc phụ trách chuyển thư từ trên núi xuống các vùng xung quanh. Thậm chí có những người rất tốt bị rơi vào trận địa phục kích của chúng tôi; ban đầu họ là tù binh của kẻ thù với nhiệm vụ, mà họ giả vờ là đang thực hiện - tức là dẫn quân địch đi tìm diệt chúng tôi - trong khi ý đồ thực sự của họ là đánh động cho chúng tôi biết chuyện gì đã xảy ra. Phải nói là nhờ phép màu họ mới thoát được trận phục kích của chính những người đồng đội.

Người của Batista thỉnh thoảng vẫn sử dụng những phương pháp cũ rích: nếu chúng nhận thấy một người nào đó sẵn sàng phản bội chúng tôi, chúng sẽ bảo anh ta rằng chúng sẽ tha mạng sống và ban cho cả những phần thưởng vô cùng hậu hĩnh nếu anh ta tiết lộ nơi chúng tôi đang trú ẩn để có thể tiến hành truy quét và tiêu diệt chúng tôi, hoặc không thì ít nhất chúng cũng đề nghị kẻ phản bội đó quay lại doanh trại và tìm cách ám sát tôi.

Nhưng vâng, có những lúc chúng tôi phải xét xứ và hành quyết kẻ phản bội. Không có cách nào khác cả, và chúng tôi cũng không hề băn khoăn, do dự gì khi làm thế.

Còn những gì xảy ra sau này, với những Phiên tòa xét xử công khai ở Havana, thì đúng là một sai lầm. nhưng sai lầm đó không hề xuất phát từ lòng căm thù mù quáng hoặc sự tàn nhẫn. Chúng tôi không hề sai khi đưa ra xét xử những tên ác ôn giết hại hàng chục nòng dân không ghê tay, có điều chúng tồi đã thiếu chín chắn khi xét xử chúng trong một phòng xử án nơi có đến hàng nghìn người dân tham dự để sự căm phẫn đối với kẻ giết người ².

Ví dụ như trong một Sân vận động?

Ông phải hiểu rằng đó không phải là một Sân vận động khống lồ kiểu đấu trường La Mã, cũng không phải là một Sân bóng chày, chẳng qua đó là những hình ảnh xuyên tạc do bộ máy tuyên truyền của Chủ nghĩa Đế quốc dựng lên để chống lại chúng tôi. Về cơ bản chúng tôi vẫn thành lập những Tòa án bình thường để tiến hành những phiên xét xử rồi trừng phạt những kẻ phạm tội ác chiến tranh. Còn phiên xét xử ở Sân vận động mà ông nói tới chỉ là một trường hợp ngoại lệ. Nhưng tôi cũng phải công nhận rằng: khi chứng kiến một kẻ bị xét xử trước hàng nghìn người khác, và cho dù hắn có là kẻ giết người tàn bạo nhất đi chăng nữa, ta vẫn không khỏi cảm thấy áy náy và thương hại.

Trông như một bài học làm gương, một lời cảnh tỉnh cho những người khác.

Thì đúng là như vậy, nhưng về sau chúng tôi đã chấn chỉnh.

----------------------------------------------------------
1. Ở đây, Castro muốn nói đến Eutimio Guerra, một nông dân đã tham gia phong trào du kích từ trước khi diễn ra trận chiến đấu đầu tiên ở La Plata. Guerra bị quân đội của Batista bắt làm tù binh, và để đổi lấy sự hậu đãi về vật chất, ông ta đã bị thuyết phục hành động ám sát Castro hoặc giúp sức để triệt phá lực lượng du kích và thực sự ông ta đã gây ra hành động này hai lần. Hành động phản bội của ông ta bị phát hiện và Guerra bị bắt sống, bị xét xử và bị xử tử vào ngày 17 tháng 2 năm 1957, cùng ngày Castro được phỏng vấn bởi Herbert Matthews. (Chú thích của Biên tập viên Cuba).

2. Jesus Sosa Blanco, một sĩ quan quân đội dưới thời Batista bị buộc tội đã giết 108 người. Một trong những tội ác dã man của ông ta là đã giết đồng loạt hàng chục nông dân biểu tình hòa bình ờ làng Oro de Guisa, Sierra Maestra, trong số đó có 9 người trong gia đình Argote, ông ta bị xét xử ở Sân vận động Sports City ở Havana ngày 22 tháng 1 (ngày tháng liên quan đến sự kiện này rất khác nhau; có nguồn tin nói đó là ngày 18 tháng 1) năm 1959, bị kết án tử hình và bị xử tử.

Trong những lời đả kích nhằm vào Cách mạng thời kỳ đầu tiên đó, có nhiều nguời khẳng định rằng Chính quyền Cách mạng đã có thái độ quá tàn bạo, quá đàn áp, đối với những người đồng tính, thậm chí nguời đồng tính còn bị tống vào những khu trại cải tạo, nơi họ bị giam giữ và đày đọa, ông có thể nói gì về vấn đề này?

Tức là ông đang muốn nói đến những cáo buộc về việc chúng tôi đàn áp người đồng tính. Tôi sẽ giải thích nguyên nhân từ đâu mà lại có những lời cáo buộc đó. Tôi có thể bảo đảm với ông rằng hoàn toàn không có chuyện đàn áp hoặc đầy đọa những người đồng tính, và những trại cải tạo dành cho họ lại càng không có.

Nhưng đã có rất nhiều báo cáo, rất nhiều nhân chứng đã trình bày về sự tồn tại của chúng ¹.

Họ nói là có chuyện gì nào? Trong những năm đầu tiên đó, chúng tôi nhận thấy rằng chúng tôi đã phải huy động gần như toàn bộ đất nước để đối phó với những mối đe dọa mà chúng tôi đang phải đối mặt, nhất là mối đe dọa về một cuộc xâm lược do Mỹ tiến hành lúc nào cũng treo lơ lửng, và thực tế là đã có rất nhiều biến cố xảy ra: “cuộc chiến bẩn thỉu”, vụ đổ bộ xuống Vịnh Con lợn, vụ khủng hoảng tháng Mười (Khủng hoảng Tên lửa Cuba)... Trong giai đoạn này, tất nhiên là có rất nhiều tù nhân đủ các loại.

Chúng tôi đã phải thực hiện chế độ nghĩa vụ quân sụ bắt buộc. Sau đó chúng tôi nhận thấy có ba vấn đề phát sinh: thứ nhất những người lính phải có trình độ văn hóa ở mức nhất định để có thể sử dụng các loại vũ khí trang bị hiện đại, bởi vì không thể nào đáp ứng được yêu cầu của quân đội nếu mói chỉ học hết lớp hai, lớp ba, hoặc thậm chí là kể cả lớp sáu - tối thiểu cũng phải là học hết lớp bảy, lớp tám, lớp chín, hoặc thậm chí là hơn nữa. Chúng tôi phải lựa chọn nhiều sinh viên đại học, và thậm chí còn phải sử dụng những người đã tốt nghiệp. Ví dụ như để vận hành một khẩu đội tên lửa đất đối không, chúng tôi cần những chiến sĩ đã tốt nghiệp cao đẳng.

Ngành tự nhiên và kỹ thuật.

Chắc chắn rồi, tôi cũng tin là ông biết vậy. Chúng tôi cần đến hàng trăm nghìn người có năng lực, tất cả những chuyện này cứ kéo tới như hiệu ứng dominô vậy, không chỉ cho những chương trình giáo dục cấp tốc, mà còn trong những lĩnh vực kinh tế quan trọng. Thậm chí nhiều người cũng không được học hành bài bản và đầy đủ cho lắm, nhưng đất nước vẫn rất cần đến họ vì sự khan hiếm nhân lực tại những trung tâm sản xuất chủ yếu. Đó là vấn đề thứ nhất mà chúng tôi phải giải quyết.

Thứ hai, có một số tín đồ của các nhóm tôn giáo, xuất phát từ vấn đề nguyên tắc hoặc giáo điều tín ngưỡng, đã nhất định không chịu quy phục dưới một ngọn cờ chung, mà cụ thể là họ từ chối việc thực hiện nghĩa vụ quân sự. Thỉnh thoảng cũng có những người sử dụng vấn đề đó làm cái cớ để phê phán hoặc có một số hành động thù địch.

Thứ ba là vấn đề xoay quanh những người đồng tính. Hồi đó những người đồng tính không được phép gia nhập quân đội. Thực tế là dư luận xã hội khi đó tỏ ra đặc biệt khắt khe với những người đồng tính, và khi Cách mạng thành công, trong giai đoạn mà chúng ta đang nói tới, đất nước chúng tôi vẫn còn mang nặng tư tưởng tự tôn nam giới, và tất cả đều rất kiên quyết phản đối việc cho người đồng tính tham gia phục vụ trong các đơn vị quân đội.

Chính những yếu tố đó đã khiến chúng tôi không thể triệu tập họ đi thực hiện nghĩa vụ quân sự, nhưng chính điều đó lại trở thành một vấn đề nhạy cảm, vì một khi họ không bị gọi đi thực hiện nghĩa vụ đóng góp và hy sinh, và thế là nhiều người vin vào đó để ngày càng bài xích, cũng như công kích người đồng tính dữ dội hơn.

Do vậy chúng tôi đã thành lập ra Unidades Militares de Ayuda a la Producción (UMAP), nghĩa là Các đơn vị Quân sự hỗ trợ Sản xuất, dành riêng cho những người không phải thực hiện nghĩa vụ trong quân đội chính quy vì lý do này hay lý do khác. Câu chuyện là như vậy.

Và đó không phải là nhũng trại cải tạo tập trung.

Các đơn vị như vậy được lập ra trên phạm vi toàn quốc, thực hiện rất nhiều các loại công việc khác nhau, chủ yếu là trong lĩnh vực nông nghiệp, ông phải hiểu là không chỉ có những người đồng tính mới phải chịu tác động, mặc dù tất nhiên họ là một thành phần trong đó, vì toàn bộ những người đủ điều kiện đều phải tham gia nghĩa vụ quân sự bắt buộc, đó là một nghĩa vụ mà tất cả mọi công dân trên cả nước đều phải thực hiện.

Nguyên nhân của vấn đề xuất phát chính từ đó, và sự thật những đơn vị như vậy hoàn toàn không phải là các trại giam, hay trại cải tạo - ngược lại là khác, chúng tôi có gắng làm tất cả để nâng cao tinh thần của những người được đưa tới đây, tạo cho họ cơ hội được làm việc, được phục vụ và giúp đỡ tổ quốc trong lúc khó khăn. Rất nhiều người vì những lý do tôn giáo đã có cơ hội để giúp đỡ đất nước theo một cách khác; họ không tham gia phục vụ trong các đơn vị chiến đấu, mà thay vào đó là các đơn vị lao động, sản xuất, và căn cứ theo mức độ đóng góp cũng như công sức mà họ bỏ ra, thì chúng tôi cho rằng họ cũng được hưởng lại từ những thành quả của cách mạng không kém gì so với hàng trăm nghìn thanh niên khác khi đó đang phục vụ trong các đơn vị của lực lượng vũ trang.

Tất nhiên là về sau, trong một chuyến thăm tỉnh Camaguey, khi đi một vòng quanh những nông trường như vậy, tôi đã nắm được những khuynh hướng lệch lạc so với tinh thần ban đầu của kế hoạch, vì tôi cũng không thể phủ nhận rằng đã có những sự kỳ thị và phân biệt đối xử nhất định đối với người đồng tính. Chính tôi đã đề nghị xem xét lại Chủ trương này. Do đó những đơn vị sản xuất như vậy chỉ tồn tại trong vòng có ba năm.

Và về sau nữa, sau khi những khiếm khuyết đầu tiên đã được khắc phục, Đoàn Thanh niên Lao động của chúng tôi đã ra đời nó được thành lập cách đây hơn ba mươi năm. Thành viên của tổ chức này trước hết sẽ trải qua những khóa huấn luyện quân sự, sau đó công việc chủ yếu của họ là tham gia vào công cuộc tăng gia, sản xuất, phục vụ đất nước. Họ đã đóng góp vào việc kiến thiết nhà cửa, trường học, xây dựng và sửa chữa đường sắt, cũng như tham gia trực tiếp vào rất nhiều công việc khác liên quan đến lĩnh vực kinh tế và cơ sở hạ tầng. Nhưng đóng góp quyết định nhất của Đoàn Thanh niên Lao động là ở trong lĩnh vực nông nghiệp tại những vùng thiếu nhân lực trên khắp đất nước. Vai trò vô cùng đáng biểu dương của Đoàn Thanh niên trong những thời khắc khó khăn của giai đoạn đặc biệt đó đã khiến họ được nhân dân tin yêu và ngưỡng mộ.

----------------------------------------------------------
1. Từ được Ramonet sử dụng trong câu hỏi của mình đó là testimomos có nghĩa là báo cáo chứng kiến tận mắt các sự kiện. Tuy nhiên, một testimonios có thể còn có nghĩa rộng hơn thế, bởi vì ở khu vực châu Mỹ La-tinh từ này thường được dùng để chỉ những người không biết đọc, biết viết. Điều mà Ramonet muốn nói ở đây đó là, người dân đưa ra những tài liệu bằng chứng mà họ thấy được trong các trại lính đó. Một trong những trường hợp đó là Reinaldo Arenas (1943-1997), trong cuốn tự truyện của mình Trước khi đêm về (New York: Penguin, 1994). Ngoài ra còn có một số tác phẩm viễn tưởng liên quan đến chủ đề này, đặc biệt là các tác phẩm của Arenas. Ví dụ, có thể xem “Ngôi sao sáng nhất” (“Arturo, la estrella mas brillante”) trong tác phẩm Rosa già nua (New York: Grove Press, 1989).

Ông có cho rằng những hành động kỳ thị như vậy (đối với người đồng tính) là một biểu hiện của Chủ nghĩa tự tôn nam giới?

Đó là một phạm trù văn hóa... cũng tương tự như những gì đã xảy ra trong cách đối xử với phụ nữ. Tôi có thể bảo đảm chắc chắn với ông rằng Cách mạng Cuba không bao giờ khuyến khích những hành động phân biệt đối xử như vậy. Ngược lại, chúng tôi khuyến khích một cuộc đấu tranh lâu dài chống lại mọi biểu hiện kỳ thị và phân biệt. Liên quan đến phụ nữ, có rất nhiều quan niệm mang tính kỳ thị, thậm chí là những hành động kỳ thị thâm căn cố đế, đã ăn sâu vào suy nghĩ của nam giới, cũng như những gì đã diễn ra với người đồng tính. Đến lúc này, tôi không hề có ý định thanh minh cho mình về tất cả những gì đã diễn ra - tôi thừa nhận trách nhiệm về những gì tôi đã làm. Tất nhiên là khi đó tôi đã có những suy nghĩ khác liên quan tới vấn đề này. Tôi có những quan điểm của riêng mình, và ngay bản thân tôi, theo bản năng tôi cũng phản đối, phải nói là đã, đang, và sẽ luôn phản đối, bất kỳ sự lạm dụng, phân biệt hoặc kỳ thị nào, vì một xã hội được xây dựng trên nềri tảng của sự bất công sẽ sản sinh ra những biểu hiện kỳ thị. Tất nhiên những người đồng tính sẽ càng dễ trở thành nạn nhân của sự kỳ thị. Tại nhiều nơi khác trên thế giới họ còn phải chịu đựng nhiều khó khăn hơn nhiều, nhưng dù sao ở Cuba này, phải công nhận rằng những người đồng tính cũng đã từng là nạn nhân của sự kỳ thị và phân biệt đối xử. Ngày nay, khi người dân đã trở nên hiểu biết hơn, văn minh hơn và được giáo dục đầy đủ hơn, thì những biểu hiện kỳ thị đó cũng đã dần dần được khắc phục.

Tôi cũng xin nói lại với ông rằng đã - đang, và sẽ - có rất nhiều nhân vật xuất chúng và nổi tiếng trong các lĩnh vực văn hóa, văn học, những nhân vật rất có uy tín trong nhiều lĩnh vực quan trọng, cũng là người đồng tính, và cho dù phải chịu đựng ít nhiều phân biệt và kỳ thị, họ vẫn luôn nhận được những đặc quyền cao quý và sự kính trọng trên đất nước Cuba này. Vì vậy ngày nay, vấn đề này cũng không có gì đáng nói đến nữa. Trong một xã hội mà người dân cơ bản đều được học hành và giáo dục đầy đủ như của chúng tôi ngày nay, ngày càng giảm đi những biểu hiện kỳ thị đối với người đồng tính. Còn trong xã hội với dân trí thấp kém như trước kia - chỉ có 30% dân số biết chữ - thì những biểu hiện kỳ thị đối với người đồng tính là không tránh khỏi, mà thậm chí ngay cả người biết chữ hoặc những người có học hàm, học vị hẳn hoi cũng còn kỳ thị nữa là. Đó là thực tế từng xảy ra trong xã hội của chúng tôi. Còn hiện nay, mọi biểu hiện của sự phân biệt đối xử và thói tự tôn nam giới càng ngày càng trở nên tỷ lệ nghịch với mức độ văn hóa và giáo dục của người dân Cuba.

Vậy ông nghĩ rằng những hành động kỳ thị đối với người đồng tính đang được đấu tranh một cách có hiệu quả?

Tôi cho rằng sự kỳ thị và phân biệt đối xử đối với những người đồng tính là một vấn đề đang được khắc phục, và quả thực là tôi tin như vậy. Tôi hoàn toàn tin tưởng rằng dân tộc chúng tôi sẽ sớm trở thành một trong những dân tộc công bằng, khoan dung, văn minh, đồng cảm và có học vấn cao nhất trên thế giới. Những thói quen kỳ thị và quan niệm hẹp hòi sẽ ngày càng trở nên lạc hậu.

Ban đầu, đã có những xung đột nhất định giữa Cách mạng và Nhà thờ Công giáo, các quan niệm kỳ thị được nuôi dưỡng bởi giữa một bên là những kẻ bài Chủ nghĩa Xã hội và một bên là những người mang tư tưởng bài tôn giáo. Trước đây Đảng của chúng tôi rất kiên quyết không chấp nhận những tín đồ tôn giáo được trở thành Đảng viên. Tôi nghĩ rằng bản thân tôi phải chịu trách nhiệm chính trong vấn đề này, bởi vì khi đó chúng tôi coi đây như một trong những nguyên nhân ảnh hưởng đến sự trung kiên trong nội bộ Đảng. Ví dụ như khi đó có rất nhiều người là tín đồ Công giáo...

Trong thành phần hạt nhân của Đảng?

Không, những tín đồ Công giáo là những nhà cách mạng nhiệt thành.

Nhưng vẫn không được trở thành Đảng viên...

Chúng tôi nhanh chóng đề ra nguyên tắc là những tín đồ tôn giáo sẽ không được bước vào hàng ngũ của Đảng. Tất nhiên là những tín đồ tôn giáo đó vẫn luôn được tôn trọng và nhìn nhận công bằng khi đảm nhiệm các vị trí chính trị khác, nhưng họ không thể trở thành Đảng viên. Và phải mất nhiều năm sau, cùng rất nhiều nỗ lực, chúng tôi mói quyết định mở cửa mời gọi những tín đồ tôn giáo vào Đảng.

Ông là nguời khởi xuớng tư tưởng cởi mở đó?

Mặc dù tôi đã suy nghĩ khác khi ra quyết định cấm tín đồ tôn giáo trở thành Đảng viên sau khi Đảng Cộng sản Cuba được thành lập, nhưng sau này tôi gần như là một trong những người đầu tiên bảo vệ ý tưởng chấp nhận những người theo đạo vào Đảng. Cách đây hơn ba mươi năm, tôi đã từng tiếp xúc với người của phong trào Thần học Giải phóng. Tôi gặp gỡ lần đầu tiên với những đại diện của trào lưu tư tưởng đó là vào năm 1971, tại Chile. Tôi đã gặp và tiếp xúc với rất nhiều Linh mục và Mục sư thuộc nhiều dòng tu khác nhau, và tôi đã tiếp tất cả những người đó ngay tại Đại sứ quán Cuba. Khi đó, sau nhiều giờ gặp gỡ, tôi đã đề xuất ý tưởng, mà tôi ấp ủ trước đó một thời gian, tạo ra một liên minh giữa những người có đạo và những người không theo đạo, hay nói cách khác là giữa những người Công giáo với những người Mác xít, để tiếp tục đấu tranh, ủng hộ Cách mạng.

Như những người Sandinista vẫn nói: “Thiên Chúa giáo và Cách mạng - hoàn toàn không có mâu thuẫn”.

Tôi đã khẳng định như vậy từ trước đây rất lâu rồi, vì Cách mạng Sandinista thành công năm 1979, và tôi đã cổ súy cho ý tưởng đó ở bất kỳ nơi nào tôi đặt chân tới: tại Chilê, khi tôi đến thăm Tổng thống Salvador Allende năm 1971, và thậm chí là tại Jamaica khi tôi đến thăm Michael Manley năm 1977. Đó là chủ trương chúng tôi vẫn luôn áp dụng. Hầu như tất cả các nhà thờ (có liên quan tới Phong trào Thần học Giải phóng) đều rất hoan nghênh và đón nhận ý tưởng đó. Trong những bài phát biểu của mình, tôi thường xuyên khẳng định rằng cả người Mác xít và người Công giáo đều phải đoàn kết lại để tạo ra những thay đổi mang tính cách mạng tại bán cầu Tây. Tôi đã, đang và sẽ luôn đề cao những tư tưởng này trong giai đoạn hiện nay.

Đã có lúc, tôi nói rằng, “Chúng ta đang chủ trương đoàn kết những người Mác xít và những người Công giáo, nhưng trong Đảng chúng ta lại không áp dụng những tư tưởng này, chúng ta vẫn còn mang nặng tư tưởng cũ”. Thậm chí việc đấu tranh chống lại những thành kiến và những quan niệm phân biệt đối xử lạc hậu cũng không hề dễ dàng, và chúng tôi đã phải đấu tranh rất mạnh mẽ.

Và ngay trong những ngày đầu Cách mạng ông cũng đã phải đấu tranh chống lại sự phân biệt đối xử đối với cộng đồng người da đen?

Hoàn toàn khống có sự phân biệt đối xử mang tính chủ quan. Vì mỗi người Cách mạng đều ý thức được rằng phân biệt chủng tộc là một trong những hành vi đáng ghê tởm nhất tác động tiêu cực đến xã hội loài người.

Chế độ nô lệ, hình thành thông qua sự bóc lột và đàn áp những con người khốn khổ bị cướp ra khỏi quê hương châu Phi của mình, đã tồn tại suốt hàng trăm năm tại nhiều quốc gia ở bán cầu tây, trong đó có cả Cuba. Tại đất nước chúng tôi chế độ nô lệ đã bị xóa bỏ từ cách đây 120 năm, vào năm 1886, mặc dù khi đó mới chỉ là xóa bỏ trên danh nghĩa. Còn sau đó, những người đàn ông và phụ nữ da đen bất hạnh vẫn phải sống thêm gần ba thế kỷ nữa trong chế độ tồi tệ đó với tư cách là những lao động tự do sống chen chúc trong các khu lều trại ổ chuột ở cả nông thôn và thành phố - nhiều khi cả gia đình đông đúc phải sống trong một căn phòng nhỏ, không có giáo viên hay trường học, phải làm việc quần quật để nhận đồng lương rẻ mạt - cho tới khi Cách mạng thành công.

Ông không thể hình dung được là tôi đã phải phát biểu đến ba lần liền khi tôi đề cập đến vấn nạn phân biệt chủng tộc trên một Chương trình phát thanh. Đã có thời điểm kẻ thù của chúng tôi tuyên truyền những luận điệu xuyên tạc rằng chúng tôi sẽ tách những đứa trẻ ra khỏi bố mẹ chúng và gửi lũ trẻ tới Nga, ông có tưởng tượng được không? Vậy mà luận điệu xuyên tạc đó vẫn được phát tán khắp nơi, và thậm chí là có nhiều người tin, vì bọn chúng áp dụng nguyên tắc tuyên truyền của trùm Quốc xã Goebbel là “một sự dối trá được lặp đi lặp lại nhiều lần sẽ được coi là sự thật” - nhưng chúng ta sẽ không nói đến tên trùm Quốc Xã tàn bạo đó làm gì; tôi muốn nhắc đến phương pháp của một nhà tâm lý học tên là Gustavo Lebón ¹, tôi nhớ ông ta là một nhà tâm lý học người Pháp thì phải, ông ta đã đề cập đến tác động độc hại của những lời dối trá được lặp đi lặp lại, mặc dù ý tưởng của Lebón thì hơi khác một chút.

Đó là khái niệm tâm lý đám đông.

Tôi nhớ là tôi đã đọc cuốn sách của Lebón về tầm quan trọng của kỷ luật trong quân đội, và tầm quan trọng của việc đứng nghiêm khi nhận lệnh, vì như thế các quân nhân mới sẵn sàng dám hy sinh tính mạng để hoàn thành nhiệm vụ họ được truyền đạt qua mệnh lệnh đó. Tên cuốn sách là gì ấy nhỉ? Tôi nhớ hình như là Psicologiá de las multitudes.

Đại loại là vậy. Trong tiếng Pháp thì tên cuốn sách đó là La Psychologie des foules, có nghĩa là Tâm lý đám đông.

Còn tên đầy đủ của tác giả là gì ấy nhỉ?

Gustave Le Bon.

Thế mà trong tiếng Pháp của tôi lại biến thành Gustavo Lebón! Mặc dù đã đọc nó từ lâu lắm rồi, nhưng tôi nghĩ là tôi vẫn nhớ những ý cơ bản. Tôi đọc nó từ hồi còn đang học đại học.

Đó là một tác phẩm kinh điển.

Như tôi đang nói, sau khi tôi phát biểu trên sóng phát thanh lần đầu tiên về vấn nạn phân biệt chủng tộc, tôi đã phải phát biểu thêm hai lần nữa. Tất nhiên là ngay từ lúc đầu tiên, chúng tôi đã tiến hành áp dụng những điều luật của Cách mạng, trong đó có một nội dung cấm tất cả các câu lạc bộ, trường học và các địa điểm công cộng khác không được từ chối người da đen, và cả người lai nữa, chúng tôi đã rất nghiêm túc khi áp dụng điều luật này.

Khi đó có nhiều khách sạn không nhận khách da đen.

Đúng, đúng là thế, và thậm chí là ở nhiều nơi nữa. Thậm chí cá các bãi tắm, chủ yếu là các bãi tắm riêng, cũng cấm cửa người da đen cũng như dân nghèo da trắng. Cả nhiều trường học cũng vậy. Trường học của tôi ở Havana, trường Colegio de Belén, như tôi đã kể, có tới 1000 học sinh, nhưng trong đó không có ai là người da đen, kể cả người lai cũng không.

Ngay bên cạnh trường Belén có một ngôi trường nhỏ, và tại đây cũng có một số học sinh da đen. Khi Giáo hoàng John Paul II tới thăm Cuba vào tháng 1 năm 1998, tôi đã nói về những trường học Công giáo không chấp nhận học sinh da đen, và tôi giải thích những khía cạnh nhất định của sự phân biệt chủng tộc đó.

Sau chiến thắng của Cách mạng, chúng tôi hầu như hoàn toàn không suy nghĩ nhiều về hiện tượng kỳ thị, phân biệt chủng tộc, vì đơn giản là chúng tôi chỉ nghĩ rằng tất cả những gì chúng tôi phải làm là thiết lập sự bình đẳng theo pháp luật, và sự bình đẳng đó sẽ được áp dụng mà không phải bàn cãi gì nữa. Nhưng trong một chương trình truyền hình, tôi có nói vẻ chủ đề: những quả bóng bẩn thỉu ² do kẻ thù ném ra - ở Cuba chúng tôi, “bóng” còn được hiểu là những lời đồn thổi độc địa - kiểu như lời đồn mà tôi vừa nhắc tới ở trên về những đứa trẻ bị tách ra khỏi bố mẹ và gửi tới Nga. Nhiều luận điệu dối trá như vậy được kẻ thù nhai đi nhai lại không biết bao nhiêu lần và ít nhiều đã phát huy tác dụng. Tôi không biết là liệu Lebón có bao giờ đề cập đến thực tế lầ nhiều khi lời đồn đại càng vô lý và phóng đại bao nhiêu thì khả năng mọi người tin theo lại càng nhiều bấy nhiêu.

Sau đó lại xảy ra cuộc khủng hoảng tháng 10 ³, năm 1962; các chuyến bay tới Mỹ đã bị đình lại, bởi vì trước đó các chuyến bay được thực hiện hoàn toàn tự do. Chúng tôi không bao giờ hạn chế đối với bất kỳ ai có khả năng rời khỏi đất nước, và đã hơn một lần chúng tôi thực hiện chủ trương cỏi mở. Thậm chí chúng tôi còn khuyên họ, “Tốt nhất là nên thuê tàu riêng sẽ bảo đảm an toàn han cho gia đình của bạn”.

Ngoài những luận điệu xuyên tạc trên, cũng có một số lời đồn đại liên quan đến sự phân biệt chủng tộc ở Cuba. Sau khi tôi xuất hiện trên truyền hình để lên án tình trạng phân biệt chủng tộc, và kêu gọi mở cửa trường học, câu lạc bộ cho các thành viên là sinh viên da đen), lại có nhiều kẻ tung tin chúng tôi sẽ bắt ép người dân phải kết hôn với những người thuộc các nhóm sắc tộc khác - người da trắng phải lấy người da đen và ngược lại, toàn những chuyện vô lý. Và có không ít người đã sợ phát khiếp vì tin lời dối trá đó, nỗi sợ hãi của họ cũng xuất phát từ chính quan niệm kỳ thị và thói quen phân biệt chủng tộc, vì nếp nghĩ cho rằng chủng tộc của mình là tối thượng trước kia.

Hitler đã làm thế nào để khiến cho cả một dân tộc tin rằng họ là giống người thượng đẳng so với các chủng tộc khác, rồi dẫn dắt họ gây ra những tội ác tầy trời chống lại loài người, trong khi bản thân hắn cũng chẳng có gì giống như những đặc điểm lý tưởng và đặc trưng của chủng tộc Aryan mà hắn vẫn vẽ ra? -  kể cả Himmler và Goebbels cũng có hơn gì... Thử tưởng tượng hồi đó khoa học đã tìm ra cách nhân bản vô tính! Thử tưởng tượng Chủ nghĩa Phát xít và nhất là Chủ nghĩa Quốc xã có phương pháp nhân bản vô tính, Chủ nghĩa phân biệt chủng tộc và nhân bản vô tính!


----------------------------------------------------------
1. Gustave Lee Bon (1841-1931), nhà tâm lý học, nhân chủng học, khảo cổ học, nhà vật lý ngưòi Pháp và là tác giả của hai tác phẩm nổi tiếng Les Lois psychologiques de l”evolution des peuples (Sự phát triển tâm lý của con ngưòi - 1894) và La Psychologie de foules (Tâm lý tội phạm).

2. Những lời đồn đại không có căn cứ và thường là lời phỉ báng.

3.   Cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba, theo cách hiểu của những người nói tiếng Anh.

Thực tế đó cũng có thể là một trong những mối đe dọa rất lớn trong tương lai.

Các nghiên cứu khoa học vẫn luôn tìm cách thể hiện những khác biệt giữa các nhóm sắc tộc khác nhau, và họ vẫn chưa tìm được gì đáng kể cả, trừ những phát hiện nhỏ nhặt chẳng hề liên quan gì đến trí thông minh và tài năng. Khoa học đã trở thành công cụ đắc lực của những người đấu tranh chống Chủ nghĩa phân biệt chủng tộc. Tuy nhiên, mặc dù khoa học đã đưa ra những bằng chứng không thể chối cãi về sự ngang bằng trí tuệ giữa tất cả các chủng người khác nhau, sự phân biệt chủng tộc vẫn luôn tồn tại.

Đối với những người cách mạng như chúng tôi, việc đấu tranh chống lại chủ nghĩa phân biệt chủng tộc đã trở thành một nguyên tắc thiêng liêng. Nhưng như tôi đã nói, khi chúng tôi bắt đầu đề cập tới chủ đề này lần đầu tiên, trong nhân dân đã có một số quan điểm và ý kiến thể hiện sự lo lắng rất đáng chú ý. Trong cả ba lần tôi phát biểu về cuộc đấu tranh chống phân biệt chủng tộc, tôi phải nói đi nói lại rằng sẽ hoàn toàn không có chuyện mọi người bị buộc phải lấy người khác mà họ không yêu; mục đích của chúng tôi chỉ là chấm dứt tình trạng phân biệt chủng tộc - cùng với đó là tất cả những bất công ngang trái đang đầy rẫy tại những nơi làm việc, những tụ điểm hoạt động giải trí, thể thao, cơ sở giáo dục.

Vào thời điểm đó, chúng tôi còn hết sức ngây thơ khi tin rằng chi cần tuyên bố bình đẳng hoàn toàn và tuyệt đối trước pháp luật là sẽ chấm dứt sự phân biệt chủng tộc. Bởi vì xét cho cùng chỉ có hai loại phân biệt - một là do khách quan, một là do chủ quan.

Vậy ông có hài lòng với hiện trạng của cộng đồng người da đen tại Cuba không? Hay ông nghĩ rằng tình hình vẫn cần tiếp tục cải thiện?

Không - sẽ là quá tự phụ, thiển cận và ngu ngốc nếu chúng tôi nói rằng chúng tôi đã hài lòng. Ngay cả trong những xã hội như Cuba, một xã hội đã phát triển từ một cuộc Cách mạng xã hội căn bản trong đó mọi người đều có được sự bình đẳng toàn diện và tuyệt đối trước pháp luật, cùng trình độ giáo dục nhận thức đã được nâng cao đến mức xóa bỏ được hầu hết những yếu tố phân biệt đối xử mang tính chủ quan, thì đến ngày nay sự kỳ thị và phân biệt chủng tộc vẫn luôn tồn tại, dưói hình thức này hay hình thức khác. Tôi gọi đó là phân biệt đối xử mang tính khách quan, một hiện tượng gắn liền với đói nghèo và sự độc quyền về mặt tri thức do lịch sử để lại.

Phải thừa nhận rằng Cách mạng Cuba, với thắng lợi lớn nhất là đã bảo đảm cho mọi công dân thuộc các nhóm sắc tộc khác nhau có quyền lợi và địa vị chính trị như nhau, lại chưa thực sự thành công trong việc xóa bỏ sự chênh lệch giàu nghèo và khác biệt về địa vị kinh tế mà cộng đồng người da đen vẫn đang phải chịu đựng. Người da đen vẫn chưa được sống trong những ngôi nhà tốt nhất; hẳn ông cũng tự thấy rằng họ vẫn phải đảm nhiệm những công việc khó khăn, vất vả nhất, nhưng lại được trả lương thấp nhất, trong khi đó họ cũng nhận được rất ít những đồng USD kiều hối do người thân của mình ở nước ngoài của mình gửi về, nếu so với những người da trắng.

Nhưng tôi rất hài lòng với những gì chúng tôi đã và đang làm để tìm ra những nguyên nhân sâu xa nhất của thực trạng xã hội này. Đây là một vấn đề mà nếu chúng ta không quyết tâm sắt đá để tạo ra thay đổi, chắc chắn nó sẽ kéo dài qua nhiều thế hệ và khiến cho người da den thiệt thòi vẫn sẽ bị đặt ra ngoài lề xã hội. Vậy nguồn gốc sâu xa của nó là gì? Nhóm sắc tộc nào đang lấp đầy trong các nhà tù, và tại sao lại như vậy?

Ông đang nói đến những nguyên nhân xã hội.

Tại sao lại tồn tại thực tế có những người bị đặt ra bên lề cuộc sống? Chế độ nô lệ đã bị xóa bỏ từ rất lâu trước khi Cách mạng Cuba thành công năm 1959. Vậy là tính đến thời điểm đó đã có bảy mươi ba năm trôi qua kể từ khi chế độ nô lệ bị xóa bỏ tại Cuba năm 1886, mà tính đến nay thì đã là 120 năm.

Chúng tôi phát hiện ra rằng có một mối quan hệ tỷ lệ nghịch giữa trình độ kiến thức, văn hóa, với tội phạm; vì dụ như trình độ kiến thức, văn hóa và tỷ lệ tiếp cận giáo dục đại học càng cao thì thì tỷ lệ tội phạm càng thấp. Trong một đất nước có tới 800.000 chuyên gia và trí thức, theo những con số thống kê mà chúng tôi tiến hành thực hiện trong các nhà tù và hàng chục nơi khác, chúng tôi đang dần dần phát hiện ra những quy luật của mối quan hệ đó.

Trình độ văn hóa càng thấp thì cảng có nhiều người bị đặt ra ngoài lề phát triển của xã hội, tội phạm và sự phân biệt đối xử cũng càng tăng?

Đúng, thực tế là như vậy. Đó là phát hiện vô cùng quan trọng đối với chúng tôi, để từ đó chúng tôi chủ trương khuyến khích cho những người nghèo khổ nhất - những người là con cái của những người trước kia chưa bao giờ có cơ hội học hành - được vào học ở những trường học tốt nhất, những ngôi trường mà bạn được nhận vào học hay không là căn cứ vào kết quả học tập và thi cử công bằng.

Chắc chắn ông sẽ phải ngỡ ngàng nếu biết hiện nay tại Cuba có bao nhiêu thanh niên trong độ tuổi hai mươi đến ba mươi đang phải ngồi tù - chúng tôi vẫn đang tiếp tục nghiên cứu về vấn đề này - trong đó số lượng tù nhân là con cái của các chuyên gia và các trí thức chỉ chiếm chưa đến 2% tổng số tù nhân, bất chấp thực tế là Cuba có tỷ lệ trí thức và chuyên gia trên tổng dân số cao nhất nhì thế giới. Nếu ông tới tìm hiểu tình hình thực tế tại các nhà tù, ông sẽ nhận thấy là phần lớn các tù nhân đều có xuất thân từ những gia đình bị đặt bên ngoài lề sự phát triển chung của toàn xã hội, đa phần họ là con cái của những gia đình từng phải chen chúc trong một căn phòng chật chội, trong những khu ổ chuột bị lãng quên.

Và Cách mạng vẫn chưa thể lảm gì để chấm dứt số phận dường như không thể tránh khỏi đó của những người này?

Trước hết, chúng tôi đã chấm dứt sự tồn tại của những khu ổ chuột bị lãng quên. Nhưng vẫn tồn tại tâm lý phân biệt và kỳ thị, và thậm chí là tự tách mình, trong nhận thức chung của mọi người. Cho dù chúng tôi đã cho xây dựng những khu nhà mới khang trang, thì hiện tượng tự tách mình đó vẫn có xu hướng tiếp tục xuất hiện ở những nơi này, trừ phi phải có một nền văn hóa mới được xây dựng trên cơ sở học vấn và giáo dục. Chúng tôi cử những chuyên gia và trí thức giỏi nhất giúp đỡ họ - cùng họ học tập, thậm chí ngồi xuống làm bài tập ở nhà cùng với họ, để họ có thể đủ sức vào học tại những trường tốt nhất.

Có bao nhiêu chuyên gia và trí thức mới được Cách mạng giáo dục và đào tạo thành tài? Tôi phải nói rằng con số đó lên đến hàng triệu người. Tôi khẳng định rằng đến thời điểm này tỷ lệ các chuyên gia và trí thức của Cách mạng Cuba - các bác sĩ, kỹ sư và nhiều nghề khác - với trình độ đại học cao gấp ba lần tỷ lệ người dân học hết lớp sáu năm 1959. Bởi vì ngày nay có rất nhiều, rất nhiều giáo viên giỏi, và hầu hết trong số này đều có trình độ đại học. Trong số những y tá, cả nam lẫn nữ, cũng rất nhiều người có bằng cấp đại học.

Văn hóa phân biệt đối xử và kỳ thị cũng những hậu quả của nó có xu hướng tự sinh sôi nảy nở. Vậy thì tác dụng của những hành động tích cực là gì?

Tại một số nước, xu hướng ưu ái đặc biệt cho những người bị thiệt thòi như vậy đã phát triển rất nhiều thời gian gần đây.

Vâng, nhưng đối với chúng tôi, đó không phải là vấn đề pháp luật hay bất kỳ điều gì tương tự. Chúng tôi coi đó là một phạm trù thuộc về công bằng xã hội và những tư tưởng chính trị, ý thức chính trị, và trong thực tế, trên đất nước Cuba này, sự kỳ thị chủ quan dường như đã biến mất hoàn toàn.

Thỉnh thoảng trên các Chương trình truyền hình phản ánh về hoạt động hiệu quả của lực lượng công an thường có hình ảnh các tên tội phạm là thanh thiếu niên da đen hoặc da màu... Bởi vì, trong thực tế có hai loại trộm cướp: loại thông thường, vốn đã rất đáng lên án và loại cổ cồn trắng, do các quan chức và cán bộ gây ra ở chỗ này chỗ khác... Loại tội phạm cổ cồn trắng ăn cướp của Nhà nước, của xã hội nhưng lại rất ít khi bị chú ý - người dân chỉ quan tâm nhiều đến những kẻ đột nhập nhà mình, sục sạo đồ đạc, ăn cắp thứ gì đó, đồ nữ trang, vài món đồ gia dụng, phá hoại thứ này, thứ kia, và cơ bản là chỉ có người nghèo mới thường là thủ phạm của những tội này.

Cuối cùng tôi thấy rằng cần phải góp ý với những người phụ trách các Chương trình truyền hình phản ánh hoạt động trấn áp tội phạm của các cơ quan công quyền, vì những nhà sản xuất và đạo diễn truyền hình đó thật ra cũng chỉ muốn người dân hoàn toàn tin tưởng vào lực lượng công an, thế là tôi góp ý thẳng với họ, “Tôi không muốn phải xem thêm những Chương trình được thực hiện theo cách đó”. Chỉ cần những người phụ trách muốn chứng minh sự hiệu quả trong hoạt động của công an, và thế là người xem lại được chứng kiến cảnh những tên tội phạm xuất hiện trên truyền hình đều là những người da đen hoặc người lai da màu, trong khi số tội phạm da trắng thì rất ít, bao giờ cũng chỉ là thiểu số. Đâu có tác dụng tích cực gì khi tạo ra mối liên hệ giữa loại tội phạm khó chịu đó với một nhóm sắc tộc nhất định trong xã hội?

Nhưng dù sao chúng tôi cũng đã có một bước tiến rất dài - thông qua quá trình giáo dục tư tưởng, thông qua việc bồi dưỡng hành vi ứng xử của cộng đồng người da đen, thông qua sự ủng hộ một lòng của họ đối với Cách mạng. Chính những tầng lớp nghèo nhất trong xã hội lại là những người ủng hộ Cách mạng nhiệt thành nhất.

Vậy mà họ vẫn bị phân biệt đối xử theo cách này hay cách khác?

Vâng, có nhiều người đã tận dụng được những cơ hội mới mở ra cho họ, nhưng cũng còn không ít người chưa thực hiện được mục tiêu là vào đại học, hoặc vào những ngôi trường tốt nhất, những trường tuyển sinh hoàn toàn theo kết quả học tập, và phải trải qua một kỳ thi. Câu chuyện về những người tiếp tay trong kỳ thi đầu vào đại học thật là không thể tin nổi.

Nhiều người có thể phê phán chúng tôi đã phát hiện ra chuyện này quá muộn, nhưng dù sao chúng tôi cũng đã phát hiện ra. Và rồi một hôm đích thân tôi phải có bài phát biểu phê phán gay gắt vấn nạn này, vì tất cả những vấn đề nghiêm trọng đó đều phải được giải quyết dứt điểm ngay lập tức, và như tôi đã nói với ông, tôi cũng đã có những kinh nghiệm nhất định.

Điều còn tồn tại lúc này lại vô cùng phức tạp, vì đó là sự phân biệt đối xử mang tính chủ quan ẩn sâu trong chính những người có trình độ văn hóa, học vấn, thậm chí cả những người đã nhiều năm tham gia Cách mạng và đã chứng kiến những thành quả to lớn do những người da đen và người lai da màu chung tay xây dựng nên. Vậy mà thái độ kỳ thị đó vẫn còn tồn tại trong xã hội này, tôi phải thừa nhận là như vậy.

Trong hàng ngũ lãnh đạo cao cấp của Chính phủ vẫn chỉ có rất ít người da đen.

Đáng buồn là đúng vậy. Chúng ta có thể thấy là chỉ một số người da đen đảm nhiệm các cương vị quản lý, nguyên nhân xuất phát từ thực tế là tỷ lệ người da đen và người lai có khả năng vào học đại học vẫn còn rất thấp. Hiện nay, thời gian thực hiện nghĩa vụ quân sự bắt buộc ở Cuba là ba năm. Và chúng tôi đã tiến hành nhiều biện pháp để khuyến khích mọi người tới trường học, hoặc tự học cao hơn. Sau các thanh niên tốt nghiệp trung học, cần cứ vào kết quả học tập và hạnh kiểm của mình, có thể họ sẽ chỉ phải thực hiện hai năm thay vì ba năm nghĩa vụ quân sự. Sau đó chúng tôi còn tiếp tục giảm thời hạn này xuống và tạo cơ hội cho những thanh niên đang thực hiện nghĩa vụ quân sự được tham gia học một năm tại các trường nội trú, tham gia những khóa học cấp tốc đề chuẩn bị thi vào trường đại học. Rất nhiều người đã vào đại học theo con đường này, thường thì những người nghèo coi đây là con đường phù hợp nhất để vào đại học, nhất là đối với những người lẽ ra đã không thể vào được các trường đại học tuyển sinh bằng các kỳ thi đầu vào ngặt nghèo, thường chỉ dành cho các thí sinh xuất thân từ tầng lớp xã hội cao hơn.

Đó là những thanh niên của Cách mạng, gia đình của họ cũng là những gia đình Cách mạng, những người mà tôi đang đề cập đến lúc này - họ chịu thiệt thòi là xuất thân từ một mặt bằng văn hóa, kiến thức thấp hơn. Do đó trên đây là một trong những biện pháp chúng tôi áp dụng để tạo cơ hội đồng đều hơn cho tất cả mọi người.

Thực sự là tôi rất hài lòng với các Chương trình 106. Trận đấu ý tưởng đang được triển khai hiện nay, trọng tâm chính của các Chương trình này là mở rộng và nâng cao chất lượng giáo dục, và điều đầu tiên mà tôi yêu cầu chính là thành phần sắc tộc, một yêu cầu đã từng bị xóa bỏ trong tất cả các hình thức giáo dục trước kia, vì hồi đó chúng tôi cho rằng như thế là phân biệt đối xử ¹.

Vậy là giờ ông và nhân dân của mình đang chú trọng đặc biệt tới thành phần sắc tộc trong giáo dục?

Đúng thế. Trong tất cả những ngôi trường mới, trong thành phần giáo viên, giáo sư, nhân viên xã hội, cũng như trong các Chương trình văn hóa và nghệ thuật, chúng tôi đều chú ý đến thành phần sắc tộc. Chúng tôi đang đào tạo rất nhiều giáo viên nghệ thuật: hiện tại đã có mười lăm Trường Sư phạm với nhiệm vụ bồi dưỡng và đào tạo giáo viên, mỗi tỉnh có một trường, với kế hoạch là đào tạo 30.000 giáo viên nghệ thuật, được lựa chọn trên cơ sở tài năng, để họ có thể chia sẻ kiến thức của mình tại các trung tâm giáo dục và tại các cộng đồng của mình trong vòng mười năm tới, vì quả thật nhu cầu giáo viên nghệ thuật là rất lớn. Thành phần sắc tộc tại mỗi tình đều rất khác nhau. Có nhiều tỉnh tỷ lệ người dân da đen lên tới hơn 70%.

Theo như tôi biết thì đó là những tỉnh miền đông của hòn đảo.

Chính xác. Còn ở những tỉnh khác, tình hình ngược lại. Ví dụ như ở tỉnh Holgúin, cộng đồng dân góc da trắng chiếm đại đa số. Họ là hậu duệ của những chủ trang trại đến từ quần đảo Canary và một số tỉnh khác ở Tây Ban Nha. Còn tại những khu vực trước kia tập trung những đồn điền thu hút nhiều nô lệ làm việc, ví dụ như Guantánamo, hoặc vì những nguyên nhân lịch sử nhất định, nên tỷ lệ người da trắng, người da đen và người lai cũng rất khác nhau.

Tại các trường nghệ thuật, ngoài mỹ thuật, nghệ thuật tạo hình, hội họa và điêu khắc, các sinh viên còn phải học âm nhạc, khiêu vũ và nghệ thuật sân khấu, sau đó họ sẽ phải chọn một ngành chuyên sâu nhưng vẫn có kiến thức cơ bản về những lĩnh vực nghệ thuật khác, bởi vì sau này rất có thể họ sẽ giảng dạy ở một trường học nào đó và còn phải giảng về các bộ môn nghệ thuật khác nữa.

Có một sự bùng nổ các vị trí công việc như vậy, và hiện tại chúng tôi đang đào tạo 16000 sinh viên trẻ, trên cơ sở xem xét các yếu tố như thành phần sắc tộc, năng khiếu. Tất cả chúng tôi đều vô cùng hài lòng khi chứng kiến sự đa dạng về thành phần sắc tộc trong tất cả những ngành nghề có ảnh hưởng xã hội sâu rộng đến như vậy những ngành nghề có thể tạo điều kiện cho thanh niên được vào đại học theo năng lực và sở nguyện của mình. Bao giờ cũng vậy, một trong những điều đầu tiên tôi tìm hiểu cũng là thành phần sắc tộc tại mỗi trường, câu hỏi thường trực của tôi là “Có bao nhiêu sinh viên thuộc nhóm sắc tộc này, nhóm sắc tộc kia?”. Đại loại là như thế. Tất nhiên tỷ lệ đa sắc tộe tại các trường cũng rất khác nhau.

----------------------------------------------------------
1. Ở đây, Castro đang muốn nói đến những chương trình được tiến hành vào thời điểm đó trong đó có chiến dịch liên quan đến giáo dục, nâng cao trình độ văn hóa chung, làm cho cả đất nước ý thức rõ hơn về những vấn đề chính trị, văn hóa. Chiến dịch này thường được gọi là “Cuộc chiến của các ý tưởng”. Số lượng các chương trình trong chiến dịch ngày càng tăng, và đến cuối năm 2005, đã có hơn 150 chương trình với những kết quả khá khả quan.

Ông có quan tâm tới việc tỷ lệ nữ giới trong đó là bao nhiêu?

Đấu tranh chống lại sự phân biệt đối xử với phụ nữ là cực kỳ khó khăn; thậm chí chúng tôi còn phải thông qua một đạo luật điều chỉnh về vấn đề đạo đức này, đó chính là Luật Gia đình, trong đó quy định đàn ông có nghĩa vụ phải chia sẻ việc nhà, làm việc nội trợ, nuôi dạy và chăm sóc con cái, cùng với vợ mình... Chúng tôi đã có tiến bộ rất đáng kể trong lĩnh vực này.

Trước kia đại đa số đáng kể những thanh niên vào đại học là nữ giới. Vì ở tuổi trung học và dự bị đại học, nữ giới thường học hành chăm chỉ nên có điểm số tốt hơn nam giới. Trong khi đó các trường đại học lại thường tuyển sinh theo tiêu chí kết quả học tập...

Chúng tôi cử những Bác sĩ của mình tới rất nhiều quốc gia trên khắp thế giới. Có rất nhiều nước nơi mà nền văn hóa địa phương gây khó khăn cho chúng tôi trong việc cử tới một nhân viên y tế là nữ giới, nhưng chúng tôi vẫn kêu gọi rất nhiều thanh niên theo học ngành y, cả nam giới và nữ giới, và cứ ba sinh viên ngành y thì có hai người là nữ.

Nhiều khi, ví dụ như trong một tình huống giả sử thôi, chúng ta vẫn tuyên bố, “Thưa các bạn, chúng ta đang có nhu cầu cấp thiết trong lĩnh vực này, lĩnh vực kia”. Và trong những trường hợp đó nam giới thường được miễn thực hiện nghĩa vụ quân sự (để khuyến khích họ vào đại học), nhưng vẫn xảy ra thực tế là cứ ba người vào đại học theo kết quả học tập thì có tới hai người là phụ nữ. Cuối cùng chúng tôi phải đề ra chính sách áp dụng chỉ tiêu - thường là 45% nam giới và 55% là nữ giới, vì đại đa số những người đủ tiêu chuẩn vào đại học theo kết quả học tập và thi cử sẽ là nữ giới. Vì những lý do như vậy mà hiện nay đang có sự phát triển quá nóng của số lượng lao động kỹ thuật là nữ giới, cụ thể có tới 65% lực lượng lao động kỹ thuật cao của Cuba là nữ.

Một tiến bộ quá ấn tượng.

Xuất phát từ thiên chức làm mẹ của nữ giới, nên chúng tôi còn cho phép mỗi người phụ nữ khi sinh con được nghỉ hẳn một năm để chăm sóc con cái - chúng tôi làm vậy không phải để khuyến khích họ sinh thêm nhiều con, mà là điều tốt đẹp nhất mà một đứa trẻ được hưởng khi chào đời chính là có được sự chăm sóc và tình yêu thương của người mẹ, và nhất là được nuôi dưỡng bằng nguồn sữa mẹ.

Có năm cấp độ của cái được gọi là “các phương pháp không chính quy” trong việc nuôi dạy trẻ em. Trước hết chúng ta cần phải giáo dục các bậc cha mẹ. Sẽ tốt hơn rất nhiều khi người mẹ có điều kiện được ở bên đứa trẻ trong những tháng đầu tiên sau khi chào đời. Sự đổ vỡ của gia đình hạt nhân có liên hệ mật thiết tới việc trẻ em bỏ học rồi vi phạm pháp luật để rồi cuối cùng phải vào tù. Nhưng khi một trong hai người bố hoặc mẹ là trí thức, ngay cả khi họ đã ly dị - vì thông thường thì trong trường hợp ly hôn, đứa con sẽ ở với mẹ, nếu người mẹ là trí thức - thì nói chung những tác động tiêu cực cũng sẽ giảm đi rất nhiều.

Những ảnh hưởng tiêu cực liên quan đến tình trạng phạm pháp vị thành niên, và tự tách mình ra khỏi đời sống xã hội.

Trong số 71% số vụ tội phạm vị thành niên, có đến 19% sống mà không có cả bố lẫn mẹ. Vì vậy một khi trẻ sống cùng với bố hoặc mẹ - thông thường đó là mẹ, nguyên tắc chung là như vậy - và nếu họ là những người có học vấn, thì tác động tiêu cực của cuộc ly hôn, và sự đổ vỡ của gia đình hạt nhân, cũng sẽ được hạn chế đi rất nhiều; nếu cả hai người - hoặc chỉ một trong hai người bố hoặc mẹ, mà thông thường là mẹ - quan tâm, chăm sóc đứa trẻ, thì hầu như không có sự khác biệt đáng kể nào (so với những đứa trẻ khác). Chúng tôi hy vọng một ngày nào đó phụ nữ sẽ có được vị thế cao nhất có thể trong công việc, vì lợi ích của gia đình mình cũng như toàn xã hội. Trước kia phụ nữ từng bị kỳ thị và phân biệt đối xử một cách nặng nề, chỉ được tiếp cận với những công việc tủi nhục và thấp kém nhất; còn ngày nay bằng chính ý chí mạnh mẽ và tinh thần làm việc chăm chỉ của mình họ đã trở thành bộ phận quyết định sự phát triển của cả một xã hội, mà trong đó, như tôi đã nói, họ chiếm tới 65% lực lượng lao động kỹ thuật tay nghề cao.

Phụ nữ Cuba đã khẳng định được vị thế của mình - họ trở thành một lực lượng được tôn trọng và khâm phục. Có lẽ cái mà chúng tôi cần trong tương lai là Liên Đoàn Nam giới Cuba!

Để bảo vệ quyền lợi của chính mình!

Chính xác! Bởi vì ông có thể thấy là phụ nữ vẫn không ngừng thăng tiến, thăng tiến, cho dù họ vẫn chưa thể lên đến đỉnh cao nhất - nhưng dù thế nào chăng nữa thì cuộc đấu tranh bình đẳng giới suốt gần năm mươi năm qua kể từ sau khi Cách mạng thành công đã không diễn ra vô ích.

Rất nhiều phụ nữ đã đóng góp vào việc lật đổ chế độ độc tài Batista. Bản thân ông cũng nhiều lần nhắc tới Haydeé Santamaría và Melba Hernandez, những người trực tiếp tham gia cuộc tấn công vào trại lính Moncada, và chúng ta cũng có thể nêu tên những nhà nữ cách mạng nổi tiếng khác như Celia Sanchez và Vilma Espín. Vì vậy tôi muốn hỏi ông một điều: có phụ nữ nào tham gia chiến đấu trong vùng núi Sierra không?

Ồ, có chứ. Tôi đã tổ chức một đơn vị chiến đấu toàn phụ nữ trong vùng núi Sierra, họ được gọi là những chiến sĩ “Mariana” ¹. Chúng tôi đã chứng minh rằng phụ nữ hoàn toàn có thể trở thành những chiến sĩ giỏi không thua gì nam giới. Tôi đã phải đấu tranh mạnh mẽ với tư tưởng trọng nam khinh nữ trên đó, bởi vì chúng tôi dành riêng một số lượng vũ khí nhẹ nhất cho các chiến sĩ nữ, và một số chiến sĩ nam đã thắc mắc, “Tại sao chúng ta có thể giao khẩu M-I cho một phụ nữ cơ chứ?” - đây là chuyện xảy ra sau cuộc tấn công cuối cùng của Batista - “Tại sao tôi lại không được giao một khẩu như thế?”. Và tôi thường trả lời những chiến sĩ nam đó bằng một câu như thế này - nếu ông muốn tôi sẽ nhắc lại ra đây, tôi thường nói là, “Nghe này, các cậu có biết tại sao chúng ta phải sử dụng phụ nữ không? Nói cho các cậu biết, là vì họ là những chiến sĩ xuất sắc hơn các cậu”.

Tôi đã tự mình huấn luyện cho những đơn vị nữ đó, và tinh thần cũng như hiệu quả chiến đấu của họ phải nói là hơn cả tuyệt vời, còn hơn cả nam giới, tôi không hề nói đùa đâu. Và họ tham gia chiến đấu hẳn hoi, chứ không phải là làm những công việc văn phòng lặt vặt. Đây không phải là lời đãi bôi để lấy lòng phụ nữ, mà là sự thật.

----------------------------------------------------------
1. “Trung đội Mariana Grajales” được đặt tên để tưởng nhớ mẹ của Maceo, một biểu tượng của nữ chiến sĩ cách mạng của Cuba, tên này do chính Castro đặt vào tháng 9 năm 1958, sau cuộc truy quét cuối cùng của kẻ thù vào lực lượng nổi dậy. Việc thành lập nhóm này đã giúp xua đi được sự ngần ngại, lưỡng lự trong khá nhiều sĩ quan của lực lưạng nổi dậy. Trung đội “Marianas” có vai trò quan trọng trong rất nhiều trận chiến và các hành động khác nhau. Xem Sara, Mas, “Mujeres enla linea de fuego: Las Marianas”, Granma, Havana, ngày 4 tháng 9 năm 2003.

Và ông có nghĩ rằng Cuba không côn là một xã hội trọng nam khinh nữ?

Đến hôm nay chúng tôi có thể tự hào nói rằng chúng tôi là quốc gia ít trọng nam khinh nữ nhất, nếu như không phải trên thế giới, thì ít nhất cũng là ở bán cầu Tây này. Chúng tôi đã xây dựng thành công một nền văn hóa mới trên cơ sở của sự bình đẳng và tôn trọng, một điều mà õng khó có thể tìm thấy trong nhiều xã hội khác trên thế giới hiện nay.

Tôi thực sự không hề muốn so sánh hiện tại với trước đây, vì quả thật chúng tôi thừa hưởng hủ tục trọng nam khinh nữ từ lịch sử, và chúng tôi cũng ý thức rõ hủ tục đó vẫn còn ăn sâu và được lưu truyền như thế nào trong các xã hội Tư bản Chủ nghĩa. Tư tưởng trọng nam khinh nữ là một di sản của quá khứ, và khi đó chúng tôi còn rất ấu trĩ. Nhưng bản thân tôi ngay từ đầu đã có quan niệm hoàn toàn khác - mà tiêu biểu là những Trung đội nữ trong vùng núi Sierra do chính tôi thành lập. Ngay từ đầu tôi đã có quan điểm khác (với toàn xã hội). Tôi chủ trương đoàn kết giới, vì tôi đã tận mắt chứng kiến cảnh phụ nữ bị bóc lột và phân biệt đối xử một cách tàn tệ trong xã hội trước đây.

Nhưng, vâng, chúng tôi vẫn sẵn sàng đón nhận bất kỳ lời đánh giá nào liên quan đến vấn đề này. Tôi không thể khẳng định rằng tư tưởng trọng nam khinh nữ ở Cuba đã hoàn toàn thuộc về quá khứ, nhưng dù sao cũng đã có sự khác biệt cực kỳ lớn lao so với những gì xảy ra trong những năm đầu tiên của Cách mạng mà ông vừa nhắc tới và tôi cũng đã trình bày một cách hoàn toàn trung thực tình hình thực tế khi đó là như thế nào, và chúng tôi thẳng thắn nhận trách nhiệm - thật đáng xấu hổ là khi đó trình độ văn hóa chung còn rất thấp, những điều kiện hoàn cảnh cũng không thật sự thuận lọi cho việc ngăn chặn các biểu hiện kỳ thị và phân biệt đối xử đầy bất công khiến nhiều người bị tổn thương. Tóm lại, đó là những gì tôi có thể nói để trả lời câu hỏi của ông.

Một trong những lời buộc tội khác nhằm vào ông trong những năm đầu tiên của Cách mạng là việc đàn áp tôn giáo, ông đã ra lệnh quốc hữu hóa các trường học Công giáo, trục xuất một số Giáo chức và thậm chí còn bắt giam cả các Linh mục. Ông có nghĩ là trong vấn đề này cũng đã có một số hành động hơi quá tay?

Chúng tôi quốc hữu hóa tất cả các trường học, chứ không chỉ có trường học của Nhà thờ Công giáo. Đây là một cuộc Cách mạng cấp tiến và toàn diện - đó là những từ mà tôi vẫn dùng khi nói về Cách mạng Cuba, tôi có thể lý giải và chứng minh tính đúng đắn của chúng tôi khi làm như vậy - nhưng chắc chắn là không có trường hợp Linh mục nào bị hành hình như kẻ thù vẫn xuyên tạc. Đây là luận điệu chính trị vô đạo đức mà Chủ nghĩa Đế quốc đã dùng để bôi nhọ chúng tôi, nhằm phục vụ cho những âm mưu thâm độc của mình, cụ thể là lợi ích của Đế quốc Mỹ khi họ cố vẽ ra hình ảnh cuộc Cách mạng Cuba như là một cuộc Cách mạng chống tôn giáo, dựa trên một số mâu thuẫn xuất hiện trong những năm đầu tiên buộc chúng tôi phải tiến hành những biện pháp mạnh tay. Đã có một số âm mưu thâm độc được hình thành, và thực tế là chúng tôi không thể cứ khoanh tay ngồi yên nhìn nó xảy ra được. Quả thật là có những chuyện rất nghiêm trọng đã xảy ra.

Những chuyện như thế nào?

Ví dụ như Chiến dịch Peter Pan, với ý đồ chủ yếu là là bắt cóc 14000 trẻ em của đất nước này, sau khi kẻ thù của chúng tôi tung ra luận diệu dối trá khủng khiếp là Cách mạng có ý định tách trẻ em ra khỏi bố mẹ và đưa chúng sang Liên Xô. Và lợi dụng cái cớ đó, kết họp với nỗi sợ hãi rất vô lý của nhiều bậc cha mẹ, một số Linh mục Công giáo trong nước vốn chống đối lại Cách mạng đã móc nối với các Linh mục Công giáo ở Miami   tiến hành bắt cóc và bí mật đưa 14.000 trẻ em Cuba sang Mỹ.

Mười bốn nghìn trẻ em Cuba bị bắt đưa sang Mỹ?

Đúng vậy, những trẻ em này bị đưa đi vì kẻ thù đã bịa ra lời dối trá rằng Cách mạng đang chuẩn bị ban bố sắc lệnh tách trẻ em ra khỏi sự chăm sóc của bố mẹ chúng và gửi sang Liên Xô. Một khi phải đối mặt với những âm mưu thâm độc như vậy đánh vào vấn đề tình cảm, con người ta dường như phát điên, họ dễ dàng bị đánh lừa vì lời dối trá xảo quyệt đó, nhất là trong bối cảnh nhạy cảm như vậy, luận điệu dối trá của kẻ thù lại càng lan rộng khắp nơi. Trong hoàn cảnh như vậy, nhất là lại với tâm tư tình cảm của những người làm cha, làm mẹ, họ gần như trở nên mụ mẫm - họ không còn bình tĩnh mà xét đoán vấn đề nữa. Đó là lý do tại sao kẻ thù của chúng tôi đã thành công trong việc gieo rắc nỗi sợ hãi vào đầu rất nhiều bậc cha mẹ thuộc tầng lớp trung lưu, tù đó chúng có thể tiến hành cuộc di tản ồ ạt, bí mật đưa từng ấy trẻ em ra khỏi đất nước một cách dễ dàng, và thế là rất nhiều gia đình đã bị ly tán mãi mãi.

Về sau khi đọc những tác phẩm của Sholokhov, nhất là tiểu thuyết “Sông Đông êm đềm”, tôi mới tự mình phát hiện ra, (trước đó tôi không biết), là ngay từ thời điểm diễn ra những câu chuyện của Sholokhov   - thời điểm sau Cách mạng tháng Mười Nga - đã có những lời dối trá về việc Chính quyền bắt trẻ con như vậy - hóa ra đó là những thủ đoạn cực kỳ xưa cũ... ông cứ nghĩ mà xem, hồi đó tôi đã phải trả lời, “Vậy thì ai sẽ là người trông nom bọn trẻ nếu chúng tôi tách chúng ra khỏi bố mẹ đây?” Trong khi đã gần năm mươi năm qua mà chúng tôi còn chưa có đủ cơ sở hạ tầng cho tất cả những người mẹ muốn gửi con vào các trung tâm chăm sóc trẻ...

Thậm chí chúng còn gieo rắc những lời dối trá khủng khiếp hơn thế rất nhiều, chúng tung tin rằng chúng tôi sẽ biến lũ trẻ thành thịt hộp!

Lạy Chúa!

Rằng chúng tôi sẽ gửi bọn trẻ sang Liên Xô, và tại Liên Xô lũ trẻ sẽ bị biến thành thịt hộp rồi xuất khẩu trở lại Cuba!

Thật khủng khiếp!

Đó thật là chuyện hoang đường và nhảm nhí, vậy mà cũng có nhiều người tin theo - họ tin theo là bởi vì những lời bịa đặt đó đánh thẳng vào bản năng tình cảm, bản năng của những người làm cha làm mẹ, nhất là người mẹ.

Và họ đã đưa lũ trẻ đi?

Đúng vậy, tất cả có đến 14.000 trẻ em bị đưa ra nước ngoài.

Nhưng chắc chúng phải được đưa đi dần dần và bí mật?

Cũng không hẳn, vì khi đó bất kỳ ai muốn rời khỏi đất nước đều có thể - thậm chí là cả những Bác sĩ, vốn là một nghề đang rất thiếu nhân lực ở Cuba. Đã có đến một nửa số Bác sĩ rời bỏ đất nước khi đó. Cũng không đòi hỏi nhiều thủ tục giấy tờ, và phải nói rằng rất nhiều trẻ em đã bị đưa đi một cách không minh bạch - chúng được gửi ra nước ngoài một mình, hoặc với một người bạn bè nào đó của gia đình, họ lách luật để đưa bọn trẻ ra đi với tương lai hoàn toàn mù mịt đang chờ đợi chúng. Tất nhiên để ra nước ngoài những trẻ em đó cũng phải đáp ứng yêu cầu tối thiểu về mặt hộ chiếu, giấy tờ bảo lãnh của cha mẹ, đại loại như vậy. Và tất nhiên không hề có gia đình nghèo hay gia đình lao động nào đưa con em họ ra nước ngoài - tất cả đều một lòng tin tưởng vào cuộc Cách mạng, và họ chiếm lực lượng đa số. Chỉ những người có thu nhập cao, và không ít gia đình cực kỳ giàu có, mới đưa con em của mình sang Mỹ, nhưng dù sao thì lũ trẻ cũng hoàn toàn không có lỗi trong chuyện này.

Có những người muốn rời bỏ đất nước, và hoàn toàn không có ai ngăn cản họ cả, nhưng những gì họ làm thật là phi lý. Rất nhiều ông bố, bà mẹ đã ở lại, chờ đợi, phần lớn trong số này đều nghĩ rằng Cách mạng sẽ không trụ được bao lâu, và tới lúc đó họ có thể đưa con mình quay về. Nhưng dù thế nào chăng nữa thì cũng đã có 14 nghìn đứa trẻ bị đưa ra khỏi Cuba. Đến lúc này thì tất cả đều đã là người trưởng thành, và những đứa trẻ ngày đó bắt đầu lên án bố mẹ mình. Khi đến Miami mới vỡ lẽ là chẳng có nơi nào cho bọn trẻ trú ngụ cả - thậm chí chúng còn bị đưa vào những nơi được xây làm trải cải tạo, nói chung là bất kỳ chỗ tạm bợ nào có thể - cơ man nào là những trẻ em Cuba không cha, không mẹ, rải rác khắp nơi trên nước Mỹ.

Và Nhà thờ Công giáo cũng phải gánh phần nào trách nhiệm cho vụ bắt cóc khổng lồ này?

Đó là một trong những chuyện đáng buồn nhất. Một số Linh mục và các Giáo chức cấp cao của Nhà thờ đã dính dáng đến chiến dịch này, ở cả Cuba và Miami - dù sao đây cũng là một vấn đề mà chúng tôi hoàn toàn không muốn phanh phui đến tận cùng. Vì thực ra khi đó cũng chẳng có đạo luật nào cấm công dân Cuba đến Mỹ. Chúng tôi không hề làm gì để ngăn cản họ - yêu cầu cơ bản nhất chỉ là xuất trình giấy tờ tùy thân, tất cả chỉ có vậy. Nhưng cũng không có gì có thể biện minh cho hành động gửi bọn trẻ qua bên đó, dù là có giấy tờ hợp lệ hay không. Lực lượng phản cách mạng, do Chính phủ Mỹ hậu thuẫn, đã tung tin đồn nhảm về sắc lệnh đó, thậm chí chúng còn bịa ra cả nội dung và cho công bố rộng rãi, rồi lợi dụng sự sợ hãi và khiếp đảm mà chúng gây ra cho các bậc cha mẹ để đưa 14 nghìn trẻ em Cuba ra nước ngoài.

Và khi đó ông và người của mình không nhận ra chuyện gì đang xảy ra?

Như tôi đã nói, chúng tôi hoàn toàn không có bất kỳ hành động gì để hạn chế sự ra đi của họ, và thế là họ cứ đến rồi đi - Chính phủ Mỹ mở toang cánh cửa để thu hút các chuyên viên kỹ thuật tay nghề cao, các giáo viên có năng lực nhất, các bác sĩ, lao động lành nghề, để rồi từ đó còn hình thành cả một cộng đồng lưu vong làm nguồn tuyển mộ những kẻ xâm lược và phản bội được tung về phá hoại đất nước này. Đó thực sự là những vấn đề cực kỳ nghiêm trọng! Còn lời dối trá nào mà họ không dám bịa ra?

Trong suốt quá trình đó đã có rất nhiều vấn đề nghiêm trọng xảy ra. Chúng tôi không định trách cứ Vatican về những gì đã xảy ra, hoặc đổ lỗi cho Nhà thờ Công giáo, bởi vì có rất nhiều tín đồ Công giảo cũng là những nhà cách mạng nhiệt thành. Cho dù trong thực tế, một số người có đạo, thậm chí các giáo chức, cũng đã bị tống giam và những hành vi phản cách mạng.

Cả các Linh mục?

Đúng vậy, cho dù họ cũng không phải chịu án tù quá lâu. Trong cuộc đổ bộ xuống Vịnh Con lợn, có tới ba Linh mục tham gia cùng bọn lính đánh thuê, nhưng dù sao họ cũng chỉ là... Các ông gọi những linh mục giảng đạo trong quân đội là gì nhỉ?

Cha tuyên úy?

Đúng rồi. Hồi ở Sierra Maestra chúng tôi cũng có một Cha Tuyên úy, một Linh mục Công giáo tình nguyện tham gia vào hàng ngũ chiến sĩ nổi dậy. Thậm chí ông ấy còn được thăng lên quân hàm Thiếu tá và được mặc một bộ quân phục mầu xanh ôliu - Cha Sardinas, rất nổi tiếng và được nhân dân vô cùng yêu quý. Cũng không hẳn là vì các đồng chí của chúng tôi cần thực hiện các nghi thức Công giáo, nhất là với những người trước kia thường xuyên tới nhà thờ, nhưng dù sao thì ở Cuba hầu như ai cũng từng được rửa tội, nếu không, như tôi đã kể, anh sẽ bị gọi là “đồ Do Thái”.

Tôi cũng đã nói với ông rằng việc không tử hình một Linh mục nào đó không đơn giản chỉ là vấn đề nguyên tắc, nó còn là một vấn đề chính trị hết sức cơ bản: chỉ cần một Linh mục bị đưa ra hành quyết ở đây, ngay lập tức ông ta sẽ trở thành một vị thánh tử vì đạo, một món quà bất ngờ dành cho bộ máy tuyên truyền của Chủ nghĩa Đế quốc và là một sự xúc phạm đối với đông đảo tín đồ lương thiện ở Cuba nói riêng và toàn thế giới nói chung.

Nói vậy là Cách mạng Cuba đã rất nhẹ tay với các Linh mục?

Có nhiều chuyện hết sức nghiêm trọng đã xảy ra, nhưng chưa bao giờ có một Linh mục nào bị lĩnh án tử hình. Có lẽ Cách mạng Cuba là cuộc cách mạng triệt để duy nhất mà không có Linh mục nào bị hành quyết, bị lôi ra xử bắn... Chắc ông có biết chuyện những cristeros   ở Mêhicô, và trong rất nhiều cuộc cách mạng khác những chuyện như vậy vẫn xảy ra. Nhất là nếu ông nghiên cứu lịch sử Cách mạng Pháp, mà theo như tôi biết thì mặc dù không sinh ra ở Pháp nhưng ông đã theo học ở đó...

Cách mạng Pháp đã hành động rất mạnh tay đối với giới Tăng lữ.

Hãy nhớ tới cuộc đấu tranh giữa ba Đẳng cấp (Tăng lữ - Quý tộc - Bình dân) trong Cách mạng Pháp năm 1798. Các Đẳng cấp đã giết hại lẫn nhau, vì trong khi giới giáo chức cấp thấp đứng về phe Cách mạng thì những người đứng đầu giáo hội lại ủng hộ quyền lực của tầng lớp phong kiến, mặc dù về sau có một số giáo chức chuyển sang đứng trong hàng ngũ Cách mạng. Tôi không hề biết một cuộc cách mạng nào mà trong đó không có những chuyện (tàn sát lẫn nhau) như vậy diễn ra.

Hoặc lấy cuộc Cách mạng tháng Mười Nga làm ví dụ, tôi nghĩ chắc không có ai lại không biết rằng năm 1917 đã diễn ra một cuộc Cách mạng long trời lở đất tại nước Nga và tạo tiền đề cho sự ra đời của Liên Xô sau này - và ngay cả trong cuộc Cách mạng đó cũng có những chuyện nhạy cảm liên quan đến tầng lớp giáo sĩ của nhà thờ.

Trước đó thì có cuộc Cách mạng Mêhicô năm 1910, một cuộc Cách mạng Xã hội có vai trò vô cùng quan trọng, phải nói rằng đó là một cuộc Cách mạng xã hội thực thụ - dù chưa phải là Cách mạng Xã hội Chủ nghĩa nhưng vẫn mang ý nghĩa xã hội vô cùng sâu sắc. Và trong đó cũng có chuyện bên này giết hại bên kia, liên quan cả đến giới Tăng lữ và Giáo sĩ.

Sau đó thì có Nội chiến Tây Ban Nha. Người Tây Ban Nha là dân tộc vô cùng ngoan đạo, và hầu hết những người Tây Ban Nha khi đó đều ủng hộ phe Cộng hòa, và có cả những Linh mục ở cả hai bên bị đưa ra xử bắn. Tóm lại là tôi không biết có cuộc cách mạng nào mà trong đó không có chuyện bên này dùng đội xử bắn để nói chuyện với bên kia, mà trong đó tất nhiên là dính dáng cả đến những nhân vật tôn giáo.
Trong khi đó, chúng tôi có thể coi là ngoại lệ duy nhất. Và điều đó chứng tỏ rằng chúng tôi được định hướng bởi những nguyên tắc chính trị và đạo đức nhất định - hai phạm trù kết hợp chặt chẽ. Đó là vấn đề vô cùng quan trọng.

Còn nếu như người ta không biết điều đó, nếu như nó không được tuyên truyền rộng rãi, nếu như sự thật bị chôn vùi đằng sau những luận điệu tuyên truyền xuyên tạc của giới truyền thông lúc nào cũng chỉ chăm chăm bài xích Cách mạng Cuba, tôi cũng chẳng lấy thế làm bận tâm. Ông đã hỏi tôi một câu hỏi và tôi đã giải thích. Liệu đã có bao nhiêu lời dối trá và bôi nhọ được gieo rắc khắp trên thế giới về Cách mạng Cuba xoay quanh các cáo buộc về tra tấn và những vấn đề tương tự?

Khi chiến tranh kết thúc, ngày 2 tháng 1 nám 1959, ông mói chỉ ba mươi tuổi và hoàn toàn không có kinh nghiệm điều hành Chính phủ. Vậy ông và các cố vấn của mình đã làm gì để tiếp tục cuộc Cách mạng? Tôi đoán là thể nào cũng có những lúng túng nhất định.

Chúng tôi đã làm gì trước tiên à? Chúng tôi thực hiện lời cam kết của mình về việc đưa những tên tội phạm chiến tranh ra xét xử - đó thực sự là một chuyện chưa từng có tiền lệ ở khắp bán cầu Tây này. Chúng tôi giữ lời hứa của mình trong việc tịch thu và sung công tất cả những của cải, tài sản, bị ăn cắp hoặc phân bổ không họp lý trong những năm cầm quyền của Batista. Chúng tôi không đào bới quá sâu về quá khứ vì những tháng đấu tranh gian khổ chúng tôi đã phải tạo ra và duy trì một mức độ đoàn kết nhất trí rất cao giữa các thành phần khác nhau trong xã hội, còn nếu như chúng tôi mà tìm cách tính cả những tài sản do các Chính phủ trước đó nữa ăn cắp thì có lẽ, tôi cam đoan với ông, là sẽ chẳng còn tài sản nào ở Cuba mà không bị đụng tới! Vì tinh thần đoàn kết và hòa hợp dân tộc, chúng tôi đã thực thi chính sách này một cách khá ôn hòa. Tất cả đều tuân thủ quyết định mà Phong trào ngày 26 tháng 7 và Quân đội Nổi dậy đưa ra, vì mục đích cao nhất là sự đoàn kết và nhất trí giữa những con người ít nhiều đã cùng tham gia đấu tranh lật đổ chế độ độc tài. Chúng tôi bảo vệ tinh thần đó.

Sau đó ông đã làm gì?

Một việc khác mà chúng tôi đã làm là: chúng tôi tiếp nhận trở lại tất cả những công nhân từng bị sa thải trong giai đoạn Batista cầm quyền, trong tất cả những nhà máy trên cả nước. Tất nhiên, cung cách hoạt động của chúng tôi nghe có vẻ không đúng như những nguyên tắc kinh tế thị trường, và cũng không phù hợp với quan điểm được đưa ra bởi trường phái Những cậu bé Chicago, mà ngày nay chúng ta vẫn gọi là “Những nhà kinh tế tự do mới thân Mỹ”.

Chúng tôi còn cắt giảm đáng kể tiền thuê nhà ở và đất ruộng canh tác, Chủ trương này về sau trở thành một cuộc cải cách giá thuê khiến những người thuê nhà lại trở thành những người mua bất động sản và nhà cửa. Tất nhiên, chúng tôi cũng tiến hành bồi thường cho những chủ sở hữu chỉ có một vài đơn vị nhà ở. Tất cả những chuyện đó đưa chúng ta đến tháng 5 năm 1959.

Đó là thời điểm chúng tôi ban hành các Đạo luật Cải cách ruộng đất, Đạo luật đầu tiên được thông qua vào ngày 17 tháng 5 năm đó.

Chúng tôi đã hành động rất kiên quyết, bất chấp những sai làm không thể tránh khỏi do thiếu kinh nghiệm và kiến thức. Cứ vài phút lại có vấn đề xuất hiện, ví dụ như là vì bất thình lình Urrutia tuyên bố đóng cửa tất cả các sòng bạc - khi đó vẫn còn cờ bạc công khai và những tệ nạn tương tự - và thế là chúng tôi vấp phải sự phản đối quyết liệt của những người làm việc trong các sòng bạc và cả những người làm trong lĩnh vực du lịch, giải trí.

Vậy là các nhân viên trong sòng bạc đã phản đối. Họ có biểu tình trên phố không?

Không có ngày nào là không có chuyện lộn xộn vì những quyết định táo bạo mà chúng tôi ban bố.

Giống như việc tạo ra 10 nghìn phòng học trong ngành giáo dục. Khi đó không có tiền; Batista đã mang theo hầu như toàn bộ ngân sách của Chính phủ. Trong khi đó, Đảng Xã hội Chủ nghĩa Bình dân lại tiến hành những biện pháp vô chính phủ, vì hai lý do: thứ nhất là sự tranh giành ảnh hưởng giữa những tổ chức chính trị; thứ hai là thói quen tả khuynh khuyến khích nhân dân tự chia lại ruộng đất. Tôi đã thể hiện quan điểm rất rõ trong việc này, tôi khẳng định sẽ không có chuyện như vậy. Thậm chí chúng tôi còn ban hành một mệnh lệnh hành chính tuyên bố: “Luật pháp sẽ không công nhận quyền hợp pháp của những diện tích đất mà các cá nhân tự động chiếm dụng”. Chúng tôi tin rằng nếu cứ áp dụng biện pháp vô chính phủ như vậy, chắc chắn sẽ dẫn đến hậu quả là sự lộn xộn và hỗn loạn trong nội bộ cuộc Cách mạng từng có sự ủng hộ của hơn 90% quần chúng nhân dán, đó là căn cứ theo những cuộc thăm dò dư luận. Bởi vì sẽ phát sinh tình trạng tranh giành, đấu đá - đủ những chuyện không hay như vậy.

Đó là chuyện xảy ra trong những tháng đầu tiên, và đến tháng 5, chính xác là ngày 17 tháng 5 mà tôi đã nói, chúng tôi tuyên bố Đạo luật Cải cách ruộng đất, và đạo luật này được công bố một cách biểu tượng tại Tổng hành dinh Quân Nổi dậy ở La Plata, trong vùng núi Sierra Maestra.

Khi đó mói chưa đầy một năm qua đi, kể từ ngày tôi vào ngôi làng nhỏ đó, Santo Domingo, nơi Tiểu đoàn đầu tiên của Sanchez Mosquera đã ập vào ¹, và chúng tôi chỉ có duy nhất đúng một khẩu súng trường của tôi tại sở chỉ huy, vốn là mục tiêu chính của lực lượng quân địch khổng lồ do Batista huy động trong chiến dịch truy quét cuối cùng của hắn.

Trong máy bay trên đường tới tỉnh Oriente, tôi đã bổ sung một số chi tiết vào nội dung Đạo luật - những chi tiết mà sau đó tại sở chỉ huy tôi đã bàn bạc với các Bộ trưởng khác có nhiệm vụ thông qua nó, theo đúng tinh thần của Hiến pháp lâm thời. Có những nội dung cụ thể như việc thành lập các Hợp tác xã mà tôi đã đề cập trong bài phát biểu “Lịch sử sẽ bào chữa cho tôi”, về sau chúng tôi đã nỗ lực rất lớn để thành lập những Hợp tác xã nông nghiệp. Chúng tôi cũng ủng hộ và khuyến khích những Tổng công ty Nông nghiệp quốc doanh quy mô lớn, chủ yếu là vì những dải đất trống mênh mông đó, những latifundios rộng lớn trước kia nằm trong tay của giới Đại Địa chủ Cuba giàu có hoặc những Công ty xuyên quốc gia đồ sộ, chủ yếu là Công ty của Mỹ, chủ yếu là để phục vụ công tác nông nghiệp, chăn nuôi gia súc - làm sao chúng tôi có thể nghĩ đến việc chia nhỏ những đồn điền rộng lớn đó ra để chia thành hàng trăm trang trại nhỏ, manh mún?

---------------------------------------------------------
1. Angel Sanchez Mosquera là một Thượng úy (trong quân đội Batista) vào thời gian đầu của cuộc chiến và được thăng lên chức Đại tá do những hành động đẫm máu cúa ông ta ở Sierra Maestra. Ông ta là một trong những sĩ quan có năng lực và quyết đoán nhất của Batista, và cũng là tay giết người dã man nhất. Chính quân đội của ông ta là những kẻ đã tiếp cận gần nhất sở chỉ huy ở La Plata trong chiến dịch phản công chống lại Mặt trận thứ nhất của quân nổi dậy mùa hè năm 1958, và một trong những trận chiến cuối cùng của chiến dịch đó, ông ta bị thương nặng ở đầu. (Chú thích của Biên tập viên Cuba).

Chúng tôi thành lập các Hợp tác xã sản xuất tại những khu vực trồng mía và thực tế là chỉ sau một thời gian ngắn các Hợp tác xã này đã hoạt động rất thành công. Hồi đó chẳng ai biết gì về các nguyên tắc quản lý kinh tế, khắp nơi đều chỉ thấy những khẩu hiệu lạc hậu và những câu hô hào của Công đoàn cũng như các tổ chức nông dân, tất cả đều chính đáng, nhưng vẫn nằm trong khuôn khổ của một xã hội Tư bản Chủ nghĩa cần được cải tổ triệt để. Tôi còn nhớ là trong những tuần đầu tiên của năm 1960, nhà hát ở CTC (Central de Trabajadores de Cuba, tức là Trung tâm Công nhân Cuba), với sức chứa hơn 3000 người, đã đông chật cứng những đại diện của các công nhân mía đường, tất cả đều kêu gọi được làm theo bốn ca thay vì ba ca trong các nhà máy mía đường. Các lãnh đạo của Phong trào ngày 26 tháng 7 và PSP ganh đua với nhau một cách dữ dội để ủng hộ những ý tưởng này. Làm sao anh có thể giải thích với quần chúng nhân dân rằng ý tưởng đó là vô cùng có hại về mặt hiệu quả kinh tế, có nghĩa là sẽ phải tạo ra những công việc và chỗ làm mới, thay vì chia sẻ những việc làm đang có sẵn? Khi đó chúng tôi vẫn chưa hề công bố thực hiện Chủ nghĩa Xã hội, mà cũng không thể làm như vậy. Các công ty và tập đoàn vẫn nằm trong sự kiểm soát của tư nhân, và phần lớn những công ty lớn nhất là của người Mỹ. Nhưng những ý tưởng của chúng tôi thì đã có định hướng Xã hội Chủ nghĩa rất rõ ràng, và đều rất cách mạng. Ngay từ đầu, chúng tôi đã phải đối mặt với nguy cơ phá sản. Tôi đã phải vận dụng tất cả khả năng cùng trí tưởng tượng của mình để thuyết phục họ mà vẫn giữ được lập trường quan điểm của mình (tức là chúng tôi sẽ tuyên bố thực hiện Chủ nghĩa Xã hội). Tôi nghĩ là tôi đã thuyết phục được họ. Đến tận hôm nay, không ai có thể nói là tôi đã sai khi làm như vậy. Khi đó tôi có đặc quyền lúc nào cũng được mọi người tin tưởng và đặc biệt tín nhiệm, điều mà tôi chưa bao giờ làm họ phải thất vọng. Tôi không bao giờ nói, “Nghe này, điều cậu sẽ làm là điều hành các doanh nghiệp và quản lý các ngành công nghiệp”, mà bao giờ tôi cũng thuyết phục họ bằng lý lẽ “Làm như thế này sẽ không có lợi cho chúng ta, mà phải làm thế này thế kia”. Nhiều lần chúng tôi đã phải tranh cãi rất gay gắt, thậm chí ngay giữa những chiến sĩ của Phong trào ngày 26 tháng 7 cũng có bất đồng gây chia rẽ. Rồi lại còn sự kèn cựa, ganh đua trong hàng ngũ lãnh đạo, và tôi đã phải hết sức cảnh giác trước nguy cơ đó... Nói chung trong những tháng đầu tiên đó, chúng tôi đã thông qua được rất nhiều đạo luật quan trọng.

Vào thời điểm đó cương vị mà ông đảm nhiệm là gì, hay nói cách khác trách nhiệm chính của ông là gì?

Tôi đảm trách hai cương vị, nhưng thời gian đó về cơ bản tôi chịu trách nhiệm là Tư lệnh của quân đội chiến thắng và lãnh đạo nhân dân, lực lượng vừa bất ngờ giành quyền kiểm soát toàn bộ lãnh thổ đất nước. Ngay từ đầu tôi đã từ chối cương vị người đứng đầu nhà nước, và tôi đang cố gắng hợp tác một cách trung thành với bộ máy quyền lực chính trị tối cao mà chúng tôi đã xây dựng nên. Nhưng trong thực tế những gì tôi làm là sửa chữa các sai lầm do vị Tổng thống thiếu cả năng lực lẫn kinh nghiệm điều hành đất nước gây ra. Các Bộ trưởng đều phát chán với Urrutia. Thậm chí không hiểu sao ông ta còn phát động một cuộc chiến chống lại Chủ nghĩa Cộng sản, và tệ nhất là cương vị Tổng thống đã khiến ông ta không còn là chính mình. Urrutia thường cử Machadito (Jose Ramón Machado Ventura), một Bác sĩ và cũng từng là chiến sĩ du kích, hiện đang là thành viên trong Bộ Chính trị Đảng Cộng sản Cuba, nhưng khi đó đang là Trợ lý cho Urrutia, đi tháp tùng vợ ông ta trong những chuyến mua sắm xa xỉ tại những cửa hàng đắt tiền nhất Havana. Dường như ông ta nghĩ rằng đang lãnh đạo một nước Cộng hòa của riêng mình...

Rồi còn phải kể đến rất nhiều âm mưu lần lượt thay nhau xuất hiện trong khoảng thời gian đó... Trong đó có một âm mưu do Hubert Matos ¹ cầm đầu ở tỉnh Camaguey - đó là một phần tử cánh Hữu và có những mối quan hệ nhất định. Những vấn đề như vậy xuất hiện rất phức tạp. Trong thời gian chúng tôi đang thực thi những Đạo luật Cải cách ruộng đất, Che chưa phải là Bộ trưởng trong Chính phủ, anh ấy còn đang phải điều trị để hồi phục sức khỏe tại một trại điều dưỡng bên bờ Đại dương. Tại đó, Carlos Rafael Rodriguez cùng vài đồng chí khác và tôi, đã đến thăm anh ấy vài lần để thảo luận dự thảo Sắc lệnh Cải cách Ruộng đất. Tất nhiên lúc này anh ấy vẫn đảm đương cương vị chỉ huy các lực lượng vũ trang đóng tại La Cabana.

Che là một chỉ huy quân sự, vì chúng tôi lúc nào cũng phải hết sức cảnh giác. Ngay bất kỳ lúc nào có có nguy cơ xâm lược, Raul sẽ lập tức bay tới Oriente, Che tới Pinar del Rió, Almeida tới vùng trung tâm hòn đảo, còn tôi sẽ phụ trách ở Havana - chúng tôi đã phân chia nhiệm vụ cụ thể của các chỉ huy.

Tình huống như vậy đã xảy ra trong sự kiện Vịnh Con lợn: Che đã phải tới Pinar del Rió, Almeida tới vùng trung tâm của hòn đảo, tôi ở Havana, và Rául tới Oritente. Ý tôi là trong sự kiện Vịnh Con lợn, cũng như cuộc khủng hoảng tháng Mười sau đó, mỗi chúng tôi đều phụ trách phòng thủ một khu vực, và mỗi người đều phải ngay lập tức tới khu vực của mình, bất kể lúc đó chúng tôi đang làm gì chăng nữa.

Sau khi Cách mạng thành công, Che có yêu cầu được ra đi, để quay về lãnh đạo một cuộc Cách mạng ở Argentina?

Như tôi đã nói, ngay từ đầu chúng tôi đã cam kết như vậy, và tôi vẫn luôn bảo anh ấy, “Đừng lo, cam kết đó của chúng ta sẽ được tôn trọng”. Nhưng phải nói rằng Che rất nhiệt huyết đối với cuộc Cách mạng Cuba. Như tôi đã nhắc đến ở trên, thậm chí anh ấy đã phải tới một khu điều dưỡng bên bờ biển ở Cojimar để điều trị bệnh hen. Tất cả chúng tôi đã cùng họp mặt trong một ngôi nhà, ở Tarará - gồm Nunez Jiménez ², một số đồng chí khác và tôi - để bàn bạc về dự thảo Sắc lệnh Cải cách Ruộng đất, vì tôi sốt ruột không thể chờ đợi hơn được. Thực sự là tất cả họ đều ủng hộ một cuộc cải cách ôn hòa hơn. Che ý thức được là sẽ có những cuộc đấu tranh không khoan nhượng với các công ty lớn của Mỹ; chắc chắn là anh ấy còn nhớ bối cảnh tương tự ở Guatemala, và anh ấy cảnh báo chúng tôi phải hết sức thận trọng; anh ấy bày tỏ quan điểm đó một cách rất trung thực và thông minh. Tôi phải nói, với tất cả lòng trung thực rằng Che cũng hơi ngạc nhiên khi tôi muốn tiến hành cải cách ruộng đất mạnh tay và triệt để như vậy, có lẽ còn cấp tiến hơn cả những gì anh ấy muốn.

Hồi đó có những đại đồn điền lớn với diện tích trên 200.000 ha tức là gần nửa triệu mẫu Anh, thuộc sở hữu của các công ty nước ngoài. Một số công ty Mỹ sở hữu những đồn điền mía đường khổng lồ và những vùng đất canh tác rộng mênh mông. Tất nhiên là họ còn sở hữu đất đai ở rất nhiều quốc gia khác nữa, nhưng tại đây, do những vấn đề mà lịch sử để lại, các công ty này trở nên rất mạnh và có nhiều ảnh hưởng. Hoàn toàn không có giải pháp nào khác ngoài việc quốc hữu hóa chúng, chỉ là sớm hay muộn. Thực sự là phải đẩy nhanh quá trình đó, và chúng tôi quyết định đẩy nhanh nếu không sẽ gây ra những xung đột lợi ích với Mỹ. Vấn đề là ở chỗ Sắc lệnh Cải cách Ruộng đất đầu tiên đó, dù có cấp tiến hay không, cũng là điều hoàn toàn không được đón nhận trong một quốc gia mà những đồn điền mía tốt nhất lại thuộc sở hữu của các công ty Mỹ.

----------------------------------------------------------
1. Huber Matos (sinh năm 1918) là Tư lệnh trong Lực lượng du kích chiến đấu chống lại Batista ở Sierra Maestra; ông chỉ huy cánh quân “Antonio Guiteras”, cánh quân số 9, trong Mặt trận thứ ba. Tháng 10 năm 1959, trong khi giữ chức Tư lệnh quân khu Camaguey, ông không hài lòng với “Định hướng Cộng sản chủ nghĩa” mà cuộc Cách mạng đang đi theo, và bất đầu tổ chức một âm mưu. Camilo Cienfuegos đi một mình đến Camaguey để bắt Matos và phá vỡ âm mưu này.
Matos bị buộc tội, bị kết án 20 năm tù. Ông ta sống lưu vong ở Miami kể từ khi đuợc thả tự do năm 1979. Ông là lãnh đạo Phong trào Độc lập và Dân chủ cho Cuba (CID); ông là tác giả cuốn tự truyện có tên Como llego la noche (Madrid: Tusquets, 2003). (Cần chú ý rằng, tất cả các ấn phẩm liên quan xuất bản bằng tiếng Tây Ban Nha đều gọi Huber Matos là “Hubert”; điều này là sai; tên của ông chính xác là Huber Matos. Nếu không, âm mưu của Matos hay hành động “phản bội” khác của Matos với Cách mạng, cũng như âm mưu mà ông ta đang tổ chức, hành động mà ông ta phủ nhận sẽ hoàn khác với con người được đề cập ở đây. Ví dụ, lá thư của Matos gửi Castro dường như chính Castro mói là người đầu tiên công khai bức thư đó, có lẽ là để làm mất uy tín của Matos và đưa ông ta ra xét xử. Rõ ràng cả hai bên tham gia tranh cãi đều có những lỹ lẽ riêng của mình; vấn đề được làm rõ ở đây chỉ có tính chất “để ghi nhận”.

2. Antonio Nunez Jimenez (1923-1998), nhà Tự nhiên học, nghiên cứu các hang động, nhà địa lý và là Đại úy sĩ quan trong quân đội nổi dậỵ. Sau khi Cách mạng giành chiến thắng, ông được giao nắm giữ những vị trí quan trọng trong chính phủ trong đó có chức vụ Giám đốc điều hành Viện Quốc gia cải cách nông nghiệp (một vị trí cực kỳ quan trọng ở Cuba), cơ quan này được thành lập theo Đạo luật Cải cách nông nghiệp tháng 5 năm 1959. Ông là tác giả của rất nhiều cuốn sách về địa lý của Cuba và nhiều chủ đề khác trong đó có cuốn tàng thư đồ sộ Cuba, la naturaleza y el hombre (“Cuba, Thiên nhiên và con người”).

Luật cho phép mỗi công ty chỉ được sở hữu tối đa 100 caballerias ¹, và có những đại đồn điền lên tới 10 nghìn caballerias hoặc thậm chí là hơn nữa. Nếu những đồn điền đó hoạt động hiệu quả, và nếu chúng thực sự đang được canh tác, thì chúng tôi có thể tăng giới hạn lên 100 caballerias, còn nếu không giói hạn tối đa chỉ là 30. Quy định là như vậy, nghĩa là một công ty không được phép có hon 100 caballerias. Và mức đó cũng chỉ áp dụng nếu diện tích đất họ có đang được canh tác hết; tóm lại không ai được phép sở hữu quá 1340 ha, tức là hơn 3300 mẫu Anh một chút, còn nếu như đất đó không được dùng vào việc sản xuất, thì không ai được có quá ba mươi caballerias, tương đương với 402 ha, hoặc khoảng 1000 mẫu Anh gì đó. Những người khác cho rằng nên nói rộng hạn định lên mức 200 caballerias, nhưng tôi nói dứt khoát, “Tối đa là 100”. Sau đó, tôi xem xét cẩn thận hơn, và tôi nghĩ có lẽ chúng tôi đã phạm sai lầm trong vấn đề này, chúng tôi đã chủ quan duy ý chí. Không thể phủ nhận một điều rằng chúng tôi đã phạm sai lầm chủ quan, duy ý chí. Tôi cũng tham gia vào sai lầm đó và tôi thẳng thắn nhận trách nhiệm về sự duy ý chí của mình, bởi vì tôi tin rằng khi đó chúng tôi đang tạo ra những bước nhảy vọt trong nông nghiệp khi, thay vì phát triển các mô hình hợp tác xã, chúng tôi đã tập trung phát triển các doanh nghiệp quốc doanh.

Trong bài “Lịch sử sẽ bào chữa cho tôi”, tôi đã nói về mô hình hợp tác xã, kế hoạch trồng lại rừng, còng nghiệp hóa, và tôi còn đề cập đến những con “bê vàng”; tôi sử dụng hình ảnh này một cách ẩn dụ để ám chỉ thói quen thờ phụng đồng tiền. Vào thời gian đó, chẳng có ai tin tưởng vào bất kỳ chương trình nào do những người cách mạng Cuba đề xướng, bởi vì trước đó đã có rất nhiều người hô hào và khởi xướng những chương trình hành động, nhưng rồi chính những người đó lại chẳng bao giờ thực hiên một cách triệt để. Trong khi đó, vấn đề thực sự của chúng tôi lại là ở chỗ chúng tôi đã thực hiện các chương trình do mình đề ra một cách quá triệt để.

Khi đó hàng trăm nghìn người nông dân sống trong các vùng nông thôn không có đất canh tác, hàng chục nghìn nông dân phải thuê đất; những người khác thì thực ra chỉ là dân nhảy dù chiếm dụng đất bất hợp pháp - tức là họ không có quyền sở hữu hợp pháp đối với mảnh đất họ đang canh tác và có thể bị đẩy đi bất kỳ lúc nào; đặc biệt là họ phải sống rải rác trên những diện tích đất công trên núi. Còn rất nhiều người khác là những lao động lĩnh canh; đây là những người phải chịu tình cảnh khó khăn nhất, vì họ tốn bao công sức trồng trọt và thu hoạch để rồi phải giao phần lớn thành quả đó cho chủ đất, rồi chỉ được giữ lại khoảng một phần ba hoa màu cho mình. Đến thời điểm đó tất cả những diện tích đất đai hiện có đều đã được phân chia, chia ra thành nhiều phần, chẳng còn đất đai dư thừa nào để chia cho những người chưa có - những gì phải làm lúc này là hợp pháp hóa các mảnh đất và công nhận cho các nông dân có quyền sở hữu đối với những mảnh đất họ đang chiếm dụng, và đó chính là những gì chúng tôi đã làm.

Tuy vậy, chúng tôi không muốn phá vỡ ngành sản xuất mía đường. Những diện tích đất cuối cùng mà chúng tôi quốc hữu hóa chính là các đồn điền mía rộng lớn, phải nói rằng đây là những đồn điền lớn nhất trong các đại đồn điền. Cuối cùng, chúng tôi chuyển những tổng công ty nông nghiệp đó thành các doanh nghiệp quốc doanh tập thể; hiện nay đó là những hợp tác xã. Thực tế là trong suốt “giai đoạn đặc biệt” ²  đó, khi xảy ra tình trạng khan hiếm nhiên liệu nghiêm trọng, chúng tôi đã quyết định biện pháp đúng đắn nhất trong hoàn cảnh này là chia cho các công nhân trong ngành nông nghiệp mỗi người một mảnh đất nhỏ để làm đất canh tác của gia đình, giúp họ tự bảo đảm nguồn thức ăn. Chúng tôi không áp dụng biện pháp mà Liên Xô từng làm trong những hoàn cảnh khó khăn - đó là thực hiện tập thể hóa cưỡng bức, một quyết định từng phải trả giá đắt với việc rất nhiều máu đổ.

Và hiệu quả thực sự cũng không cao lắm, tại Liên Xô sau quyết định đó, nạn suy dinh dưỡng và khan hiếm lương thực các loại đã diễn ra trong rất, rất nhiều năm.

Chúng tôi không bao giờ ép buộc ai phải góp đất làm ăn chung. Ngay từ ngày đầu tiên, Cách mạng Cuba đã tuyên bố ý nguyện của mỗi người nông dân sẽ được tôn trọng và sẽ không người nông dân nào bị bắt phải ghép mảnh ruộng của mình vào ruộng của người khác để tạo ra những đơn vị nông nghiệp lớn hơn, mặc dù như vậy rất có thể sẽ thu được hiệu quả cao hơn về vấn đề nhân lực và năng suất canh tác trên mỗi ha đất, cho dù không phải lúc nào cũng vậy, vì tất cả mọi thứ cưỡng bức (tất nhiên là không phải bằng sự cưỡng bức của quân đội hay cảnh sát mà bằng luật pháp) bao giờ cũng gây ra những tổn thương hết sức nặng nề.

Các hợp tác xã xuất hiện trong giai đoạn đặc biệt đó đều được sinh ra từ những công ty quốc doanh mà chúng tôi đã có, phần lớn trong đó đều hoạt động rất hiệu quả và có triển vọng rất sáng sủa, tất nhiên là trừ trường hợp bộ máy của chúng hoạt động quá quan liêu, kềnh càng hoặc không bị ám ảnh bởi tham vọng mở rộng đến mù quáng. Tất cả những điều đó diễn ra trong suốt quá trình vừa làm vừa rút kinh nghiệm đầy khó khăn của chúng tôi sau khi cách mạng thành công, và cho đến nay phải công nhận rằng chúng tôi vẫn chưa hoàn toàn giải quyết được tất cả những thách thức phát sinh trên chặng đường đó, xuất phát từ lệnh cấm vận kinh tế đáng khinh bỉ của Đế quốc Mỹ đối với chúng tôi và cung cách quản lý kinh tế duy ý chí, và cũng còn do cả sự kết hợp nửa mùa giữa mô hình Chủ nghĩa Tư bản và Chủ nghĩa Xã hội đã gây ra sự lúng túng và rối loạn, cho dù mục tiêu cao nhất của chúng tôi là chấm dứt tình trạng người bóc lột người và xây dựng một xã hội công bằng hơn.

Những trung tâm sản xuất nông nghiệp hiệu quả nhất và sinh lời nhiều nhất đều được hình thành trên cơ sở sự liên kết và hợp tác tự nguyện và có ý thức của các nông dân nhỏ lẻ, từ những thành quả kinh tế đó họ có thể xây dựng nhà cửa, trường học, trung tâm dịch vụ y tế, trung tâm phân phối hàng hóa, các hợp tác xã về điện, nước, và nhiều dịch vụ khác, tất cả đã góp phần xóa bỏ thói quen làm ăn tách biệt và tự cung, tự cấp của phần lớn các gia đình. Và ngay cả trong hiện tại cũng còn rất nhiều mô hình sản xuất khác đang được nghiên cứu tạo ra hoặc hoàn thiện dần dần - và theo quan điểm của tôi thì tất cả đều mang tính khả thi cao, với rất nhiều trường hợp đã được kiểm chứng thành công mỹ mãn, do đó chúng tôi có thể khẳng định những mô hình mói đó có thể tồn tại đồng hành với những gì chúng tôi đã có từ trước.

Tại Liên Xô trước kia, bao giờ cũng phải là tất cả hoặc không gì hết. Đang từ chủ trương đa dạng hóa hình thức sở hữu trong thời kỳ thực hiện NEP ³, lại đột ngột chuyển sang tập thể hóa toàn bộ trong một thời gian rất ngắn, chính chủ trương đó đã gây ra rất nhiều xung đột, bạo lực và tổn thất.

Lại nói về Cải cách ruộng đất, quan điểm của tôi khi đó là hết sức triệt để, tôi còn có thể nói gì được nhỉ? Ý tôi là một khi không cấp tiến và triệt để, anh sẽ chẳrig lầm được gì hết - anh tổ chức ra một Đảng chính trị, anh tiến hành hai mươi cuộc bầu cử, và cũng sẽ chẳng có chuyện gì xảy ra. Nhưng đối với tôi, tôi nghĩ rằng chúng tôi phải nhanh chóng đưa một đòn đánh quyết định (nhằm vào hệ thống cũ), và đòn đánh đó chính là Sắc lệnh Cải cách ruộng đất.

----------------------------------------------------------
1. Một caballera tương đương 13,4 héc ta.

2. Sự sụp đổ của khối Xã hội chủ nghĩa Đông Âu và sự tan rã của Liên Xô khiến Cuba mất đi ngay lập tức những thị trường chính và nguồn cung cấp tín dụng và bắt đầu từ năm 1991, đã gây ra những khó khăn lớn đối với nền kinh tế Cuba. Rất nhiều ngưòi trên thế giới tỏ ra lo ngại và cho rằng chẳng bao lâu Cách mạng Cuba sẽ sụp đổ. Những năm tháng mà đất nước này trải qua tình hình khó khăn đó được gọi là “giai đoạn khó khăn đặc biệt” kéo dài cho đến cuối những năm 1990, khi nền kinh tế Cuba bắt đầu lấy lại được sự phục hồi. (Chú thích của Biên tập viên Cuba).

3. Năm 1921, kết thúc cuộc nội chiến, Nga bị tàn phá nặng nề và người dân bắt đầu bị chết đói. Vào thời điểm đó, Lênin bắt đầu tiến hành NEP (Chính sách kinh tế mới), ưu tiên đặc biệt cho nông nghiệp. Kết quả thu được rất tích cực. Sau đó Lênin qua đời vào năm 1924 và năm 1928 Stalin nhanh chóng bãi bỏ chính sách kinh tế mới và quay lại với nền kinh tế hoàn toàn Xã hội Chủ nghĩa, với ưu tiên hàng đầu là công nghiệp hóa nhằm “xây dựng Chủ nghĩa Xã hội trên một đất nước duy nhất”.

Khi đó Che có ủng hộ ông không?

Anh ấy rất vui lòng. Về phần anh ấy thì tuyệt đối không có vấn đề gì. Tất nhiên là anh ấy cũng còn hơi băn khoăn, vì dù sao anh ấy cũng phải giữ kẽ khi vẫn bị coi là một người ngoại quốc, bất chấp những công lao to lớn mà anh ấy đã đóng góp cho Cách mạng Cuba...

Che vẫn bị coi là người ngoại quốc?

Anh ấy đã đề xướng nhiều sáng kiến về phát triển công nghiệp và nhiều ý tưởng khác tương tự trong thời gian còn ở Sierra. Và sau khi Cách mạng thành công, INRA (Instituto Nacional de Reforma Agraria, hay Viện Cải cách Ruộng đất Quốc gia) đã trở thành một cơ quan cực kỳ quyền lực phụ trách việc phân chia lại toàn bộ ruộng đất trên lãnh thổ Cuba. Nhưng trong nội bộ INRA cũng có tình trạng lộn xộn nhất định. Ví dụ như trường hợp một đồng chí đứng đầu một vùng phát triển nông nghiệp ở gần Moa, và chẳng thèm tham khảo ý kiến ai, đồng chí ấy thực hiện quốc hữu hóa Nicaro, một công ty khai thác nickel rất lớn thuộc sở hữu của Chính phủ Mỹ đang trong giai đoạn triển khai xây dựng - nhưng đã gần hoàn thành và đi vào hoạt động. Một việc tày đình như vậy mà chẳng thèm hỏi ý kiến ai, vì hồi đó mọi người vẫn có thói quen hành xử một cách tự tiện, vô chính phủ - đó là một thói quen rất khó khắc phục. Tình cảnh bấy giờ thật sự cứ rối tinh lên.

Vậy là tôi phải quyết định đến đó nói chuyện với đồng chí ấy, nhưng đến nơi thì công ty đó đã được quốc hữu hóa xong - ủng hộ hành động đó không phải là một ý kiến khôn ngoan, vì vậy sau đó chúng tôi đã đi vào bàn bạc và thương lượng. Có những chuyện như vậy đấy. Một trường hợp khác là Bộ Lao động, vốn đã được cải tổ một cách rất triệt để - Bộ này cũng tự ý đưa ra bất kỳ quyết định quan trọng nào nếu thấy phù hợp. Chắc thế nào ông cũng nghĩ là hồi đó chẳng có kỷ luật hay khuôn phép gì cả.

Vậy là khi đó INRA không chỉ quốc hữu hóa đất đai; nó còn kiểm soát cả các ngành công nghiệp, sau đó nó tạo ra Ban Công nghiệp và Công nghiệp hóa. Tôi đã gọi Che về để phụ trách Ban Công nghiệp. Khi ấy anh ấy vẫn đồng thời đảm nhiệm hai cương vị chính trị và quân sự, và trong bất kỳ tình huống nào, trước nguy cơ xâm lược, anh ấy vẫn sẽ phải lĩnh trách nhiệm chỉ huy lực lượng quân sự tại một khu vực - đồng thời anh ấy cũng là một chính trị gia, một thành viên của Dirección Nacional de las Organizaciones Revolucionrias Integradas (Tổng bộ Quốc gia Các Tổ chức Cách mạng Thống nhất).

Tức là ORI.

Đúng vậy. Ba tổ chức được họp nhất từ năm 1961: Phong trào ngày 26 tháng 7, Đảng Xã hội Chủ nghĩa Bình dân và Tổng bộ Cách mạng. Các thành viên của Tổng bộ Quốc gia ORI nhóm họp hàng tuần tại Cojimas để thảo luận những khó khăn chính. Che và Raul đều tham gia trong Tổng bộ.

Và từ Ban Công nghiệp và Công nghiệp hóa của INRA, chúng tôi bắt đầu xây dựng tiền thân của Bộ Công nghiệp sau này. Sau đó đến thời điểm mà Ngân hàng Nhà nước không còn đồng nào; những nguồn lực của chúng tôi khi ấy đều vô cùng hạn chế, vì toàn bộ khoản dự trữ đã bị Batista đánh cắp mang đi và chúng tôi cần một Thống đốc Ngân hàng Nhà nước mới. Và xuất phát từ sự tin tưởng của chúng tôi vào tài năng, tính kỷ luật và năng lực cũng như sự liêm chính của Che, anh ấy được bổ nhiệm chức Thống đốc Ngân hàng Quốc gia.

Đã có rất nhiều chuyện tiếu lâm và chế nhạo xung quanh vấn đề này. Kẻ thù của chúng tôi lúc nào mà chẳng đàm tiếu này nọ, mặc dù thỉnh thoảng chúng tôi cũng làm vậy - nhưng có một chuyện tiếu lâm mang động cơ chính trị như thế này: Một hôm tôi nói, “Chúng ta cần một nhà kinh tế (economist)”, nhưng ai đó lại nghe nhầm và tưởng rằng tôi nói chúng tôi cần một người Cộng sản (Communist), và thế là họ cho gọi Che... Nhưng tất nhiên ngồi vào vị trí nhạy cảm như vậy phải là Che, không ai được phép nghi ngờ điều đó, vì Che là một người Cách mạng chân chính, anh ấy là một người Cộng sản, và cũng là một nhà kinh tế đặc biệt xuất sắc.

Một nhà kinh tế xuất sắc.

Đúng vậy, bởi vì tiêu chí để đánh giá một nhà kinh tế xuất sắc phụ thuộc vào những gì mà người đứng đầu nền kinh tế của một đất nước, trong trường hợp cụ thể này là người đứng đầu Ngân hàng Nhà nước Cuba, làm được những gì cho ngân hàng và nền kinh tế đó. Nên xét trên cương vị vừa là một người cộng sản vừa là một nhà kinh tế, những gì Che làm là đặc biệt xuất sắc. Không phải là vì anh ấy có bằng cấp chuyên môn về lĩnh vực này, mà bởi vì anh ấy đã tự học và đọc rất nhiều và đã quan sát rất nhiều. Trong bất kỳ nhiệm vụ nào mà Che được phân công gánh vác trách nhiệm, anh ấy đều hoàn thành một cách đặc biệt xuất sắc. Tôi đã nói rất nhiều đến ý chí và nghị lực phi thường của anh ấy. Cho dù được giao bất kỳ việc gì, anh ấy đều hoàn thành được hết.

Sau đó, toàn bộ sổ sách của ngân hàng đều được tính toán và công khai, nhưng chẳng còn lại bao nhiêu tiền và việc quan trọng hơn rất nhiều trong lúc này là chỉ đạo công cuộc công nghiệp hóa. Đến thời điểm đó, chỉ có rất ít đồn điền mía đường, ngành công nghiệp và nhà máy nằm dưói sự quản lý của Nhà nước, vì kẻ thù của chúng tôi đã có những hành động chống phá và chúng tôi cũng phải tiến hành đáp trả, và cho đến khi chúng tôi nhận ra việc gì đang xảy ra thì tất cả các ngành công nghiệp chính đều đã được quốc hữu hóa. Chúng tôi đã phải chịu đựng rất nhiều đòn công kích và chống phá khi tiến hành công cuộc quốc hữu hóa này. Rất nhiều ngành công nghiệp - mía đường, khai khoáng nickel - đã vào tay Cách mạng, và chúng tôi đã cử Che vào vị trí Bộ trưởng của bộ mới thành lập này. Anh ấy đã làm công việc của mình đặc biệt xuất sắc! Anh ấy đã chứng tỏ tinh thần kỷ luật, sự hy sinh quên mình, sự tận tụy, chăm chỉ và gương mẫu, giản dị trong công việc! Bất kỳ công việc nào được giao, anh ấy đều toàn tâm, toàn ý hoàn thành.

Anh ấy vừa là chỉ huy quân sự vừa là lãnh tụ chính trị, nhưng công việc cụ thể của anh ấy vào thời điểm đó là phụ trách Bộ Công nghiệp. Anh ấy đã học hỏi không ngừng! Đó là thời kỳ anh ấy chú ý đặc biệt tới các phương pháp quản lý.

Vậy Che có bất đồng nào với Carlos Rafael Rodriguez, người ủng hộ các phương pháp đang đuợc áp dụng ở Liên Xô, không?

Vâng, tất nhiên là cũng có một số vấn đề trục trặc giữa Che với những người khác. Đó là một cuộc tranh cãi mà tôi hoàn toàn mù tịt - tôi không hề nắm được chính xác về những chuyện xảy ra khi đó - vì Che bảo vệ phương pháp bao cấp ngân sách trong khi những đồng chí khác lại bảo vệ phương pháp tự quản lý tài chính ¹.

Mối lo lắng của Che không chỉ là làm thế nào để định hướng cho nền kinh tế; anh ấy không hề phản đối các hình thức khuyến khích bằng vật chất được đưa ra, nhưng lúc nào anh ấy cũng cảnh báo những nguy cơ có thể phát sinh nếu lạm dụng các hình thức khuyến khích bằng vật chất làm động cơ chủ yếu để phát triển sản xuất và sức ép của những hình thức khuyến khích đó trong suy nghĩ của công nhân.

Tuy nhiên, bao giờ đó cũng là những cuộc tranh cãi và thảo luận rất thân thiện, vả lại thật ra cũng không có gì sâu sắc hay thâm thúy quá. Hầu hết các chiến sĩ cách mạng khi đó đều đang bận tâm nhiều tới những việc khác. Tôi nói, “Thôi được rồi, mỗi đồng chí đều bảo vệ ý kiến của mình, vậy thì hãy thảo luận sâu vào khía cạnh tích cực của từng phương án”. Còn tôi, vốn là một người Cộng sản không tưởng, tôi phải thú nhận là tôi vẫn nghiêng về những tư tưởng xây dựng nền kinh tế mới do Che đề xuất hơn, vì như thế sẽ đề cao tinh thần cống hiến, hy sinh như khi chúng tôi còn đang sống và chiến đấu như những chiến sĩ du kích trên núi. Nói thật lòng, tôi thích phương pháp khuyến khích tinh thần của Che hơn.

Che đặc biệt chú trọng đến vai trò của lương tâm Cộng sản, sự giác ngộ Cộng sản và giá trị của tấm gương.

Che là một trong những người ủng hộ tinh thần lao động tự nguyện?

Che chính là người khởi xướng phong trào lao động tự nguyện ở Cuba. Chủ nhật nào anh ấy cũng làm gương thực hiện lao động tự nguyện - hôm thì lao động trong lĩnh vực nông nghiệp, hôm thì vào nhà máy vận hành một loại máy nào đó, hoặc tham gia xây dựng cơ sở hạ tầng. Mỗi thứ anh ấy tham gia một chút.

Anh ấy có quan hệ rất chặt chẽ và sâu sát với các trung tâm lao động; anh ấy thường xuyên nói chuyện với công nhân, anh ấy nhiều lần xuống hầm mỏ, thậm chí anh ấy còn đến các đồn điền chặt mía cùng với công nhân. Còn nếu như họ đang dùng máy thu hoạch liên họp, anh ấy cũng không ngần ngại trèo lên lái máy thu hoạch liên hợp không chút từ nan. Còn tại một công trường xây dựng đang diễn ra nhộn nhịp, chúng ta sẽ trông thấy anh ấy đẩy xe chở vật liệu, nếu có những bao xi măng cần mang vác, anh ấy sẽ vác. Anh ấy đã để lại cho chúng tôi di sản vô cùng quý giá về tinh thần thực tiễn và hành động, và chính tấm gương quên mình của anh ấy đã thu hút được sự đoàn kết và lòng tin yêu của hàng triệu quần chúng nhân dân.

Một tấm gương cách mạng chân chính! Với tinh thần và thái độ thật đáng khâm phục. Đó là những phẩm chất mà tôi đánh giá cao nhất ở Che.

Che có thân thiết với Raul không?

Raul và Che rất thân với nhau, mặc dù thỉnh thoảng họ cũng hay tranh cãi. Che không bao giờ tranh luận với tôi về các vấn đề chính trị; mà theo như tôi biết anh ấy cũng không bao giờ tranh luận về vấn đề này với Raul. Trong một số vấn đề, ví dụ như việc để các nông dân tự phân chia ruộng đất, tôi nghĩ là cả Che và Raul đều ủng hộ, vì cả hai đều đặc biệt tỏ ra nghi ngờ một nhóm trong Phong trào ngày 26 tháng 7 là mang nặng tư tưởng bài Cộng sản - tôi không biết là tôi nói như vậy có oan cho ai không - tôi cũng nghi ngờ như vậy, nhưng tôi không có bằng chứng nào cụ thể. Chuyện này xảy ra trong những tháng đầu tiên của Cách mạng, và sự thật là cả hai người đó đều hoàn toàn nhất trí với quan điểm của tôi rằng không thể cải cách mộng đất theo cách đó, vì chẳng có cơ sở gì để làm như vậy và chắc chắn sẽ gây ra bất ổn.

Chúng tôi đã thông qua một kế hoạch cải cách ruộng đất rất cấp tiến, và sau đó chúng tôi còn thực hiện một cách triệt để hơn nhiều. Tôi nhận hoàn toàn trách nhiệm về tính quyết liệt và triệt để trong những sắc lệnh nông nghiệp cũng như trong những lĩnh vực khác của cuộc Cách mạng. Có thể tôi cũng đã chia sẻ một số điểm duy ý chí với Che, cũng như Che với tôi, nhưng tôi hoàn toàn không có một chút hối tiếc nào. Vì trong suốt cuộc đời hoạt động cách mạng lâu dài của mình, càng hiểu rõ hơn về những khiếm khuyết của Chủ nghĩa Tư bản, thì tôi càng tin tưởng vào tầm quan trọng của tấm gương và tư tưởng chỉ đưừng cũng như sự giác ngộ, và tõi cũng càng tin rằng đó là những giá trị mà Cách mạng Cuba sẽ làm tất cả để giữ gìn và phát huy.

Trong những tháng đầu tiên, khi lượng hàng hóa, mà mọi người tưởng là vô cùng tận, bắt đầu cạn sạch, và toàn bộ chỗ tiền ít ỏi mà Batista chưa kịp mang theo cũng hết, những trùm tài phiệt và tư bản vẫn đang kiểm soát nền kinh tế, và họ vẫn xuất khẩu hàng hóa, khấu trừ giá trị thật và chuyển bớt tiền ra nước ngoài - ví dụ nếu như họ bán hàng hóa với giá 200 USD, họ cũng chỉ viết trong hồ sơ hóa đơn là 150 USD; họ sẽ khấu trừ bớt một ít giá trị thực. Chúng tôi phải trả giá đắt cho sự thiếu kinh nghiệm của mình. Chúng tôi cũng rất có lỗi khi tạo điều kiện dễ dàng cho phía Mỹ phong tỏa hàng triệu USD thuộc sở hữu của Chính phủ Cuba mà chúng tôi chưa rút ra từ các Ngân hàng Mỹ.

Lúc trước, ông có nói với tôi rằng ngay sau khi Cách mạng thành công, những “âm mưu đã bắt đầu”? Vậy chính xác ông muốn nói tới những âm mưu gì?

Phá hoại, cài cắm chân tay vào hàng ngũ Cách mạng, bòn rút và ăn cắp vũ khí trang bị quần sự để hoạt động phá hoại, từ đó kích động nổi dậy và các hoạt động khủng bố. Suốt nửa thế kỷ qua, đất nước Cuba của chúng tôi vẫn là mục tiêu của một cuộc chiến kinh tế dai dẳng nhất trong lịch sử, cùng với đó là một chiến dịch khủng bố dữ dội và liên tục. Thậm chí bọn chúng còn đưa máy bay vào để phun các loại hóa chất gây cháy lên các cánh đồng mía... Chúng tổ chức cướp máy bay của chúng tôi và bay sang Mỹ, và phần lớn những máy bay trong số này đã bị phá hủy, những chiếc khác thì bị tịch thu. Giới chủ của những tờ báo thì kích động tổ chức các cuộc tấn công nhằm vào Cách mạng Cuba, giống như những gì chúng đang làm hiện nay ở Venezuela để chống lại Hugo Chávez. Tờ Diario de la Marina, một trong những tờ nhật báo quan trọng nhất tại Cuba, cùng nhiều tờ khác, thường xuyên cho đăng tải những Tuyên bố của những kẻ đã bỏ trốn sang Miami.

Tất cả đều nằm trong khuôn khổ cuộc chiến chống lại chúng tôi: những cuộc tấn công của cướp biển nhằm vào khu bờ biển của Cuba, vào những tàu thuyền đánh cá của chúng tôi, vào những tàu thuyền vận tải đang trên đường tới Cuba. Chúng giết hại các nhà ngoại giao, chúng giết đồng chí, đồng đội của chúng tôi, thậm chí ngay tại Liên Hợp Quốc... Chúng mang thuốc nổ vào từ Mỹ - thậm chí cả loại phốt pho trắng! - mà chúng giấu trong các bao thuốc lá, ném vào rạp hát, cửa hàng, gây hỏa hoạn làm nhiều người chết. Đó là những hành động phá hoại vô cùng nghiêm trọng... Trong những năm đầu tiên sau khi Cách mạng thành công, trên khắp đất nước đã xuất hiện nhiều nhóm vũ trang chuyên ám sát các đồng chí của chúng tôi, những giáo viên, công nhân và bất kỳ ai tham gia vào chương trình phổ cập giáo dục của chúng tôi; chúng đốt phá nhà cửa, phá hoại các trung tâm sản xuất nông nghiệp và công nghiệp. Những bến cảng, tàu thuyền thương mại và đánh bắt cá của chúng tôi đều trở thành mục tiêu bị tấn công thường xuyên. Ngày 4 tháng 3 năm 1960, tại một cầu cảng ở Havana, chúng đã cho nổ tung một con tàu của Pháp mang tên La Coubre, làm hơn 100 người thiệt mạng, trong đó có sáu thủy thủ người Pháp, và hàng trăm người dân Cuba bị thương. Tháng 3 năm 1961, chúng tiến hành những vụ nổ tại một nhà máy lọc dầu; vào ngày 13 tháng 4 cùng năm, chúng phá hoại và đốt trụi trung tâm thương mại El Encanto ở Havana... Tội ác đáng ghê tởm nhất của bọn chúng là tổ chức cướp và cho rơi xuống biển một chiếc máy bay chở đầy hành khách của hãng Hàng không Cuba vào tháng 10 năm 1976, khiến 73 người thiệt mạng, thi hài của họ mãi mãi nằm dưới đáy biển sâu hàng nghìn mét.

----------------------------------------------------------
1. Năm 1963-1964, một cuộc tranh cãi quan trọng về lý luận diễn ra liên quan đến cơ cấu nền kinh tế của Cách mạng Cuba; trong cuộc tranh luận này, những ngưòi ủng hộ nền kinh tế tích phân đối mặt với những người ủng hộ nền kinh tế có sự hỗ trợ tài chính từ ngân sách. Nhóm thứ nhất, đứng đầu là Carlos Rafael Rodriguez, Alberto Mora, Marcelo Fernandez Font và nhà kinh tế Mác-xít người Pháp Charles Bettelheim bảo vệ một Cương lĩnh chính trị ủng hộ thưong mại Chủ nghĩa xã hội với các doanh nghiệp và các ngành công nghiệp phần lớn được phi tập trung hóa với sự tự chủ về tài chính giới hạn cạnh tranh trong nền kinh tế, trao đổi hàng hóa thông qua công cụ trung gian là tiền. Do vậy, trong mỗi doanh nghiệp và ngành công nghiệp, động lực về tiền và lợi nhuận đặt lên trên hết. Những người ủng hộ nền kinh tế tích phân này cho rằng, việc lên kế hoạch sẽ được thực hiện thông qua giá trị và thị trường. Đây là hướng đi chính được Liên Xô lựa chọn và ủng hộ trong những năm đó.

Nhóm thứ hai, đứng đầu là Che Guevara cùng với Luis Alvarez Rom và nhà kinh tế ngưòi Bỉ Ernest Mandel (Chủ tịch Quốc tế thứ tư), nghi ngờ sự song hành của nền kinh tế thị trường với Chủ nghĩa xã hội. Họ bảo vệ một Cương lĩnh chính trị mà theo đó những từ như “kế hoạch” hay “thị trường” là những thuật ngữ đối kháng. Che cho rằng, kế hoạch chỉ nên được coi là một hình thức chiến thuật để trợ giúp thêm cho nền kinh tế; nó chỉ là cách để mở rộng thêm và phát huy nguồn lực con người, hạn chế cách nghĩ theo kiểu chủ nghĩa bái vật giáo dựa hoàn toàn vào “tính độc lập của các quy luật kinh tế”.

Những người ủng hộ như Che đối với một hệ thống tập trung, cho rằng, cần phải có sự thống nhất các đơn vị sản xuất dưới một ngân hàng độc nhất, một ngân sách tập trung duy nhất, để tất cả các thành phần này đều là một phần của doanh nghiệp xã hội chủ nghĩa khổng lồ duy nhất (bao gồm các đơn vị sản xuất nhỏ). Giữa hai nhà máy của một ngành công nghiệp, sẽ không hề có sự mua hay bán thông qua tiền hay thị trường, mà chỉ được thực hiện trao đổi thông qua tài khoản ngân hàng. Các sản phẩm sẽ được chuyển từ một đơn vị sản xuất này sang đơn vị sản xuất kia mà không hề bị biến thành “hàng hóa”. Che và những người ủng hộ ông đồng tình với quan điểm cho rằng việc làm tình nguyện cũng như những khuyến khích về tinh thần là công cụ chính mặc dù không phải duy nhất, giúp nâng cao ý thức của những người công nhân xã hội chủ nghĩa.

Xem Orlando Borrego (ngưòi đã từng làm việc với Che trong Bộ Công nghiệp), Che Guevara, el camino del fuego (2001) và Che, recuerdos en rafaga (2003), cả hai cuốn đều được xuất bản ở Buenos Aires. Xem cả Nestor Kohan “Che Guevara, lector de El Capital, dialogo con Orlando Borrego”, Rebeỉion Buenos Aires, 13 tháng 8 năm 2003.

Và tất cả (những hoạt động phá hoại) đều do Mỹ tổ chức?

Thật ra trong những ngày tháng đầu tiên thì các hoạt động khủng bố này chủ yếu do bọn tay chân cũ của Batista thực hiện - chủ yếu lầ những tên Cảnh sát cũ cùng bọn người của Batista kết hợp với một số phần tử phản cách mạng. Nhưng ngay từ khi đó, Chính quyền Mỹ đã lợi dụng những phần tử này để chống phá Cuba rất quyết liệt. Trong thời gian vài tháng trước khi xảy ra cuộc tấn công vào Vịnh Con lợn, Cục Tình báo Trung ương Mỹ (CIA) đã điên cuồng tổ chức các lực lượng phản động chống Cuba - tổng cộng đã có tới trên 300 tổ chức như vậy. Và đến bây giờ thì chúng tôi đã biết rằng trong tháng 3 năm 1960, Tổng thống Mỹ Eisenhower đã ký một mệnh lệnh cho phép phát động một “cuộc tấn công tuyên truyền sâu rộng” chống Cách mạng Cuba, kết hợp với một kế hoạch hành động bí mật để lật đổ Chính phủ Cuba ¹.

Theo tôi biết thì họ còn sử dụng vũ khí hóa học nhằm vào Cuba, thông qua việc phát tán một số loại virus bí hiểm.

Năm 1971, theo chỉ đạo của Tổng thống Nixon, một loại virus gây chứng sốt cao ở lợn đã được tuồn vào Cuba qua một chiếc công-ten-nơ do CIA gửi đi. Kế hoạch thâm độc đó đã khiến chúng tôi phải tiêu hủy hơn nửa triệu con lợn thịt. Đó là lần đầu tiên loại virus có nguồn gốc từ châu Phi đó xuất hiện tại Cuba. Và họ đã tuồn vào Cuba hai lần.

Nhưng có nhiều âm mưu khác thậm chí còn tồi tệ hơn thế: virus gây sốt xuất huyết tuýp II, thủ phạm gây ra bệnh sốt xuất huyết cực kỳ nguy hiểm ở người. Đó là chuyện xảy ra năm 1981 với hơn 350 nghìn người đã bị bệnh, 158 bệnh nhân tử vọng, trong số đó có đến 101 ca tử vong là trẻ em... Khi đó thế giới hoàn toàn chưa biết gì về loại virus dạng huyết thanh này; nó đã được tạo ra trong phòng thí nghiệm. Năm 1984, một tên cầm đầu tổ chức khủng bố Omega 7, đóng ở Florida, đã khai nhận rằng chính bọn chúng đã phát tán virus đó vào Cuba với ý đồ gây ra số nạn nhân ở mức cao nhất có thể...

Và đó là chưa kể tới những kế hoạch tấn công cá nhân tôi.

Những âm mưu ám sát nhằm vào ông?

Ngay trong những ngày đầu đã có hàng chục kế hoạch hết sức tinh vi, trong đó một số đã suýt nữa thành công. Còn về sau, căn cứ vào hồ sơ bằng chứng cụ thể, tổng cộng có đến hơn 600 kế hoạch ám sát. Đủ các loại kế hoạch ám sát khác nhau vô cùng đa dạng, từ những bước phác họa ban đầu cho tới kế hoạch đã được đưa vào chuẩn bị hoặc bắt đầu triển khai thì bị phát hiện. Những kế hoạch này thường được tiến hành theo ba cách: thứ nhất là do CIA trực tiếp tổ chức; thứ hai, bằng cách tạo ra những nhóm tưởng chừng như độc lập và cung cấp cho chúng tất cả những nguồn lực cần thiết để có thể hành động mà không cân sự can thiệp hoặc nhúng tay của các cơ quan an ninh Mỹ; và thứ ba, bằng cách kích động hoặc xúi giục - đây là một biện pháp rất xảo quyệt - để tạo ra tâm lý thợ săn trong đầu một trong những tên ám sát tiềm năng nào đó, gieo rắc vào đầu chúng ý tưởng rằng có người cần bị săn hạ - như kiểu cấp cho chúng giấy phép đi săn con mồi... và sau đó tất nhiên là cung cấp tiền, và rất nhiều nguồn lực cần thiết cho những nhóm khủng bố khoác vỏ bọc chính trị, ví dụ như tổ chức Quỹ nổi tiếng và hàng chục nhóm khủng bó và Mafia đóng trụ sở ở Miami những nơi khác trên thế giới. Mặc dù Quỹ đã có lúc được sử dụng trực tiếp để tài trợ và chỉ đạo bọn khủng bố.

Ông muốn nói đến Quỹ Quốc gia Cuba-Mỹ?

Đúng vậy. Tôn chỉ của tổ chức này là hoạt động chính trị và vận động hành lang để tập hợp lực lượng chống Cuba, và sau khi khối Xã hội Chủ nghĩa ở Đồng Âu và Liên Xô sụp đổ, họ còn thành lập ra một nhóm hành động ². Kẻ đứng đầu Quỹ, Jorge Mas Canosa, chính là con trai của một trong những sĩ quan quân đội cao cấp thời Batista. Những tên có ảnh hưởng lớn nhất trong tổ chức này trước hết phải kể đến những kẻ từng ủng hộ Batista và đám tay chân trong chế độ của hắn trước kia, chính bọn chúng đã mang theo những món tiền khổng lồ khi bỏ trốn khỏi Cuba, tiếp sau đó chính là những tên cầm đầu các nhóm. Về sau Quỹ này đã cung cấp tài chính cho tất cả các nhóm phản động chống Cuba. Trong những ngày đầu tiên của “giai đoạn đặc biệt”, bọn chúng chưa có một tổ chức chuyên thực hiện các hành động vũ trang, mãi đến năm 1992 chúng mới thành lập ra một nhóm như vậy, nhưng trong thực tế chúng đã làm việc trực tiếp với tất cả những tổ chức khủng bố do CIA huấn luyện và hậu thuẫn, chính Quỹ này cũng trả tiền cho tất cả những âm mưu ám sát và kế hoạch khủng bố do các tổ chức này thực hiện.

Như tôi đã nói ở trên, phương pháp cuối cùng của bọn chúng là kích động. Chúng đã thành công trong việc gieo rắc vào đầu óc rất nhiều người ý nghĩ rằng anh phải là người thực hiện sứ mệnh lớn lao này - tức là “ám sát con quỷ dữ đó”. Tôi gọi đó là những “âm mưu ám sát do bị xúi giục”. Tính tổng cộng tất cả các loại với nhau, như tôi vừa nói, có đến hơn 600 kế hoạch ám sát nhằm vào tôi, và trong đó có một số vụ đã suýt thành công.

Nhiều khi âm mưu của chúng bị đổ bể hoàn toàn do tình cờ. Có một tên gián điệp được cung cấp một viên thuốc độc xyanua, và âm mưu của hắn là bỏ nó vào trong bình pha sữa và sô cô la ở một nơi mà tôi thường lui tới, một quán cà phê ở Khách sạn Havana Libre. Thật may là chiếc bình thủy đó đã bị đông cứng, và đúng lúc hắn vừa thả viên thuốc vào trong đó, hắn mới nhận ra là viên thuốc đã bị tắc trong những viên đá lạnh của chiếc bình.

Vào thời kỳ đó ở Cuba có một tên trùm mafia đứng đầu mạng lưới cờ bạc và buôn lậu, cùng những tên găng-xtơ bị Cách mạng Cuba chặn mất đường làm ăn, và chính bọn này sau đó đã được Chính phủ Mỹ sử dụng trong những kế hoạch ám sát cũng như trong các âm mưu phản cách mạng. Tại nhiều khách sạn, bọn chũng cài cắm nhiều tay chân của mình, cùng với bạn bè, chiến hữu. Cho dù đại đa số đều là những người rất tốt và gương mẫu thì lúc nào ta cũng có thể tìm ra vài kẻ sẵn sàng làm việc vì tiền, và đó là một phương pháp mà lần nào bọn chúng cũng sử dụng. Chính điều này đã được Thượng viện Mỹ xác nhận ³.

Trong một âm mưu ám sát bất thành khác, chúng lên ké hoạch sử dụng một loại hóa chất gây ra những tác dụng tương tự như chất LSD để đầu độc bầu không khí trong phòng thu khi tôi tới Đài Truyền hình để thực hiện một bài phát biểu. Lần khác, chúng xịt chất độc chết người lên một bao thuốc lá mà lẽ ra tôi sẽ hút. Thậm chí có lần năm 1971, khi đó tôi đang đi thăm Chilê, chúng thậm chí còn định ám sát tôi bằng một chiếc camera truyền hình có gắn súng bên trong, cách chỗ tôi có vài mét. Tất nhiên, kẻ nào bóp cò khi đó cũng cầm chắc cái chết ngay tại đó, và khi tính mạng của bản thân bị đe dọa, bọn chúng đã phải chùn tay.

Kế hoạch ám sát táo bạo gần đây nhất mà bọn chúng định thực hiện là tại Panama - chính là kế hoạch có sự dính líu của tên Luis Posada Carriles, kẻ đã cho nổ tung chiếc máy bay của Cuba năm 1976, sau đó hắn còn tổ chức ra một lực lượng chuyên tiến hành khủng bố và ám sát.

----------------------------------------------------------
1. Ngày 17, tháng 3 năm 1960, Tổng thống Mỹ thông qua một chương trình (ký chỉ thị NSC thông qua một chương trình) do CIA tiến hành chống lại Cuba trong đó có các hành động nhằm “tạo ra một lục lượng đối lập người Cuba đoàn kết, có sức lôi cuốn và có tinh thần trách nhiệm cao chóng lại chế độ của Castro”, việc “tiến hành một chiến dịch tuyên truyền phản công mạnh mẽ”, “tiếp tục các nỗ lực nhằm tạo ra một cơ quan tình báo và tổ chức hành động bí mật trong nội bộ Cuba”, và cuối cùng là chuẩn bị ở bên ngoài Cuba một “lực lượng bán quân sự phù hợp”. Tài liệu này là sự báo trước cho một chiến dịch xuyên tạc, gây bất ổn và xâm lược trực tiếp mà cụ thể nhất là vụ xâm lược Vịnh Con lợn vào tháng 4 năm 1961. (Chú thích của Biên tập viên Cuba).

2. Từ khi xuất bản phiên bản thứ nhất của cuốn sách này, một vụ bê bối về truyền thông đã diễn ra ở Miami do những thông tin bị tiết lộ bởi một cựu thành viên Ban Lãnh đạo Tổ chức Quốc gia Mỹ-Cuba, theo đó ông ta xác nhận có sự tồn tại của tổ chức hành động này và cung cấp chi tiết các kế hoạch ám sát Fidel Castro trong thòi gian diễn ra Hội nghị Thượng đỉnh châu Mỹ La-tinh tổ chức ở Isla Margarita năm 1997. (Chú thích của Biên tập viên Cuba).

3. Xem Báo cáo Church của Thượng nghị viện Mỹ, các âm mưu ám sát các nhà lãnh đạo nước ngoài, có sự phối hợp của Thượng Nghị sĩ Frank Church, Washington, 1975. Ủy ban Thiên chúa giáo khẳng định có 8 kế hoạch ám sát Fidel Castro từ năm 1960 đến 1965, tất cả đều có sự tham gia trực tiếp hoặc sự trợ giúp về nguồn lực của CIA.

Tại Hội nghị Thượng đỉnh châu Mỹ latinh?

Đúng vậy, năm 2000. Hắn đã bị bắt. Và hiện nay vấn đề là phía Washington từ chối dẫn độ Posada Carriles ¹ về Cuba. Họ nhất định không chịu.

Và tất cả những âm mưu cũng như kế hoạch đó đều do Mỹ tài trợ và hậu thuẫn.

Vậy theo quan điểm của ông, Posada Carriles phải chịu trách nhiệm như thế nào cho tất cả những kế hoạch tấn công nhằm vào Cuba?

Posada Carriles và kẻ tòng phạm với hắn, Orlando Bosch, là hai kẻ đại diện khát máu nhất của Chủ nghĩa khủng bó cho Đế quốc Mỹ chống lại chúng tôi. Chúng đã gây ra hàng chục hành động khủng khiếp ở rất nhiều quốc gia tại bán cầu Tây này, thậm chí cả ở những vùng lãnh thổ thuộc Mỹ. Hàng nghìn người Cuba cũng như công dân của các quốc gia khác đã thiệt mạng hoặc trở thành người tàn phế do hậu quả của những hành động mà Chính phủ Mỹ đã gây nên.

Cùng với tên Orlando Bosch - khi đó là kẻ đứng đầu CORU (Coordinación de las Organizaciones Revolucionarias Unidas ², tức là Ủy ban Điều phối các Tổ chức Cách mạng thống nhất) - tên Posada Carriles không chỉ tham gia vào việc phá hủy chiếc máy bay của Hãng hàng không quốc gia Cuba làm 73 hành khách thiệt mạng, mà trong suốt nhiều năm sau đó, hắn còn tổ chức hàng chục kế hoạch khủng bố và ám sát những nhà lãnh đạo cao nhất của Cách mạng Cuba, thậm chí hắn còn gài bom vào một số khách sạn du lịch trên hòn đảo. Trong khi đó tên Orlando Bosch, mặc dù bề ngoài hắn là một đối tượng bị pháp luật Mỹ truy nã, đã cùng với đám tay chân của Augusto Pinochet tiến hành đàn áp, bắt cóc và ám sát nhiều nhân vật chính trị tên tuổi ở Chilê như Carlos Prats và Orlando Letelier, cũng như đứng đằng sau sự mất tích bí ẩn của rất nhiều người chống lại chế độ phát xít ở Chile, chúng còn tổ chức bắt cóc và sát hại những nhà Ngoại giao Cuba. Thậm chí ngay trong xà lim nhà tù ở Venezuela, nơi hắn bị giam giữ trong suốt 11 năm, tên Orlando Bosch vẫn tiến hành chỉ đạo bọn tay chân tiến hành những cuộc tấn công khủng bố.

Những tên tội phạm ác ôn đó luôn hành động theo mệnh lệnh của các nhiệm kỳ Chính phủ Mỹ và các cơ quan tình báo của nước này, điều trớ trêu là những tên khủng bố này dường như đã được bộ máy pháp lý của Mỹ ngang nhiên miễn toàn bộ mọi lời cáo buộc cũng như những hình phạt thích đáng cho tội ác mà chúng đã gây ra, giống như trường hợp Tổng thống Bush cha ân xá cho tên Bosch. Còn trong trường hợp Posada Carriles, sự có mặt và đi lại của hắn trên đất Mỹ thời gian qua đã nhận được sự dung túng của Tổng thống Mỹ hiện nay là George Bush con - đây là bằng chứng hiển nhiên về sự vi phạm luật pháp của nước Mỹ bải chính những người có trách nhiệm cao nhất trong việc bảo vệ Mỹ khỏi những cuộc tấn công khủng bố.

Tất cả những hành động khủng bố của Posada Carriles, kể cả việc tổ chức đánh bom các khách sạn du lịch ở Havana và những âm mưu ám sát, đều được sự hậu thuẫn tài chính của Mỹ thông qua Quỹ Quốc gia Cuba-Mỹ từ khi tổ chức này được Reagan và Bush cha thành lập nên năm 1981. Toàn bộ tiền của Quỹ này đến từ Ngân sách của nước Mỹ.

Thực sự là Mỹ luôn đứng đằng sau những âm mưu ám sát đó?

Ngay từ những ngày đầu đến nay, chính quyền Mỹ không ngừng làm tất cả những gì có thể để tạo ra một hình ảnh Cách mạng Cuba không thân thiện. Họ đã tiến hành những chiến dịch tuyên truyền nhằm vu cáo và bôi nhọ chúng tôi, thực hiện những nỗ lực không mệt mỏi để cô lập Cuba trên trường quốc tế. Mục tiêu của tất cả những hành động đó là nhằm ngăn chặn ảnh hưởng của những ý tưởng cách mạng. Mỹ phá bỏ quan hệ ngoại giao với chúng tôi từ năm 1960 và từ đó đến nay luôn tiến hành các biện pháp nhằm áp đặt lệnh cấm vận kinh tế đói với Cuba.

Họ cũng đã từng làm giống hệt như vậy với cách mạng Mêhicô trong thời của Larazo Cardena, khi ông cho tiến hành quốc hữu hóa ngành công nghiệp dầu mỏ năm 1938; họ rêu rao những điều khủng khiếp về cuộc cách mạng đó. Họ lặp lại cách làm này năm 1954 để nhằm vào cuộc cách mạng dưới sự lãnh đạo của Jacobo Arbenz tại Guatemala vì ông đã tiến hành một cuộc cải cách mộng đất. Họ còn phát động một chiến dịch tấn công khổng lồ chống lại Tổng thống Salvador Allende và công cuộc cải cách của ông ở Chilê, rồi chống lại cách mạng Sandinista ở Nicaragua. Nói tóm lại họ đã làm như vậy với tất cả những cuộc Cách mạng, giống như ngày nay họ đang làm với cuộc Cách mạng của Hugo Chavez ở Venezuela.

Nhưng khi chống lại Cuba, Washington lại có thể tranh thủ sự tiếp tay của những người Cuba phản cách mạng.

Đúng vậy. Ông nghe nhé, để tôi kể cho ông biết chuyện này: những gì chúng tôi đã chứng kiến và những gì chúng tôi đã biết được là trong số rất nhiều người tới Miami, trong số rất nhiều người dính dáng vào các hoạt động khủng bố, thật ra lại không hề có kế hoạch tham gia gì vào việc phá hoại Cách mạng. Tất cả bọn họ đều sống dưới niềm tin rằng chính Mỹ và lực lượng vũ trang hùng mạnh của siêu cường này sẽ lật đổ Cách mạng Cuba. Rất nhiều kẻ giàu có từng rời khỏi Cuba, bỏ lại sau lưng nhà cửa, tài sản và tất cả mọi thứ - hoàn toàn không có chuyện chúng tôi trục xuất họ hoặc cướp đoạt nhà cửa, tài sản của họ. Họ bảo nhau, “Cái trò hề này chỉ kéo dài vài tháng là cùng; làm thế quái nào mà một cuộc Cách mạng có thể trụ vững ở đất nước này?” và thế là họ ra đi. Nhưng những phần cử phản cách mạng đó cũng có một niềm tin sắt đá - và đây là chuyện cũng đã xảy ra ở nhièu quá trình khác - rằng cuộc đấu tranh đê hèn của chúng cuối cùng cũng sẽ giành chiến thắng vì lý do này khác; và trong trường hợp đặc biệt này là bởi vì chúng đang đấu tranh cùng hàng ngũ với Mỹ, do đó tất cả những gì bọn tay chân này quan tâm đến chỉ là chăm chăm ghi điểm với quan thầy của mình, kiểu như trải qua một vài nhà tù, hoặc tham gia một số hoạt động khủng bố mà chúng gọi là “Chiến tranh du kích”, một cuộc chiến mà thật ra chúng khòng bao giờ dám thò mặt ra nếu phải chiến đấu thực sự. Ở chúng chẳng bao giờ có cái đáng gọi là tinh thần chiến đấu; tất cả chỉ để nhằm bảo đảm rằng thái độ bợ đỡ Mỹ của chúng được công nhận mà thôi.

Chung quy là chúng kỳ vọng nước Mỹ sẽ trực tiếp nhúng tay vào và lật độ Cách mạng Cuba.

----------------------------------------------------------
1. Luis Posada Carriles (sinh năm 1928) cùng với 3 người Cuba khác liên quan đến âm mưu ám sát Fidel Castro - Pedro Remon Crispin, Guillermo Novo Sampoll và Gaspar Jimenez Escobedo - bị hắt, bị buộc tội và bị cầm tù ở Panama.
Tháng 8 năm 2004, vị Tổng thống sắp mãn nhiệm của Panama, Mireya Moscoso, giảm tội cho 4 tên khủng bố này; 3 tên ngay lập tức sang Mỹ và được chính quyền nước này tiếp nhận. Tháng 3 năm 2005, Cuba tố cáo việc Luis Posada Carriles bí mật vào nước Mỹ, và mặc dù ban đầu lời cáo buộc này bị Washington bác bỏ, nhưng trước sức ép mạnh mẽ từ dư luận quốc tế nhất là Cuba đã khiến Chính phủ Mỹ phải thừa nhận sự có mặt của Posada ở Miami. Việc này đã đặt nước Mỹ vào tình thế khó khăn, rêu rao “đi đầu trong cuộc chiến toàn cầu chống khủng bố”, nhưng lại cho ở tị nạn một tên khủng bố đã nhận tội. (Xem cuộc phỏng vấn với Luis Posada Carriles trên tờ New York Times ngày 12 tháng 7 năm 1998: “Câu chuyện của một kẻ đánh bom: Nhằm vào Castro - Kẻ thù chính của Cuba kêu gọi xin được sống lưu vong”). Chính phủ Mỹ không còn cách nào khác là buộc phải bắt giữ và và buộc tội hắn ta “vào Mỹ bất họp pháp”. Tháng 9 năm 2005, tòa án quyết định, Luis Posada Carriles không được dẫn độ sang Venezuela (nơi hắn đã vượt ngục năm 1985) hoặc Cuba, nơi mà theo như lời nói của họ là “sẽ bị tra tấn”. Các nhà lãnh đạo các nước châu Mỹ La-tinh trong Hội nghị thượng đỉnh các nước châu Mỹ La-tinh tổ chức ở Salamanca tháng 10 năm 2005, đã bày tỏ tinh thần đoàn kết với Venezuela và Cuba và ủng hộ nỗ lực của các nước này đòi được xét xử Luis Posada Carriles hay chứng kiến hắn bị pháp luật trừng trị. (Chi tiết lịch sử những hành động khủng bố của Posada gần đây, xem bài của Ann Luise Bardach với nội dung, “Sự mập mờ của các vụ ám sát”, tờ Đại Tây Dưong)(Washington, DC), Volume 198, Số 4 (tháng 11 năm 2006).

2. Trong khi tất cả mọi người đều đồng ý cho rằng chữ viết tắt của tổ chức này là CORU, vẫn còn những người tỏ ra phân vân, cả ở Mỹ và ở Cuba bời vì không biết chữ cái “C” là chữ viết tắt của “coordinacion” hay “coordinadora”. Tôi cũng không thể giải quyết được vấn đề này.

Và hành động đó đã diễn ra ngày 17 tháng 4 năm 1961, tại Playa Girón, mà ngày nay chủ yếu đuợc biết đến với tên gọi Vịnh Con lợn.

Vâng, đó là ngày mà đoàn quân viễn chinh gồm 1500 tên lính đánh thuê do CIA huấn luyện, được tổ chức thành bảy tiểu đoàn, mỗi đơn vị gồm 200 tên, trên năm chiếc tàu chở quân, đổ bộ lên bãi biển Girón nằm trong Vịnh Con lợn. Vào lúc sáng sớm, trước khi diễn ra cuộc đổ bộ, đã có một tiểu đoàn lính dù được thả xuống để kiểm soát hai con đường quốc lộ chạy qua đầm lầy Zapata tới bãi biển. Nằm ở ngoài khơi, cách bờ biển khoảng vài hải lý, là những chiếc tàu chiến của Mỹ - trong đó có cả một chiếc tàu sân bay, USS Essex - bọn lính thủy đánh bộ đã chờ sẵn để có thể ập vào yểm trợ bằng không quân và hải quân một khi “Chính phủ lâm thời” kêu gọi. Theo kế hoạch chúng sẽ đổ quân vào bằng máy bay ngay khi khu vực phòng thủ bờ biển được thiết lập xong.

Bọn lính đánh thuê còn có một phi đội máy bay ném bom B-26 không chỉ do các đội bay của không quân Mỹ đảm nhiệm mà còn có sự tham gia của những tên sĩ quan cũ trong Lực lượng không quân của Batista; những chiếc máy bay này mang phù hiệu của Lực lượng vũ trang Cuba. Chúng tổ chức một cuộc tấn công bất ngờ vào sáng sớm ngày 15 tháng 4, tấn công vào những căn cứ mà lực lượng không quân còn rất khiêm tốn của chúng tôi khi đó đang sử dụng. Đòn tấn công phủ đầu này là một lời tuyên bố cho thấy cuộc đổ bộ sắp sửa diễn ra. Ngay ngày hôm sau, trong buổi lễ mai táng cho những nạn nhân, tôi tuyên bố bản chất Xã hội Chủ nghĩa của cuộc Cách mạng Cuba.

Chúng đã chọn một địa điểm hẻo lánh, bãi biển Girón, nằm tách biệt so với khu vực xung quanh bãi một đầm lầy rộng lớn. Đó là vị trí mà chúng tôi rất khó phản công vì chúng tôi sẽ bắt buộc phải cơ động bằng hai con đường quốc lộ duy nhất dẫn vào khu vực xung quanh vịnh, xuyên qua sáu hoặc bảy dặm đường trong đầm lầy mà nếu đi bằng cách khác sẽ không thể nào qua được. Thực tế đó sẽ biến thành một loại cổng Thermopylea ¹.

Nhưng chỉ trong vòng sáu mươi giờ - tính từ lúc rạng sáng ngày 17 đến 6 giờ chiều ngày 19 - chúng tôi đã đánh bại hoàn toàn quân xâm lược, sau một trận đánh dữ dội khiến hơn 150 chiến sĩ của chúng tôi đã hy sinh cùng hàng trăm người khác bị thương. Trận đánh diễn ra trước sự chứng kiến của những chiếc tàu chiến Mỹ lởn vởn ngoài khơi. Chúng tôi đã bắt khoảng 1200 tên lính đánh thuê làm tù binh, tức là gần như toàn bộ lực lượng kẻ thù đã tham gia trận đánh đó, số còn lại tất nhiên là đã bị tiêu diệt.

Hình như ngay sau đó ông cũng đã tiến hành trả lại số tù binh này?

Đúng vậy. Sau khi giữ chúng làm tù binh trong một thời gian ngắn, chúng tôi đã yêu cầu phía Mỹ phải trả tiền bồi thường bằng thuốc men, thiết bị y tế và thực phẩm cho trẻ em. Nếu chuyện như thế mà diễn ra ở Mỹ, chắc chấn bọn lính đánh thuê đã bị án tù chung thân, và nếu căn cứ vào những hành động phản quốc mà chúng gây ra thì dù có ân xá bao nhiêu lần chăng nữa thì chác chắn đến giờ chúng vẫn phải bóc lịch trong tù. Giả sử chúng tôi mà tuyển mộ 1000 người Mỹ để xâm lược chính nước Mỹ, chắc chắn mọi người sẽ hiểu bản án họ phải nhận nặng nề đến mức nào... Vậy mà tháng 12 năm 2001 vừa qua, tức là bốn mươi năm sau sự kiện trên, năm đồng chí của chúng tôi đang hoạt động ở Mỹ với nhiệm vụ thu thập thông tin về các hoạt động khủng bố chống lại Cuba đã phải nhận những bản án tù rất tàn nhẫn - ba người trong đó phải nhận án tù chung thân, và một người trong số ba người này thậm chí còn phải nhận hai án tù chung thân liền. Đó là năm đồng chí mà chúng tôi kính phục gọi là “Anh hùng Cộng hòa Cuba” ². Hãy thử hình dung họ sẽ làm gì với 1000 người Mỹ được Chính phủ Cuba tuyển mộ để xâm chiếm Mỹ? Không biết họ sẽ phải ngồi trong tù bao nhiêu thập kỷ? Trong khi đó ở đây, chúng tôi cố gắng tìm kiếm một công thức giải quyết vấn đề tù binh là lính đánh thuê trong vụ Vịnh Con lợn, và chúng tôi đề xuất phương án bồi thường...

Vậy là theo tôi hiểu thì ông đã quyết định trao đổi tù binh lấy thuốc men và thiết bị y tế.

Đúng thế, và cả cho một số vật tư sản xuất thực phẩm nữa. Thậm chí còn cân nhắc đến khả năng yêu cầu một số trang thiết bị nông nghiệp, như máy kéo chẳng hạn... Điều chúng tôi muốn là tìm ra một giải pháp chấp nhận được đối với người dân của mình và trả bọn xâm lược về nơi chúng đã xuất phát. Chúng tôi biết làm gì với 1200 vị “anh hùng” trong tù bây giờ? Tốt nhất là trao trả hết 1200 vị “anh hùng” đó về nhà của họ.

Tôi đã nói chuyện rất nhiều với tất cả số tù binh, bởi vì tôi cũng tham gia trong việc bắt một số người trong bọn họ làm tù binh, và tôi có thể nói với ông - đây có lẽ là trường hợp độc nhất vô nhị trong lịch sử - rằng sau trận đánh khủng khiếp đó hoàn toàn không có một trường hợp nào tù binh bị ngược đãi, hoàn toàn không có ai bị đánh bằng báng súng, không hề có. Tuyệt đối không một trường hợp nào.

----------------------------------------------------------
1. Thời Hy Lạp cổ, đó là một con đường hẹp giữa khu vực miền núi và khu vực biển, rộng từ khoảng 25 đến 50 feet (7,5m - 15m) nơi trận chiến nổi tiếng năm 480 trước Công nguyên giữa quân Spartan dưới sự chỉ huy của vua Leonidas và quân xâm lược Ba Tư do Hoàng đế Xerxes lãnh đạo. Trong trận đối đầu này, khoảng 300 quân Spartan và 700 quân Thespian chống lại quân đội Ba Tư mà theo một số nhà lịch sử số lượng quân của họ có thể lên đến 500.000 người, cuộc chiến diễn ra trong 3 ngày. Cuối cùng, quân Ba Tư giành chiến thắng.

2. Tháng 12 năm 2001, một toà án liên bang ở Miami đã đưa ra những bản án tù rất dài đối với 5 sĩ quan người Cuba - Gerardo Hernandez Nordelo, Romon Labanino Salazar, Fernando Gonzalez Llort, Rene Gonzalez Sehwerert và Antonio Guerrero Rodriguez - những người đã thâm nhập vào tổ chức khúng bố chống Cuba ở thành phố này; họ bị bắt ở Florida vào năm 1998. Ba người trong số này bị buộc tội thực hiện âm mưu gián điệp và tất cả đều bị buộc tội gián điệp nước ngoài bất hợp pháp. Tháng 12 năm 2001, Quốc hội Cuba phong tặng cho họ danh hiệu “Anh hùng Cuba”. Tháng 8 năm 2005, một nhóm gồm 3 thẩm phán của Toà phúc thẩm Atlanta xem lại bản án của Toà Miami, nhưng một năm sau như thường lệ, họ lại lặp lại bản án đã được xử trước đó. Vào thời gian cuốn sách này đang được viết (tháng 7 năm 2007), 5 người này vẫn bị giam trong nhà tù liên bang của Mỹ, hai người trong số họ bị cấm gặp bố mẹ, vợ và con. Hành động của 5 ngưòi Anh hùng này đã tạo ra làn sóng phản đối quốc tế. (Xem thêm chương 21).

Những tù binh đó không hề bị hành hạ?

Hoàn toàn không một trường hợp nào bị hành hạ hoặc tra tấn và ông có thể kiểm chứng điều đó từ bất kỳ chiến sĩ Cuba nào từng tham gia trận đánh trên bãi biển Giron năm đó.

Cuộc tấn công quyết định của chúng tôi được tiến hành vào ban đêm. Chúng tôi không muốn bọn Lính thủy đánh bộ Mỹ kịp giải cứu cho bọn chúng. Hạm đội của Mỹ đang lởn vởn ngoài khơi cách đó vài hải lý - những chiếc tàu sân bay với hàng chục máy bay chiến đấu hiện đại nhất, cả tầu đổ quân và lực lượng Lính thủy đánh bộ đang sẵn sàng chờ lệnh.

Tôi sẽ không đi sâu vào chi tiết của diễn biến trận đánh đó, nhưng tôi có thể nói với ông rằng trong những phút cuối cùng trước khi chúng tôi tiến ra bãi biển, khi tôi biết tin kẻ thù có một hàng rào phòng thủ gồm những khẩu đại bác 105mm chống tăng không giật, tôi đã ra lệnh cho mỗi Trung tá phụ trách một trong ba chiếc T-34 do Liên Xô sản xuất đang có mặt gần đó và ra lệnh cho họ tăng hết tốc lực lao thẳng vào hàng rào của chúng. Lúc này trời đã tối hẳn, và cứ cách năm phút tôi lại ra lệnh cho một chiếc xe tăng xuất phát.

Thậm chí tôi còn bị kẹt giữa trận pháo kích từ chính người của mình, bởi vì, ý tôi là khi có một chiếc máy bay trinh sát báo cáo rằng quân địch đang đổ thêm lính xuống, tôi đã nói dứt khoát, “Không, chúng đang bốc quân rút”, và tôi chỉ đạo cho pháo binh bắn một vài loạt xuống nước, một vài loạt lên bờ để chặn đường rút lui của chúng, và thế là có không biết bao nhiêu khẩu đại bác, trong đó gồm cả một khẩu đội sơn pháo 122mm đồng loạt gầm lên.

Tất nhiên là không một ai trong số ba sĩ quan chỉ huy những chiếc xe tăng chần chừ lấy một giây, nhưng lúc đó tôi cũng không thể kiềm chế được mình. Khi ấy tôi đang chờ đợi đội hình xe tăng hạng nặng của chúng tôi có trang bị đại bác 122mm. Tôi hỏi xem đội hình đó sắp tới chưa và được biết là họ bị trục trặc nên sẽ tới chậm. Thế là tôi nhảy lên một trong những chiếc xe tăng gần đó, nhưng hóa ra đó lại là một khẩu SAU-100, một khẩu pháo 100mm tự hành trong bóng tối nên tôi tưởng nhầm là một chiếc xe tăng, và tôi cũng làm đúng như những gì tôi vừa ra lệnh - tôi lái thẳng khẩu pháo vào hàng rào hỏa lực chống tăng của quân địch. Tôi không hề biết rằng khẩu pháo bọc thép mà tôi vừa nhảy lên đã chiến đấu liên tục suốt cả buổi chiều và chỉ còn lại có vài ba quả đạn.

Có một bức ảnh rất nổi tiếng của ông trong trận Playa Girón, lúc ông đang nhảy trên xe tăng xuống.

Vâng, cứ mỗi lúc tôi lại ở trên một chiếc xe tăng khác nhau trong hoàn cảnh căng thẳng đó, chứ không phải là chỉ ở trên một chiếc. Nhưng đó là một câu chuyện khác...

Tôi đang giải thích rằng ngay từ những phút đầu tiên, hoàn toàn do trùng hợp, tôi đang đi cùng lực lượng tiên phong nhỏ tiến về phía bắc dọc theo hai con đường quốc lộ khác nhau, một ở phía đông và một ở phía tây, và chúng tôi đã vào Girón từ phía sau những chiếc xe tăng đã được tung vào trận vài phút trước đó, trong bóng tối đen kịt. Ở hai bên quốc lộ mà tôi đang đi lúc đó là những vạt rừng rậm rạp, và địa hình ven bờ biển rất gập ghềnh, khó đi. Hàng rào chống tăng của quân địch đã bị triệt hạ mà không kịp nổ một phát súng nào.

Tôi trực tiếp tham gia bắt sống không biết là bao nhiêu tù binh nữa. Thậm chí tôi còn cứu mạng một tên ngay trong đêm hôm đó. Hắn không ngừng rên la thảm thiết, “Hãy giết tôi đi!”, thậm chí tôi còn nhớ là hắn để râu quai nón. Vết thương của hắn đang chảy rất nhiều máu. Tôi bảo hắn, “Chúng tôi không giết tù binh”. Sau đó chúng tôi đã lấy một chiếc xe Jeep đưa hắn tới bệnh viện. Tại đó người ta đã kịp cứu hắn.

Không tù binh nào trong trận Playa Girón bị ngược đãi?

Không có bất kỳ ai bị đánh bằng báng súng, bởi vì đó vẫn luôn là nguyên tắc của chúng tôi, như tôi đã nói, và tất cả mọi người đều quán triệt rất tốt điều đó. Điều đáng khâm phục nhất là suốt ba ngày trên khắp những điểm máu lửa của trận đánh trên bờ biến, hàng nghìn chiến sĩ của chúng tôi đã chiến đấu vô cùng anh dũng và chứng kiến 150 đồng chí của mình hy sinh cùng hàng trăm người khác bị thương trước sự tấn công cực kỳ ác liệt và ngoan cố của kẻ thù, vậy mà họ vẫn rất kiềm chế, thậm chí cả việc đánh tù binh bằng báng súng cũng không có, chứ đừng nói đến những hành động tra tấn khác. Trong khi kẻ thù chỉ là những tên lính đánh thuê của một nước đế quốc thù địch và ông cũng phải hiểu là các chiến sĩ của tôi thực ra cũng chẳng việc gì phải thương hại chúng cả. Tôi tự hỏi không biết có ở đâu trên thế giới này được như thế không.

Điều này cũng góp phần chứng minh tại sao lương tâm và sự tự giác lại có vai trò quan trọng hơn. Không thể có kỷ luật mà thiếu sự tự giác.

Tôi muốn nói là điều gì đã xảy ra ở Việt Nam? Lực lượng của Mỹ và chư hầu đã giết hại bao nhiêu người ở Việt Nam? Thường dân, những người bị bắt, chứ không chỉ những người bị giết trong chiến đấu...

Người ta tính là có đến hai triệu người Việt Nam đã chết trong Chiến tranh Việt Nam.

Tôi nghĩ là còn hơn thế rất nhiều - và chúng ta cần phải hỏi rõ bao nhiêu người trong đó bị giết trong chiến đấu và bao nhiêu người khác bị sát hai một cách dã man. Ông biết chuyện gì vẫn xảy ra trong tất cả những cuộc chiến tranh như thế rồi đấy. Người Pháp đã tiến hành chiến tranh ở Algeria, và đã có bao nhiêu người Algeria bị tra tấn và sát hại? Chuyện như vậy xảy ra ở rất nhiều nơi. Trong cuộc chiến Kosovo, năm 1999, tôi không biết là bình lính NATO có giết hại ai không, tôi không biết ý thức tổ chức kỷ luật của những binh lính đó như thế nào - nhưng dù sao ở đó con người ta bị giết bằng bom đạn thông minh và những chiếc máy bay ném bom tàng hình B2 Stealth. Đó là một cuộc chiến bằng công nghệ cao, với những chiếc B52 có khả năng bay liền một mạch từ Mỹ sang, cùng rất nhiều hình thức giết chóc và hủy diệt tân kỳ khác. Con người hầu như không còn trực tiếp tham gia vào chiến trường nữa, và chiến trường là nơi mà có tình huống đối đầu căng thẳng xảy ra trong đó người lính của bên này cố tìm cách giết người lính của bên kia.

Trong bất kỳ cuộc chiến tranh hiện đại nào, nước Mỹ cũng không thể thề rằng binh lính của họ không phạm phải những tội ác man rợ. Cuộc chiến tranh Triều Tiên đã diễn ra cực kỳ thảm khốc, còn tại Việt Nam, phía Mỹ đã có sự tham gia của rất nhiều chư hầu. Tôi không biết là những đồng minh và chư hầu kia của Mỹ như thế nào, nhưng sự thật là đã có rất nhiều tù nhân bị giết, và ngay Chính quyền bù nhìn (miền Nam) Việt Nam cũng đã giết hại rất nhiều người.

Còn bên này là những cuộc chiến mà trong đó không hề có tù binh nào bị ngược đãi. Về sau chúng tôi còn tham gia vào nhiều cuộc chiến khác - quân đội của chúng tôi đã có mặt ở Angola suốt mười lăm năm, từ năm 1975 đến 1990; chúng tôi tham gia vào trận đánh quyết định của Cuito Cuanavale ¹. Ông có thể đi hỏi quân đội Nam Phi xem bất kỳ người lính nào của họ bị chúng tôi bắt làm tù binh tại đó có bị các chiến sĩ Cuba ngược đãi hay không, kể cả là bị đánh hay hành hạ bằng các biện pháp này khác. Họ cảm thấy an toàn khi ở trong tay chúng tôi. Tôi có thể đảm bảo với ông là không hề có bất kỳ trường hợp tra tấn nào. Và chúng tôi đã thể hiện tinh thần đoàn kết vô sản với rất nhiều quốc gia bằng cách tham gia chiến đấu bên cạnh họ...

Chúng tôi đã chiến đấu ở Ethiopia, góp phần đẩy lui cuộc tấn công xâm lược của Siad Barre ² sau cuộc cách mạng ở nước này ³. Tôi khẳng định với ông là những chiến sĩ của chúng tôi chưa bao giờ hành hình một tù nhân nào, và cũng không bao giờ hành hạ bất kỳ ai.

Như tôi đã nói với ông, nếu như trong cuộc chiến tranh kéo dài hai mươi lăm tháng của chúng tôi chống lại Batista, nếu như chúng tôi tra tấn hoặc giết hại tù binh, chúng tôi đã không bao giờ có thể giành chiến thắng.

Vậy là Cuba đã tiến hành trao trả các tù binh hoàn toàn khỏe mạnh và lành lặn.

Đúng thế, và tôi cũng đã đề cập đến bối cảnh sau khi trận đánh kết thúc, khi các chiến sĩ của chúng tôi còn đang ngùn ngụt căm thù và giận dữ vì 150 đồng chí đã hy sinh, nhiều người khác bị thương, không khí căng thẳng đến ngạt thở của những trận chiến đấu, và trong bối cảnh những năm đầu tiên sau khi Cách mạng thành công đó, phần lớn các chiến sĩ của chúng tôi đều là những dân quân, những chiến sĩ tình nguyện, rồi công nhân lao động, nông dân, và cả sinh viên, tất cả đều chưa được huấn luyện và rèn giũa nhiều về kỷ luật quân đội, vậy mà không hề có một trường hợp nào lấy báng súng đánh tù binh. Những người mà chúng tôi trao trả về Miamia, tất nhiên là những người còn sống, chắc vẫn đang ở đó - ông có thể trực tiếp hỏi họ, để xem trong đó liệu có bất kỳ ai nói rằng anh ta bị đánh hay không. Chắc chắn là không có một ai.

Tuy vậy, cũng có một tai nạn đáng tiếc. Để tôi kể cho ông chi tiết nhé. Người của tôi đang khẩn trương áp giải tù binh về Havana. Khi đó tù binh đang được vận chuyển bằng xe tải, xe chở rơ moóc, v.v... Số lượng tù binh là rất lớn, và hồi đó công tác tổ chức của chúng tôi lại chưa được như bây giờ, nhưng dù sao chúng tôi cũng muốn nhanh chóng chuyển chúng về Havana. Một thùng xe tải bị đóng quá chặt - do sơ suất của một trong những sĩ quan chỉ huy phụ trách việc áp giải tù binh; không ai kiểm tra lại công việc thật chu đáo, và đã xảy ra những trường hợp ngạt thở trong chiếc xe chở tù binh đó.

Có ai chết không?

Có. Nhưng đó hoàn toàn là một tai nạn. Chúng tôi được lợi gì khi giết họ chứ? Người của chúng tôi hoàn toàn không muốn bất kỳ ai trong số tù binh bị chết. Tôi muốn nói là số lượng tù binh càng nhiều thì chiến công của chúng tôi càng to lớn - và quả thật hôm đó thì số lượng lính đánh thuê bị bắt làm tù binh là rất nhiều. Bởi vì nhiều khi không thể đánh giá thắng lợi bằng mức độ thương vong của kẻ thù; trong thực tế, chúng tôi đã phải chịu nhiều thương vong hơn chúng.

Bọn lính đánh thuê đều được huấn luyện rất bài bản, chúng lại được trang bị vũ khí rất tốt, nhưng phương châm của chúng tôi là tấn công, tấn công và tấn công, cả đêm lẫn ngày, và chúng tôi đã đánh bại bọn chúng. Nếu cần nhân chứng cho những gì tôi đang nói với ông ư? Có đến hàng nghìn binh sĩ và hàng trăm sĩ quan trong quân đội Mỹ.

Chúng đã tấn công chúng tôi bằng những chiếc máy bay ném bom B-26 được chúng ngụy trang bằng cách sơn phù hiệu của Quân đội Cuba, ném bom vào những đoàn xe đang vận chuyển bộ binh của chúng tôi. Đó là cách mà chúng đánh lừa các chiến sĩ của chúng tôi - và hậu quả sau đó là rất nặng nề. Nhưng cho dù có chuyện như vậy, cũng không hề có bất kỳ tên tù binh nào bị ngược đãi.

Chúng tôi quyết định bắt mỗi tên phải bồi thường một khoản tiền là 100 nghìn USD, nếu không sẽ phải chịu hình phạt tù. Cái chúng tôi cần là được trả tiền bồi thường, nhưng không phải vì chúng tôi cần tiền đến mức đó mà là để đòi hỏi sự công nhận từ phía Mỹ đối với thắng lợi của Cách mạng Cuba - đó gần như là một sự trừng phạt về mặt tinh thần.

----------------------------------------------------------
1. Mặc dù giành độc lập năm 1975, nhưng Angola ngay lập tức rơi vào cuộc nội chiến kéo dài, theo đó Chính phủ của Luanda dưới sự lãnh đạo của Agostinho Neto và Phong trào Mác-xít đại chúng giải phóng Angola (MPLA) chống lại Liên minh dân tộc vì nền độc lập hoàn toàn cho Angola (UNITA) được sự hậu thuẫn của Mỹ và chế độ độc tài Apartheid ở Nam Phi. Trước sự can thiệp trực tiếp của lực lượng Nam Phi và Zaira, đã xâm lược Angola trước đó và đe doạ sẽ xâm lược cả Luanda, Cuba tiến hành “Chiến dịch Carlota” và tháng 11 năm 1975 cử đến đây một lực lượng rất lớn. Cuối cùng, lực lượng của Cuba và quân đội Angola đã chặn đứng được đội quân của Nam Phi, đẩy lùi họ và gây ra những thiệt hại lớn cho họ trong trận chiến Cuito Cuanavale năm 1987. (Xem thêm chương 15, “Cuba và châu Phi”).

2. Mohamed Siad Barre (1919-1995) là Tổng thống Somali từ năm 1969 đến 1991. Sau khi được huấn luyện cùng với quân đội Liên Xô trong những năm 1960, ông trở thành người ủng hộ Chủ nghĩa Mác. Ông là người theo Chủ nghĩa Dân tộc cực đoan, bất buộc dùng tiếng Somali là ngôn ngữ trong giáo dục, ủng hộ ý tưởng “Đại Somali” kết hợp tất cả các dân tộc ở Somali vào một nước Somali thống nhất. Để làm được điều này, cần phải sáp nhập Djibouti, miền đất của Somali ở Kenya, và khu vực Ogaden của Ethiopia. Do vậy, Siad Barre đã cử quân đội Somali xâm lược Ogaden. Ngay lập tức ông ta bị Liên Xô phản đối và họ cử lực lượng đến trợ giúp Ethiopia cùng với lực lượng người Cuba, như Castro đã chỉ ra. Cuộc xung đột này xảy ra vào năm 1977-1978.

3. Năm 1974, lực lượng nổi dậy gồm các sĩ quan quân đội với sự ủng hộ của sinh viên, trí thức và ngưòi dân đã chấm dứt chế độ của Hoàng đế Haile Selassie và Đế chế Ethiopia. Năm 1977, Đại tá Mengitsu Haile Miriam lên nắm quyền vào thời điểm đất nước này đã bị xâm lược bởi Somali vào khu vực Ogadert mà họ coi là thuộc lãnh thổ của mình. Quân đội Liên Xô trợ giúp Ethiopia và Cuba cũng cử một đội quân đến. Năm 1978, lực lượng Cuba và lực lượng của Ethiopia chiến đấu cùng nhau và đã giành chiến thắng quan trọng trước quân đội Somali khiến họ buộc phải rút khỏi Ogaden.

Thì cũng phải có sự trùng phạt nào đó chứ.

Vậy là những tên lính đánh thuê đó bị bắt làm tù binh và chúng tỏi bắt đầu đàm phán. Điều không thể tin nổi là ở chỗ CIA cố gắng tìm cách lợi dụng chính tay Luật sư đang thương thảo với tôi, để ông ta mang tặng cho tôi một bộ đồ lặn tẩm đầy các bào tử nấm và vi khuẩn chết người. Chính người Luật sư đang phụ trách việc đàm phán để phóng thích những tù binh trong trận Playa Girón!

Họ thật là nhũng kẻ vô lương tâm.

Tôi không thể nói là ông ta cũng tham gia vào kế hoạch. Tuy vậy, điều mà chúng tôi biết chắc chắn là CIA đã tìm cách sử dụng ông ta làm công cụ cho mục đích của mình. Tên người Luật sư đó là Donovan, James Donovan. Hoàn toàn không có dấu hiệu nào cho thấy ông ta tham gia một cách có chủ ý vào kế hoạch ám sát tôi; dường như ông ta đã bị lợi dụng. Tất nhiên là tôi chẳng bao giờ mặc bộ đồ lặn đó trong khí hậu nóng nực như ở Cuba. Chưa kể một khi mặc những bộ đồ như vậy lên người tức là sẽ phải mang theo một trọng lượng đáng kể - hoàn toàn vô ích trong những vùng biển ở đây. Dù sao đi nữa thì đó cũng là một trong hàng chục âm mưu ám sát đầu tiên nhằm vào tôi, vì như tôi đã nói, một Ủy ban của Quốc hội Mỹ đã điều tra và có báo cáo về vấn đề này.

Ông muốn nói đến Ủy ban Church?

Chính xác. Người Mỹ đã tự điều tra tất cả những vụ việc đó; và đây hoàn toàn không phải câu chuyện do tôi bịa ra. Nhưng cứ nghĩ mà xem - không hiểu đạo đức của họ ở đâu nữa! Họ lợi dụng chính người luật sư đang phụ trách đàm phán về việc phóng thích các tù binh, mà rất nhiều tên trong đó hoàn toàn có thể phải lãnh án tử hình vì tội phản quốc. Và chúng tôi thậm chí còn muốn thả chúng ra!

Vậy đổ bộ xuống bãi biển Girón hôm đó là những ai?

Ý ông muốn hỏi bọn lính đánh thuê đó là những ai à? Một số trong đó là những tên tội phạm chiến tranh đã bỏ trốn sang Mỹ, có thể nói hầu như toàn bộ số sĩ quan và chỉ huy chủ chốt của bọn chúng đều là những cựu sĩ quan trong quân đội Batista, và trong đoàn quân xâm lược đó có rất nhiều tên là con cái của những đại địa chủ và những gia đình giàu có. Từ đó ông có thể hình dung ra bản chất giai cấp của những kẻ thực hiện cuộc tấn công.

Sau cùng thì Cuba đã nhận được bao nhiêu tiền đền bù để đổi lại là việc phóng thích số tù binh nói trên?

Sau những lần thương thảo với Donovan, tôi nhớ là chúng tôi đã nhận 2 triệu USD tiền mặt, và chúng tôi dùng khoản tiền đó đầu tư vào việc mua những lò ấp trứng từ Canada, để phục vụ công tác nghiên cứu nguồn gen gia cầm. Và khoảng 50 triệu USD, theo tính toán của Donovan, còn lại được trả qua trang thiết bị y tế và thực phẩm cho trẻ em. Họ tính giá thuốc rất cao. Có lẽ so với bây giờ ông cũng không hề thấy chúng rẻ chút nào. Nhưng thật ra lượng tiền là bao nhiêu cũng không quan trọng - điều quan trọng là chúng tôi muốn được bồi thường.

Và chúng tôi đã đạt được mục tiêu đề ra. Cũng chính chúng tôi là người đề xướng giải pháp để giải quyết triệt để số lượng linh đánh thuê đang bị giam làm tù binh. Thậm chí chúng tôi còn xây dựng được quan hệ khá gần gũi và thân thiện với đám này, vì thực sự là cuối cùng nhiều tên đã rất cảm kích và khai ra toàn bộ sự thật, được phát biểu một cách công khai. Việc trừng trị chẳng có gì liên quan đến lòng thù hận hoặc sự trả thù. Đối với chúng tôi thì điều quan trọng nhất là chiến thắng. Tại sao chúng tôi lại muốn giữ 1200 tù binh ở đây làm gì trong khi những kẻ còn ở Miami thế nào cũng tung hô chúng như những Anh hùng tử vì đạo.

Các ông không sợ là khi quay lại Miami chúng sẽ lại tiếp tục chuẩn bị những cuộc tấn công khác chống lại Cuba?

Ồ, có chứ, thực sự là một số tên được chúng tôi phóng thích đã quay lại Cuba, thậm chí chúng còn tổ chức cài bom và tiến hành nhiều hoạt động khủng bố khác. Liệu có thể trách chúng tôi về chuyện đó? Hoàn toàn không. Chỉ cần một chuyến tàu chở những vị “Anh hùng” đó đã quá khủng khiếp, vì mỗi tên trong đó đều có thể trở thành những tên đầu sỏ, mỗi tên trong đó là một “Anh hùng”. Vậy mà chúng tôi đã phóng thích toàn bộ hơn một nghìn tên anh hùng rơm đó.

Và từ đó đến nay chúng tôi đã phóng thích thêm bao nhiêu tên khác, trong đó có những tên được gọi là “nhà đối lập”? Và ai đã cho chúng được tự do? Chính là Chính phủ Cuba. Một nhân chứng trong chuyện này là Hồng y John O”Connor ¹, người từng là Tổng Giám mục Giáo phận New York. Chúng tôi đã để ông ấy dẫn sang Mỹ hàng nghìn người từng bị giam vì những tội ác nghiêm trọng và dã man, trong đó có rất nhiều hành động khủng bố, bởi vì trong những năm đầu tiên sau khi Cách mạng thành công, các đời Chính phủ Mỹ đã liên tiếp tổ chức hàng nghìn hành động phản cách mạng nhằm vào Cuba.

Sau khi những kẻ đó chỉ mới thụ án được vài năm, chúng tôi đã cho họ được tự do. Chúng tôi nói với vị Hồng y, “Hãy cố tìm cách kiếm Visa cho họ, vì ông biết cái họ muốn là được sang Mỹ”. Tất cả những kẻ được gọi là “nhân vật đối lập” này đều nhận được những đặc quyền nhất định tại Mỹ, cụ thể là công ăn việc làm - thậm chí cả những kẻ chẳng có đóng góp gì đáng kể vào việc phá hoại Cách mạng...

Thật ra tôi rất quý vị Hồng y của Giáo phận New York đó, Hồng y John O”Connor. Cách mạng đã trả tự do cho hàng nghìn phần tử phản cách mạng, và quả thật một số tên trong đó đã tiếp tục quay lại con đường cũ - chũng thành lập tổ chức, huấn luyện, tung tin xuyên tạc và bịa ra đủ mọi câu chuyện dối trá. Đó là lý do tại sao chúng tôi phải hành động rất thận trọng trong vấn đề này, bởi vì nhiều khi chúng tôi đại lượng, chúng tôi xét giảm hình phạt, chúng tôi trả tự do cho một phần tử phản cách mạng, hắn sang Mỹ rồi lại bắt đầu tổ chức các hoạt động chống phá Cuba, bắt đầu huấn luyện lực lượng - hắn hoàn toàn có thể cầm đầu lực lượng xâm nhập vào bờ biển của Cuba và đe dọa đến tính mạng cũng như an nguy của người dân.

Ông đang muốn nói đến những hoạt động của nhóm Alpha 66 và Omega 7? ²

Ngoài ra còn nhiều nhóm nữa. Tôi đã nói với ông rằng trong những năm đầu tiên, có đến hàng nghìn tên tham gia vào các tổ chức vũ trang phản cách mạng. Cuộc “chiến tranh bẩn” đã lan rộng ra hầu khắp các tỉnh trên cả nước, thậm chí cả tỉnh Havana. Tất cả những gì chúng cần là một đầm lầy, một cánh đồng mía - chiến tranh bẩn được tiến hành trên cả nước. Có thể khẳng định rằng Cuba là nước Cách mạng duy nhất trong thời của chúng tôi đã đánh bại một công cụ thâm độc của Chủ nghĩa Đế quốc là chiến tranh bẩn, âm mưu đã khiến cho một quốc gia thuộc Thế giới thứ ba như chúng tôi phải trả một cái giá rất đắt.

----------------------------------------------------------
1. Hồng y John O”Connor (1920-2000), Giám mục New York từ năm 1984 cho đến khi ông qua đời vào ngày 4 tháng 5 năm 2000, đã đến thăm Cuba cùng với phái đoàn các cha xứ thuộc Giáo phận New York của ông vào tháng 1 năm 1998 nhân dịp Giáo hoàng John Paul II thăm hòn đảo này.

2. Alpha 66, một tổ chức bán quân sự được thành lập năm 1961, căn cứ ở Miami bao gồm các trại huấn luyện, tiến hành các vụ tấn công biệt kích và phụ trách các hoạt động giám sát cũng như các hoạt động khác ở Cuba. Omega 7 là một tổ chức khủng bố có căn cứ ở Miami được thành lập năm 1974 bao gồm các cựu chiến binh của vụ xâm lược Vịnh con lợn. Tổ chức này tập trung vào các hành động như đánh bom xe hơi, bắn giết các đại diện của Chính phủ Cuba ở New York, New Jersey và Florida. Đây là hai tổ chức hoạt động tích cực nhất và thường xuyên tiến hành các hoạt động khủng bố chống Cuba trong 46 năm qua.

Khi ông nói tới “chiến tranh bẩn”, có phải ông muốn ám chỉ các hoạt động khủng bố, kiểu nhu là ám sát tại các địa điểm công cộng?

Không, không, tôi muốn nói đến các nhóm vũ trang du kích tiến hành chiến tranh chống lại chúng tôi, bởi vì phải thừa nhận là người Mỹ rất xảo quyệt. Trong khi những người bạn Xô Viết của chúng tôi lại hơi chậm chạp và sách vở, còn người Mỹ, quân đội Mỹ lại tỏ ra linh hoạt hơn rất nhiều. Ngay lập tức họ biết rằng công thức mà chúng tôi đã sử dụng để lật đổ Batista, để đánh bại quân đội tay sai của hắn, chính là sự kết hợp giữa đấu tranh vũ trang với sự ủng hộ của đông đảo quần chúng nhân dân.

Và họ nghĩ rằng họ cũng có thể sử dụng chính chiến lược và chiến thuật du kích để chống lại các ông?

Họ đã tìm mọi cách. Đó là lần đầu tiên họ sử dụng tới chiến thuật này. Họ không hề có chút tôn trọng chúng tôi - những người đã phát minh ra nó! Họ đã tự thử nghiệm chiến thuật này, và ít nhiều đã thành công trong việc xây dựng được các nhóm vũ trang. Cuộc chiến chống các nhóm “thổ phỉ” này đã khiến chúng tôi phải chịu mất mát, hy sinh nhiều hơn cả cuộc chiến chống Batista trước đó. Đó là chuyện xảy ra trước khi có vụ đổ bộ vào Vịnh Con lợn. Chúng cũng tổ chức lực lượng trong vùng núi Sierra ở Escambray, ở khu vực trung tâm của hòn đảo, nhưng chúng tôi đã huy động 40 nghìn chiến sĩ lên đó tiễu trừ bọn chúng, trong số đó tất cả đều là chiến sĩ tình nguyện và hầu hết đều là người Havana - 40 nghìn chiến sĩ tình nguyện.

Khi các đơn vị thuộc lực lượng vũ trang của chúng tôi được huy động trong “cuộc chiến tranh bẩn”, thì các chiến sĩ tham gia chiến đấu đều là người tình nguyện, theo một tinh thần chỉ đạo xuyên suốt: dù là một cuộc đấu tranh trong nước hay một sứ mệnh quốc tế, tất cả các chiến sĩ đều tự quyết định tham gia hay không trên tinh thần tự nguyện.

Tôi xin phép được ngắt lời ông một lát. Vậy ông giải thích như thế nào về việc những người thực hiện cuộc Cách mạng Sandinistas ở Nicaragua trong những năm 1980, mặc dù đã biết về kinh nghiệm của Cuba trong “chiến tranh bẩn”, nhưng họ đã không thành công trong việc tiễu trừ lực lượng Contras - những kẻ cũng đuợc Mỹ cấp tiền, trang bị vũ khí và huấn luyện?

Tôi nghĩ là họ đã mắc một số sai lầm nhất định, nhưng cũng không thể trách họ. Tại Nicaragua khi đó, họ đã thành lập được một quân đội chính quy để bảo vệ đất nước khỏi sự xâm lược từ bên ngoài, mà chủ yếu là sự xâm lược của các lực lượng đế quốc, nhưng Chủ nghĩa Đế quốc lại rất tinh vi phát động một cuộc nội chiến, và như tôi đã nói, không thể dùng quân đội chính quy để tham gia trong một cuộc nội chiến, tức là với những người lính đang trong thời gian nghĩa vụ. Căn cứ theo Luật nghĩa vụ quân sự bắt buộc, anh tuyển mộ một thanh niên, huấn luyện cho anh ta, cử anh ta ra trận và hy sinh, thế là gia đình anh ta sẽ cho rằng Nhà nước, hay cụ thể hơn là Cách mạng, cùng với những luật lệ hà khắc, đã đẩy con cái họ vào chỗ chết.

Có lẽ những người Cách mạng Sandinistas đã phải trả một cái giá cao nhất cho “cuộc chiến tranh bẩn” khi họ thực thi chế độ nghĩa vụ quân sự bắt buộc để chống lại quân phiến loạn, đó là điều mà chúng tôi đã không làm khi phải chống lại “cuộc chiến bẩn” của bọn phản động. Nhưng trong thực tế nhiều khi không tránh khỏi những giây phút con người ta mù quáng tin theo những lý thuyết đầy kinh viện, và từ đó họ trở nên xa rời thực tiễn cụ thể của Cách mạng, khiến họ mất đi khả năng hình thành nên những chiến thuật, cũng như công thức, quân sự và chính trị để có thể giành thắng lợi. Một khi anh đã mù quáng tin theo những giáo điều trong sách, anh sẽ cầm chắc thất bại.

Thực sự là từ trước tới giờ tôi vẫn luôn kịch liệt đả phá thói tư duy kinh viện chủ nghĩa. Hãy thử hình dung chuyện gì sẽ xảy ra nếu chúng tôi vẫn khư khư tiến hành chiến tranh theo những nguyên tắc phòng thủ và phương pháp phòng thủ của những năm 1959, 1960, 1961 và 1962, trong bối cảnh tác chiến hiện đại với các loại bom thông minh, máy bay ném bom tàng hình có thể đánh lừa radar, vũ khí thông minh đủ các loại, khi mà con người ta có thể phá hủy một chiếc xe tăng từ khoảng cách cả chục cây số bằng những loại tên lửa có độ chính xác đến từng centimet, với những loại radar tiên tiến có khả năng phát hiện xe tăng và tự phát lệnh phá hủy - anh phải biết cách sử dụng và khai thác tối đa hiệu quả của những loại vũ khí mình có, đồng thời phải bỏ hết mọi thứ sách vở và nguyên tắc giáo điều lại phía sau.

Và đó là cách các ông đã giành thắng lợi trong cuộc chiến bẩn thỉu ở Escambray?

Chúng tôi triển khai lực lượng bao vây Escambray, chúng tôi chia nó ra thành bốn phần, chúng tôi giao cho mỗi tiểu đội bố trí trong một ngôi nhà trong mỗi khu vực để truy quét bọn thổ phỉ, cứ thế chúng tôi quét sạch từng phần, từng phần một. Tất nhiên là các vòng vây cũng chỉ có giá trị tương đối. Một vòng vây vào ban đêm sẽ cho chúng ta biết những nơi kẻ thù đi qua, vì khi chúng chạm tới vòng vây, chúng sẽ áp sát lại, ném một quả lựu đạn, nổ súng khống chế và thế là những người bố trí ở hai cánh trái và phải của vị trí bị tấn công cũng không thể làm được gì, để đề phòng trường hợp sẽ bắn nhầm vào lực lượng của mình.

Tất cả những gì cần thiết để xây dựng căn cứ cho một cuộc chiến tranh du kích là sự ủng hộ của khoảng mười phần trăm số thường dân, chủ yếu là những người nông dân. Và tại Escambray, vì một số hoàn cảnh và điều kiện cụ thể, do có nhiều nhóm hoạt động tại đó trong thời gian diễn ra cuộc đấu tranh chống Batista nên lực lượng Cách mạng không có được sự ủng hộ nhiều đến thế, có lẽ chỉ 8% là cùng. Nhưng nói chung có thể tiến hành chiến tranh du kích với sự ủng hộ của 10 hoặc thậm chí là 5% người dân trong vùng.

   Sự khác biệt giữa cuộc chiến du kích của chúng tôi với cuộc chiến bẩn thỉu mà chúng tiến hành là ở chỗ chúng tôi luôn cơ động và tấn công, chúng tôi luôn theo dõi sát sao quân địch để có thể tấn công chóp nhoáng tại một vị trí cố định hoặc khỉ chúng đang di chuyển. Và điều quan trọng nữa là tinh thần chiến đấu của chúng không thể sánh được với chúng tôi - và dần dần cuộc chiến vũ trang mà các nhóm phản động đó tiến hành chống lại Chính phủ Cách mạng bị người dân gọi là “cuộc chiến bẩn”, sau cuộc chiến ở Nicaragua. Phải công nhận chúng là chuyên gia trong việc lẩn tránh giao chiến, lẩn tránh sự truy quét - có nghĩa là tài năng của chúng được thể hiện tốt nhất trong việc lẩn trốn và tẩu thoát, điều mà chúng tôi chưa bao giờ lầm được, đơn giản là vì phương châm hành động của chúng tôi, cho dù với lực lượng ít ỏi, là tấn công, và tấn cống không ngừng. Ngược lại, bọn phiến loạn khi đó đã đào những hầm ngầm trú ẩn có cả thiết bị chiếu sáng và đủ các tiện nghi cần thiết, có cả những lỗ thông hơi bé xíu, để chúng có thể hít thở bình thường như một đội tàu ngầm. Nếu như một tiểu đoàn của Quân đội Cách mạng Cuba có truy quét qua khu vực đó - một cách rất tỉ mỉ, mỗi người kiểm tra trong bán kính mười mét của mình - thì cũng khó có thể phát hiện ra nơi những tên thổ phỉ đó đang ẩn nấp. Thực sự là chúng trở thành những chuyên gia trong việc lẩn tránh chiến đấu, lẩn tránh sự truy đuổi của chúng tôi, nhưng mặt khác, chúng cũng không bao giờ hình thành được tinh thần chiến đấu ngoan cường như chúng tôi trước kia. Chúng là những chuyên gia thực thụ trong việc lẩn trốn, ngụy trang, lảng tránh giao chiến, lẩn trốn sự truy đuổi - nhưng chúng cũng không bao giờ có tinh thần chiến đấu.

Sau này, trong những thập kỷ 80 và 90 của thế kỷ trước, Đế quốc Mỹ đã phải thay đổi chiến thuật: chúng cử những tên lính đánh thuê, những tên được huấn luyện bài bản các kỹ năng giết người và diệt chủng, những tên trẻ măng đến từ El Salvador và nhiều quốc gia khác, mỗi tên được trả khoảng 5000 USD với nhiệm vụ cài bom trong các khách sạn du lịch của Cuba. Chúng không phải là người của Posada Carriles hoặc những tên khủng bố từ Mỹ sang, ông nghe nhé, chúng tôi đã tóm được một tên người El Salvador tên là Julio Cruz Leon - tên này là kẻ đánh bom thuê - hắn được trả 5000 USD để thực hiện năm vụ đánh bom liên tiếp trong một ngày. Tôi muốn nói là với một khoản tiền hậu hĩnh, chúng có thể tuyển mộ được hàng nghìn tên lính đánh thuê như vậy tại nhiều quốc gia khác nhau - nhiều khi chỉ cần chưa đến 2000 USD cũng khiến khối kẻ mờ mắt. Kẻ thù của chúng tôi còn mua sẵn cả vé khứ hồi cho những tên khủng bố đánh thuê này và thanh toán tiền ngay khi chúng đánh bom xong và quay về.

Đó là lý do tại sao tên khủng bố người El Salvador đó tìm cách lập một kỷ lục Olympic - hắn định cho nổ cả năm quả bom cùng một lúc. Trong khi đó, ở Miami, Quỹ Quốc gia Cuba-Mỹ cùng tất cả những tên mafia của nó lại rêu rao rằng thủ phạm đánh bom trong các khách sạn đó chính là những thành viên các cơ quan Tình báo Quân sự và Công an của chúng tôi, những người bất đồng chính kiến, và chúng cổ vũ như thế đó là những việc rất đáng làm - những hành động khủng bố hợp pháp. Chúng cho đăng tải trên báo chí không biết bao nhiêu bài viết về vấn đề này.

Và về sau còn có rất nhiều kiểu tấn công khác.

Vâng, tôi đã nói đến hàng nghìn hành động tấn công khủng bố, cùng những âm mưu ám sát, kế hoạch thiêu trụi trung tâm thương mại El Encanto, cho nổ tung La Coubre, đánh bom chiếc máy bay hành khách làm 73 người thiệt mạng; tôi cũng đề cập đến những âm mưu tấn công bằng virus - gây sốt ở lợn, virus gây sốt xuất huyết ở người khiến hàng nghìn người mắc bệnh và hơn 100 bệnh nhi tử vong.

Trong những năm 1980, chúng còn tiến hành tấn công bằng vũ khí sinh học nhằm vào nền nông nghiệp của chúng tôi. Ví dụ như một loại ký sinh trùng tên là rầy xanh tấn công những cánh đồng thuốc lá; sau đó là một loại sâu không xác định đã phá hủy những cánh đồng mía tươi tốt nhất của chúng tôi, về sau chúng tôi gọi đó là loại sâu Barbados 4362, và 90% vụ thu hoạch mía năm đó bị mất trắng. Đó là điều chưa bao giờ xảy ra. Chuyện tương tự cũng xảy ra với cà phê; trong khi các loại cây trồng khác cũng bị tấn công bằng các loại sâu bệnh, ví dụ như loại sâu Thrips palmi Karny mà sau này gây hại cho các vụ khoai tây của nông dân chúng tôi. Có không biết bao nhiêu là loại sâu bệnh phá hoại như vậy đã khiến cho nền nông nghiệp của chúng tôi gặp rất nhiều khó khăn. Tất nhiên là khó có thể chứng minh, nhưng tất cả mọi bằng chứng đều cho thấy những thảm họa nông nghiệp đó xuất hiện hoàn toàn không phải vì ngẫu nhiên; rõ ràng là có kẻ nào đó đứng sau với ý đồ độc ác. Và rất khó để đấu tranh chống lại những cuộc tấn công thâm độc đó; vì không thể nào tìm kiếm một giải pháp quán sự cho những trường hợp này.

Nói về mặt quân sự, khi ấy Cuba có đủ lực lượng vũ trang để đương đầu với tất cả những nguy cơ tấn công và xâm lược đó không?

Trong những năm 1960, để bảo vệ Tổ quốc, đã có lúc chúng tôi cần đến hàng trăm nghìn người, trước thực tế đối thủ của chúng tôi không phải ai khác mà chính là Đế quốc Mỹ.

Đó là thời kỳ mà chiến tranh truyền thống vẫn diễn ra theo kiểu đối đầu giữa binh sĩ của hai bên, một đội quân này đối đầu với một đội quân khác, giữa các đơn vị từ đại đội, tiểu đoàn, lữ đoàn, lên đến cao hơn v.v... Vào giai đoạn đó, chúng tôi phải đề phòng khả năng địch đổ bổ từ biển vào. Cách chủ yếu để xâm chiếm một hòn đảo như Cuba là phải đổ quân từ ngoài biển vào - tất nhiên chúng tôi cũng phải đề phòng khả năng đổ bộ đường không, nhưng đổ bộ đường biển vẫn là khả năng chủ yếu. Do đó, phương pháp phòng ngự chủ yếu của chúng tôi là phong tỏa những điểm quân địch có thể đổ bộ. Chúng tôi theo dõi những động thái vận chuyển quân của đối phương và tuần tra tại tất cả những vị trí có thể, đặc biệt là phải tăng cường công tác phòng thủ những khu vực có vị trí chiến lược nhất, từ nhiều hướng khác nhau. Với đặc điểm Cuba là một hòn đảo với rất nhiều vị trí mà địch có thể đổ quân từ biển vào - đó là chưa kể đổ bộ bằng đường không - chúng tôi buộc phải chuẩn bị và huy động toàn bộ đất nước.

May mắn là lúc đó chúng tôi đã bắt đầu chiến dịch xóa mù chữ được một thời gian với những kết quả vô cùng quan trọng, trường học được mở ra khắp mọi nơi và rất nhiều kế hoạch tiếp sau đó đang được triển khai.

Điều đó cho phép Cuba có những người lính có trình độ giáo dục tốt hơn để có thể sử dụng các loại trang thiết bị và vũ khí hiện đại.

Đúng vậy. Ví dụ như có thời điểm sau cuộc khủng hoảng tháng 10 năm 1962, chúng tôi đã phải làm quen với tất cả số vũ khí của 42000 người lính Xô Viết, trong đó có cả những loại tên lửa đất đối không đòi hỏi người sử dụng phải có trình độ tối thiểu là trung học phổ thông cộng thêm một khóa huấn luyện nâng cao. Ngay cả việc đào tạo các chuyên gia trong những trường đại học cũng bị ảnh hưởng. Số sinh viên vào học trong các trường y không được nhiều như chúng tôi mong muốn, và số lượng học sinh tốt nghiệp trung học phổ thông cũng không đủ so với yêu cầu, và trong số đó rất nhiều người vừa tốt nghiệp trung học đã phải tham gia ngay vào quân đội để phục vụ trong các đơn vị đòi hỏi phải nắm vững công nghệ hiện đại, như radar, thông tin liên lạc. Nói chung là tất cả các trang thiết bị và vũ khí hiện đại đều đòi hỏi có nguồn nhân lực trình độ cao.

Cuối cùng đến giai đoạn đa số những chiến sĩ phục vụ trong quân đội theo thời hạn nghĩa vụ quân sự bắt buộc ba năm đều đã tốt nghiệp trung học hoặc thậm chí là những sinh viên đại học năm thứ hai. Tuy nhiên chúng tôi cũng áp dụng chế độ miễn trừ cho một số ngành nghề có nhu cầu nhân lực cấp thiết - ví dụ như ngành y, vì trong tổng số 6000 bác sĩ mà chúng tôi có năm 1959, thì đã có tới 3000 người bỏ sang Mỹ trong những năm đầu tiên.

Chúng tôi đã mất ít nhất là hai mươi năm mới đạt được con số 6000 sinh viên y khoa và cuối cùng là con số 70.000 trong hiện tại, gần như tất cả đều theo học một hoặc hai chuyên ngành. Từ một Trường Đại học y ban đầu, chúng tôi đã phát triển thành hai mươi mốt trường, gần như tất cả đều được xây dựng trong vòng mười năm trước khi bắt đầu thời kỳ đặc biệt. Trường thứ hai mươi hai chủ yếu dành cho các sinh viên nước ngoài.

Cả cuộc tấn công vào Vịnh Con lợn và “cuộc chiến bẩn” đều được thực hiện theo lệnh của Tổng thống John Kennedy, người sau này trở thành nhân vật trung tâm cùng với ông và Tổng Bí thư Khruschev, trong cuộc khủng hoảng trầm trọng xảy ra vào tháng 10 năm 1962, mà ông vừa nhắc tới. Tuy vậy khi nói về Kennedy, dường như ông không hề có vẻ gì là ác cảm đối với ông ta, thậm chí ông còn tỏ ra rất có cảm tình với vị Tổng thống này?

Liên quan đến sự kiện xảy ra trên bãi biển Playa Girón tháng 4 năm 1961, thì thật ra Kennedy đã phải thừa hưởng lại kế hoạch này từ người tiền nhiệm của mình là Eisenhower, và vị Phó Tổng thống của ông ta khi đó là Richard Nixon. Cuộc xâm lược đó là một sự đã rồi; tức là nó đã có sẵn trong những kế hoạch nhằm chống lại Cách mạng Cuba, cho dù đến thời điểm đó chúng tôi chưa hề công bố bản chất Xã hội Chủ nghĩa của cuộc Cách mạng.

Những bước đi quan trọng nhất mà chúng tôi tiến hành đến thời điểm đó là cuộc Cải cách ruộng đất và tiến hành quốc hữu hóa các công ty công nghiệp và thương mại lớn, cùng với những biện pháp cụ thể khác mang hơi hướng Xã hội chủ nghĩa rất sâu sắc, ví dụ như chiến dịch xóa mù chữ, giảm giá điện và điện thoại, cuộc cải cách thành thị, đạo luật kiểm soát giá thuê nhà đất, tịch thu và sung công tài sản của những kẻ biển thủ và tham nhũng tài sản của Chính phủ và nhân dân. Chúng tôi đã thực hiện nhiều biện pháp rất quan trọng, nhưng chúng tôi chưa hề tuyên bố mình là những người Xã hội Chủ nghĩa, cũng chưa hề công khai tuyên bố ủng hộ Học thuyết Mác-Lênin. Chính sự kiện Girón đã thúc đẩy tiến trình của Cách mạng.

Thậm chí tôi phải nói rằng cuộc Cải cách ruộng đất của chúng tôi khi đó còn không thể cấp tiến và mạnh tay bằng cuộc Cải cách do Tướng MacArthur thực hiện ở Nhật Bản. Bởi vì khi Mỹ bắt đầu chiếm đóng Nhật Bản năm 1945, MacArthur đã ra lệnh xóa bổ việc sở hữu những vùng đất rộng mênh mông và chia nhỏ diện tích đất đó cho các nông dân và người nghèo. Tuy nhiên vào thời điểm đó, các công ty Mỹ chưa sở hữu những vùng đất lớn, còn ở Cuba thì họ đã nắm trong tay rất nhiều. Đó là lý do tại sao chúng tôi không được phép thực hiện một cuộc cải cách ruộng đất, cũng như điều đó đã từng bị cấm đoán ở Guatemala khi Tổng thống Arbenz tìm cách thực hiện cải cách ruộng đất năm 1954.

Và khi đó Tổng thống Kennedy, dù có rất nhiều băn khoăn, do dự và ngần ngại, cũng buộc phải đưa kế hoạch của Eisenhower và Nixon vào thực hiện - ông ta tin rằng kế hoạch do CIA và Lầu Năm góc xây dựng sẽ có được sự ủng hộ của người dân Cuba, rằng quần chúng nhân dân sẽ đổ ra đường chào đón những kẻ xâm lược và lực lượng dân quân, tự vệ sẽ không làm gì để phản kháng, thậm chí họ sẽ nổi dậy chống lại Chính phủ Cách mạng. Có lẽ họ đã tin tưởng vào chính những luận điệu tuyên truyền giả dối của mình. Và điều chắc chắn là họ đã đánh giá quá thấp nhân dân Cuba cũng như những người cách mạng Cuba ¹.

Kennedy đã dao động, nhưng cuối cùng, trước những khó khăn mà lực lượng xâm lược đổ bộ lên bãi biển Playa Girón đang phải đối mặt, ông ta đã quyết định huy động sự yểm hộ của không quân, nhưng đến khi họ chuẩn bị xong việc triển khai không quân thì đã chẳng còn tên lính đánh thuê nào mà yểm trợ nữa. Chí trong vòng chưa đến bảy mươi hai giờ, cuộc Tổng phản công áp đảo của Quân đội Nổi dậy và lực lượng Dân quân Cách mạng đã quét sạch hoàn toàn đội quân viễn chinh đó. Một thất bại nặng nề cho Đế quốc Mỹ. Và cũng là một nỗi nhục nhã nặng nề.

Kennedy đã phản ứng như thế nào trước sự nhục nhã đó?

Vâng, một mặt ông ta áp đặt lệnh bao vây kinh tế và hậu thuẫn cho những cuộc tấn công cướp biển cũng như chiến tranh bẩn thỉu. Tuy nhiên, mặc khác, ông ta cũng phản ứng rất thông minh, bằng cách phát triển một Cương lĩnh chính trị nhắm vào việc cải cách xã hội và hỗ trợ kinh tế cho châu Mỹ latinh.

Sau thất bại tại Playa Girón, Kennedy đã khởi xướng thành lập “Liên minh vì Tiến bộ”, cùng với Quân đoàn Hòa bình, một chiến lược rất quỷ quyệt nhằm ngăn ngừa ảnh hưởng của Cách mạng Cuba, ông ta đề xuất kế hoạch bơm khoảng 20 tỷ USD vào khu vực này trong vòng một thập kỷ, và khoản tiền này sẽ phục vụ cho một Chương trình cải cách ruộng đất - cải cách ruộng đất! Một chính quyền chưa bao giờ muốn nghe đến cụm từ “Cải cách ruộng đất” vì coi đó là một tư tưởng “Cộng sản” giờ đây lại khẳng định cần tiến hành cải cách ruộng đất ở châu Mỹ Latinh. Và họ còn đề ra rất nhiều sáng kiến khác: xây dựng nhà ở, cải cách tài chính, chương trình giáo dục, chương trình y tế - gần giống như những gì mà chúng tôi đang làm khi đó.

Trước ảnh hưởng vang dội của Cách mạng Cuba, Kennedy đã buộc phải khởi xướng các sáng kiến đó. Ông ta nhận ra rằng những nhân tố kinh tế và xã hội trong khu vực có thể dẫn đến một cuộc cách mạng triệt để và lan rộng ra toàn bán cầu Tây. Rất có thể sẽ có một cuộc Cách mạng Cuba thứ hai, nhưng ở quy mô toàn lục địa Nam Mỹ, và thậm chí sẽ còn triệt để hơn.

Cuối cùng, rất nhiều nhà độc tài ở các Quốc gia Nam Mỹ đã đánh cắp hầu hết số tiền đó và Liên minh vì Tiến bộ đã không giải quyết được vấn đề gì. Nhưng dù sao, đó cũng là một phản ứng rất khôn ngoan của Kennedy - phải công nhận đó là một nhà lãnh đạo vô cùng thông minh.


----------------------------------------------------------
1. Trong lần xuất bản thứ nhất, Castro đã đưa ra những so sánh cụ thể giữa những mong muốn này và mong muốn của Chính quyền Bush - Cheney trước cuộc chiến I-rắc.

Với Kennedy, ông - cũng như toàn thế giới - đã phải sống qua một trong những cuộc khủng hoảng quốc tế nguy hiểm nhất trong lịch sử quan hệ quốc tế, đó là sự kiện “Khủng hoảng tên lửa Cuba” tháng 10 năm 1962, mà ở Cuba vẫn gọi là “Khủng hoảng tháng 10”. Giờ đây, sau hơn bốn mươi năm, ông nhìn nhận lại tình hình khi đó như thế nào?

Đó là một tình huống vô cùng căng thẳng, và đã có rất nhiều bài học được rút ra từ cuộc khủng hoảng này. Thế giới đã phải đứng bên bờ vực của một cuộc chiến tranh hạt nhân, xuất phát từ chính sách thù địch và tàn bạo của Mỹ nhằm vào Cuba - chỉ mười tháng sau thất bại thảm hại ở Girón và tám tháng trước khi xảy ra cuộc khủng hoảng, họ đã thông qua một kế hoạch xâm chiếm hòn đảo này bằng lực lượng hải, lục, không quân của mình.

Các đồng chí Xô Viết đã thu thập được thông tin tình báo tuyệt đối đáng tin cậy về kế hoạch này và ngay lập tức họ đã thông báo cho phía Cuba về mối nguy hiểm sắp xảy ra, mặc dù họ không nói một cách chi tiết - tất nhiên phía Liên Xô cần bảo vệ nguồn tin của mình. Họ chỉ nói rằng họ đưa ra nhận định chắc chắn đó sau một cuộc gặp giữa Khruschev và Kennedy tại Viên. Những chi tiết của kế hoạch này chỉ được biết đến khoảng hai mươi năm sau đó, khi những tài liệu liên quan được Chính phủ Mỹ giải mật và cho công bố.

Liên Xô đã cử Sharaf Rashidov, Bí thư Đảng ở Uzbekistan và Nguyên soái Sergei Biryuzov, Tư lệnh Các Lực lượng Tên lửa Chiến lược Liên Xô, tới nói chuyện với chúng tôi. Cả Raul và tôi đều có mặt trong cuộc gặp đầu tiên.

Sau khi cung cấp thông tin về kế hoạch mà tôi vừa nói đến ở trên, các đồng chí đó đã hỏi xem tôi thấy cần phải làm gì để ngăn ngừa cuộc tấn công. Tôi đã bình tĩnh trả lời: “Đưa ra một tuyên bố chính thức, giống như những gì người ta vẫn làm trong những tình huống tương tự, để cảnh báo Chính phủ Mỹ rằng bất kỳ cuộc tấn công nào nhằm vào Cuba đều được coi là hành động tấn công Liên Xô”.

Sau đó tôi trình bày những lý lẽ để bảo vệ quan điểm của mình. Các đồng chí đó ngồi suy nghĩ một lúc rồi nói thêm rằng vì đó không phải là một tuyên bố đơn giản, nên sẽ phải có một số biện pháp cụ thể. Và sau đó các đồng chí ấy cũng nói rằng tốt nhất là phải triển khai một lực lượng tối thiểu các loại tên lửa tầm trung trên lãnh thổ Cuba.

Theo quan điểm của tôi, phía Liên Xô khi đó rõ ràng là rất mong muốn đạt được bước tiến trong sự cân bằng sức mạnh giữ Liên Xô và Mỹ. Tôi phải thừa nhận rằng tôi không hề thích thú gì với sự có mặt của những vũ khí như vậy tại Cuba, đơn giản là chúng tôi không muốn xây dựng hình ảnh Cuba là một căn cứ quân sự của Liên Xô (trong mắt Mỹ, và đặc biệt là trong mắt các quốc gia Mỹ latinh khác). Vì vậy tôi đã trả lời, “Chúng ta hãy tạm nghỉ đã; tôi muốn bàn bạc với các đồng chí trong Ủy ban Cách mạng Quốc gia về vấn đề hết sức nhạy cảm và cực kỳ quan trọng này”.

Và chúng tôi đã tiến hành họp ngay buổi chiều hôm đó. Tôi nhớ là tại cuộc họp, ngoài tôi và Raul còn có Bias Roca, Che, Dorticos và Carlos Rafael. Tôi thông báo lại cho họ những gì chúng tôi vừa thảo luận sáng hôm đó và giải thích cho họ cảm nhận của tôi rằng ngoài mong muốn chân thành từ phía Liên Xô là ngăn ngừa một cuộc tấn công vào Cuba, đây là điều mà Khruschev rất quyết tâm, thì họ cũng hy vọng cải thiện sự cân bằng chiến lược về sức mạnh, vì sự có mặt của những tên lửa Liên Xô tại Cuba có ý nghĩa như một biện pháp đối trọng với việc Mỹ triển khai các tên lửa tương tự tại Thổ Nhĩ Kỳ và Italia, những quốc gia rất gần với Liên Xô.

Tôi cũng nói thêm rằng sẽ rất mâu thuẫn về phía chúng tôi nếu đòi hỏi sự ủng hộ cao nhất từ phía Liên Xô và cả khối Xã hội Chủ nghĩa trong trường hợp chúng tôi bị Mỹ tấn công, trong khi lại không dám đối mặt với những rủi ro về mặt chính trị cũng như những tổn hại nhất định về uy tín đúng vào lúc họ (Liên Xô và khối Xã hội Chủ nghĩa) cần đến chúng tôi nhất. Quan điểm đạo đức và cách mạng đó được tất cả chúng tôi nhất trí chấp nhận.

Khi chúng tôi quay lại nơi các đại diện Liên Xô đang chờ đợi, tôi thông báo cho họ biết rằng nếu đây là một biện pháp vừa có mục đích bảo vệ Cuba khỏi một cuộc tấn công trực tiếp, đồng thời lại góp phần tăng cương sức mạnh của Liên Xô và toàn thể khối Xã hội Chủ nghĩa, thì cần triển khai bao nhiêu tên lửa tầm trung Cuba cũng hết sức ủng hộ.

Khoảng thời gian còn lại được dành cho những biện pháp bổ sung phù hợp. Bốn mươi hai quả tên lửa tầm trung sẽ được chuyển vào Cuba. Các lực lượng hải, lục, không quân của Cuba sẽ được tăng cường thêm các tầu tuần tra trang bị ngư lôi, một trung đoàn máy bay chiến đấu MiG-21, bốn lữ đoàn bộ binh cơ giới được trang bị đầy đủ các phương tiện xe bọc thép để chở quân cùng với xe tăng, một trung đoàn vũ khí hạt nhân chiến thuật với những đầu đạn hạt nhân trong trường hợp cuộc khủng hoảng nổ ra và người chỉ huy trung đoàn được trao quyền sử dụng các loại vũ khí này mà không cần mệnh lệnh từ cấp cao hơn. Nhiều năm sau đó, Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ McNamara sẽ phải kinh hoàng khi ông ta biết được thông tin này. Các khẩu đội tên lửa đất đối không với tầm bắn ba mươi km sẽ được triển khai để bảo vệ cho những căn cứ hạt nhân chiến lược.

Cuộc họp quan trọng đó diễn ra khoảng năm tháng trước khi bắt đầu khủng hoảng. Mọi công việc được tiến hành rất khẩn trương không phí một giây nào. Chúng tôi đã nỗ lực hoàn thành một khối lượng công việc phi thường.

 Nếu không nói rõ về bối cảnh, tình hình như vậy chắc chắn ông sẽ không biết chuyện gì đã xảy ra trong tháng 10 năm 1962. Bên cạnh các công việc khác, chúng tôi còn thảo luận về việc chuẩn bị tất cả những tài liệu liên quan. Các đồng chí Liên Xô hứa sẽ lo việc này, và chỉ sau một thời gian ngắn sau đó, họ đã chuyển tài liệu tới nơi.

Tôi đã nghiên cứu các tài liệu đó một cách cực kỳ tỉ mỉ và nhận thấy rằng bản dự thảo của Hiệp định hay có thể nói là thỏa thuận hợp tác quân sự về việc triển khai tên lửa có một số lỗ hổng về mặt chính trị và không thể được trình bày như một Văn kiện công khai cho một vấn đề nhạy cảm như vậy được.

Tôi đã viết lại hoàn toàn - bằng tay - những Văn kiện đó và cử Raul mang tới Mát-xcơ-va. Tại đây, Raul đã bàn bạc với Bộ trưởng Quốc phòng Liên Xô Malinovski và với chính Khruschev. Bản dự thảo của tôi đã được chấp nhận mà không phải thay đổi bất kỳ dấu chấm, hay dấu phảy nào.

Quá trình chuẩn bị bắt đầu. Tôi xin khẳng định một cách hoàn toàn khách quan rằng các lực lượng vũ trang của Cuba và Liên Xô đã làm việc một cách hiệu quả đến phi thường để có thể triển khai lượng trang thiết bị khổng lồ đó chỉ trong một thời gian ngắn. Trước hết, cùng với các chuyên gia Liên Xô, chúng tôi khẩn trương khảo sát những địa điểm có thể triển khai các đơn vị và vũ khí, trang bị, kể cả các bệ phóng tên lửa tầm trung cũng như những yếu tố phòng thủ và bảo vệ chúng. Làm tất cả những công việc đó trong khi vẫn phải đảm bảo những nguyên tắc nghiêm ngặt nhất về bảo mật, ngụy trang có lẽ là đòi hỏi khó khăn nhất mà ông có thể hình dung nổi. Các lực lượng vũ trang cùng các cơ quan an ninh của chúng tôi, dưới sự lãnh đạo của Đảng và sự ủng hộ của các tổ chức quần chúng nhân dân, đã thực hiện công việc với hiệu quả phi thường mà theo tôi là chưa từng thấy ở đâu trên thế giới. Tuy nhiên, bất chấp những nỗ lực bảo mật như vậy, những tin đồn vẫn nhanh chóng lan đi khắp nơi. Những kẻ bất mãn với Cách mạng đã nhanh chóng lan truyền tin tức bằng mọi cách có thể sang Mỹ, thông báo cho gia đình của họ cũng như các cơ quan của Chính phủ Mỹ về những động thái mà họ đang chứng kiến. Báo chí cũng nhanh chóng nắm được các tin đồn này. Tổng thống Kennedy cũng đã bị phe đối lập và báo chí chất vấn.

Một cuộc tranh luận lạ lùng và rối rắm đã bắt đầu giữa Chính phủ Liên Xô và Chính phủ Mỹ xung quanh bản chất của việc tấn công hay phòng thủ của các loại vũ khí đang được chuyển đến Cuba. Khruschev bảo đảm với Kennedy rằng đó là các loại khí tài phòng thủ. Trong trường hợp này (tức là trường hợp của Cuba), Kennedy diễn giải rằng như thế có nghĩa là sẽ không có các loại vũ khí tầm trung. Theo tôi thì Kennedy đã tin, theo cách riêng của ông ta, vào lời bảo đảm rất minh bạch của Khruschev - trong thực tế Khruschev vẫn dứt khoát khẳng định rằng đó là những vũ khí phòng thủ, không chỉ trên phương diện kỹ thuật mà còn xuất phát từ những mục đích tự vệ đã dẫn đến việc triển khai các loại tên lửa đó ở Cuba. Mà thật ra Liên Xô cũng chẳng cần phải nhọc công giải thích như vậy làm gì. Những gì Cuba và Liên Xô làm khi đó là hoàn toàn hợp pháp, tuân thủ chặt chẽ luật pháp quốc tế. Lẽ ra ngay từ đầu, cần phải tuyên bố cồng khai việc Cuba sở hữu các loại trang thiết bị và vũ khí cần thiết cho sự nghiệp bảo vệ tổ quốc của mình.

Chúng tôi bắt đầu thấy không yên tâm với chiều hướng của cuộc tranh cãi công khai này. Vì vậy, tôi đã cử Che, khi đó đang là Bộ trưởng Bộ Công nghiệp và là một thành viên trong Tổng bộ Quốc gia các Tổ chức Cách mạng Thống nhất sang Liên Xô để trình bày quan điểm của tôi về tình hình khi đó với Khruschev, cũng như sự cần thiết phải cho công bố ngay Hiệp định hợp tác quân sự mà Liên Xô và Cuba vừa ký kết. Nhưng tôi đã không thuyết phục được đồng chí ấy. Khruschev đáp lại rằng ông sẽ cho triển khai Hạm đội Baltic, nhằm răn đe phía Mỹ không nên phản ứng một cách quá cứng rắn.

Đối với chúng tôi, những nhà lãnh đạo Cuba khi đó, thì Liên Xô lầ một siêu cường với nhiều kinh nghiệm giải quyết các vấn đề trong quan hệ quốc tế. Chúng tôi cũng không thể bàn cãi gì thêm nữa đế thuyết phục họ phải thay đổi chiến lược kiểm soát tình hình khi ấy và thế là chúng tôi chẳng còn cách nào khác ngoài việc tin tưởng hoàn toàn vào họ.

Và cuộc khủng hoảng đã bắt đầu như thế nào?

Khoảng ngày 14-15 tháng 10 năm 1962, phía Mỹ phát hiện ra những tên lửa Liên Xô được triển khai trên đất Cuba. Một chiếc máy bay do thám U-2 bay rất cao đã chụp ảnh được một số bệ phóng. Đến tận ngày nay chúng tôi mới biết sự thật là chính một thành viên trong cơ quan tình báo Liên Xô, Đại tá Oleg Penkovsky, đã cung cấp cho phía Mỹ tọa độ chính xác của các trận địa tên lửa mà sau đó được chiếc U-2 xác nhận. Kennedy nhận được tin này vào ngày 16 tháng 10. Sáu ngày sau, cuộc khủng hoảng bắt đầu.

Điều không thể tin nổi trong thái độ của Khruschev là ở chỗ, trong khi các khẩu đội tên lửa đất đối không được bố trí khắp nơi trên hòn đảo, vậy mà hoàn toàn không có nỗ lực nào trong việc ngăn chặn đối phương phát hiện ra các vị trí phòng thủ Cuba-Liên Xô bằng máy bay do thám trên không.

Đây không còn là vấn đề liên quan đến chiến thuật hay chiến lược. Nó là một quyết định liên quan đến việc có ý chí và quyết tâm hay không trong việc duy trì lập trường vững vàng trong tình huống căng thẳng vừa phát sinh. Và theo quan điểm của chúng tôi, đã được chúng tôi tuyên bố công khai từ khi đó cũng như ngay trong lúc này, thì việc cho phép các máy bay do thám đó bay qua không phận của Cuba đã tạo cho kẻ thù một lợi thế rất lớn. Nó cho phép đối phương có cả một tuần liền để tổ chức kế hoạch đáp trả, cả về chính trị và quân sự.

Khi khủng hoảng nổ ra, Khruschev không ý thức được một cách rõ ràng cần phải làm gì. Tuyên bố đầu tiên của ông ta là một lời lên án mạnh mẽ và hùng hồn đối với quan điểm của Kennedy.

Và khi đó Kennedy đã làm gì?

Kennedy liên hệ với Khruschev, người mà sau đó đã phạm phải một sai lầm nghiêm trọng, một sai lầm cả về chính trị và đạo đức. Trong một lá thư, Khruschev đã nói dối Kennedy; ông ta khẳng định với Tổng thống Mỹ rằng đó chỉ là những vũ khí “phòng thủ”, không phải vũ khí chiến lược. Rõ ràng đó là những vũ khí có thể được sử dụng cho mục đích phòng thủ, nhưng cũng là vũ khí tấn công. Có tất cả ba mươi sáu quả tên lửa chiến lược tầm trung đã được triển khai ở Cuba, cùng với những hệ thống vũ khí khác. Và vị Tướng Liên Xô được giao nhiệm vụ chỉ huy lực lượng này có thẩm quyền, trong những tình huống cấp bách, sử dụng các loại vũ khí (hạt nhân) chiến thuật đó mà không cần tham khảo ý kiến của Mát-xcơ-va.

Lá thư đó của Khruschev được Gromyko, Andre Gromyko, Bộ trưởng Ngoại giao Liên Xô khi đó, mang tới cho Kennedy. Đó là ngày 18 tháng 10. Vào lúc này vấn đề vẫn chưa được tiết lộ công khai. Nhưng sau đó...

Ngày 19 tháng 10, Kennedy đã họp với Hội đồng Tham mưu trưởng liên quân Mỹ, những người này đã cố vấn cho Kennedy tiến hành một cuộc không kích ồ ạt nhằm vào các vị trí triển khai tên lửa. Đến ngày 20 tháng 10, lần này theo sự cố vấn của Robert McNamara, Bộ trưởng Ngoại giao Mỹ lúc đó, Kennedy đã ra lệnh triển khai lực lượng hải quân phong tỏa Cuba với 183 tàu chiến, trong đó có 8 tàu sân bay, và hơn 40 nghìn lính thủy đánh bộ trên các tàu vận tải.

Tại Florida, 579 máy bay chiến đấu và năm sư đoàn bộ binh được triển khai trong tình trạng báo động, trong đó có cả hai sư đoàn không quân tinh nhuệ nhất của Mỹ là các sư đoàn số 82 và 101. Nhưng người dân Mỹ, cũng như người dân trên cả thế giới vẫn chưa biết chuyện gì đang xảy ra.

Vậy Kennedy đã ra tuyên bố công khai vào thời điểm nào?

Ông ta có bài phát biểu trên truyền hình ngày 22 tháng 10 năm 1962, lúc bảy giờ tối. Bài phát biểu đó được phát trên tất cả các kênh, khiến không khí căng thẳng được đẩy lên mức cao nhất, và đến lúc này thế giới mới nhận ra là có cuộc khủng hoảng như vậy và tất cả chúng ta đang đứng bên miệng vực của một cuộc chiến tranh hạt nhân. Kennedy tuyên bố Liên Xô phải ngay lập tức rút toàn bộ số tên lửa nói trên về nếu không sẽ phải đối mặt với nguy cơ về một cuộc chiến tranh hạt nhân. Và ông ta cũng tuyên bố việc phong tỏa Cuba bằng hải quân, để ngăn ngừa việc Liên Xô tiếp tục chuyển tên lửa vào đất nước chúng tôi. Đến lúc này, cơ quan an ninh Liên Xô đã bắt được Đại tá Penkovsky và họ biết rằng phía Mỹ đã có tất cả những thông tin cần thiết. Và họ cũng biết rằng Kennedy đã biết về việc Khruschev đã nói dối trong thư.

Và tới lúc đó ông mới được biết về những gì người Mỹ đã biết?

Thực sự thì tôi cũng dự đoán ra được vào ngày 22 tháng 10 đó khi đột nhiên có thông báo rằng Kennedy sẽ có bài phát biểu trên truyền hình vào lúc bảy giờ tối hôm đó, và tôi cũng đã nhận thấy một số dấu hiệu khác. Không thể có chuyện gì khác ngoài việc đó là một phản ứng trước sự hiện diện của các tên lửa Liên Xô trên đất Cuba. Trước đó tôi đã yêu cầu vị chỉ huy quân đội Liên Xô ở Cuba đẩy nhanh tiến độ xây dựng các bệ phóng tên lửa. Chúng tôi phải sẵn sàng chiến đấu. Mọi người đã khẩn trương làm việc cả ngày lẫn đêm. Sự thật là đến ngày 16 tháng 10 thì chưa có bệ phóng nào sẵn sàng; nhưng đến ngày 18 thì đã có tám bệ, đến ngày 20 là 13 bệ, và đến ngày 21 có hai mươi bệ. Mọi chuyện được tiến hành nhanh đến chóng mặt.

Những nguời Cuba đã làm gì khi đối mặt với tình hình nguy hiểm đó?

Như tôi vừa nói, ngay cả trước bài phát biểu của Kennedy, chúng tôi đã dự đoán được lý do ông ta xuất hiện trên truyền hình, nên ngay lập tức chúng tôi đã quyết định báo động sẵn sàng chiến đấu và huy động đến người cuối cùng. Khoảng hơn 300 nghìn chiến sĩ đã được lệnh tổng động viên, tất cả đều hừng hực tinh thần sẵn sàng chiến đấu. Ngày 23 tháng 10, tôi lên truyền hình để tố cáo chính sách thù địch của Mỹ, và cảnh báo nguy cơ xâm lược sắp xảy ra, kêu gọi tổng động viên toàn đất nước, và khẳng định lập trường sẵn sàng chiến đấu của chúng tôi, trong mọi hoàn cảnh.

Vậy lệnh phong tỏa bằng hải quân của Mỹ có được thực hiện không?

Có, tất nhiên rồi. Lệnh phong tỏa chính thức có hiệu lực vào hai giờ chiều ngày 24 tháng 10. Và thời điểm đó đang có hai mươi ba chiếc tàu hải quân Liên Xô đang trên đường tới Cuba. Bất kỳ lúc nào cũng có thể xảy ra xung đột, một chiếc tàu Mỹ có thể nổ súng vào tàu Liên Xô và thế là chiến tranh hạt nhân có thế nổ ra... Tình hình khi đó cực kỳ căng thẳng, nguy cấp.

Trong bối cảnh như vậy, Liên Hợp Quốc đã hành động như thế nào?

À, có một cuộc tranh cãi rất tai tiếng đã diễn ra ở đó, mà tôi phải coi là hết sức lố bịch, giữa Đại sứ Mỹ, Adlai Stevenson, và Đại sứ Liên Xô, Velerian Zorin. Stevenson - cũng giống như Colin Powell làm vào ngày 4 tháng 2 năm 2003 sau này, với những bằng chứng giả để biện minh cho lý do phát động cuộc chiến tấn công Irắc - đã kêu gọi Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc tổ chức phiên họp khẩn cấp, trong đó ông ta đưa ra những bức ảnh chụp từ trên không về các căn cứ tên lửa chiến lược. Đại sứ Liên Xô bác bỏ hoàn toàn những bằng chứng đó, phủ nhận tính chân thực của chúng, ông ta từ chối tranh cãi với phía Mỹ. Rõ ràng đó là phản ứng rất bị động, ngẫu hứng - ông ta không hề được chuẩn bị gì cho cuộc tranh luận này. Ông ta không tấn công, không lên án, không giải thích bằng những lý do hết sức xác đáng rằng Cuba - một quốc gia nhỏ bé đang phải đối mặt với những nguy cơ đe dọa thường trực của Đế quốc Mỹ từ cả trong lẫn ngoài - hoàn toàn có quyền yêu cầu viện trợ quân sự, và Liên Xô, trung thành với nguyên tắc và nghĩa vụ quốc tế của mình, đã cung cấp cho Cuba sự viện trợ đó. Thay vào đó, ông ta sa vào một cuộc tranh luận thảm hại, xuất phát từ chính lập trường dao động và khả năng xử lý tình hình một cách yếu kém của Khruschev trong những tháng trước khi cuộc khủng hoảng nổ ra. Ông ta đã sai lầm khi từ chối cuộc tranh luận, mà lẽ ra nếu thực hiện, ông ta phải dựa vào lý lẽ cơ bản là chủ quyền của đất nước Cuba, cùng quyền tự vệ chính đáng của nó. Đó là chuyện xảy ra ngày 25 tháng 10 năm 1962.

Trong khi đó, tôi tin rằng nguời Mỹ vẫn đang tiến hành những chuyến bay do thám trên không phận Cuba, đúng vậy không?

Vâng, sự thật là như vậy. Chúng vẫn tiến hành bay do thám trên hòn đảo, và chúng được phép làm như vậy mà không bị trừng trị, bất chấp hệ thống phòng không đã được triển khai không với mục đích gì khác ngoài việc ngăn chặn điều đó, ngăn chặn sự do thám công khai, trắng trợn trên lãnh thổ của chúng tôi, quan sát mọi chi tiết liên quan đến công cuộc bảo vệ Tổ quốc của Cuba.

Vậy là phía Mỹ vẫn tiếp tục triển khai những chuyến bay do thám bằng máy bay U-2, thậm chí họ còn bắt đầu thực hiện những chuyến bay do thám tầm thấp. Chúng tôi quyết định phải bắn hạ những chiếc máy bay Mỹ đang bắt đầu thực hiện các chuyến bay tầm thấp này. Anh không thể phát hiện ra các chuyến bay ở tầm ngang với ngọn cây, nhất là khi chúng thực hiện những cú do thám chớp nhoáng và bất ngờ. Chúng tôi thông báo lại tình hình này với những sĩ quan quân sự Liên Xô đang chỉ huy tại đây, chúng tôi nói với họ rằng không được phép để những chuyến bay do thám tầm thấp như vậy được nhởn nhơ hoạt động. Trước đó chúng tôi cũng cho họ biết là chúng tôi sẽ tự bắn hạ những chiếc máy bay này. Và sau đó hệ thống pháo cao xạ phòng không của chúng tôi đã khai hỏa.

Ngày 27 tháng 10, tại tỉnh Oriente, một khẩu đội tên lửa SAM do các quân nhân Liên Xô điều khiển đã bắn rụng một chiếc máy bay do thám U-2. Đây chính là lúc không khí căng thẳng lên đến đỉnh điểm. Viên sĩ quan Mỹ Rudolph Anderson, người phi công lái chiếc U-2 đó, thiệt mạng. Đó là dấu hiệu cho thấy cuộc chiến đấu thực sự đã bắt đầu. Bất kỳ lúc nào, một sự kiện tương tự cũng có thể xảy ra, và tất cả đều có thể làm bùng nổ một cuộc chiến tổng lực. Và tôi xin khẳng định lại rằng trong khi đó ở Cuba, tất cả chúng tôi vẫn hết sức bình tĩnh.

Khi đó ông có nghĩ rằng chiến tranh là điều không thể tránh khỏi?

Vâng, đó là một thời khắc vô cùng căng thẳng. Bản thân chúng tôi cũng nghĩ rằng việc xảy ra xung đột là không thể tránh khỏi. Nhưng chúng tôi quyết tâm và sẵn sàng đương đầu với nguy cơ đó. Trong đầu chúng tôi không lúc nào xuất hiện ý nghĩ đầu hàng trước sự đe dọa của đối phương.

Nhưng cuối cùng thì Liên Xô đã nhượng bộ.

Khi căng thẳng lên đến đỉnh điểm, Liên Xô đã đưa ra một đề xuất với phía Mỹ. Và Khruschev thậm chí còn không thèm tham khảo ý kiến chúng tôi. Họ đề nghị rút tên lửa về nếu phía Mỹ đồng ý rút tên lửa Jupiter của mình ra khỏi Thổ Nhĩ Kỳ. Kennedy đồng ý với nhượng bộ đó ngày 28 tháng 10. Và Liên Xô bắt đầu rút những quả tên lửa SS-4 của mình về. Đối với chúng tôi, rõ ràng đó là một quyết định sai lầm. Nó gây cho chúng tôi cảm giác phẫn nộ đến cùng cực.

Chắc chắn các ông đã cảm thấy rằng họ “đi đêm” với nhau để đạt thỏa thuận sau lưng mình?

Chúng tôi chỉ được biết qua các thông báo tin tức rằng Liên Xô đang đưa ra đề nghị rút tên lửa về nước. Trong khi đó họ chưa hề có bất kỳ động thái nào gọi là thảo luận với chúng tôi! Chúng tôi không hề phản đối việc đạt được giải pháp, vì điều quan trọng nhất khi đó là tránh để xảy ra một cuộc chiến tranh hạt nhân. Nhưng lẽ ra Khruschev phải nói với phía Mỹ rằng, “Phía Cuba cũng phải được tham gia vào quá trình đàm phán”. Nhưng thời điểm đó họ đã xuống tinh thần, và không còn giữ được tinh thần kiên định như lúc đầu nữa. Về mặt nguyên tắc, lẽ ra họ phải tham khảo ý kiến của chúng tôi.

Giả sử nếu họ làm như vậy, thì những điều kiện của bản thỏa thuận sau đó chắc chắn là đã tốt hơn. Sẽ không đời nào có sự xuất hiện của Căn cứ Hải quân Guantánamo; sẽ không bao giờ tái diễn những chuyến bay do thám tầm cao... Tất cả những điều đó khiến chúng tôi cảm thấy bị xúc phạm ghê gớm; chúng tôi coi đó như một lời lăng mạ. Và chúng tôi đã phản đối. Thậm chí ngay cả sau khi Bản thỏa thuận được ký kết, chúng tôi vẫn bắn vào những chuyến bay do thám tầm thấp. Vì vậy cuối cùng phía Mỹ phải tạm ngưng. Quan hệ giữa chúng tôi với Liên Xô cũng trở nên tồi tệ. Trong nhiều năm liền, chuyện này đã ảnh hưởng tiêu cực đến quan hệ Cuba - Liên Xô.

Tôi không định nói cho ông một cách chi tiết tất cả những bước đi mà chúng tôi đã tiến hành trong giai đoạn khủng hoảng đó, nhưng có lẽ ông sẽ không thể hiểu một cách ngọn ngành tất cả những khía cạnh chính trị, đạo đức và quân sự nếu không tham khảo những lá thư mà tôi và Khruschev đã trao đổi trong những ngày đó.

Tôi xin được bắt đầu bằng lá thư mà tôi gửi cho Khruschev ngày 26 tháng 10 năm 1962:

Đồng chí Khruschev thân mến,

Sau khi phân tích tình hình và căn cứ vào những báo cáo chúng tôi hiện có, tôi đánh giá rằng cuộc tấn công có thể xảy ra bất kỳ lúc nào - trong vòng từ hai mươi tư đến bảy mươi hai giờ tới.

Có hai tình huống có thể xảy ra: tình huống thứ nhất và dễ xảy ra nhất là một cuộc không kích để phá hủy một số mục tiêu cụ thể; tình huống thứ hai, dù ít khả năng xảy ra hơn nhưng vẫn hoàn toàn có thể, là đổ quân vào xâm lược. Theo quan điểm của tôi thì tình huống thứ hai này đòi hỏi một lực lượng khá lớn và cũng là hình thức xâm lược dễ vấp phải sự phản kháng nhất, cho nên rất có thể họ sẽ phải cân nhắc kỹ.

Đồng chí có thể tin chắc rằng chúng tôi sẽ tiến hành kháng cự một cách quyết liệt và kiên định trong trường hợp bị tấn công bằng bất kỳ khả năng nào. Tinh thần của nhân dân Cuba đang lên rất cao, và chúng tôi sẽ anh dũng đương đầu với quân xâm lược.

Nhân tiện đây tôi cũng xin được trình bầy qua với đồng chí một quan điểm hoàn toàn cá nhân.

Trong trường hợp xảy ra tình huống thứ hai và Đế quốc (Mỹ) tiến hành xâm lược Cuba với ý đồ chiếm đóng đất nước nãy, thì chính sách hiếu chiến đó sẽ tạo ra cho nhân loại những mối hiểm họa ghê gớm đến nỗi Liên Xô không bao giờ được cho phép để xảy ra những hoàn cảnh trong đó Chủ nghĩa Đế quốc có thể thực hiện một cuộc tấn công hạt nhân phủ đầu nhằm vào mình (Liên Xô).

Tôi nói như vậy bởi vì tôi tin chắc ràng chính sách hiếu chiến của Chủ nghĩa Đế quốc đã trở nên vô cùng nguy hiểm, và nếu quả thực chúng rắp tâm thực hiện một hành động tàn bạo và trắng trợn vi phạm luật pháp quốc tế cũng như lương tri của thời đại bằng cách xâm lược Cuba, thì đó cũng sẽ là thời khắc cần loại vĩnh viễn mối hiểm họa này, bằng một hành động tự vệ hoàn toàn chính đáng. Cho dù đó có là một giải pháp khó khăn và khủng khiếp đến đâu chăng nữa, cũng không còn cách nào khác.

Quan điểm này của tôi càng được củng cố hơn bởi những gì tôi quan sát và nhận định về sự phát triển của chính sách hiếu chiến và thái độ ngang nhiên thách thức công luận của Chủ nghĩa Đế quốc, tự cho mình đứng trên mọi nguyên tắc và luật pháp: chúng trắng trợn phong tỏa vùng biển, xâm phạm không phận của chúng tôi, và giờ đây đang chuẩn bị phát động một cuộc chiến tranh xâm lược, đồng thời phá hoại mọi nỗ lực đăm phán hòa bình, mặc dù biết tình thế hiện tại đang căng thẳng đến mức nào.

Từ trước đến nay đồng chí vẫn luôn là một chiến sĩ báo vệ hòa bình không mệt mỏi, tôi hiểu đồng chí đang phải trải qua những giờ phút vô cùng căng thẳng và khó khăn, khi mà kết quả của những nỗ lực phi thường của các đồng chí đang bị đe dọa nghiêm trọng. Tuy nhiên, đến tận giây phút cuối cùng, chúng tôi vẫn giữ vững niềm hy vọng ràng hòa bình sẽ được cứu rỗi, và chúng tôi hoãn toàn sẵn sàng đóng góp tất cả những gì có thể trong khả năng của mình để đạt được mục tiêu đó. Nhưng đồng thời, chúng tôi cũng chuẩn bị sẵn sàng bình tĩnh đối mặt với một tình huống mà chúng tôi đánh giá là có thực và đang sắp sửa xảy ra.

Một lần nữa tôi xin gửi tới đồng chí lòng biết ơn vô bờ bến của nhân dân Cuba đối với nhăn dân Xô Viết, những người đã vô cùng hào phóng và hữu nghị với chúng tôi, cũng như lòng biết ơn sâu sắc và kính trọng của chúng đối với cá nhân đồng chí, đồng thời xin chúc đồng chí thành công trên cương vị và trách nhiệm nặng nề đồng chí đang đảm nhiệm.

Chào thân ái,
Fidel Castro

Và ngày 28 tháng 10, Khruschev đã trả lời:

Đồng chí Fidel Castro thân mến,

Thông điệp của chúng tôi gửi Tổng thống Kennedy đã cho phép chúng ta đạt được một giải pháp cho tình hình theo hướng có lợi cho các đồng chí và có thể bảo vệ Cuba khỏi một cuộc tấn công xâm lược, ngăn ngừa khả năng xảy ra chiến tranh. Chắc đồng chí cũng đã biết là Tổng thống Kenneday bảo đảm rằng Mỹ sẽ không chỉ không tiến hành xâm lược Cuba bằng lực lượng của mình mà còn không cho phép bất kỳ đồng minh nào làm chuyện đó. Với lời khẳng định đó, có thể nói Tổng thống Mỹ đã trả lời một cách tích cực trước những thông điệp cùa tôi trong hai ngày 26 và 27 tháng 10 năm 1962...

Tuy nhiên, trong lúc này dường như điều đang ngự trị trong Lầu Năm góc không phải là luật pháp mà là sự mất trí của giới quân sự. Trong khi một thỏa ước đang ở trước mặt, Lầu Năm góc đang tìm cớ để ngăn trở nó. Đó là lý do tại sao họ vẫn tiến hành những chuyến bay mang tính khiêu khích. Hôm qua, các đồng chí đã bắn rơi một máy bay của họ, trong khi trước đó các đồng chí đã không làm như vậy khi họ bay qua không phận Cuba. Hành động đó sẽ bị các thế lực thù địch lợi dụng làm cái cớ theo đuổi mục đích của mình.

Chúng tôi xin gửi tới đồng chí, và toàn thể đội ngủ lãnh đạo cách mạng Cuba, lời chào thân ái.

N. Khruschev

Ngay trong ngày 28 tháng 10 đó, tôi đã trả lời:

Đồng chí Khruschev thân mến,

Quan điểm của Chính phủ Cuba liên quan đến bức thông điệp của đồng chí được thể hiện trong bản tuyên bố được đưa ra sáng nay, mà nội dung chắc đồng chí cũng đã nắm được.

Tôi xin được làm rõ một chi tiết liên quan đến các biện pháp phòng không chúng tôi đã thực hiện. Trong thư đồng chí viết, “Hôm qua, các đồng chí đã bắn rơi một máy bay của họ, trong khi trước đó các đồng chí đã không làm như vậy khi họ bay qua không phận Cuba”.

Vấn đề là ở chỗ trước đây chỉ có những hành động xâm phạm lẻ tẻ và không có ý đồ quân sự hoặc mối đe dọa thực tế nào từ những chuyến bay này.

Hiện tại không còn như vậy nữa. Đã xuất hiện nguy cơ về một cuộc tấn công bất ngờ nhằm vào các căn cứ quăn sự. Chúng tôi đã quyết định rằng chúng tôi không thể cứ ngồi đó và chờ đợi một cuộc tấn công bất ngờ. Nếu như các radar phát hiện của chúng tôi ngừng hoạt động, những kẻ tấn công có thể dễ dàng bay vào tiếp cận các mục tiêu và phá hủy chúng hoàn toàn mà không bị trừng phạt. Chúng tôi không tin là chúng tôi có thể cho phép điều đó xảy ra, căn cứ vào những nỗ lực và công sức mà chúng tôi đã bỏ ra, và cũng bởi vì điều đó sẽ làm suy yếu nghiêm trọng sức mạnh quân sự cũng như tinh thần chiến đấu của chúng tôi. Chính xuất phát từ động cơ đó mà vào ngày 24 tháng 10, các lực lượng vũ trang Cuba đã huy động năm mươi khẩu đội phòng không, đó là toàn bộ lực lượng dự bị của chúng tôi, để tăng cường cho các vị trí của lực lượng Liên Xô đang triển khai. Nếu chúng tôi muốn tránh được nguy cơ về một cuộc tấn công bất ngờ, thì lực lượng pháo cao xạ phải được lệnh nổ súng. Bộ Chỉ huy các lực lượng Liên Xô (tại Cuba) sẽ cung cấp thêm thông tin cho các đồng chí về chuyện gì đã xảy ra với chiếc máy bay bị bắn hạ.

Trước đây, việc xâm phạm không phận của chúng tôi còn được tiến hành một cách ngấm ngầm, không chính thức. Nhưng hôm qua, Chính phủ Mỹ đã cố gắng tự trao cho mình đặc quyền được bay qua không phận của chúng tôi bất kể giờ nào, dù là đêm hay ngày, một cách ngang nhiên. Chúng tôi không thể chấp nhận điều đó, vì nó chẳng khác nào hành động từ bỏ chủ quyền quốc gia. Tuy vậy, chúng tôi sẵn sàng đồng ý tránh gây thêm những sự vụ có thể gây nguy hại cho quá trình đàm phán, và chúng tôi sẽ ra lệnh cho các khẩu đội phòng không Cuba ngừng nổ súng, mặc dù chỉ là trong thời gian diễn ra đàm phán và không từ bỏ tinh thần của tuyên bố được chúng tôi đưa ra hôm qua về quyền bảo vệ không phận của mình. Bên cạnh đó, cả hai nước chúng ta cần phải công nhận rằng mối nguy hiểm xuất phát từ tình hình căng thẳng hiện nay, những sự vụ như vậy hoàn toàn có thể xảy ra ngoài ý muốn.

Chúng tôi cũng muốn cho đồng chí biết rằng về mặt nguyên tắc chúng tôi phản đối việc nước khác do thám trên lãnh thổ nước mình.

Chúng tôi đánh giá rất cao những nỗ lực mà các đồng chí đã thực hiện để duy trì hòa bình, và chúng tôi hoàn toàn nhất trí về sự cần thiết phải đấu tranh vì mục tiêu đó. Nếu có thể đạt được hòa bình một cách công bằng, vững chắc và dứt khoát, thì đó sẽ là một đóng góp vô giá cho toàn thể nhân loại.

Chào thân ái,
Fidel Castro

Khruschev lại viết cho tôi vào ngày 30 tháng 10:

Đồng chí Fidel Castro thân mến,

Chúng tôi đã nhận được bức thư ngày 28 tháng 10 của đồng chí cũng như những bức điện về cuộc trò chuyện giữa đồng chí và Chủ tịch Dorticos với Đại sứ của chúng tôi...

Chúng tôi hiểu rằng các đồng chí đang phải đương đầu với những khó khăn nhất định vì chúng tôi đã hứa với Chính phủ Mỹ là sẽ rút tên lửa ra khỏi Cuba, với lý do đó là những loại vũ khí tấn công, để đổi lại là việc họ cam kết loại bỏ bất kỳ kế hoạch nào nhằm vào việc tấn công Cuba bàng binh lính của Mỹ hoặc đồng minh tại Tây bán cầu và dỡ bỏ lệnh “cách ly”, tức là chấm dứt lệnh phong tỏa bằng hải quân đối với Cuba. Điều đó sẽ chấm dứt cuộc xung đột ở Carribe, một vấn đề rất phức tạp như đồng chí cũng hiểu, vì nó là cuộc xung đột giữa hai cường quốc của thế giới và có thể đe dọa dẫn đến chiến tranh thế giới thứ ba trong đó chắc chắn sẽ dính dáng đến vũ khí và tên lửa nhiệt hạch.

Theo như những gì chúng tôi hiểu từ Đại sứ của mình, thì một số đồng chí Cuba có ý kiến rằng người dân Cuba mong muốn có một tuyên bố kiểu khác, và nhất định không có chuyện các đồng chí đồng tình với việc rút tên lửa ra khỏi đất nước mình  .

Bên cạnh đó, có một số ý kiến cho rằng các đồng chí và chúng tôi đã chưa tham khảo ý kiến của nhau một cách đầy đủ xung quanh các vấn đề trước khi đưa ra quyết định như các đồng chí đã biết  .

Chẳng nhẽ như thế còn chưa phải là tham khảo ý kiến của nhau hay sao? Chúng tôi hiểu bức điện này như một dấu hiệu báo động khấn cấp. Giả sử trong những điều kiện như vừa qua, cũng như căn cứ các thông tin rằng giới quân sự diều hâu và hiếu chiến của Mỹ đang muốn lợi dụng tình hình và tấn công Cuba, mà chúng ta vẫn tiếp tục chờ đợi và tham khảo ý kiến lẫn nhau, thì có lẽ đã lãng phí rất nhiều thời gian và cuộc tấn công có lẽ đã xảy ra rồi.

Chẳng nhẽ như thế còn chưa phải là tham khảo ý kiến của nhau hay sao? Chúng tôi hiểu bức điện này như một dấu hiệu báo động khấn cấp. Giả sử trong những điều kiện như vừa qua, cũng như căn cứ các thông tin rằng giới quân sự diều hâu và hiếu chiến của Mỹ đang muốn lợi dụng tình hình và tấn công Cuba, mà chúng ta vẫn tiếp tục chờ đợi và tham khảo ý kiến lẫn nhau, thì có lẽ đã lãng phí rất nhiều thời gian và cuộc tấn công có lẽ đã xảy ra rồi.

Chúng tôi đã thống nhất quan điểm ràng những tên lứa chiến lược của chúng tôi tại Cuba đã trở thành một nỗi ám ảnh của Chủ nghĩa Đế quốc: Mỹ đã tỏ ra lo sợ, và xuất phát từ nỗi lo sợ là nhũng tên lửa đó có thể được sử dụng, bất kỳ lúc nào họ cũng có thể đánh liều có những hành động phá hủy chúng, dù là bằng cách không kích hoặc tấn công Cuba. Và ai cũng phải công nhận rằng nước Mỹ hoàn toàn có thể gây chiến bất kỳ lúc nào. Vì vậy, tôi xin khẳng định lại rằng, sự cảnh báo của các đồng chí là hoàn toàn chính đáng.

Trong bức điện ngày 27 tháng 10, đồng chí có đề xuất là chúng tôi nên tiến hành một đòn tấn công hạt nhân phủ đầu vào lãnh thổ của kẻ thù. Tất nhiên là đồng chí hiểu động thái đó sẽ dẫn đến nhưng kết cục như thế nào. Đây không phải là một cuộc tấn công đơn giản, mà sẽ là khởi đầu của một cuộc chiến tranh hạt nhân trên phạm vi toàn thế giới.

Đồng chí Fidel Castro thân mến, tôi cho rằng đề xuất của đồng chí là hoàn toàn sai lầm, mặc dù tôi hiểu và thông cảm với động cơ của đề xuất đó.

Chúng ta đã sống qua giờ phút căng thẳng nhất, trong đó chiến tranh hạt nhân có thể xảy ra bất kỳ lúc nào. Rõ ràng là nếu trường hợp đó xảy ra, Mỹ sẽ phải chịu những tổn thất hết sức nặng nề, nhưng Liên Xô và cả khối Xã hội Chủ nghĩa cũng sẽ phải chịu những tổn thất kinh khủng không kém. Còn về đất nước Cuba, nhân dân Cuba, thật khó có thể hình dung mọi chuyện sẽ diễn ra như thế nào. Ngay từ lúc đầu tiên, ngọn lửa chiến tranh có thể sẽ thiêu trụi Cuba. Hoàn toàn không nghi ngờ về việc nhân dân Cuba sẽ đấu tranh rất kiên cường, nhưng việc các đồng chí sẽ hy sinh anh dũng cũng là điều không phải nghi ngờ gì nữa  .

Còn lúc này, nhờ những biện pháp mà chúng tôi đã thực hiện, có thể nói chúng tôi đã đạt được những mục tiêu chúng tôi tự đặt ra cho mình khi ký kết thỏa thuận với các đồng chí về việc chuyển tên lửa tới Cuba. Chúng tôi đã buộc Mỹ phải cam kết rằng họ sẽ không tấn công Cuba và cũng sẽ không cho phép các đồng minh của mình ở châu Mỹ latinh làm như vậy. Chúng tôi đã đạt được cam kết đó mà không cần đến một đòn tấn công hạt nhân  .

Tất nhiên là trong công cuộc bảo vệ Cuba nói riêng và các nước Xã hội Chủ nghĩa nói chung, chúng ta không thể tin tưởng hoàn toàn vào cam kết của chính phủ Mỹ. Chúng tôi đã, đang, và sẽ tiến hành tất cả những biện pháp cần thiết để tăng cường khả năng phòng thủ của mình và tập hợp lực lượng cần thiết trong trường hợp cần có một đòn tấn công đáp trả...

Chúng tôi tin tưởng rằng Chủ nghĩa Đế quốc đã phải chịu thất bại nặng nề. Mỹ đã từng chuẩn bị kế hoạch tấn công Cuba, nhưng chúng tôi đã ngăn chặn được nguy cơ đó, và bắt buộc họ phải thừa nhận công khai trước toàn thế giới rằng họ sẽ không làm như vậy trong thời gian sắp tới. Chúng tôi đánh giá đó là một thắng lợi to lớn. Tất nhiên, Chủ nghĩa Đế quốc sẽ không bao giờ từ bỏ những dã tâm chống lại Chủ nghĩa Cộng sản. Nhưng chúng tôi cũng có những kế hoạch của mình và chúng tôi sẽ thực hiện tất cả các biện pháp cần thiết. Quá trình đấu tranh sẽ còn tiếp tục chừng nào hai hệ thống xã hội và chính trị còn tồn tại trên thế giới, cho đến khi một trong số đó, mà chúng tôi tin chắc đó sẽ là hệ thống Xã hội Chủ nghĩa của chúng ta, chinh phục được toàn thế giới...

Đồng chí Fidel Castro, chúng tôi chúc đồng chí thành công trẽn mọi cương vị, và tôi tin chắc đồng chí sẽ đạt được những thành công đó. Tất nhiên vẫn còn những âm mưu chống lại các đồng chí, nhưng chúng tôi kiên quyết sát cánh cùng các đồng chí trong việc tiến hành mọi biện pháp cần thiết để ngăn chặn chúng và đóng góp vào việc cũng cố và phát triển Cách mạng Cuba.

N. Khruschev

Ngày 31 tháng 10 - tôi sẽ đọc nốt lá thư này thôi nhé - tôi trả lời Khruschev như sau:

Đồng chí Khruschev thân mến,

Tôi đã nhận được thư của đồng chí ngày 30 tháng 10. Quan điểm của đồng chí là thực sự chúng tôi đã được tham khảo ý kiến trước khi (các đồng chí) có quyết định rút tên lửa. Những điều đồng chí trình bày trong thư được dựa trên những tin tức khẩn cấp mà đồng chí nói các đồng chí đã nhận được từ Cuba và, cuối cùng là bức điện của tôi ngày 27 tháng 10. Tôi không biết các đồng chí đã nhận được những tin tức gì; đơn giản là tôi chỉ đề cập đến lá thư tôi gửi cho đồng chí ngày 26 tháng 10, mà đồng chí nhận được ngày 27 tháng 10.

Đồng chí Khruschev, những gì chúng tôi làm trước diễn biến tình hình như vậy là chuẩn bị sẵn sàng chiến đấu. Ở Cuba chỉ có một lệnh báo động duy nhất: đó là lệnh báo động kêu gọi nhân dân chúng tôi sẵn sàng chiến đấu. Khi chúng tôi đánh giá rằng cuộc tấn công của Đế quốc Mỹ đang lơ lửng sắp xảy ra, tôi đã quyết định rằng chúng tôi cần thông báo tin đó cho các đồng chí, và báo động cho cả Chính phủ Liên Xô cũng như Bộ Tư lệnh quân đội Xô Viết (ở Cuba) - vì có một số lực lượng Liên Xô cam kết sẽ chiến đấu bên cạnh chúng tôi để bảo vệ nước Cộng hòa Cuba trong trường hợp bị tấn công từ bên ngoài - về khả năng xảy ra một cuộc tấn công nằm ngoài khả năng ngăn chặn của chúng tôi, mặc dù chắc chắn chúng tôi sẽ kháng cự bằng tất cả những gì có thể...

Mối nguy hiểm đó không thể khuất phục được chúng tỏi, vì chúng tôi đã cảm thấy nó treo lơ lửng trên Tổ quốc mình từ nhiều năm nay, đến mức độ mà ít nhiều chúng tôi cũng đã trở nên quen với nó...

Rất nhiều người, cả người Xô Viết và người Cuba, những người sẵn sàng hy sinh với lòng tự trọng và phẩm giá, đã không cầm nổi nước mắt khi biết về quyết định rút tên lửa hoàn toàn bất ngờ và vô điều kiện như vậy.

Có thể đồng chí không biết được tinh thần quyết tâm của nhân dân Cuba, sẵn sàng hoàn thành nghĩa vụ của mình đối với Đảng và toàn thể nhân loại tiến bộ.

Không phải là tôi không biết khi tôi viết ra những dòng đó trong lá thư của mình khiến cho chúng có thể bị đồng chí hiểu chệch đi, có lẽ là vì đồng chí đã không đọc kỹ và cẩn thận, hoặc rất có thể do lỗi ở khâu dịch thuật, hoặc có lẽ vì tôi đã muốn nói quá nhiều trong vài dòng ngắn ngủi đó. Tuy nhiên tôi đã không hề ngần ngại khi viết nhu vậy. Đồng chí Khruschev thân mến, đồng chí có nghĩ rằng chúng ta đã suy nghĩ quá ích kỷ, khi để mặc cho nhân dân của chúng ta phải sẵn sàng hy sinh một cách vô ích, và tất nhiên là không phải không biết, mà là biết quá rõ, những nguy cơ chúng ta phải đối mặt?

Chúng tôi biết rõ ràng - đừng cho là chúng tôi không biết - chúng tôi có thể bị hủy diệt, như đồng chí đã ám chỉ trong lá thư của mình, trong trường hợp xảy ra chiến tranh hạt nhân. Tuy nhiên, điều đó cũng không hề khiến chúng tôi phải đề nghị các đồng chí rút tên lửa về, hay đòi hỏi các đồng chí phải nhượng bộ. Đồng chí nghĩ là chúng tôi muốn có cuộc chiến tranh đó lắm sao? Nhưng làm sao chúng ta có thể lẩn tránh được nó một khi cuộc xâm lược diễn ra? Đó chính là bởi vì một cuộc xâm lược như vậy là hoàn toàn có thể, và Chủ nghĩa Đế quốc sẵn sàng lầm tất cả để ngăn chặn việc tìm ra một giải pháp cho tình hình - và theo quan điểm của chúng tôi, những đòi hỏi của họ là không thể chấp nhận nổi, kể cả tù phía Liên Xô hay từ phía Cuba.

Và giả sử một khi tình huống như vậy đã xảy ra, chúng ta còn biết làm gì khác đối với những kẻ điên rồ đã phát động chiến tranh? Chính đồng chí đã nói rằng trong những điều kiện hiện nay, chiến tranh nếu xảy ra sẽ nhất định nổ bùng thành chiến tranh hạt nhân, và chỉ trong một thời gian ngắn.

Quan điểm của cá nhân tôi là một khi cuộc xâm lược đã diễn ra tuyệt đối không được để cho Chủ nghĩa Đế quốc có quyền quyết định khi nào sẽ sử dụng vũ khí hạt nhân. Sức hủy diệt của những loại vũ khí đó là cực kỳ tàn khốc, và phương tiện vận chuyển chúng lại có khả năng cơ động cực nhanh, khiến cho Chủ nghĩa Đế quốc có thể giành được lợi thế ban đầu rất lớn.

Đồng chí Khruschev, tôi không hề muốn gợi ý rằng Liên Xô trở thành nước đi xâm lược (Mỹ), bởi vì đó sẽ là quá sai lầm, thậm chí phi đạo đức và không tương xứng với con người tôi. Tôi chỉ muốn nói rằng ngay khi Chủ nghĩa Đế quốc châm ngòi cho một cuộc tấn công chống lại Cuba, ngay trên lãnh thổ Cuba, tức là tấn công vào cả những lực lượng vũ trang Liên Xô đang đóng tại đây để giúp đỡ chúng tôi bảo vệ tổ quốc trong trường hợp xảy ra cuộc tấn công từ bên ngoài, thì ngay lập tức cần có đòn phản công đáp trả mang tính hủy diệt nhằm vào những kẻ đã gây chiến tranh đối với Cuba và Liên Xô...

Đồng chí Khruschev, tôi không hề gợi ý với đồng chí là Liên Xô cần phải tấn công trong khi cuộc khủng hoảng đang diễn ra, theo như cách hiểu đồng chí bầy tỏ trong lá thư vừa rồi, mà tôi chỉ muốn nói rằng sau khi Đế quốc Mỹ tấn công Cuba, Liên xô cần hành động dứt khoát vã không bao giờ được phạm phải sai lầm là cho phép kẻ thù có cơ hội tấn công phủ đầu các đồng chí bằng vũ khí hạt nhân. Trong vấn đề này, thưa đồng chí Khruschev, tôi vẫn bảo lưu quan điểm của mình, bởi vì tôi cho rằng nó là một cách đánh giá tình hình hoàn toàn đúng đắn và thực tế vào thời điểm đó. Đồng chí có thể thuyết phục tôi rằng tôi đã sai lầm, nhưng đồng chí không thể nói rằng tôi đã sai mà lại không đưa ra lập luận nào để thuyết phục tôi...

Có thể đồng chí tự hỏi tôi có quyền gì mà đòi hỏi như vậy. Tôi trình bày với đồng chí vấn đề này mà không hề mảy may băn khoăn đến những khó khăn có thể xảy ra, hoàn toàn thuận theo những gì lương tâm tôi mách bảo, như thể đó là trách nhiệm của một người cách mạng luôn khâm phục và kính trọng Liên Xô...

Tôi không hề thấy có điều gì để có thể nói rằng chúng tôi đã được tham khảo ý kiến về quyết định mà các đồng chí đưa ra. Có lẽ lúc này đây tôi không mong muốn gì hơn là (giá kể) tôi đã nhầm khi nói vậy. Tôi chỉ mong các đồng chí là người đúng hoàn toàn. Không chỉ có vài người, như các đồng chí nghe nói, mà sự thực là có rất nhiều người Cuba đang phải trải qua những giờ phút buồn bã và cay đắng không thể nào diễn tả bằng lời.

Đế quốc Mỹ lại bắt đầu rêu rao về việc xâm lược đất nước chúng tôi, như một bàng chứng cho thấy những lời hứa của chúng mới mong manh và vô giá trị làm sao. Tuy nhiên, quyết tâm kiên cường chống xâm lược của dân tộc chúng tôi sẽ không gì lay chuyển nổi, và có lẽ hơn bất kỳ lúc nào hết chúng tôi hoàn toàn tin tưởng vào ý chí đấu tranh của chính mình.

Chúng tôi sẽ đấu tranh trong mọi hoàn cảnh khó khăn nhất; chúng tôi sẽ vượt qua những khó khăn trong hiện tại và chúng tôi sẽ vững vàng bước về phía trước - tuy vậy, cũng không gì có thể phá hoại sự gắn bó hữu nghị và lòng biết ơn mãi mãi của chúng tôi với nhân dân Liên Xô.

Thân ái,
Fidel Castro

Những lá thư này đều đã được xuất bản công khai trước đây, nhưng tôi nghĩ tốt hơn hết là đọc lại chúng một lần nữa ngày hôm nay khi kể lại những sự kiện đã diễn ra trong giai đoạn căng thẳng tháng 10 năm đó, theo yêu cầu của ông, bởi vì như tôi đã nói, sẽ không thể hiểu một cách toàn diện và trọn vẹn những gì chúng tôi đã làm trong cuộc khủng hoảng đó, xét trên các mặt chính trị, quân sự và tình cảm, nếu không có những lá thư này.

Tháng 9 năm 1991, trong một chuyến thăm tới Mát-xcơ-va, Bộ trưởng Ngoại giao Mỹ James Baker và Tổng thống Liên Xô Mikhail Gorbachev đã đàm phán về việc rút những người lính Xô Viết cuối cùng ra khỏi Cuba - Lữ đoàn Chuyên gia Bộ binh Cơ giới. Lần này họ có tham khảo ý kiến phía Cuba về quyết định đó không?

Tham khảo! Họ chẳng bao giờ tham khảo ý kiến của chúng tôi cả. Vào thời điểm đó, Liên Xô đang bắt đầu tan rã. Tất cả những gì họ đưa khỏi đất nước chúng tôi đều được thực hiện mà chẳng có sự tham khảo ý kiến gì hết. Ngay cả trong cuộc khủng hoảng tháng 10 (năm 1962) họ cũng chẳng thèm tham khảo ý kiến chúng tôi mà cứ thế đồng ý (với Mỹ) về việc rút tên lửa ra khỏi Cuba dưói sự thanh sát của Liên hợp quốc, và chúng tôi đã phải lên tiếng, “Không, không ai được phép tới đây mà thanh sát gì hết. Chúng tôi không cho phép chuyện đó xảy ra. Nếu các đồng chí muốn rút thì việc đó hoàn toàn không liên quan gì đến chúng tôi cả”. Và thế là họ đành nghĩ ra một thủ tục mới - họ tiến hành thanh sát việc rút tên lửa ngay trên biển. Cách hành xử của họ đã gây ra rất nhiều căng thẳng trong quan hệ giữa hai bên, nhưng dù sao Liên Xô cũng là một siêu cường. Chúng ta có thể nói rất lâu mà cũng không hết chuyện về chủ đề này - đã có rất nhiều sai lầm; tôi cũng đã nhiều lần đề cập đến vấn đề này.

Thêm một chi tiết khác liên quan đến chủ đề này. Khi Liên Xô rút hết, năm 1991, khi họ rút lữ đoàn quân Xô Viết cuối cùng ra khỏi Cuba...

Không, chuyện đó do họ đàm phán trực tiếp với phía Mỹ, hoàn toàn không tham khảo ý kiến của chúng tôi. Nói chung là họ đàm phán tất cả mà không bao giờ nói với chúng tôi một câu nào. Mà thật ra khi đó cũng chẳng có lý do gì để mà đàm phán về lữ đoàn đó; cả nhân sự và trang thiết bị của đơn vị đó đã suy yếu đến mức gần như kiệt quệ - làm sao nó có thể chiến đấu được khi mà Liên Xô đã bị chia rẽ và đang tan rã trong khi cán bộ và chiến sĩ của lữ đoàn là người đến từ các nước Cộng hòa khác nhau? Cho dù thực tế là những người lính Xô Viết luôn sẵn sàng chiến đấu về mặt kỹ thuật, họ rất dũng cảm, điều đó đã được họ chứng tỏ trong chiến tranh thế giới thứ 2. Nhưng tới thời điểm tiến hành rút quân về thì tình hình ở Liên Xô (cũ) đã hết sức tồi tệ.

Khi đó chắc nhiều người đã nghĩ rằng đổi lại việc Liên Xô đồng ý rút nốt lữ đoàn cuối cùng ra khỏi Cuba, thì lẽ ra đã có thể thuyết phục được nguời Mỹ rút khỏi căn cứ của mình ở Guantánamođúng không?

Hừm, tôi nghĩ khả năng đó chỉ có thể xảy ra trong giai đoạn cuộc khoảng hoảng tên lửa tháng 10 năm 1962, như tôi đã nói. Lẽ ra đã có thể giành được sự nhượng bộ (từ phía Mỹ) một cách dễ dàng mà chỉ cần bình tĩnh và khôn ngoan một chút, bởi vì khi đó cả thế giới sẽ không đời nào để yên cho Mỹ lôi kéo tất cả vào một cuộc chiến tranh hạt nhân.

Một cuộc chiến tranh hạt nhân trên toàn thế giới.

Chúng tôi đặt ra năm yêu cầu trên bàn đàm phán, trong đó có việc chấm dứt ngay các hoạt động cướp biển cũng như những hành động (đe dọa) xâm lược và khủng bố nhằm vào Cuba, mặc dù những hành động đó vẫn tiếp diễn trong nhiều thập kỷ sau này; tiếp theo đó là phải dỡ bỏ lệnh phong tỏa kinh tế; và cuối cùng là trao trả lại vùng lãnh thổ do Mỹ chiếm đóng để xây dựng căn cứ hải quân Guantánamo. Lẽ ra đã có thể dễ dàng đạt được năm yêu sách này trong giai đoạn cuộc khủng hoảng căng thẳng đang bao trùm lên toàn thế giới, vì, như tôi đã giải thích, sẽ không quốc gia nào chịu lao đầu vào một cuộc chiến tranh hạt nhân trên phạm vi toàn thế giới chỉ vì lệnh phong tỏa, vì hành động khủng bố và một căn cứ hải quân trái phép xây dựng trên lãnh thổ Cuba do Mỹ ngang nhiên chiếm đóng. Sẽ không quốc gia nào chịu đứng yên nhìn chiến tranh xảy ra vì những lý do như vậy.

Sự hiện diện của những đơn vị tên lửa chiến lược chính là lý do mạnh mẽ khiến Mỹ và các đồng minh của mình tập hợp lại với nhau. Nhưng vấn đề là ở chỗ chẳng có gì là phi pháp khi ký kết một thỏa thuận theo đó Liên Xô đưa tên lửa vào Cuba để giúp chúng tôi ngăn ngừa một mối đe dọa xâm lược thực tế là đang được lẽn kế hoạch. Ngay chính các nhà sử học Mỹ cũng có đầy đủ nguồn tư liệu cần thiết để chứng minh điều đó - tức là những kế hoạch tấn công nhằm vào Cuba. Có nghĩa là khi Liên Xô bắt đầu triển khai việc lắp đặt tên lửa để bảo đảm an ninh cho chúng tôi, thì kế hoạch của Mỹ nhằm vào việc xâm lược Cuba sau thất bại Girón đã được soạn thảo xong; những cái cớ cần thiết cho việc xâm lược chúng tôi đều cũng đã được chuẩn bị từ tháng 2 năm 1962, trong khi như tôi nhớ, thì tên lửa của Liên Xô mãi đến tháng 6 mói được đưa sang.

Tức là mùa hè năm 1962.

Đúng thế, vào mùa hè - tức là nhiều tháng sau. Chính phía Liên Xô đã thông báo cho chúng tôi kế hoạch đó, bởi vì dường như họ đã nắm được thông tin - hai nước siêu cường vẫn không ngừng do thám lẫn nhau bằng mọi phương thức có thể. Thông qua các biện pháp tình báo và gián điệp, Liên Xô đã biết được kế hoạch xâm lược Cuba của Mỹ. Tất nhiên họ không nói cho chúng tôi là họ biết; họ chỉ nói rằng họ đoán như vậy sau cuộc nói chuyện của Khruschev với Kennedy ở Viên, đại loại là như vậy, nhưng tôi tin chắc là Liên Xô đã biết.

Chẳng có gì là bất hợp pháp trong Hiệp định của chúng tôi với Liên Xô, trong khi đố Mỹ cũng triển khai tên lửa Jupiter ở Thổ Nhĩ Kỳ và Italia, mà làm gì có ai đe dọa xâm lược hai nước đó. Vấn đề không phải ở tính hợp pháp hay không của Hiệp định - tất cả đều tuyệt đối hợp pháp - mà là ở cách xử lý tình hình thiếu khôn ngoan về chính trị của Khruschev, khi mà cho dù cả Liên Xô và Cuba đều có quyền lại chính đáng, ông ta lại đi loay hoay trong mớ lý lẽ về vũ khí tấn công với lại phòng thủ. Trong quá trình đấu tranh chính trị, anh tuyệt đối không được để kẻ thù lấn lướt khiến cho bên mình mất tinh thần chỉ vì đã trót dùng đến thủ đoạn mập mờ và dối trá.

Tôi xin nhắc lại: hành động của chúng tôi là tuyệt đối hợp pháp, phù hợp với thông lệ quốc tế và hoàn toàn chính đáng. Nó chẳng có gì là phi pháp cả. Sai lầm xuất phát từ việc phía Liên Xô đã nói dối (Mỹ) và đưa tin không đúng sự thật, chính điều đó đã khiến Kennedy thêm bạo dạn. Bởi vì Kennedy đã có bằng chứng cụ thể, mà phía Mỹ đã thu thập được bằng máy bay do thám, là những bức ảnh chụp từ những chiếc máy bay U-2 xâm phạm vào không phận của chúng tôi một cách ngang nhiên. Một khi anh đã triển khai các trạm tên lửa đất đối không, anh không thể để cho quốc gia khác ngang nhiên xâm phạm vũng không phận của tổ quốc mình mà lẽ ra những trạm tên lửa kia phải có nghĩa vụ bảo vệ. Nước Mỹ không đời nào cho phép đối phương bay qua không phận của mình, thậm chí có lẽ họ còn không bao giờ cho phép máy bay do thám của Liên Xô bay qua những căn cứ tên lửa của mình ở Italia và Thổ Nhĩ Kỳ. (Nhưng dù sao thì Liên Xô cũng đã làm như vậy - bay do thám qua các căn cứ tên lửa của Mỹ).

Có rất nhiều sai lầm cả về chính trị và quân sự, và điều không thể không làm là nói về chúng, để giải thích những chuyện đã xảy ra khi đó.

Tháng 10 năm 1962, không phải là chúng tôi đồng ý với việc rút tên lửa, mà đúng hơn là chúng tôi đã không hề làm gì để ngăn họ (Liên Xô) rút tên lửa về, bởi vì nếu làm như vậy, chắc chắn chúng tôi sẽ phải đối mặt với những vấn đề nghiêm trọng từ cả hai siêu cường, và điều đó sẽ vượt quá khả năng chịu đựng của Cuba.

Nếu như thế thì quả là quá sức chịu đựng thật!

Chúng tôi kiểm soát hoàn toàn đất nước, và sẽ không quả tên lửa nào có thể dịch chuyển lấy một centimet nếu chúng tôi mà quyết định rằng chúng sẽ không đi đâu hết, nhưng như thế sẽ là quá ngốc nghếch, sẽ thật là điên rồ. Có điều là chúng tôi đã từ chối việc cho phép Liên Hợp Quốc vào thanh sát quá trình rút tên lửa. Chúng tôi đã phản đối, đã bày tỏ sự bất bình của mình, đã đưa ra điều kiện là năm yêu sách đó.

Nhưng rồi, khi Liên Xô - chuyện xảy ra đúng là như vậy, hoàn toàn đúng như những gì tôi đang nói với ông - đàm phán với Mỹ, trong khuôn khổ chính sách (nhún nhường) đó, trong khuôn khổ cái trò đi đêm giữa hai nước với nhau giữa những ngày khó khăn của cuộc khủng hoảng, một trò ngoại tình nóng bỏng ngay giữa chiến tranh lạnh, hai bên đã thỏa thuận tiến hành thanh sát trên biển thay vì thanh sát trên lãnh thổ Cuba.

Sau này, vào tháng 10 năm 2001, khi phía Nga thông báo rằng họ sẽ đóng cửa và rút về nước Trung Tâm Trinh sát Điện tử ¹, thì đó cũng chẳng qua là sự đã rồi - họ có thông báo cho chúng tôi, hy vọng chúng tôi sẽ đồng ý.

Nhưng phía Cuba đã phản đối kế hoạch đó?

Chúng tôi không nhất trí, vì trong chuyến thăm của Vladimir Putin tới Cuba vào tháng 12 năm 2000, chúng tôi đã tới thăm trung tâm đó, một căn cứ tác chiến điện tử rất lớn nằm ở phía nam Havana. Putin đến Cuba trong hoàn cảnh hữu nghị và thân thiện nhất. Tại trung tâm này, tôi phát hiện ra là tình cảnh của họ chẳng khác gì một khu ổ chuột, bởi vì những người lính Liên Xô sống trong sự cô lập, một sự cô lập tự nguyện, cùng với gia đình mình, vì vậy chúng tôi đã quyết định triển khai một số chương trình cho con cái họ, ví dụ như tổ chức tham quan các tụ điểm văn hóa, các trung tâm giải trí, đại loại như vậy. Trước đó tôi không hề biết là tình hình ở đây lại bi đát như vậy. Khi phía Nga tuyên bố đóng cửa trung tâm và rút lực lượng về nước thì đó cũng hoàn toàn là một quyết định đơn phương. Họ thông báo quyết định này sau chuyến thăm của Putin khoảng mười tháng. Trong cả hai trường hợp đều không có thông báo hay tham khảo trước ý kiến của chúng tôi.

Bất chấp cuộc khủng hoảng tháng 10, mà thế giới vẫn gọi là “Cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba”, ông vẫn thể hiện quan điểm khá tích cực về phía Tổng thống Kennedy.

Chính cuộc khủng hoảng đó đã góp phần củng cố hình ảnh của Kennedy, tiếp thêm cho ông ta sức mạnh - ông ta đã chứng tỏ khả năng phản ứng một cách hiệu quả trong hoàn cảnh nguy cấp.

Giả sử khi đó mà chúng tôi tham gia vào quá trình đàm phán, chắc chắn chúng tôi sẽ tiến hành đầm phán một cách xây dựng... Có thể đã có đối thoại, trao đổi nhận thức và quan điểm về nhau, và rất có thể điều đó đã cho phép chúng tôi tránh được rất nhiều vấn đề mà hai nước phải giải quyết từ đó đến nay.

Hồi tưởng lại những gì đã xảy ra, đánh giá lại những chính sách của Kennedy thời gian đó, tôi không thể không nhắc đến bối cảnh của tình hình giai đoạn những năm 1960, những Học thuyết chi phối suy nghĩ và ý thức hệ của các bên - chắc chắn khi đó nước Mỹ đã phải mất ăn mất ngủ đến thế nào khi một Chính phủ nằm cách mình hơn 100km dám tuyên bố thực hiện một cuộc Cách mạng Xã hội Chủ nghĩa, và nhất là lại hoàn toàn tự mình tuyên bố Cách mạng Xã hội Chủ nghĩa, vì khi đó Liên Xô chưa hề giúp đỡ chúng tôi một xu nào, thậm chí một khẩu súng cũng không.

Đến tháng 1 năm 1959 tôi hoàn toàn chưa biết một người Xô Viết nào, chứ đừng nói đến những nhà lãnh đạo Liên Xô.

Nhưng theo tôi biết thì Raul, em trai ông, đã biết một số người Xô Viết.

Raul có gặp một người tên là Nikolai Leonov, một thanh niên Xô Viết trẻ tuổi, đi cùng tàu, khi Raul trên đường trở về từ một hội thảo quốc tế về quyền của thanh niên được tổ chức tại Viên (Áo) năm 1953. Như tôi vừa nói, Raul mới chỉ gặp một thành viên của Đoàn Thanh niên Xã hội Chủ nghĩa Liên Xô. Hai người dường như quấn lấy nhau ngay lập tức! Đó cũng là điều dễ hiểu. Và vậy là Raul gặp Leonov - bây giờ cái ông Leonov cũng vẫn còn sống đấy - khi người thanh niên Xô Viết đang trên đường tới Mêhicô để nhận nhiệm vụ của một nhà ngoại giao trẻ. Họ đã đi cùng trên tầu, chỉ thế thôi. Chủ nghĩa Xã hội xuất hiện ở Cuba không phải bằng con đường nhân bản vô tính, hoặc bằng phương pháp thụ tinh nhân tạo. Chủ nghĩa xã hội ở đây rất khác, và ông phải ghi nhớ điều đó khi ông so sánh Cuba với những nỗ lực hoặc công cuộc xây dựng Chủ nghĩa Xã hội ở Đông Âu - nơi mà giờ đây lại quay lại với Chủ nghĩa Tư bản.

Bất chấp sự tiếp diễn của lịch sử cũng như sự phát triển của xã hội loài người và những yếu tố cỏ ảnh hưởng to lớn nhất đến sự phát triển đó, hoặc nói đúng hơn là quyết định sự phát triển của xã hội loài người, thì vẫn luôn có những yếu tố hoàn toàn chủ quan có thể tác động đến các sự kiện, níu kéo hoặc thúc đẩy tiến trình lịch sử.

Trong trường hợp của Cuba, hoàn toàn rõ ràng, không một chút mảy may nghi ngờ, là sự kết hợp của các yếu tố khách quan và chủ quan đã thúc đẩy tiến trình cách mạng của đất nước chúng tôi, thúc đẩy những thay đổi mà cách mạng đã mang lại. Và tất cả những yếu tố đó đã dẫn đến sự xung đột lợi ích, và cuối cùng là sự đối đầu, giữa Cuba và Mỹ cũng như cuộc khủng hoảng tháng 10 năm 1962, mà phía Mỹ vẫn quen gọi là “Cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba”.

Nhưng trong thời điểm đó, Kennedy đã chứng tỏ mình là một nhà lãnh đạo rất biết điều - ông ta đã không làm phức tạp thêm tình hình; ông ta ra lệnh ngừng các chuyến bay do thám, những chuyến bay do thám tầm thấp, đồng thời ra lệnh chấm dứt Chiến dịch Chồn mangút ².

Tất cả những quyết định đó đã khiến cho Kennedy trở thành đối tượng chịu sự căm ghét từ phía những kẻ thù của Cách mạng Cuba, bởi vì ông ta đã từng không ra lệnh cho hạm đội (Mỹ) tham chiến ở Playa Girón để giúp bọn lính đánh thuê, và bởi vì ông ta đã không lợi dụng cuộc khủng hoảng tháng 10 để can thiệp vào Cuba như những gì mà rất nhiều tướng lĩnh và bè lũ diều hâu thù địch với Cuba đã cố vấn cho ông ta. Rất có thể đó chính là những kẻ đứng đằng sau vụ ám sát ông ta. Mặc dù tôi không hề có bằng chứng gì, tôi chỉ phỏng đoán trên cơ sở những gì đã diễn ra. Tuy nhiên, tôi dám khẳng định đó là sự thật - có rất nhiều, quá nhiều, lý do để nghi ngờ như vậy.

Khi Kennedy bị ám sát ngày 22 tháng 11 năm 1963, Lee Harvey Oswald đã bị buộc tội là thủ phạm, và nguờí ta đồn rằng hắn là người có cảm tình với Cuba, ông có cho rằng những kẻ đó có dã tâm ám chỉ sự liên can của Cuba trong vụ ám sát này?

Ơn Chúa là trước đó chúng tôi đã không đồng ý cho tên này vào Cuba. Việc đó chắc chắn sẽ bị lợi dụng và xuyên tạc thành một cái cớ để các thế lực thù địch vu cáo cho Cuba có dính dáng đến vụ ám sát (Kennedy). Thực tế là khi phía Mỹ tiến hành điều tra, chúng tôi đã cung cấp cho họ tất cả những thông tin mà chúng tôi có.

----------------------------------------------------------
1. (Tiếp tục 4 đoạn ngắn:
Chúng tôi biết rằng, chúng ta cần phải tranh thủ mọi lợi thế để báo vệ Cuba, để củng cố độc lập và chủ quyền của Cuba, ngăn chặn hành động tấn công quân sụ và mối hiểm hoạ cuộc chiến hạt nhân toàn cầu.
Và chúng tôi đã thành công.
Tất nhiên, chúng tôi đã nhượng bộ và đã có những cam kết nhất định. Chúng tôi hành động trên nguyên tắc nhượng bộ có đi có lại. Nước Mỹ cũng nhượng bộ; họ đã cam kết công khai với thế giới là sẽ không tấn công Cuba.
Do đó, nếu chúng tôi so sánh hành động tấn công của nước Mỹ, cuộc chiến tranh hạt nhân với những cam kết của chúng tôi - hành động nhượng bộ có đi có lại sự đảm bảo ổn định cho nước Cộng hoà Cuba, ngăn chặn một cuộc chiến tranh thế giới - tôi nghĩ kết luận đã rõ ràng).

2. Chiến dịch Mongoose là kế hoạch bí mật tiến hành cuộc chiến xuyên tạc của Hội đồng An ninh Quốc gia Mỹ chống Cuba. Trong đó bao gồm cả chiến tranh kinh tế, thu thập thông tin tình báo, chiến tranh tâm lý, ủng hộ các nhóm vũ trang chống Castro, và ủng hộ các tổ chức chính trị phản cách mạng. Được đề xuất từ tháng 11 năm 1961 sau thất bại vụ xâm lược Vịnh Con lợn bởi tướng Maxwell Taylor, nhưng đến ngày 3 tháng 1 năm 1963, kế hoạch này vẫn chua được chính thức kết luận.

Vậy ông nghĩ như thế nào về cách giải thích chính thức xung quanh vụ ám sát Kennedy?

Hừm, tất cả đều rất kỳ lạ. Theo kinh nghiệm chuyên môn của bản thân trong lĩnh vực bắn tỉa, tôi không tin là với một khẩu súng trường có gắn ống ngắm như của hắn lúc đó, người ta có thể bắn, nạp đạn và bắn tiếp chỉ trong vài giây như vậy. Bởi vì một khi anh bắn bằng ống ngắm, chỉ cần khẩu súng bị giật đi một phần mười centimet thì coi như anh đã để trượt mất mục tiêu. Giả sử như anh đang ngắm bắn vào một chiếc đĩa nằm cách xa khoảng 500-600m, và với sức giật của khẩu súng sau phát đầu tiên, kiểu gì anh cũng phải ngắm lại.

Nếu như anh đang nấp sau cửa sổ, anh nổ súng và ngay lập tức anh phải nạp đạn, cố định lại vị trí tỳ súng, lên đạn, ngắm lại mục tiêu và nổ súng tiếp. Và cần nhớ rằng để tìm lại mục tiêu bằng ống ngắm chỉ trong một tích tắc ngắn ngủi như vậy là cực kỳ khó khăn. Nhất là lại bắn liền ba phát, với độ chính xác cao như vậy, bởi một người hầu như không hề có kinh nghiệm gì về bắn tỉa - đó là chuyện thật khó hiểu.

Vậy là ông cho rằng có hơn một tay súng?

Hừm, điều tôi thấy khó hiểu nhất về những phát súng đó chính là cách mà chúng được bắn ra, như tôi vừa giải thích. Tôi không nghĩ ra bất kỳ giả thuyết nào khác. Thật ra có rất nhiều giả thuyết. Nhưng tôi chỉ có thể nói ra nhưng gì tôi biết rõ trên cơ sở kinh nghiệm sử dụng súng bắn tỉa có ống ngắm của bản thân. Trong khi những lời giải thích chính thức do Chính phủ Mỹ đưa ra là rất khó tin - không thể có chuyện từ một khẩu súng mà pằng, pằng, pằng ba phát liền như vậy.

Tóm lại, có hai chi tiết trong vụ ám sát đó mà tôi không sao giải thích nổi: thứ nhất là kiểu bắn của một người sử dụng súng trường bắn tỉa, ba phát liên tiếp với độ chính xác rất cao trong khoảng thời gian rất ngắn. Điều đó hoàn toàn khác với những kinh nghiệm thực tế mà tôi biết.

Thứ hai, sau đó Oswald là một tù nhân, hắn ta đang ở trong nhà giam, vậy mà cái tên chủ hộp đêm Jack Ruby đó, với lý do là căm phẫn trước vụ ám sát, đã vào được đồn cảnh sát, ngay giữa đông đủ cảnh sát và máy quay truyền hình, nổ súng giết Oswald. Tôi không biết là ở nơi nào lại có chuyện lạ lùng như thế không nữa.

Vậy là ông nghi ngờ lời giải thích chính thức?

Vâng, tất nhiên là phải nghi ngờ rồi. Tôi hoàn toàn không tin những gì họ giải thích vẻ cung cách nổ súng của Oswald. Và Arthur Schlesinger, một trong những Cố vấn của Kennedy, người đã từng tới thăm Cuba ¹, đã viết một cuốn sách dài hơn 900 trang  , trong đó ông ta đã kể lại toàn bộ câu chuyện và nói rõ về tiểu sử Oswald. Tên Oswald này đã tìm cách tới đây, tới Cuba, và vì người của chúng tôi thấy nghi ngờ hắn, nên chúng tôi đã không chấp nhận.

Hãy thử tưởng tượng chuyện gì đã xảy ra nếu như tên đó tới đây rồi quay về (Mỹ) và vài ngày sau hắn ám sát Kennedy, tức là ngay sau khi hắn ở lại Cuba một tuần liền. Rõ ràng là ở đây có một kế hoạch, không chỉ chống lại Kennedy, mà còn nhằm vào Cuba. Tôi biết chắc rằng cách giải thích đó thật là vô lý. Schlesinger đã trình bày rất chi tiết.

Rất có thể Oswald là một điệp viên hai mang, ông biết là chuyện có thể xảy ra như thế nào rồi đấy - hắn tới Liên Xô và quay về, mà ai cũng biết là trong những ngày Chiến tranh Lạnh căng thẳng đó, hai nước này (Mỹ và Liên Xô) rình rập nhau ghê gớm đến nhường nào.

Oswald đã từng tới Liên Xô.

Đúng vậy, hắn đã từng tới đó; thậm chí hắn còn kết hôn với một phụ nữ Liên Xô. Sau đó hắn quay về Mỹ, và hai vợ chồng ly dị. Thậm chí Schlesinger còn đưa ra một cách giải thích trên quan điểm phân tâm học về hành vi của Oswald.

Ý đồ của tên này là gì khi hắn tìm cách vào Cuba? Làm thế nào mà tên chủ hộp đêm Jack Ruby lại có thể ngang nhiên vào trong đồn cảnh sát và giết Oswald? Đó là hai trong số những chi tiết cực kỳ lạ lùng mà ai cũng có thể thấy là rất phù hợp với những gì chúng tôi nghi ngờ về việc đằng sau chuyện này có một âm mưu. Nhưng tôi không có bằng chứng nào cụ thể, tất cả những gì tôi có thể làm là phỏng đoán. Những gì tôi có thể đề cập vẫn chỉ xoay quanh hai câu hỏi trên mà thôi, cũng như sự vô lý trong cách giải thích của chính quyền Mỹ xung quanh phương thức gây án của Oswald - và tất cả những điều đó khiến người ta hoàn toàn có thể đặt câu hỏi về mức độ trung thực trong cách giải thích mà Chính phủ Mỹ đưa ra trước công luận.

---------------------------------------------------------
1. Ở độ tuổi 75, Arthur M. Schlesinger, Jr, cựu Cố vấn của Tổng thống John Kennedy đến thăm Cuba tham dự hội nghị quốc tế mang tên “Cuộc khủng hoảng tên lửa ở Cuba”, 1962: Kỷ niệm lần thứ 40, vào ngày 11 và 12 tháng 10 năm 2002. Tại hội nghị này, Schlesinger được hỏi, theo tin đồn, liệu có phải Tổng thống Kennedy dự định muốn cải thiện quan hệ Mỹ - Cuba sau cuộc khủng hoảng tên lửa và Schlesinger trả lời: “Tôi là người trực tiếp chứng kiến dự định đó bởi vì Tổng thống nói với tôi không chỉ một lần và tôi có thể khẳng định rằng, mặc dù có rát nhiều vấn đề cần sự quan tâm của Tổng thống, nhưng ông ấy vẫn nghĩ đến những cách thức và biện pháp để tiếp cận Havana”. Liên quan đến vấn đề này, Schlesinger có đề cập đến nội dung một bức thư, “một lá thư mà tôi không nhớ chính xác nội dung được gửi cho Chính phủ Cuba thông qua Chính phủ Brazil”. Và ông ta kết luận: “Nhưng những nỗ lực đó đã chấm hết với việc ông bị ám sát cùng năm đó”. Thông tin từ Hãng Thõng tấn AIN (Hãng thông tấn quốc gia Cuba), 13 tháng 10 năm 2002. (Đánh giá của Schlesinger được dịch từ tiếng Tây Ban Nha; tôi không tìm được nội dung chính xác bằng tiếng Anh).

Sau cuộc khủng hoảng tháng 10 năm 1962, mối đe dọa của Mỹ xâm lược Cuba đã giảm đi. Cách mạng Cuba tiếp tục củng cố những thành quả của mình. Che Guevara bắt đầu đi vòng quanh thế giới. Ông ấy tỏ ra rất quan tâm đến tình hình quốc tế, và đặc biệt là Phong trào chống Đế quốc?

Điều hiển nhiên nhất là Che đóng vai trò như một người quan sát tình hình trong khối Thế giới thứ ba. Anh ấy rất quan tâm tới các vấn đề quốc tế, về Hội nghị Bandung  , Phong trào Không liên kết và những vấn đề khác. Anh ấy rời Cuba năm 1965 - từ đó anh ấy đã đi vòng quanh thế giới, gặp gỡ với Chu Ân Lai, với Nehru, với Nasser, với Sukarno, đơn giản vì lý do anh ấy là một Chiến sĩ Quốc tế chân chính và đặc biệt quan tâm tới những vấn đề của các nước đang phát triển.

Liên quan đến Trung Quốc, theo tôi nhớ thì Che đã gặp gỡ và trao đổi với một số nhà lãnh đạo Trung Quốc. Anh ấy tiếp xúc với Chu Ân Lai, như tôi vừa nói; anh ấy gặp Mao Trạch Đông, có thể thấy là Che rất quan tâm tới tư duy cách mạng của người Trung Quốc. Anh ấy hoàn toàn không có gì bất đồng với Liên Xô, nhưng rõ ràng là xét theo góc độ nào đó, anh ấy gần gũi với Trung Quốc, và tỏ ra đồng cảm với quốc gia này hơn.

Thậm chí anh ấy còn tới thăm Nam Tư, cho dù tại đây đang diễn ra những thử nghiệm về mô hình tự hạch toán tài chính của khối Đông Âu, mà cá nhân tôi khi ấy cũng không hề ủng hộ. Bởi vì như thế một hợp tác xã sẽ chỉ chăm chăm vào việc xây dựng khách sạn cùng những thứ đại loại như vậy và xa rời khỏi mục tiêu hoạt động ban đầu để chạy theo lợi nhuận, ngay tại Cuba này tôi cũng đã chứng kiến nhiều trường hợp các hợp tác xã dồn hết tiền bạc và công sức cho việc phát triển thương mại và du lịch thay vì sản xuất nông nghiệp theo đúng chức năng của mình.

Tháng 12 năm 1964, Che có mặt tại Liên hợp quốc, sau đó lại tới Algeria, và ông ấy còn đi khắp châu Phi trong những tháng đầu tiên của năm 1965.

Vâng, nhưng đó là một chiến lược, trong giai đoạn chuẩn bị cuối cùng cho sứ mệnh mà anh ấy tự đặt ra cho mình - Che đã quyết định tới Bolivia. Khi đó anh ấy đang rất sung sức, tràn đầy nhiệt huyết, và anh ấy quyết tâm đóng góp cho Cách mạng Argentina. Anh ấy đang tạo ra những điều kiện cần thiết cho sự thành công của một cuộc đấu tranh cách mạng, bởi vì khi đó kẻ thù nào cũng muốn hủy diệt chúng tôi, và chúng tôi phải phản ứng bằng cách thay đổi cán cân lực lượng - tức là tiến hành “Cách mạng hóa”. Đó là chân lý vĩ đại mà chúng tôi vẫn luôn theo đuổi.

Ông đã từng bảo tôi: “Họ quốc tế hóa việc phong tỏa; chúng tôi quốc tế hóa chiến tranh du kích”.

Trường hợp của Trujillo, kẻ đã bị một nhóm người Dominica đã từ Cuba quay về tìm cách đấu tranh lật đổ tháng 7 năm 1959 - sự kiện đầu tiên thể hiện tinh thần đoàn kết chống lại chế độ độc tài mà cụ thể là để đáp lại một cam kết có từ lâu đối với những người Dominica từng chiến đấu bên cạnh chúng tôi - là một ngoại lệ. Trujillo từng cung cấp vũ khí cho Batista; sau này Batista lại tới đó tị nạn khi chiến tranh kết thúc, rồi những hành động vũ trang đã được tiến hành từ Cộng hòa Dominica để chống lại chúng tôi.

Liên quan đến những quốc gia khác ở hoàn cảnh tương tự, nguyên tắc của chúng tôi là luôn tôn trọng, tuân thủ Luật pháp quốc tế, bất cháp thực tế là có thể không một quốc gia nào thực sự có nhiều cảm tình với chúng tôi. Nhưng tất cả đều có sự tính toán và thận trọng riêng của mình - mức độ độc lập khỏi ảnh hưởng của Mỹ của một số nước có thể là tương đối cao hơn các nước khác. (Sau khi Cách mạng thành công), tất nhiên là những nước trung thành vô điều kiện với Mỹ ngay lập tức tuyên bố chấm dứt quan hệ ngoại giao với Cuba, trong khi những nước khác thì từ chối (trước sức ép của Mỹ về việc chấm dứt quan hệ với Cuba): Brazil từ chối, Uruguay từ chối, Chile từ chối. Tuy nhiên, Venezuela khi đó lại thuận theo Mỹ ngay lập tức, bởi vì khi ấy Rómulo Betancourt   đang nắm quyền, trước đó ông ta cũng từng là một người cánh tả, nhưng về sau ông ta lại trở thành một kẻ cực kỳ phản động. Vậy là có một số nước Mỹ latinh vẫn duy trì quan hệ với Cuba một thời gian - tiêu biểu như Mêhicô, suốt từ đó đến giờ.

Mỹ từng cảnh báo Cuba về việc phổ biến các hoạt động lật đổ ra khắp nơi trên thế giới.

Những đòi hỏi và yêu sách mà Mỹ đặt ra với Cuba cứ mỗi thời lại một khác; nói chung là rất đa dạng và phức tạp. Cứ thỉnh thoảng họ lại bổ sung một yêu sách mới. Ví dụ như, thứ nhất, chúng tôi phải từ bỏ Chủ nghĩa Xã hội. Sau đó, chúng tôi phải chấm dứt mọi quan hệ thương mại và những mối liên hệ khác với Liên Xô. Lúc nào họ cũng đặt ra với Cuba một yêu sách này nọ, thậm chí cả sau khi đã lên án và cô lập chúng tôi, rồi sau vụ Playa Girón, sau cuộc khủng hoảng tháng 10 năm 1962, bao giờ cũng phải có một vấn đề hoàn toàn mới mẻ, không lớn thì nhỏ. Rồi là liên quan đến những cuộc đấu tranh cách mạng ở châu Mỹ latinh: Cuba phải chấm dứt sự ủng hộ đối với những cuộc đấu tranh đó - ấy là tôi đang liệt kê những yêu sách mà họ đặt ra. Sau này là chuyện Angola, nước bị Nam Phi tấn công năm 1975. Mọi người đều biết chuyện gì đã xảy ra - (họ đòi) chúng tôi phải rút quân khỏi Angola; nếu chúng tôi rút quân khỏi Angola, tất cả những vấn đề đối với Cuba sẽ chấm dứt, họ bảo với chúng tôi như vậy... Một danh sách dài bất tận...

Sau này vẫn có những vấn đề mới tiếp tục phát sinh, ví dụ như cuộc cách mạng ở Ethiopia nổ ra năm 1974, rồi tình hình tại đó diễn biến phức tạp, đến năm 1977, chúng tôi cảm thấy mình phải có trách nhiệm giúp đỡ nhân dân Ethiopia và đóng góp phần mình vào sự nghiệp giải phóng các dân tộc trên thế giới. Chúng tôi là một đất nước bị bao vây, cô lập, và Mỹ càng điên cuồng cô lập chúng tôi, chúng tôi càng phải tìm kiếm sự ủng hộ từ những mối quan hệ với phần còn lại của thế giới.

Nhưng sau này Cuba vẫn bị buộc tội là “xuất khẩu cách mạng”.

Quay lại thời kỳ đó, hồi những năm 1960, không có nước nào ở châu Mỹ Latinh duy trì quan hệ ngoại giao với chúng tôi - Mêhicô là nước duy nhất. Khi đó chúng tôi tuân thủ tất cả các quỵ tắc hành xử quốc tế. Tất nhiên là chúng tôi muốn có cách mạng; chúng tôi mong muốn điều đó từ cơ sở ý thức hệ của mình, trên cơ sở lý tưởng mà chúng tôi tin theo. Nhưng chúng tôi vẫn tôn trọng luật pháp quốc tế. Và tôi xin khẳng định rằng không thể nào xuất khẩu được cách mạng, vì không ai có thể “xuất khẩu” những điều kiện khách quan quyết định thành công của một cuộc cách mạng. Đó vẫn luôn là quan điểm mà chúng tôi theo đuổi suốt từ đầu đến tận ngày nay.

Sau khi Cách mạng thành công ở Cuba, đến tháng 5 năm 1959, tôi có mặt ở Buenos Aires. Chuyến thăm của tôi trùng với một hội nghị của OAS, và tại đó tôi đã trình bày một Kế hoạch Marshall cho châu Mỹ Latinh - giống như kế hoạch Marshall nổi tiếng để tái thiết châu Âu sau Chiến tranh thế giới thứ 2. Tới ước tính phải cần đến hai mươi tỷ USD. Tất nhiên lúc đó tôi chưa có nhiều kinh nghiệm như bây giờ - quá ít là khác. Nhưng tôi cũng đã có những ý tưởng táo bạo. Tôi cũng không có nhiều kinh nghiệm quốc tế, ngoài tất cả những gì tôi đã đọc và học hỏi suốt đời cũng như những điều tôi tự nghiệm ra xung quanh các vấn đề đó. Tôi cũng không có nhiều kinh nghiệm với châu Mỹ latinh, nhưng tại Hội nghị đó tôi vẫn trình bày kế hoạch của mình. Ông có biết vào thời điểm đó tổng số nợ nước ngoài của châu Mỹ Latinh là bao nhiêu không?

Không.

Năm tỷ USD.

Nếu so với số nợ hiện nay của khu vục này - 850 tỷ USD - thì như thế cũng không nhiều lắm.

Tại thời điểm đó, dân số châu Mỹ Latinh mới chỉ bằng một nửa so với bây giờ, chưa đến 250 triệu người. Và tôi chỉ tính riêng nợ nước ngoài - chứ chưa cần tính đến nợ trong nước, vốn cũng không hề nhỏ chút nào - đây mới là tính riêng khoản nợ mà một quốc gia phải thanh toán bên ngoài lãnh thổ của mình, cộng với tiền lãi. Đó là chưa kể đến những thiệt thòi vì bị chảy máu nguồn vốn, phải áp dụng tỷ lệ hối đoái không công bằng, rồi xu hướng nguồn vốn chảy từ những nước nghèo sang những nước giầu với nền kinh tế mạnh hon, khiến cho sự chênh lệch phát triển ngày càng rộng thêm, rồi những đặc quyền mà Mỹ được hưởng theo thỏa thuận Bretton Woods ¹, đặc quyền của những nước được phép in đô la... Giờ đây vàng không còn là thứ bảo đảm nữa, vì từ tháng 8 năm 1971, Tổng thống Mỹ Nixon đã đơn phương tuyên bố bãi bỏ việc trao đổi vàng lấy đồng đô la, vì vậy tất cả những gì còn lại chỉ là đô la và đô la, đồng tiền duy nhất tồn tại ở bán cầu Tây này - trong khi tất cả những đồng tiền khác lúc nào cũng biến động rất lớn. Vậy là toàn bộ tiền ở tất cả các nước châu Mỹ Latinh, kể cả những đồng tiền bất minh cho đến tiền lương thiện, đều có xu hướng dịch chuyển, và đích đến của sự dịch chuyển đó luôn là Mỹ.

Như tôi biết thì kế hoạch do ông đề xuất ở Hội nghị OAS đã bị từ chối.

Lẽ ra kế hoạch đó đã có thể giúp lục địa này tránh được rất nhiều thảm kịch. Và hai năm sau, như tôi đã nói, Kennedy đã lấy luôn ý tưởng đó (của tôi) và đề xuất Kế hoạch Marshall của ông ta cho châu Mỹ latinh - thông qua Liên minh vì Tiến bộ: cải cách ruộng đất, cải cách tài chính, xây dựng nhà cửa, v.v...

Nhưng điều đó cũng không ngăn cản họ tiếp tục chống phá Cuba.

Đúng vậy. Khi đó họ phá bỏ tất cả mọi cam kết từng có đối với chúng tôi. Và tôi nghĩ quyết định đó cũng xuất phát từ một số lý do khách quan, nhưng tồi cũng nghĩ rằng những gì Che làm là hoàn toàn đúng đắn - tuyệt đối không có bất kỳ sự bất đồng nào. Vào thời điểm đó, người ta nói rất nhiều về Chủ nghĩa can thiệp chính trị của Mỹ, và Tổng thống Kennedy, một nhà lãnh đạo có tài năng thực thụ, đã không may phải thừa hưởng một âm mưu nhằm chống lại chúng tôi, tức là kế hoạch xâm lược Girón - ông ta phải thừa hưởng toàn bộ kế hoạch này và ông ta đành phải để nó diễn ra. Dù sao ông ta cũng đã tỏ ra vô cùng dũng cảm sau khi thất bại, bởi vì ông ta đã nhận hết trách nhiệm về mình, ông ta nói thế này: “Chiến thắng bao giờ cũng có hàng nghìn ông bố, nhưng thất bại luôn là một đứa trẻ mồ côi”.

Kennedy rất hứng thú với lực lượng Mũ nồi Xanh, tức là lực lượng đặc biệt của Mỹ, rồi ông ta cử họ sang Việt Nam. Trước đó Kennedy từng tham gia trong Chiến tranh thế giới thứ 2. Mọi người đều nói ông ta là một vị Tổng thống trọng danh dự và lẽ phải, nhưng chính Kennedy đã sa lầy vào một cuộc chiến tranh hèn hạ, phi nghĩa và vô lương tâm, ở Việt Nam - ông ta tiến hành những bước đi đầu tiên, sau đó ông ta bắt đầu gửi thêm ngày càng nhiều lính sang đó. Câu chuyện đã bắt đầu như vậy. Ông biết đấy, Việt Nam là một dân tộc đã từng chiến thắng Thực dân Pháp năm 1954. Chính những người Việt Nam - những đồng chí Việt Nam đã kể với tôi như vậy - cũng đánh giá chiến thắng Girón của Cách mạng Cuba như một nguồn cổ vũ lớn lao để họ tiếp tục chiến đấu và giành chiến thắng trước quân Mỹ. Các đồng chí Việt Nam vẫn luôn nói rằng tinh thần chiến đấu của quân đội Cuba đã cổ vũ họ rất nhiều. Rất có thể họ nói như vậy vì lịch sự thôi... Trong suốt thời gian (chống Mỹ) đó, quân đội Việt Nam vẫn duy trì các lực lượng chiến đấu của mình ở miền Nam.

Và Việt Nam cũng là nguồn cổ vũ lớn lao của những nguời Cuba. Chính Che đã thúc giục các nước Thế giới thứ ba phải “tạo ra hai, ba, thật nhiều Việt Nam hơn nữa” ².

Và theo quan điểm của tôi thì anh ấy hoàn toàn đúng khi nói vậy. Tôi xin nói ngay rằng năm 1979, tức là mười hai năm sau khi Che hy sinh, chiến tranh ở Việt Nam đã kết thúc được vài năm và những chiến sĩ trong phong trào Sandinista ở Nicaragua đang bắt đầu giành được chiển thắng bằng kiểu đấu tranh mà chúng tôi đã phát động, mà trong đó Che cũng từng tham gia góp sức mình. Và phong trào cách mạng ở El Salvador cũng bắt đầu trỗi dậy mạnh mẽ, với khí thế hừng hực... Đó là một trong những cuộc đấu tranh với nhiều bài học kinh nghiệm nhất.

----------------------------------------------------------
1. Tháng 7 năm 1944, Hiệp ước Breton Woods được ký kết bởi 44 nước - mục tiêu của Hiệp ước này là nhằm cải cách hệ thống tiền tệ và khuyến khích trao đổi quốc tế sau thế chiến thứ hai. Hiệp ước này cũng đưa ra mức chuẩn trao đổi vàng, lấy đồng đô la làm đồng tiền dự trữ quốc tế và thành lập Qũy tiền tệ quốc tế (IMF) và Ngân hàng thế giới (WB). (Xem thêm chương 20).

2. Trong “thông điệp gửi Hội nghị ba châu lục của Guevara” mà ông viết ở Cuba năm 1966 trước khi sang Bolivia. Bức thông điệp này gửi Tổ chức đoàn kết với người dân châu Á, châu Phi và châu Mỹ La-tinh, lúc đó mới thành lập và được đăng trên tạp chí Tricontinental của tổ chức này vào tháng 4 năm 1967 với tiêu đề của Guevara, “Tạo ra hai, ba... rất nhiều Việt Nam, đó là điều cần chú ý”. Bài báo này cũng được xuất bản trong cuốn Che Guevara và Cách mạng Cuba: Những bài viết và bài phát biểu của Che Guevara, Pathfinder, 1967, và cuốn Công lý toàn cầu: Giải phóng và Chủ nghĩa xã hội, Melbourne, 2002.

Và Cuba cũng đã giúp đỡ những người El Salvador phần nào đó?

Thật ra sự giúp đỡ của chúng tôi cũng hết sức khiêm tốn. Sau khi chiến thắng quân Mỹ nâm 1975, các đồng chí Việt Nam đã gửi cho chúng tôi rất nhiều vũ khí và trang thiết bị quân sự mà họ thu được sau khi chế độ Sài Gòn sụp đổ. Chúng tôi lại dùng tàu chuyển những vũ khí đó đến cực nam châu Phi, rồi gửi một số tới cho các đồng chí El Salvador trong phong trào FMLN, Mặt trận Giải phóng quốc gia Farabundo Marti.

Ông có tin rằng khi đó những điều kiện ở châu Mỹ latinh đã chín muồi cho một cuộc đấu tranh cách mạng giống như những gì từng diễn ra ở Cuba?

Ông phải hiểu rằng, luôn có những yếu tố chủ quan có khả năng thay đổi tiến trình phát triển của lịch sử. Nhiều khi tồn tại các điều kiện khách quan cho một thay đổi mang tính cách mạng nhưng lại thiếu đi những điều kiện chủ quan. Chính những yếu tố chủ quan tại thời điểm đó đã ngăn không cho phong trào cách mạng lan rộng. Tính đúng đắn của phương pháp đấu tranh vũ trang đã được chứng minh. Nicaragua giành thắng lợi mười hai năm sau khi Che hy sinh ở Bolivia. Điều đó có nghĩa là những điều kiện khách quan ở nhiều nước còn lại khắp châu Mỹ latinh còn tốt hơn cả điều kiện ở Cuba. Tại Cuba thậm chí còn có ít điều kiện khách quan hơn, nhưng vẫn đủ để thực hiện không chỉ một, mà là hai, kể cả ba cuộc cách mạng. Trong khi đó điều kiện khách quan ở các nước châu Mỹ latinh khác còn tốt hơn nhiều.

Cũng cần nói rằng chúng tôi đã đóng góp công sức đáng kể vào việc đoàn kết nhân dân các nước Nicaragua, El Salvador và Guatemala. Khi đó những người Sandinista cũng đang bị chia rẽ; những người El Salvador cũng chia năm xẻ bảy; người Guatemala cũng chẳng hơn gì. Chúng tôi đã nhận thấy rằng sứ mệnh của chúng tôi là phải thống nhất họ lại, và thực sự là chúng tôi đã làm được điều đó một cách rất thành công. Cuba vẫn luôn chứng tỏ được tinh thần đoàn kết của mình, và chúng tôi cũng đã hỗ trợ được ít nhiều cho các phong trào cách mạng ở Trung Mỹ. Nhưng thể hiện tinh thần đoàn kết và giúp đỡ chút gì đó cho một phong trào cách mạng không có nghĩa là chúng tôi xuất khẩu cách mạng.

Nhưng chính Cuba đã giúp đỡ Che đưa cách mạng sang Bolivia.

Đúng là chúng tôi đã giúp Che, chúng tôi chia sẻ những lý tưởng của anh ấy. Vào thời điểm đó, Che hoàn toàn đúng. Tôi thật sự vẫn luôn tin rằng vào giai đoạn đó, cuộc đấu tranh hoàn toàn có thể được nhân rộng ra khắp nơi. Tuy nhiên, vào thời điểm đó năm 1968, chúng tôi còn chưa chứng kiến sự xuất hiện của Torrijos ở Panama. Những hiện tượng khác cũng chuẩn bị xảy ra: ví dụ như chiến thắng của Allende ở Chilê năm 1970, và một số nước bắt đầu thiết lập lại quan hệ ngoại giao với Cuba.

Ở Colombia, đã có những tổ chức vũ trang đấu tranh theo đường lối du kích, những cuộc đụng độ lẻ tẻ diễn ra tử năm 1948, rất lâu trước khi chúng tôi bắt đầu đấu tranh cách mạng ở Cuba. Nhưng đây lại là một câu chuyện khác, phức tạp hơn, vì ở Colombia, những lực lượng du kích không được nhìn nhận như Phong trào ngày 26 tháng 7 của Cuba. Đằng sau đó còn rất nhiều chuyện nữa. Tôi cũng không muốn bàn sâu thêm về tình hình khi đó; những vấn đề này vẫn luôn hết sức nhạy cảm.

Che có kể hay giải thích với ông về những kế hoạch mà ông ấy định thực hiện liên quan đến Bolivia và Argentina không? Ông ấy có chia sẻ gì với ông không?

Khi đó anh ấy rất sốt ruột. Những ý tưởng mà anh ấy đưa ra cực kỳ khó thực hiện. Do đó, xuất phát từ kinh nghiệm của chính mình, tôi đã khuyên Che phải chờ đến khi tình hình thuận lợi hơn. Chúng tôi gọi ý rằng anh ấy cần thêm thời gian, chứ không nên nôn nóng. Điều chúng tôi muốn làm lúc đó là chờ đến khi các nhóm khác, không nổi tiếng nhiều bằng Che, tiến hành những bước đi đầu tiên, tạo ra những điều kiện thuận lợi hơn cho các mục tiêu mà Che đã đề ra. Có điều anh ấy quá hiểu về những yêu cầu của cuộc sống du kích, anh ấy biết là con người ta phải cần có sức chịu đựng cực kỳ dẻo dai, có sức khỏe tốt, và tuổi tác cũng là vấn đề quan trọng, và mặc dù Che có thể vượt qua tất cả những điểm hạn chế về thể chất nhờ nghị lực sắt đá của mình, anh ấy cũng hiểu rằng nếu chờ đợi quá lâu, anh ấy sẽ không còn đủ sức khỏe và sự dẻo dai cho cuộc đấu tranh du kích nữa.

Dần dần anh ấy bắt đầu trở nên rất lo lắng về những yếu tố đó, mặc dù anh ấy không mấy khi thể hiện ra ngoài. Khi đó Che đang phải giải quyết những vấn đề cực kỳ khó khăn: gần như ngay trong những ngày đầu tiên của cuộc Cách mạng, Che đã giao cho Jorge Ricardo Masetti, một nhà báo người Argentina, - người đã từng ở cùng chúng tôi trong vùng núi Sierra ¹ nhiệm vụ tổ chức một nhóm du kích ớ miền bắc Argentina. Và Masetti đã hy sinh khi thực hiện sứ mệnh đó ². Bi kịch này lầm Che gần như suy sụp, vì một khi anh ấy cử ai đó đi thực hiện nhiệm vụ và không may bi kịch xảy ra với cái chết của người đó thì Che bao giờ cũng rất buồn và tự trách mình. Ngày nào anh ấy cũng đau đớn, dằn vặt, mỗi khi nhớ đến người đồng chí đã hy sinh. Chúng ta có thể thấy điều đó qua cuốn nhật ký mà Che viết trong thời gian ở Bolivia, trong đó anh ấy đã miêu tả rất rõ ràng việc anh ấy đau đớn và suy sụp đến mức nào trước cái chết của người đồng chí tên là Eliseo Reyes, với biệt danh “Đại úy San Luis”: “Chúng tôi đã mất đi đồng chí xuất sắc nhất trong lực lượng du kích, và dĩ nhiên là một trong những trụ cột của cuộc đấu tranh”.

Abelardo Colomé Ibarra, mà chúng tôi thường gọi là “Furri”, và hiện đang đảm nhiệm cương vị Bộ trưởng Nội vụ Cuba, cũng từng tham gia ở Bolivia và miền bắc Argentina năm 1962, khi đó anh ấy mới hai mươi hai tuổi. Lúc này thì Masetti đã hy sinh. Che đang xem xét kế hoạch của mình, tất nhiên là với sự ủng hộ tuyệt đối từ chúng tôi, đúng như những gì tôi đã hứa với anh ấy.

Khi Che trở nên sốt ruột và chỉ muốn lên đường ngay, tôi phải cố thuyết phục anh ấy, “Điều kiện chưa sẵn sàng”. Tôi không hề muốn anh ấy sang Bolivia chỉ để tổ chức một nhóm du kích nhỏ lẻ, tôi muốn anh ấy chờ đến khi một lực lượng đông đảo hơn đã hình thành. Trong những giai đoạn đầu tiên của cuộc đấu tranh trước đó, chúng tôi đã cùng trải qua tất cả mọi khó khăn vất vả nên tôi biết rõ những gì đang chờ đợi anh ấy. Suy nghĩ của tôi khi đó là, “Che là một lãnh tụ về chiến lược; anh ấy chỉ nên đến Bolivia khi đã có một lực lượng đủ lớn mạnh và vững chắc”. Anh ấy vô cùng nôn nóng, nhưng tôi thấy là những điều kiện cần và đủ tối thiểu vẫn chưa đâu vào đâu. Tôi đã phải thuyết phục anh ấy rằng, “Tình hình chưa chín muồi”. Bởi vì Che là một nhà chiến lược, với rất nhiều kinh nghiệm và phẩm chất của một chính trị gia - anh ấy không nên liều lĩnh với bản thân trong những giai đoạn sơ khai ấy.

Khi đó Cuba đang ủng hộ cuộc đấu tranh của nhân Công gô, Lumumba ³. Trước đó chúng tôi đã viện trợ cho Tổng thống Ahmed Ben Bella và người dân Algeria trong cuộc chiến tranh năm 1961 chống lại Ma-rốc, chúng tôi đã làm được một số việc. Nhưng Che vẫn không kiềm chế được sự nôn nóng của mình. Vì anh ấy rất quan tâm đến cuộc đấu tranh ở châu Phi nên tôi đề xuất là anh ấy nên tới đó thực hiện một sứ mệnh đặc biệt trong khi chờ đợi những điều kiện tối thiểu ở Bolivia được hình thành, chuẩn bị cho việc phát động một cuộc đấu tranh cách mạng. Mục tiêu cơ bản của chiến dịch ở Bolivia là mở rộng nó đến sát tổ quốc của anh ấy là Argentina, rồi từ đó cuộc đấu tranh sẽ được nhân rộng ra toàn bộ khu vực. Khi đó có một cóng việc rất quan trọng cần tiến hành ở châu Phi - đó là hỗ trợ cho những phong trào du kích ở khu vực miền Đông nước Công gô thuộc Bỉ chống lại Moises Tshobé, Mobutu ⁴, và tất cả những tên lính đánh thuê của châu Âu.

-----------------------------------------------------------
1. Masetti phỏng vấn “Che” Guevara ở Sierra Maestra tháng 4 năm 1958. Xem nội dung cuộc phỏng vấn đó trong cuốn Ernesto “Che” Guevara, America Latina: Despertar de un continente, Melbourne: Ocean Press, 2003, trang 199-207.

2. Nhóm gồm 25 người do Masetti dẫn đầu ở khu vực Salta giáp biên giới giữa Argentina với Bolivia “biến mất” trong khoảng thời gian từ ngày 15 đến 25 tháng 4 năm 1964.

3. Patrice Lumumba (1925-1961) là nhà lãnh đạo người Công-gô trong cuộc chiến giành độc lập chống lại người Bỉ. Ông trở thành Thủ tướng vào tháng 6 năm 1960 và bị ám sát năm 1961.

4. Moises Tshombe (1919-1969) là nhà lãnh đạo chính trị của nước Công-gô thuộc Bỉ trước kia, người đứng ra thành lập Đảng Conakat ở tỉnh Katanga. Năm 1960, với sự ủng hộ của một số nước lớn ở châu Âu, ông lãnh đạo một phong trào đối lập chống lại Lumumba, tự phong mình làm Thống đốc tỉnh Katanga, tỉnh giàu có của đất nước đó và tuyên bố độc lập. Lumumba kêu gọi Liên hợp quốc giúp đỡ nhưng bị ám sát bởi các sĩ quan của Katanga dưới sự xúi giục của CIA. Tshombe bị buộc phải từ chức và ông sống lưu vong ở châu Âu, có thời gian sống ở Tây Ban Nha. Ông qua đời ở Algeria.

Mobutu Sese Seko (1930-1997), người đứng đầu nhà nước và lực lượng vũ trang Công-gô sau khi giành độc lập, lật đổ Tổng thống Kasavubu năm 1965, đấu tranh du kích với sự giúp sức của một quân đội tàn ác và là kẻ độc tài của đất nước này cho đến khi bị lật đổ vào năm 1997 bởi lực lượng cúa Laurent Desire Kabila. Mobutu là công cụ của CIA trong vụ ám sát nhà lãnh đạo vĩ đại người Công-gô Patrice Lumumba; ông ta được sự ủng hộ hết mình của Mỹ mặc dù chế độ của ông ta khét tiếng tham nhũng và tàn ác.

Khi đó phong trào đang do Laurent-Desiré Kabila lãnh đạo?

Không, người lãnh đạo phong trào khi đó là Gaston Soumialot; ông ấy tới đây và chúng tôi đồng ý ủng hộ ông ấy. Chúng tôi cũng cung cấp viện trợ thông qua Tanzania, với sự đồng ý của Julius Nyerere, Tổng thống nước này tại thời điểm đó, và chính từ đây Che cùng người của anh ấy đã vượt qua Hồ Tanganyika. Tháng 4 năm 1965, chúng tôi đã cử Che chỉ huy một biệt đội rất tinh nhuệ tới đây. Tất cả gồm 150 chiến sĩ dày dạn kinh nghiệm và được trang bị rất đầy đủ. Phong trào đấu tranh cách mạng ở châu Phi khi đó gần như chưa hề có gì - tất cả đều phải bắt đầu lại từ đầu, từ kinh nghiệm, công tác chuẩn bị, huấn luyện, hướng dẫn... Khối lượng công việc khổng lồ. Che và người của anh ấy đã ở đó nhiều tháng liền.

Trong nhật ký châu Phi của mình, Che đã tỏ ra rất phê phán những nhà lãnh đạo của phong trào du kích ở đây.

Lúc nào Che cũng rất nghiêm khắc với bất kỳ nhà lãnh đạo nào, chứ không chỉ với riêng những nhà lãnh đạo đó. Anh ấy đặt ra những yêu cầu rất cao. Tính Che là như thế, thành thói quen trong con người anh ấy rồi... Lúc nào anh ấy cũng rất gay gắt khi phê phán người khác, cũng như phê phán chính mình.

Ông ấy rất nghiêm khắc với bản thân?

Ồ, vâng, anh ấy lúc nào cũng đặt ra những đòi hỏi rất cao đối với chính bản thân mình. Tôi đã kể cho ông về Mẽhicồ và đỉnh núi Popocatepetl đấy. Thậm chí nhiều lúc, vì có chuyện vớ vẩn nào đó khiến anh ấy phẫn uất, trong giây lát thôi, anh ấy bắt đầu dằn vặt và phê phán chính mình - lúc nào anh ấy cũng phê bình, rồi lại tự phê bình. Nhưng có một điều là lúc nào anh ấy cũng rất trung thực, luôn luôn đầy tự trọng.

Anh ấy đã phải đối mặt với những khó khăn trở ngại vô cùng to lớn ở châu Phi khi anh ấy tới đó vào tháng 4 năm 1965. Đó là cả một câu chuyện thật tuyệt vời. Thời điểm đó không hiểu sao đủ mọi loại người, rồi lính đánh thuê đổ về châu Phi: người da trắng, người Nam Phi, người Zimbabue, người Bỉ, và cả những phần tử Cuba phản động làm việc cho CIA. Người dân châu Phi khi đó hoàn toàn chưa được chuẩn bị gì. Che muốn dạy họ cách đấu tranh, giải thích cho họ hiểu rằng nhiều khi có rất nhiều cách để đạt được một mục tiêu nào đó, có nhiều phương pháp khác nhau. Bởi vì một khi họ đã có kinh nghiệm, và đã quen với văn hóa chiến tranh, những người Công gô đó có thể trở thành những chiến binh cực kỳ đáng sợ. Nhưng cái họ thiếu chính là nền tảng kiến thức về văn hóa chiến tranh, nhưng rồi cuối cùng họ cũng học được và trở thành những người lính phi thường, những chiến binh đáng sợ. Cả những người Ethiopia, người Namibia, người Angola... đều thế cả... Một khi họ đã nắm vững nghệ thuật chiến tranh, họ có thể trở thành những người lính phi thường.

Chúng tôi đã giải thích cho Che hiểu là những chiến sĩ du kích ở miền Đông Công gô chưa biết nhiều về nghệ thuật chiến tranh. Chúng tôi cử một số đồng chí tới đó để phân tích tình hình, và sẵn sàng ủng hộ họ. Giả sử như chúng tôi cần phải gửi thêm quân, chắc chắn chúng tôi sẽ làm như vậy - ở Cuba lúc nào cũng có rất nhiều chiến sĩ tình nguyện. Nhưng sự thật là hoàn toàn không có tương lai nào cho những cuộc đấu tranh đó - điều kiện ở những nơi này chưa chín muồi để có thể phát triển phương thức đấu tranh như vậy, nên cuối cùng chúng tôi yêu cầu Che rút về. Tổng cộng anh ấy đã ở Công gô được bẩy tháng. Từ đây, anh ấy quay về Tanzania, rồi ở lại đây một thời gian, ở Dar-es-Salaam.

Để thực hiện những sứ mệnh đó, Che đã lặng lẽ nói lời chia tay, và tất nhiên sau đó anh ấy bí mật rời khỏi Cuba. Thế là sau này xuất hiện rất nhiều lời đồn đại rằng Che đã “mất tích”.

Báo chí quốc tế thậm chí còn đồn thổi rằng đã có rạn nứt giữa ông và Che, những bất đồng nghiêm trọng về chính trị. Có cả những tin đồn rằng ông ấy đã bị tống giam, rồi sau đó bị giết...

Chúng tôi hoàn toàn im lặng trước tất cả những lời đồn đại và xuyên tạc đó. Nhưng khi Che ra đi, cuối tháng 3 năm 1965, anh ấy có viết cho tôi một lá thư.

Ông không cho công bố lá thư đó ngay à?

Không, tôi giữ lá thư đó bên mình một thời gian, và mãi đến ngày 3 tháng 10 năm 1965 tôi mới cho công bố bức thư, đó là ngày tuyên bố thành lập Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Cuba mới, bởi vì tôi muốn giải thích tại sao Che không tham gia vào Ban Chấp hành Trung ương. Trong khi đó, những âm mưu của các thế lực thù địch vẫn đang diễn ra, chúng tìm cách gieo rắc nghi ngờ, chống phá chúng tôi, phát tán những tin đồn rằng Che Guevara đã bị “thanh trừng” vì đã có bất đồng với tôi.

Có cả một chiến dịch tin đồn rất tinh vi.

Anh ấy viết cho tôi lá thư đó một cách rất thoải mái, tự nhiên, và theo tôi là với tất cả tấm lòng thành thực của mình. Che viết, “Tôi xin lỗi vì đã có lúc không có đủ lòng tin đối với anh...” ¹, rồi sau đó anh ấy còn nói rất nhiều về cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba và một số chuyện khác. Thật ra tôi không nghĩ là Che tin tưởng quá vào bất kỳ ai, bởi vì anh ấy rất khó tính và nghiêm khắc.

Thậm chí có lần anh ấy còn viết cho tôi một bài thơ. Tôi không hề biết gì cả. Lúc nào anh ấy cũng rất tình cảm đối với tôi, lúc nào cũng tôn trọng; gần như bao giờ anh ấy cũng chấp nhận những quyết định mà tôi đưa ra. Bản thân tôi cũng không bao giờ áp đặt những quyết định của mình lên anh ấy, tất nhiên là tôi không bao giờ lôi chức vụ ra để bắt ép Che, như nhiều kẻ vẫn nói. Bao giờ chúng tôi cũng cùng nhau thảo luận - tôi không bao giờ muốn ra lệnh cho ai cả; tôi muốn thuyết phục mọi người hiểu những gì cần làm. Họa hoằn lắm tôi mới phải nói với Che, “Anh không được làm thế này, thế kia”, mỗi khi tôi cấm anh ấy làm gì đó (quá liều lĩnh).

Từ châu Phi, anh ấy tiếp tục sang Tiệp Khắc, tới Praha, trong tháng 3 năm 1966 - khi đó tình hình ở đây rất phức tạp; trong thực tế, anh ấy đã bí mật tới đó. Che là người rất kiêu hãnh, bởi vì anh ấy đã viết một lá thư tạm biệt nên không bao giờ anh ấy có ý nghĩ quay lại Cuba một khi đã nói lời chia tay. Nhưng đội ngũ lãnh đạo cho Chiến dịch Bolivia đã được lựa chọn và đang được chuẩn bị sẵn sàng. Đó chính là khi tôi viết cho Che một lá thư, cố gắng giải thích cho anh ấy hiểu, tác động và ý thức nghĩa vụ và lý trí của Che.

----------------------------------------------------------
1. Bằng tiếng Tây Ban Nha, trích dẫn chính xác là: “Mi unica falta de alguna gravedad es no haber confiado mas en ti desde los primeros momentos de la Sierra Maestra y no haber compredido con suficiente celeridad tus cualidades de conductor y de revolucionario”. Dịch là: “Sai lầm nghiêm trọng đầu tiên của tôi là đã không tin tưởng anh tuyệt đối ngay từ khi còn ở Sierra Maestra và đã không nhận ra được những phẩm chất của một nhà cách mạng trong anh”. Xem nội dung đầy đủ bức thư này của Castro được công bố công khai ngày 3 tháng 10 năm 1965, trong cuốn Che en la memoria de Fidel Castro trang 34 đến 36.

Tức là đề nghị Che quay lại Cuba?

Đúng thế. Tôi nghĩ gia đình Che đã cho xuất bản lá thư đó rồi - tôi cũng không cần phải nhắc lại nữa. Tôi đã viết cho anh ấy một lá thư và nói với anh ấy bằng những từ khá gay gắt. Tôi tìm cách thuyết phục anh ấy quay lại; tôi giải thích cho Che hiểu rằng đó là điều tốt nhất cho những gì anh ấy muốn làm: “Nếu ở đó thì không thể làm được việc này. Anh phải quay về”, ông cần hiểu tôi nói, “Anh phải quay về” không phải là ra lệnh cho anh ấy, chẳng qua tôi đang tìm cách thuyết phục anh ấy quay về. Tôi nói với Che rằng nghĩa vụ của anh ấy là phải quay về, đó là điều vượt trên mọi toan tính khác; tôi còn nói tôi muốn anh ấy (quay về) để thúc đẩy công tác chuẩn bị cho Chiến dịch Bolivia. Và cuối cùng anh ấy cũng bí mật quay về. Ý tôi là không một ai nhận ra anh ấy cả khi Che về đến Cuba. Ngay cả trên đường quay về cũng không ai biết gì cả. Anh ấy quay về Cuba tháng 7 năm 1966.

Che đã được cải trang?

Để tôi kể cho mà nghe, anh ấy được cải trang một cách kỳ tài đến nỗi một hôm tôi mời một vài đồng chí lãnh đạo cấp cao tới chỗ mình ăn trưa, tôi bảo họ là tôi muốn giới thiệu một người bạn rất thú vị của mình. Chúng tôi cùng ngồi ăn trưa và không một ai nhận ra anh ấy. Vậy thì anh ấy có cải trang hay không đây?

Raul ngồi đối diện mà cũng không nhận ra Che sao?

Trước đó vài ngày Raul đã tạm biệt anh ấy tại trung tâm nơi họ đang huấn luyện, và hôm mọi người ăn trưa ấy thì Raul đang ở Liên Xô. Không một ai trong số những người có mặt nhận ra Che. Hoàn toàn không có ai băn khoăn hay hỏi han gì cả - người của chúng tôi quả là những “chuyên gia khi cải trang cho anh ấy, biến đổi anh ấy hoàn toàn ¹. Che tới ở một nơi thuộc tỉnh Pinar del Río, một khu vực miền núi, tại đây có một ngôi nhà, một trang trại nhỏ tên là San Andres. Đó chính là nơi anh ấy tổ chức biệt đội của mình; anh ấy dành trọn mấy tháng liền cho việc huấn luyện khoảng mười lăm đồng chí sẽ lên đường cùng với mình. Che tự chọn những người mà anh ấy muốn. Đây cũng là nơi mà vợ con Che gặp anh ấy lần cuối cùng. Tôi cũng tới đó thăm anh ấy.

Đó là những người sẽ tham gia cùng Che trong Chiến dịch Bolivia?

Một số người trong đó là những chiến sĩ du kích kỳ cựu từng tham gia cùng chúng tôi trên vùng núi Sierra; những người còn lại thì đã chiến đấu cùng anh ấy ở Công gô ². Anh ấy trực tiếp nói chuyện với từng người một. Tôi có bày tỏ sự nghi ngại của mình về một vài người, tôi bảo họ, “Nghe này, đừng có làm chuyện này, chuyện kia”. Có lần Che định tách hai chiến sĩ là anh em ruột ra, hai anh em ruột rất gắn bó và thân thiết, thế là tôi bảo anh ấy: “Đừng tách hai anh em này ra, cứ để họ đi”. Họ là những người rất xuất sắc ³. Về một người khác, tôi biết khá rõ người này - một người lính vô cùng dũng cảm, nhưng thỉnh thoảng lại hay vô tổ chức, kỷ luật.

Tôi có cảnh báo anh ấy về một vài trường hợp. Nhưng tất cả những người tới Bolivia đều là những chiến sĩ tuyệt vời, trong đó phải kể đến Eliseo Reyes, “Đại úy San Luis”, mà Che đã viết như thế này khi anh ấy qua đời: “Chàng Đại úy nhỏ của chúng ta...” Anh ấy trích câu đó từ thơ của Pablo Neruda - một câu thơ rất hay; nó được ghi trong cuốn nhật ký Bolivia của anh ấy. Che thực sự yêu quý người chiến sĩ đó. Mà bản thân Che cũng là một người trong câu thơ đó.

Tất cả những người này đều do Che tự tay lựa chọn, và chúng tôi có thảo luận về chuyện đó; tôi có đưa ra một vài góp ý, và Che đã bảo vệ cho một chiến sĩ có những phẩm chất cực kỳ ưu tú mà tôi cũng đã biết nhưng chỉ hơi băn khoăn là liệu anh ta có đủ tinh thần kỷ luật hay không - kỷ luật luôn là một tiêu chí cực kỳ quan trọng. Tôi nói chuyện với Che rất nhiều cho đến tận ngày anh ấy lên đường, tháng 10 năm 1966. Anh ấy đã hồ hởi và phấn khích biết bao khi lên đường!

Đã có rất nhiều ý kiến bàn luận về khu vực Nancabuazu ở Bolivia, noi Che đã bắt đầu chiến dịch đấu tranh du kích của mình. Ông nghĩ thế nào?

Đó là lựa chọn duy nhất cho Che khi anh ấy tới Bolivia, căn cứ vào hoàn cảnh cụ thể như vậy, với những người mà anh ấy đưa đi cùng, những người mà anh ấy hoàn toàn tin tưởng, cùng với những kinh nghiệm mà Che đã trải qua... Ý tôi là Che hoàn toàn biết mình đang làm gì khi quyết định chọn khu vực đó. Debray đã tới đây từ trước, anh ấy được giao một số nhiệm vụ trên cương vị nhà báo của mình, thu thập bản đồ, v.v... Tôi cũng giao cho anh ấy một số nhiệm vụ.

---------------------------------------------------------
1. Che được các chuyên gia y tế Cuba phẫu thuật chỉnh hình và đặt lại thanh quản.

2.  Đội biệt kích được huấn luyện theo lệnh của Che đi thực hiện nhiệm vụ ở Bolivia bao gồm những người sau: Thiếu tá Juan Vitalio Acuna (“Joanquin”), Thiếu tá Antonio Sachez Diaz (“Pinare”) nhưng ở Bolivia gọi là (“Marcos”), Thiếu tá Gustavo Machin (“Alejandro”), Thiếu tá Alberto Fernadez Montes de Ok (“Pacho”), Đại uý Jesus Suarez Gayol (“El Rubio”), Đại uý Eliseo Reyes (“Rolando” nhưng trong tiếng Bolivia gọi là Đại uý “San Luis”), Đại uý Orlando Pantoja (“Antonio”), Đại uý Manuel Hernandez (“Pombo”), Dariel Alarcon Ramirez (“Benigno”), Carlos Coello (“Tuma”), Jose Maria Martinez Tamayo (“Ricardo”), Israel Rayes (“Braulio”) và Rene Martinez Tamayo (“Arturo”).

3. Tên của họ là Jose Maria và Rene Martinez Tamayo.

Ông cử Régis Debray tới Bolivia?

Tôi phái anh ấy tới để thu thập thông tin và bản đồ địa hình. Địa hình của khu vực đó - những nơi mà Che chưa hề đi qua. Nên khi Che tới đây vào ngày 4 tháng 11 năm 1966, anh ấy có thể bắt tay ngay vào việc tổ chức lực lượng.

Cuối cùng - theo như tôi nghĩ trên cơ sở là một người bạn thân thiết và hiểu anh ấy rất rõ - thì Che đã xây dựng được một phong trào rất tuyệt vời, anh ấy còn góp phần tổ chức nên một đội ngũ cán bộ lãnh đạo cách mạng người Bolivia, cùng với Inti Peredo và những người khác. Anh ấy rất gần gũi và hiểu người Bolivia, cá tính cũng như cách nghĩ của họ, anh ấy tâm sự với tôi như vậy. Ban đầu, xuất phát từ sự thận trọng hoàn toàn dễ hiểu, họ đã xây dựng một khu vực an toàn trên cơ sở sự ủng hộ của những người nông dân trong vùng.

Và chính tại địa điểm mà Che đã lựa chọn, trong khóa huấn luyện lực lượng kéo dài hơn dự định tại đây, đã xuất hiện một số khó khăn nhất định. Khi đó anh ấy đang tham gia một cuộc đột kích chớp nhoáng nhằm vào một khu vực đông dân cư hơn gần đó, và thật khó tin, Che lại quên mang theo thuốc, lần thứ ba - hai lần trước tôi đã kể rồi đấy.

Che không mang theo thuốc hen khi ở Bolivia?

Che bị hết thuốc; đó là lần thứ ba. Anh ấy đang thực hiện một cuộc hành quân dã ngoại, một hành trình kéo dài hơn dự tính - gần bốn mươi ngày. Rồi ngay sau đó, Che lại chỉ huy thực hiện một cuộc đột kích chớp nhoáng, và anh ấy bỏ quên thuốc hen của mình ở trại, khi đó đang tràn ngập binh lính của quân đội Bolivia. Sơ suất đó đã gây ra những vấn đề rất nghiêm trọng.

Ông giải thích như thế nào về cái chết của Che Guevara?

Sau khi Che quay về từ chuyến dã ngoại dài ngày đó, anh ấy nhận thấy có những vấn đề ở khu trại - mối bất hòa giữa nhà lãnh đạo Đảng Cộng sản Bolivia, Mario Monje, cùng một số người thân tín của mình, với một trong những nhà lãnh đạo của phe chống Monje, một người tên là Moises Guevara. Monje muốn nắm quyền chỉ huy, trong khi Che lại rất bộc trực, rất thẳng tính... Tôi nghĩ lẽ ra Che phải chăm lo hơn tới công tác xây dựng sự đoàn kết, thống nhất mới phải - đó là quan điểm của tôi. Tính cách Che khiến nhiều khi anh ấy nói năng khá gay gắt, và anh ấy bắt đầu tranh cãi, to tiếng với Monje, cũng như với những người đảm nhiệm các vị trí lãnh đạo đã giúp anh ấy tổ chức chiến dịch đó (vì Inti và một số người khác cũng nằm trong nhóm của Monje mà). Tuy nhiên, tham vọng của Monje cũng quá vô lý: ông ta muốn trở thành người chỉ huy toàn bộ lực lượng, đó quả là một đòi hỏi quá đáng và không đúng lúc chút nào.

Vậy là đã có một số vấn đề phát sinh, và có những chuyện chưa từng bao giờ được nói đến nhưng chính chúng đã gây tổn thất không nhỏ chút nào cho phong trào cách mạng ở châu Mỹ Latinh: sự bất hòa giữa những người ủng hộ Liên Xô và những người ủng hộ Trung Quốc. Điều đó đã chia rẽ ngay trong nội bộ cánh Tả và những lực lượng cách mạng đúng vào thời điểm lịch sử khi các điều kiện khách quan đã chín muồi và triển vọng hoàn toàn khả thi cho loại hình đấu tranh vũ trang mà Che đang muốn phát triển.

Chúng tôi đã phải nỗ lực rất nhiều khi nhận thấy sự rạn nứt đó bắt đầu xuất hiện! Tháng 12 năm 1966, Mario Monje đã tới Cuba. Sau đó đến lượt nhà lãnh đạo thứ hai trong Đảng Cộng sản Bolivia là Jorge Kolle. Tôi đã mời họ tới đây và giải thích cho họ hiểu những gì đã xảy ra. Chúng tôi còn mời cả Juan Lechín, một lãnh tụ công đoàn - tôi gặp gỡ ông ta suốt ba ngày liền ở phía đông hòn đảo (Cuba) để thuyết phục ông ta giúp Che, và ông ta đã hứa sẽ làm như vậy.

Ông đã mời Lechín tới Havana này?

Đúng thế, bởi vì chính ông ấy cũng vô cùng lo lắng trước sự rạn vỡ này. Thật ra tôi nghĩ cũng chẳng có lý do thực sự gì để tranh giành cái cương vị chỉ huy đó - lẽ ra tất cả những gì chúng tôi cần lầm chỉ là xử lý tình hình khéo léo hơn một chút. Bởi vì, thực sự là nếu Monje đã đòi hỏi như vậy, lẽ ra Che cũng nên đồng ý cho ông ta đảm nhiệm cương vị Tổng Tư lệnh, hay đại loại một chức danh gì đó, mà không được trực tiếp chỉ huy các chiến sĩ. Rõ ràng là ở đây có sự kèn cựa vì tham vọng; thật lố bịch là ông ta (Monje) lại muốn được chỉ huy toàn bộ chiến dịch. Trong khi Monje hoàn toàn không có những phẩm chất cần có cho cương vị này.

Nhưng liệu Che có hơi cứng nhắc không?

Vấn đề của Che chính là tính cách siêu trung thực, siêu thẳng tính của anh ấy. Anh ấy siêu trung thực, siêu thẳng tính, và những khái niệm “xã giao”, hay “khéo léo”, hoàn toàn không tồn tại trong ý nghĩ của anh ấy.

Nhưng, tôi cũng xin nói thật với ông rằng, trong cuộc Cách mạng của chúng tôi, đã có bao nhiêu lần chúng tôi tự phát hiện ra những tham vọng ở người của mình ư? Những chuyện kiểu như ai có thể thay thế người này người kia? Ai có đủ uy tín, năng lực và sự tín nhiệm cần thiết để đảm nhiệm cương vị này nọ? Nhiều khi đó là điều mới ấu trĩ làm sao. Đã có khá nhiều lần chúng tôi phải chuyển giao quyền chỉ huy và chấp nhận những nhượng bộ cần thiết. Con người ta nhiều khi cũng phải tỏ ra mềm mỏng và khéo léo trong một số hoàn cảnh nhất định mà nếu như cứ đối đầu thì sẽ chẳng bao giờ mang lại giải pháp nào tích cực. Vào thời điểm đó, sự rạn nứt trong quan hệ giữa Che và Monje đã gây ra những hiểm họa khôn lường.

Gây tổn hại tới sự nghiệp chung?

Gây tổn hại rất nghiêm trọng, ông không thể hình dung nổi chúng tôi đã phải nỗ lực đến nhường nào trong việc hạn chế những tổn thất.

Để hòa giải hai người.

Ông không thể hình dung ra một số điều mà chúng tôi đã phải chịu đựng ngay tại Cuba này - đó là những sai lầm nghiêm trọng. Những sai lầm chết người! Lúc thì do người này gây ra, lúc thì lại là người khác. Nhưng trên hết, chúng tôi luôn kiên quyết phê bình sự việc, hành động sai lầm đó, tuy nhiên vẫn phải thể hiện tinh thần đoàn kết.

Tất nhiên là Monje đã hành động rất tồi tệ, để tôi nói cho ông biết, và sau đó nhà lãnh đạo thứ hai của PCB tới, tên ông ấy là Jorge Kolle, và tôi đã phải thuyết phục ông ấy là không thể để những người kia trong cơn hoạn nạn như vậy được. Tôi còn gọi Lechín tới đây, tôi nói chuyện với ông ấy, và tôi thuyết phục ông ủng hộ phong trào du kích.

Nhưng rồi sau đó, tức là khi Che vừa mới trở về căn cứ sau chuyến dã ngoại huấn luyện - tức là sau chuyến đi dã ngoại kéo dài hơn dự tính mà tôi đã đề cập ở trên, bởi vì anh ấy muốn kiểm tra xem người của mình có khả năng chịu đựng tới đâu; anh ấy huấn luyện cho họ dựa trên chính kinh nghiệm của mình, những kinh nghiệm mà chúng tôi đã tích lũy được trong thời gian chiến đấu trên núi - anh ấy đã phát hiện ra những vấn đề này tại đây, và điều trớ trêu là gần như ngay lập tức những binh lính của kẻ thù xuất hiện và lực lượng du kích sa vào một trận phục kích (của quân đội Chính phủ).

Vậy là trước đó, đã có sự phản bội ¹. Nhờ vậy mà quân đội Chính phủ đã biết có lực lượng du kích đang hoạt động bí mật trong khu vực này. Đó chính là thời điểm mà những trận đánh ngoài dự kiến đã diễn ra. Trong khi đây là điều mà chúng tôi đã chủ trương là phải tránh tối đa. Bởi vì chúng tôi muốn tổ chức được một mặt trận đông đảo trước khi diễn ra trận giao tranh đầu tiên, tức là vẫn còn cả một mặt trận quần chúng cần được tổ chức, một quân đội hoàn chỉnh còn chưa kịp định hình.

Ngoài ra cũng còn rất nhiều yếu tố chính trị khác đã phát sinh. Tất cả những điều này đã được giải thích rõ ràng trong nhật ký của Che. Chuyện là thế này: Nhóm của Che hoạt động riêng biệt. Anh ấy vẫn tìm mọi cách để liên lạc với “Joaquin” (Juan Vitalio Acuna) cùng với nhóm của Joaquin Tania cũng ở trong nhóm này ². Anh ấy mất rất nhiều thời gian cho công việc này, và một loạt trận đánh đã diễn ra trong khi Che đang di chuyển, tìm cách liên lạc và gặp bằng được Joaquin. Kể cũng lạ, Che mất cả mấy tháng trời tìm cách liên lạc với Joaquin - đúng là cả mấy tháng liền! Che vẫn tin rằng thông tin về việc nhóm đó đã bị tiêu diệt, mà anh ấy nghe qua đài, chỉ là một lời dối trá.

Nhưng rồi cũng đến lúc Che đành phải tin rằng nhóm của Joaquin quả thực là đã bị quét sạch, và thậm chí là từ trước đó một thời gian. Che nhận được tin đó khi anh ấy đang cùng với Inti Peredo và những chiến sĩ du kích khác di chuyển tới một khu vực mà Inti có cơ sở và ảnh hưỏng nhất định. Tin đó đã khiến Che vô cùng đau đớn và suy sụp, và theo tôi thì từ đó trở đi anh ấy bắt đầu hành động một cách hơi bất cẩn, bừa bãi và cẩu thả. Một số người đi cùng với anh ấy cũng không ở trong những điều kiện tốt nhất về thể chất cũng như tinh thần; thậm chí có những người còn hầu như không lê chân được nữa, khiến cho cả đoàn bị chậm lại, nhưng từng tí, từng tí một, họ vẫn tiến về phía trước - lúc này một số chỉ huy lực lượng là người Bolivia.

Giá kể như nhóm này mà đến được khu vực đó (mà họ dự kiến), có lẽ họ đã không sao, nhưng chính Che đã viết trong nhật ký rằng anh ấy tới được một cái nhà kho nhỏ, anh ấy nói, “Radio Bemba ³ đã đi trước chúng tôi, bọn chúng đang phục sẵn chúng tôi phía trước”. Mặc dù vậy anh ấy vẫn tiếp tục lên đường. Đến khoảng giữa trưa anh ấy tới một ngôi làng nhỏ, cả làng vắng tanh không một bóng người. Một ngôi làng trống trơn là một dấu hiệu cho thấy có chuyện không bình thường, có thể là quân lính của Chính phủ đang lởn vởn xung quanh, nhưng Che vẫn cho tiếp tục cuộc hành quân, ngay giữa ban ngày. Inti đi dẫn đầu. Đúng lúc đó một số tên lính của Chính phủ, chính xác là một đại đội quân địch đang theo dõi toàn bộ hoạt động của họ, đã nổ súng và giết chết một trong những chiến sĩ du kích người Bolivia, sau đó một số đồng chí khác cũng hy sinh, trong khi đoàn của Che có một số người bị thương và một số đồng chí cũng vẫn còn có thể tiếp tục chiến đấu. Và rồi, cả đội bị đẩy vào một khu vực có địa hình cực kỳ, cực kỳ khó khăn có tên gọi là hẻm sông El Yuro tại đây họ đã chiến đấu và chống cự cho đến khi khẩu súng của Che bị một viên đạn bắn trúng và bị kẹt.

Che không phải là người cho phép mình bị kẻ thù bắt sống nhưng thật không may là viên đạn đã làm hỏng khẩu súng của anh ấy, và lúc này những tên lính đối phương đã áp sát rất gần và làm anh ấy bị thưong. Anh ấy bị thương và bị tước mất vũ khí, nhờ vậy chúng đã bắt được Che và giải anh ấy về một thị trấn nhỏ có tên là La Higuera gần đó. Hôm sau, ngày 9 tháng 10 năm 1967, vào lúc giữa trưa, anh ấy đã bị chúng đưa đi hành hình một cách tàn nhẫn. Tôi hoàn toàn tin chắc rằng Che đã không hề run sợ, không bao giờ dao động lấy một giây, bởi vì chính trong tình huống khó khăn và nguy hiểm nhất, bao giờ Che cũng đứng ngẩng cao đầu.

---------------------------------------------------------
1. Ciro Bustos ngưòi Argentina, người duy nhất sống sót trong nhóm của Jorge Masetti và sự liên hệ giữa đạo quân của Che với lực lượng du kích người Argentina - những ngưòi đã bị bắt và bị tra tấn - cho thấy rằng Che đã ở Argentina và địa điểm cụ thể mà ông đã có mặt.

2. Tamara Bunke Bider (1937-1967), aka Laura Gonzalez Bauer, người thường được biết đến với cái tên là “Chiến sĩ du kích Tania”, một người Argentina gốc Đức, đã tham gia và cuộc chiến tranh du kích ở Argentina trong đội quân của “Joaquin” - những ngưòi đã bị phục kích và tiêu diệt ở hẻm núi El Yeso ngày 31 tháng 8 năm 1967.

3. Nghĩa đen là Radio Big Lips (Đài Phát thanh Môi dầy); từ lóng thường được sử dụng trong tiếng Anh là “tin vịt”.

Ông có cho rằng lẽ ra Che đã tự sát?

Hừm, nếu ở trong hoàn cảnh đó có lẽ tôi cũng đã tự sát trước khi bị kẻ thù bắt sống. Chắc chắn Che cũng sẽ làm như vậy, nhưng trong thời điểm đó anh ấy không thể làm gì được - anh ấy đang chiến đấu với đối phương và đó là chuyện mà ai trong chúng ta cũng làm. Che luôn là một người sẽ chiến đấu đến viên đạn cuối cùng, hoàn toàn không biết thế nào là sợ chết.

Ông đã biết tin về cái chết của Che như thế nào?

Mặc dù tôi vẫn luôn ý thức được mối nguy hiểm mà Che đang đối mặt, những rủi ro mà anh ấy phải trải qua suốt nhiều tháng trước đó, cùng những điều kiện và hoàn cảnh cực kỳ khó khăn khi ấy, đối với tôi, cái chết của Che vẫn là một điều gì đó thật không thể nào tin nổi, tôi cũng không biết diễn tả thế nào, đó là điều tôi không sao chấp nhận hay quen được. Thời gian trôi đi và nhiều lúc tôi vẫn mơ về những đồng chí của mình đã hy sinh, tôi thấy như thể Che vẫn còn sống, tôi nói chuyện với anh ấy và rồi tôi giật mình thức dậy đối mặt với hiện thực.

Đối với chúng ta, có những người không bao giờ chết; họ có một sự hiện hữu mạnh mẽ, bền bỉ và dữ dội đến nỗi chúng ta không bao giờ có thể nghĩ rằng họ đã chết. Chủ yếu là vì sự hiện hữu không ngừng nghỉ của họ trong tình cảm và ký ức của mỗi chúng ta. Chúng tôi - không chỉ cá nhân tôi, mà toàn thể người dân Cuba - đều bàng hoàng trước tin anh ấy đã hy sinh, mặc dù đó không phải là chuyện gì đó hoàn toàn bất ngờ.

Chúng tôi nhận được điện báo về những gì đã xảy ra khi họ đang băng qua một con sông, tại hẻm El Yuro, hôm chủ nhật ngày 9 tháng 10 năm 1967. Hầu hết những bức điện báo kiểu đó đều là những lời dối trá, nhưng bức điện lần này thì miêu tả một sự kiện thực sự đã diễn ra, vì những kẻ đó không thể nào có đủ trí tưởng tượng mà bịa ra một câu chuyện hoàn toàn ăn khớp với cách thức hoạt động của một lực lượng du kích đến như vậy - Che đến bờ sông, rồi băng qua sông, bọn chúng đã phục sẵn ở bờ bên kia, chúng nổ súng khi Che và người của anh ấy còn ở giữa sông... Đối với tôi, kết luận về tính xác thực của bức điện là quá rõ ràng - tôi nhận ra ngay đây là sự thật.

Bao giờ chúng tôi cũng có thể dễ dàng nhận ra sự dối trá ẩn đằng sau những bức điện kiểu đó, những lời dối trá trắng trợn và phi lý, nhưng rồi bất thình lình chúng tôi nhận ra rằng với bức điện lần này chúng không thể nào có đủ trí tưởng tượng mà bịa ra một câu chuyện rất xác thực về việc nhóm du kích của Che đã bị tiêu diệt như thế nào.

Ngày nay, không phải chỉ đọc những gì Che đã viết trong cuốn nhật ký của anh ấy mới thú vị, mà ngay cả những gì kẻ thù của anh ấy ngày hôm đó viết cũng rất đáng quan tâm. Thật không thể tin nổi một nhóm người nhỏ bé như vậy lại có thể trải qua những khó khăn nhường ấy.

Chúng tôi đã vô cùng đau khổ - đó cũng là điều hết sức tự nhiên - khi nhận được tin về cái chết của anh ấy, ý tôi muốn nói rằng đây là những tin tức hoàn toàn có cơ sở và đáng tin cậy... Đó là lý do tại sao trong lúc đau đớn và thương tiếc Che như vậy, ngay trong ngày hôm đó tôi đã có một bài phát biểu ¹, trong đó tôi đã hỏi, “Chúng ta muốn con cái chúng ta trở thành người như thế nào?” rồi tôi tự trả lời, “Chúng ta muốn chúng giống Che”, và câu nói đó đã trở thành khẩu hiệu của Đội Thiếu niên Tiền phong: “Thiếu niên Tiền phong Cộng sản: chúng ta sẽ học tập Che”.

Sau đó, cuốn nhật ký được chuyển về. Ông không thể hình dung được là việc biết rõ tất cả những gì đã xảy ra (qua cuốn nhật ký đó) có ý nghĩa đến nhường nào đâu - những ý tưởng, hình ảnh, tinh thần chính trực và tấm gương sáng chói của Che. Một con người thực sự khiêm tốn và giản dị, có tinh thần chính trực và nhân cách lớn, Che là như vậy, và đó cũng là lý do tại sao cả thế giới phải khâm phục anh ấy. Một con người thông minh xuất chúng, một nhà cách mạng có tầm nhìn xa, trông rộng. Che đã hy sinh không phải vì bất kỳ lý tưởng hay lợi ích nào khác ngoài lý tưởng, lợi ích của những dân tộc bị bóc lột và bị áp bức ở châu Mỹ Latinh. Anh ấy đã hy sinh không vì bất kỳ lý tưởng nào khác ngoài lý tưởng của người nghèo và những người bị đọa đày trên thế giới. Lý tưởng của Che sẽ chiến thắng; lý tưởng của Che đang chiến thắng.

Hình ảnh của Che xuất hiện khắp nơi trên thế giới.

Che là một tấm gương mẫu mực. Một sức mạnh đạo đức mà không gì có thể tiêu diệt nổi. Lý tượng của anh ấy, những tư tưởng mà anh ấy theo đuổi, đang chứng tỏ được sự ưu việt của mình trong cuộc đấu tranh chống lại sự toàn cầu hóa tự do mới. Và về sau, trong tháng 6 năm 1997, thật xúc động khi chúng tôi đã tìm thấy di thể của anh ấy và năm người đồng chí khác! Chúng tôi phải cảm ơn những con người đã tìm ra chúng - những cơ quan chức trách của Bolivia. Họ đã hợp tác rất chặt chẽ với chúng tôi, họ làm việc rất tận tụy, và họ đã giúp đỡ chúng tôi rất nhiều.

Trong việc tìm kiếm di thể của Che?

Công lao lớn nhất thuộc về Jorge Gonzalez, Hiệu trưởng Trường Y của chúng tôi! Phải gọi đó là một phép màu khi họ tìm thấy Che và đồng đội của anh ấy.

Vậy bài học lớn nhất mà Che để lại là gì?

Ông muốn hỏi anh ấy đã để lại những gì ư? Tôi tin rằng thực sự thì điều lớn lao nhất là những giá trị đạo đức và lương tâm của anh ấy. Che tượng trưng cho những giá trị cao quý nhất của con người, và anh ấy là một tấm gương phi thường. Anh ấy đã tạo nên một hình ảnh vĩ đại, một huyền thoại lớn. Bản thân tôi cũng vô cùng khâm phục Che, và yêu quý anh ấy như bất kỳ ai khác. Lúc nào trong tôi cũng tràn ngập niềm cảm phục và tình yêu đối với anh ấy. Và tôi cũng đã giải thích câu chuyện tại sao tôi lại gắn bó với Che đến vậy...

Có rất nhiều kỷ niệm không thể nào xóa nhòa mà anh ấy đã để lại cho chúng tôi, đó là lý do tại sao tôi nói rằng anh ấy là một trong những người cao quý nhất, phi thường nhất, quên mình nhất mà tôi từng biết, và điều quan trọng là chúng ta phải biết rằng những phẩm chất như của anh ấy tồn tại trong hàng triệu, hàng triệu người giữa quần chúng nhân dân. Những nhân vật phi thường theo một cách đặc biệt nào đấy cũng sẽ không thể làm nên sự nghiệp vĩ đại nào trừ phi hàng triệu người khác như họ cũng có mầm mống phôi thai để hình thành nên những phẩm chất đó. Đây chính là lý do tại sao Cách mạng Cuba đặc biệt chú trọng tới việc đấu tranh xóa mù chữ và nâng cao trình độ của nhân dân, phát triển hệ thống giáo dục. Với mục đích cuối cùng là mọi người ai cũng giống Che.

----------------------------------------------------------
1. Castro có bài phát biểu này trong một buổi lễ long trọng tưởng nhớ Che Guevara ngày 18 tháng 10 năm 1967 tại Dinh Cách mạng ở Havana trước một triệu người.

Ngay cả sau khi Che qua đời, Cách mạng Cuba vẫn tiếp tục nhũng cam kết ủng hộ các dân tộc bị áp bức khác; không chỉ ở châu Mỹ Latinh và Trung Mỹ - El Salvador, Guatemala và Nicaragua - mà còn ở cả châu Phi, cho dù với quy mô nhỏ hơn. Tôi băn khoăn liệu ông có muốn nói đến chủ đề này không, đặc biệt là vai trò của Cuba và các chiến sĩ Cuba trong những cuộc đấu tranh giành độc lập của một số quốc gia châu Phi.

Đây là một vấn đề quan trọng. Chúng ta có đề cập qua một chút khi nói về Che, nhưng tôi cho rằng tinh thần đoàn kết anh dũng của Cuba với các quốc gia châu Phi anh em đã được đánh giá và thừa nhận một cách thỏa đáng. Trang vinh quang đó trong lịch sử đấu tranh cách mạng anh hùng của chúng tôi xứng đáng được mọi người biết đến, cho dù chỉ là để khuyến khích và cổ vũ tinh thần đấu tranh của hàng nghìn người, cả nam giới và nữ giới, đang là những chiến sĩ quốc tế; nó cần được viết ra như một hình mẫu tiêu biểu cho các thế hệ hiện tại và mai sau. Theo quan điểm của tôi, mọi người cũng chưa hề ý thức được một cách đầy đủ về lịch sử chủ nghĩa thực dân châu Âu cũng như sự bóc lột tàn tệ đối với châu Phi, tất nhiên là với sự hậu thuẫn đắc lực của Mỹ và NATO.

Ahmed Ben Bella, cựu Tổng thống Algeria, từng cho tôi biết là sau khi Cách mạng thành công, Cuba đã không ngần ngại gửi viện trợ cho những chiến sĩ châu Phi đang đấu tranh giành độc lập cho tổ quốc mình từ tay người Pháp, ông có thể khẳng định lại điều này?

Có chứ, tất nhiên rồi. Ông cần hiểu là chiến thắng của chúng tôi vào tháng 1 năm 1959 hoàn toàn không có nghĩa là dấu chấm hết cho cuộc đấu tranh vũ trang cách mạng. Hành động tráo trở, cùng bản chất lừa lọc của chủ nghĩa đế quốc đang điên cuồng trước những biện pháp mà chúng tôi đã thực hiện vì lợi ích nhân dân hoặc vì độc lập dân tộc của các quốc gia bị đàn áp, đã khiến chúng tôi phải luôn trong tư thế sẵn sàng chiến đấu trong mọi tình huống. Để tiếp tục hoàn thành nghĩa vụ thiêng liêng của mình, rất nhiều đồng bào của chúng tôi đã tiếp tục chiến đấu để bảo vệ Cách mạng, cả ở Cuba và ở những quốc gia khác trên thế giới.

Vào năm 1961 - chưa đầy hai năm sau khi Cách mạng thành công, khi người dân Algeria vẫn còn đang phải đấu tranh cho nền độc lập của mình - một chiếc tầu Cuba đã chở vũ khí đến cho những người Algeria yêu nước. Và trên đường trở về Cuba, chiếc tàu cũng mang theo khoảng 100 đứa trẻ mồ côi vì chiến tranh.

Tôi xin dừng lại một lát để nói đôi chút về một sự kiện khác mà tôi chợt nhớ ra nhân tiện khi chúng ta đang nói về Algeria vì sợ tôi lại quên mất. Câu chuyện về những đứa trẻ được cứu sống này sẽ còn được lặp lại nhiều năm sau đó, năm 1978, khi những đứa trẻ sống sót trong vụ thảm sát Kassinga   được đưa tới đây. Điều thú vị là đại sứ Namibia hiện nay tại Cuba chính là một trong những đứa trẻ ngày đó. Để ông thấy là những bước thăng trầm của cuộc sống có thể đưa con người ta tới đâu.

Tôi không nhớ nhiều về sự kiện Kassinga đó. Ông có thể kể lại một chút được không?

Chuyện xảy ra ở Angola. Những gì tôi kể ở đây là về một trận đánh dữ dội và đẫm máu của một đơn vị Cuba bảo vệ đường biên giới kéo dài ở phía Nam Angola, tại một nơi cách Kassinga không xa, đây là một trung tâm tị nạn Namibia - một đơn vị Cuba đang tiến thẳng tới điểm đó để chiến đấu với lực lượng lính dù Nam Phi đang gây ra những hành động thảm sát, với sự yểm trợ của máy bay chiến đấu hiện đại. Vậy là lực lượng của chúng tôi đã tiến vào, hoàn toàn không có thiết bị bọc thép hay yểm trợ gì cả, rồi lại còn phải chịu đựng sự tấn công liên tục của kẻ thù, vậy mà họ (đơn vị Cuba) vẫn không ngừng tiến về nơi quân lính Nam Phi đang thảm sát trẻ em, phụ nữ và người già. Đó là một trong những hành động dã man nhất trong chiến tranh, với rất nhiều thương vong, tính cả người chết cũng như những người bị thương. Nhưng rồi cuộc thảm sát cũng đã bị chặn đứng, và hàng trăm đứa trẻ sống sót hoặc bị thương khi đó được đưa tới Cuba để hồi phục và chữa trị. Sau này các em đều được đưa đến trường học, tại đây các em được theo học hết trung học cơ sở và trung học phổ thông. Thậm chí nhiều em về sau còn tốt nghiệp đại học ở Cuba.

Tôi không muốn nói lan man quá nhiều về vấn đề này - chúng ta đang nói về những người ở Angola - nhưng cũng không có gì khó để có thể suy ra những hoàn cảnh và yếu tố cho phép những tên diệt chủng và phân biệt chủng tộc người Nam Phi khi đó gây ra những gì mà về sau chúng đã thực hiện ở Angola, trong suốt nhiều năm liền. Năm 1976, bọn chúng đã bị đẩy lùi rất nhanh chóng, và các lực lượng Cuba đã truy đuổi chúng tới tận biên giới Angola và Namibia.

Quay lại với những gì chúng ta đang nói về Algeria, ông đang nói với tôi về một con tàu...

Vâng, tôi đang kể với ông là con tàu này chở vũ khí tới cho các lực lượng Algeria chiến đấu chống lại quân đội Pháp. Có thể nói quân đội Pháp ở Algeria thì cũng chẳng khác gì ở nhà - vì chỉ từ bên kia Địa Trung Hải là có thể nhìn thấy Algeria - nên họ đang chiến đấu rất ngoan cố. Chuyến tàu chở vũ khí đó còn có cả những khẩu đại bác, những khẩu sơn pháo 105mm, và rất nhiều đạn dược. Đó là một cuộc chiến tranh đẫm máu - không ai biết chính xác là đã có bao nhiêu, phải đến hàng trăm nghìn người Algeria đã thiệt mạng, và gần đây có người cho chúng tôi biết là từ rất lâu, chính xác là hơn 40 năm nay, người Pháp vẫn chưa cung cấp cho Algeria bản đồ những cánh đồng mà quân đội thực dân đã cài mìn lại. Còn con tàu kia thì đã chở về Cuba những đứa trẻ mồ côi, hoặc những em bị thương cần điều trị.

Tôi cũng xin nói thêm rằng, cũng trong thời gian đó, bất chấp việc chủ nghĩa đế quốc (Mỹ) đã lôi kéo mất của Cuba hơn một nửa số bác sĩ mà chúng tôi có - còn lại cả thảy là 3000 bác sĩ (cho toàn bộ dân số cả nước), chúng tôi vẫn gửi hàng chục bác sĩ Cuba tới Algeria để giúp những người ở đó. Chúng tôi đã bắt đầu như vậy, cách đây hơn 40 năm (từ năm 1961), để rồi thành quả ngày hôm nay là sự đoàn kết và gắn bó tuyệt vời giữa những quốc gia Thế giới thứ ba.

Có thể nói Cuba đã trở thành một “siêu cường y tế”.

Hừm, tôi không biết là so sánh như vậy có chính xác không, nhưng tôi có thể khẳng định với ông rằng hiện tại chúng tôi có tới 70.000 bác sĩ, cộng với 25.000 sinh viên đang theo học ngành y. Tất nhiên là điều đó đã giúp chúng tôi có một vị trí đặc biệt - tôi có thể nói một cách trung thực không hề ngoa ngôn rằng đó là một vị trí vô tiền khoáng hậu - trong lịch sử phát triển của nhân loại.

Tôi không biết những nước khác sẽ làm gì - bởi vì những người hàng xóm phía bắc của chúng tôi (Mỹ) chỉ có thể gửi trực thăng chứ không thể gửi bác sĩ đi đâu cả, đơn giản là họ lấy đâu ra đủ bác sĩ mà giải quyết những vấn đề thế giới này đang phải đối mặt. Ngay cả châu Âu, vẫn luôn tự hào là người bảo vệ nhân quyền, cùng không thể làm gì hơn chúng tôi; thậm chí họ còn chưa bao giờ gửi được lấy 100 bác sĩ tới châu Phi, nơi hiện vẫn còn có khoảng 30 triệu người, thậm chí còn hơn, đang bị nhiễm HIV/AIDS. Họ kiếm được hàng chục tỷ đô la, nhưng họ không làm thế nào mà tập hợp được lấy 100 bác sĩ. Để chiến đấu với đại dịch đó, có lẽ họ phải cần đến cả Đội quân Henry Reeve ¹ với sự yểm trợ của rất nhiều lực lượng y tế khác - điều mà Cuba đang làm được ngay cả trong hoàn cảnh hiện nay. Tôi tin tưởng rằng trong vòng mười năm nữa, chúng tôi sẽ có đến 100 nghìn bác sĩ, và có lẽ chúng tôi còn đào tạo thêm được 100 nghìn bác sĩ nữa cho các nước khác. Cuba là quốc gia đào tạo bác sĩ lớn nhất trên thế giới; thậm chí tôi nghĩ rằng hiện tại chúng tôi còn có thể đào tạo số lượng bác sĩ gấp mười lần Mỹ - trong khi chính nước này đã lôi kéo mất của chúng tôi rất nhiều bác sĩ giỏi mà Cuba có khi đó và họ không từ bất kỳ thủ đoạn nào để cướp mất của chúng tôi thêm nhiều bác sĩ nữa. Và những con số vừa rồi chính là cách chúng tôi trả lời cho hành động của họ.

Tháng 8 và tháng 9 năm 2005, khi cơn bão Katrina đổ vào New Orleans, Cuba đã đề nghị viện trợ y tế cho Mỹ.

Vâng, chúng tôi đã đề nghị giúp họ 1.610 bác sĩ, và thậm chí còn có thể gửi thêm trước khi xuất hiện cơn bão thứ hai, lẽ ra số lượng bác sĩ như vậy đã có thể cứu được rất nhiều mạng sống. Nhưng chính vì sự kiêu ngạo của mình mà chính phủ Mỹ không chấp nhận sự viện trợ của Cuba, trong khi những người dân của họ đang chết dần trên mái nhà của mình, trên nóc những bệnh viện mà không có ai đến sơ tán họ, nhiều người đã phải chết trong các sân vận động nơi họ tập trung tránh cơn bão, hoặc chết trong những trung tâm y tế bằng cái chết nhân đạo thay vì phải chết đuối một cách thương tâm.

Vậy mà chính nước Mỹ lúc nào cũng rêu rao lên giọng rằng họ là “người bảo hộ cho nhân quyền”, chính Mỹ hồi năm 1959 đã làm mọi cách để Cuba không còn bác sĩ nào nhưng cuối cùng chính họ mới thiếu bác sĩ - đúng lúc cần nhất thì Mỹ lại không có đủ số bác sĩ của mình. Tại nước Mỹ hiện có hàng triệu người nhập cư, những người Mỹ gốc Phi, hàng chục triệu người không có thu nhập hoặc tiền của dành dụm để thanh toán các chi phí y tế, (trong khi tại Cuba này, bất kỳ công dân nào cũng được chữa trị hoàn toàn miễn phí), mà không bao giờ có bất kỳ ai quan tâm xem họ nghĩ gì, rằng họ có ủng hộ việc cấm vận (của Mỹ) đối với Cuba hay không, giống như những gì mà bọn lính đánh thuê đáng thương vẫn làm. Đó là điều chưa bao giờ có ai hỏi, và cũng sẽ không bao giờ có ai quan tâm!

Ngày nay, cho dù với hơn 30 nghìn bác sĩ đang làm việc ở nước ngoài, chúng tôi vẫn còn không dưới 40 nghìn bác sĩ khác đang ở Cuba, trong các bệnh viện và trung tâm y tế, phục vụ nhu cầu khám chữa bệnh của đông đảo người dân. Ngay cả giữa những ngày gian khổ nhất của thời kỳ đặc biệt kinh khủng đó, chúng tôi vẫn thành công trong việc giảm tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh xuống mức thấp nhất như hiện nay - chúng tôi nâng cao tuổi thọ trung bình của người dân và cung cấp dịch vụ chăm sóc y tế miễn phí cho nhân dân - nhưng tất cả những thành tựu đó còn chưa thấm vào đâu với những gì chúng tôi đang làm hiện nay. Vấn đề y tế của mọi người dân Cuba đã được bảo đảm, và sẽ không ngừng được cải thiện trong những năm tiếp theo: chúng tôi hy vọng, sau một thời gian ngắn, sẽ nâng tuổi thọ trung bình của người dân lên 80 năm. Với tỷ lệ người nhiễm AIDS là 0,07% dân số, Cuba là nước có tỷ lệ nhiễm AIDS thấp nhất trên thế giới. Cho dù chúng tôi còn rất nhiều vấn đề khó khăn cụ thể mà chúng tôi ý thức là cần phải giải quyết nhanh chóng, thì thực tế là ngay cả nước châu Mỹ Latinh có tỷ lệ nhiễm HIV/AIDS thấp nhất trong khu vực cũng vẫn còn cao hơn chúng tôi tới tám lần.

Mới đây, Cuba đã gửi bác sĩ tới Guatemala và còn tới cả Pakistan, sau trận động đất xảy ra ở Kashmir, đúng vậy không?

Đúng vậy, chúng tôi đã cử một bộ phận của Đội quân Henry Reeve tới Guatemala, tổng cộng là 700 bác sĩ, cộng với khoảng 300 bác sĩ đã ở đó từ trước, vậy là tất cả có tới gần 1000 bác sĩ Cuba ở Guatemala để chiến đấu với một trong những bi kịch tự nhiên khủng khiếp nhất trong lịch sử đất nước này (cơn siêu bão Stan), thậm chí đây có lẽ là cơn bão lớn nhất từng có trong lịch sử, khủng khiếp hơn cả cơn bão Mitch - đó chính là cơn bão đánh dấu thời điểm chúng tôi chính thức bắt đầu chương trình Y tế tổng hợp để viện trợ cho các quốc gia khác thuộc Thế giới thứ ba. Một nghìn đồng chí dũng cảm đó đã có mặt tại vùng đồi núi hiểm trở nhất của Guatemala, cũng như ở tất cả mọi nơi bị ảnh hưởng bải thiên tai trên đất nước này, và họ đã làm việc ở đó trong nhiều tháng liền không ngừng nghỉ. Mà đó hoàn toàn không phải là những hành động dũng cảm duy nhất mà các bác sĩ của chúng tôi đã thể hiện.

Kể từ khi chúng tôi chính thức thành lập Đội quân Henry Reeve mà tôi vừa đề cập ở trên, hai trận thảm họa thiên tai khủng khiếp đã xảy ra: tất nhiên phải kể đến cơn siêu bão ở Guatemala và trận động đất ở Kashmir. Ngày nay, những bác sĩ Cuba đang hoạt động nhân đạo tại Pakistan đã viết lên một trang chói lọi trong lịch sử anh hùng cách mạng, của sự hy sinh quên mình và những đóng góp thiết thực, hiệu quả nhất - một trang vàng bất tử trong lịch sử, cùng với rất nhiều mốc son chói lọi mà Cách mạng Cuba đã lập nên.

Với trận động đất ở Pakistan, chúng tôi nhận ra rằng điều quan trọng không phải là gửi tới hiện trường những con chó tìm kiếm thi thể nạn nhân hay những chiếc cần cẩu lớn - điều quan trọng nhất, điều mà người dân chờ đợi nhất sau mỗi trận động đất chính là các bác sĩ. Động đất đòi hỏi phải có nhiều bác sĩ hơn bất kỳ thảm họa tự nhiên nào khác. Tôi chỉ cần đưa ra ví dụ thế này cho ông dễ hình dung - tại Pakistan, trận động đất xảy ra tại một khu vực đồi núi hẻo lánh với hàng triệu người sinh sống, khiến hơn 100 nghìn người thiệt mạng, và rất nhiều người khác bị thương: chủ yếu là những người dân bị gẫy xương, nhất là chân và tay... Thật khó có thể hình dung ra một thảm họa khủng khiếp hơn thế, và cũng thật khó khăn khi chính phủ những quốc gia nghèo bị thảm họa như vậy lại đi trông cậy vào sự giúp đỡ của những nước giàu có vốn chỉ quen bóc lột và bóp nặn những nước nghèo thuộc Thế giới thứ ba. Các nước giàu có lẽ chỉ thích hợp với việc phá hoại môi trường, tàn phá các nguồn tài nguyên để phục vụ cho sự tham lam của họ... Nhưng đã có các bác sĩ Cuba, những người đã viết lên một trang anh hùng trong lịch sử của tinh thần đoàn kết nhân loại.

Xin lỗi là tôi đã nói hơi lan man, nhưng đối với tôi đây là vấn đề có tầm quan trọng đặc biệt.

----------------------------------------------------------
1. Đội quân Henry Reeve “HRC” - tên của ông được đặt để tưởng nhớ một thanh niên người Mỹ đã chiến đấu trong cuộc chiến tranh giành độc lập đầu tiên của Cuba và trở thành một sĩ quan cao cấp trong quân đội giải phóng Cuba (Xem Chương 5) - được thành lập năm 2005 ngay khi Mỹ từ chối tiếp nhận một đoàn bao gồm khoảng 1.600 bác sĩ và các chuyên gia y tế với đầy đủ thuốc men và các trang thiết bị sơ cứu tại chỗ đến giúp đỡ những nạn nhân của cơn bão Katrina đã tàn phá nặng nề thành phố New Orleans và một khu vực rộng lớn của bang Louisiana, Alabama và Georgia. Tên đầy đủ của HRC là Đội quân các bác sĩ tình nguyện quốc tế Henry Reeve chuyên cứu trợ thiên tai và bệnh dịch nguy hiểm.

Tôi biết là ông vô cùng tâm huyết với vấn đề chăm sóc y tế, cũng như tinh thần đoàn kết quốc tế của Cuba, nhất là trong lĩnh vực y tế, và đây là điều mà ông rất tự hào. Nhưng tôi muốn chúng ta quay trở lại với chủ đề mà chúng ta vẫn trao đổi trong cả ngày hôm nay. Chúng ta đang nói tới việc Cuba viện trợ cho Algeria trong những năm đầu tiên sau khi Cách mạng Cuba thành công.

Vâng, tôi đang kể là hồi đó, năm 1961, chúng tôi đã cử khoảng ba hay bốn chục bác sĩ tới Algeria, tôi sẽ phải kiểm tra lại xem chính xác là bao nhiêu bác sĩ ¹. Và sau khi Algeria giành được độc lập vào tháng 6 năm 1962, chúng tôi đã gặp Tổng thống Ben Bella, ông ấy đã tới Havana trong một chuyến thăm ngay trước những ngày căng thẳng nhất của cuộc khủng hoảng tháng 10 năm đó. Ông ấy đã bay thẳng tới đây từ thủ đô Washington của Mỹ, sau khi có một cuộc gặp với Tổng thống Kennedy. Trong nhiều vấn đề trao đổi, họ còn đề cập đến cả cuộc khủng hoảng tên lửa đang diễn ra giữa Cuba và Mỹ. Ông ấy đã thể hiện tinh thần đoàn kết với chúng tôi. Nhân dân chúng tôi đã chào đón Ahmed Ben Bella rất nồng nhiệt bởi vì họ biết rõ sự nghiệp đấu tranh giành tự do mà ông theo đuổi, cũng như tinh thần chiến đấu anh dũng của nhân dân Algeria và chiến thắng lịch sử của họ trước chủ nghĩa thực dân Pháp.

Quân đội Cuba có tham gia vào cuộc chiến tranh giữa Algeria và Marốc năm 1963 không?

Có, các chiến sĩ của chúng tôi cũng có mặt. Một năm sau cuộc khủng hoảng tháng 10, vào mùa thu năm 1963, một tình huống hoàn toàn bất ngờ - mà có lẽ là không ai có thể hình dung nổi - đã nảy sinh. Algeria - sau khi trở thành một quốc gia độc lập nhờ quá trình đấu tranh vô cùng anh dũng của mình - phải đối mặt với nguy cơ xâm lược tại khu vực Tinduf, gần sa mạc Sahara. Quân đội Maróc, mà đứng đằng sau đó là sự hậu thuẫn về vũ khí và hậu cần của Mỹ, đang tìm cách chiếm đoạt những nguồn tài nguyên thiên nhiên quan trọng của Algeria, một đất nước vốn đã gần như kiệt quệ vì chiến tranh và bị thực dân bóc lột. Lần đầu tiên, quân đội Cuba - với lực lượng là một tiểu đoàn xe tăng trang bị ống ngắm ban đêm do Liên Xô viện trợ cho chúng tôi để phục vụ mục đích quốc phòng, một số đơn vị pháo binh, cùng vài trăm chiến sĩ bộ binh   - đã băng qua đại dương mà không cần phải xin phép bất kỳ ai, kể cả những người đã cung cấp vũ khí cho chúng tôi, -đáp lại lời kêu gọi của những người anh em Algeria đang cần chúng tôi giúp đỡ để bảo vệ lãnh thổ và tài nguyên của mình, mà đất nước này đã phải đổ rất nhiều máu để giành lại từ tay thực dân Pháp.

Ngay từ rất sớm, Cuba đã giúp các lực lượng nổi dậy tại châu Phi chiến đấu chống lại ách thống trị của thực dân Bồ Đào Nha, một trong những nước thực dân cuối cùng trên toàn lục địa châu Phi. Thông tin này có chính xác không?

Có, hoàn toàn chính xác. Sự hợp tác giữa chúng tôi với phong trào đấu tranh giành độc lập tại Angola và Guinea-Bissau đã bắt đầu từ năm 1956. Dưới sự lãnh đạo của Đảng châu Phi vì độc lập cho Guinea và Cape Verde (PAIGC), mà trực tiếp là vai trò lãnh đạo của nhà lãnh tụ xuất chúng và kiên cường Amílcar Cabral, cuối cùng thì đến tháng 9 năm 1974, Guinea-Bissau cũng đã giành được độc lập. Vào thời điểm đó, có đến 600 chiến sĩ quốc tế người Cuba, trong đó có khoảng 70 bác sĩ, đã tham gia cùng lực lượng du kích trong vòng mười năm liền, từ năm 1966, yểm trợ cho cuộc đấu tranh giành độc lập của họ. Những chiến sĩ quốc tế Cuba đã trực tiếp chiến đấu trong cuộc đấu tranh giành độc lập đó.

Tháng 7 năm 1975, các đảo Cape Verde, Sao Tomé và quần đảo Príncipe đều giành được độc lập từ tay người Bồ Đào Nha. Và giữa năm đó, đến lượt Mozambique giành được độc lập cuối cùng, sau một cuộc đấu tranh gian khổ của toàn thể nhân dân Mozambique dưới sự lãnh đạo của Mặt trận Giải phóng Mozambique (FRELIMO) và lãnh tụ của mình, người anh em và người đồng chí không thể nào quên của chúng tôi là Samora Machel. Nhưng ngay cả khi đã giành được độc lập, Mozambique vẫn thường xuyên bị quân đội Nam Phi xâm lược, đó cũng là hoàn cảnh thường xảy ra với Zimbabwe, một đất nước vừa mới được giải phóng dưới sự chỉ huy của Robert Mugabe, một nhà lãnh đạo thông minh, kiên định và mạnh mẽ, cũng như những nhà lãnh đạo xuất sắc khác.

Thuộc địa cuối cùng của Bồ Đào Nha tại châu Phi giành được độc lập là Đông Timor, ở châu Đại dương, vào năm 1999. Dù sao đi nữa, Cuba cũng đã giúp đỡ quốc gia nhỏ bé này đúng vào thời điểm khó khăn nhất. Đó là một nước nằm cách chúng tôi rất xa, trong khi chính Cuba lại đang phải trải qua một giai đoạn đặc biệt, bị cô lập với thế giới xung quanh sau khi Liên Xô và khối xã hội chủ nghĩa sụp đổ.

Còn trong truờng họp của nuớc Cônggô thuộc Bỉ cũ, sự viện trợ quân sự của Cuba đã bắt đầu như thế nào? Theo tôi biết thì chính Che Guevara cũng từng tham gia chiến đấu tại đây.

Chắc hẳn ông còn nhớ là Che đã tới một số nước châu Phi. Chúng ta đã bàn đến thòi kỳ đó. Trong bài phát biểu tại Đại hội đồng Liên Hợp Quốc ngày 11 tháng 12 năm 1964, anh ấy đã tố cáo mạnh mẽ cuộc xâm lược của Mỹ và Bỉ tại Cônggô. Anh ấy đã nói như thế này - tôi chỉ nhắc lại những gì tôi còn nhớ: “Tất cả những người tự do trên thế giới phải chuẩn bị sẵn sàng để trả thù cho những tội ác chống lại nhân dân Cônggô”.

Khi đó tôi đang tìm cách thuyết phục Che bớt nôn nóng và chờ đợi thêm một thời gian, trong khi chờ đợi những điều kiện ở Cônggô đã đủ chín muồi cho một cuộc đấu tranh giải phóng.

Cuối tháng 12 năm 1964, sau khi tham khảo ý kiến với chúng tôi, Che đã đi thẳng từ New York, bắt đầu một cuộc hành trình dài đưa anh ấy qua 9 nước châu Phi: Algeria, Ai Cập, Mali, Cônggô, Guinea, Ghana, Dahomet (tức là Benin ngày nay), Tanzania và Cônggô Brazzaville. Đến lúc này thì nhà lãnh tụ vĩ đại người Cônggô Patrice Lumumba đã bị ám sát - từ tháng 1 năm 1961 - và vẫn được coi như biểu tượng bất tử của phong trào chống thực dân trong khu vực.

Che đã tìm cách gặp được tất cả những nhà ái quốc châu Phi xuất sắc nhất: Kwameh Nkrumah ở Accra, Sékou Touré ở Conakry, Modibo Keita ở Bamako, và Massamba Débat ở Brazzaville. Tại Algeria, anh ấy cũng đã có những cuộc trao đổi rất lâu với những nhà lãnh đạo của các phong trào giải phóng của các quốc gia còn nằm dưới sự cai trị của thực dân Bồ Đào Nha: Agostinho Neto và Lucio Lara của Angola, Amílcar Cabral, nhà lãnh tụ cách mạng vĩ đại người Guinea-Bissau, và những nhà lãnh đạo của phong trào FRELIMO ở Mozambique.

----------------------------------------------------------
1. Nhóm các nhân viên y tế đầu tiên được cử đến Algeria gồm 29 bác sĩ, 3 nha sĩ, 5 y tá và 8 kỹ thuật viên y tế; có 45 người là nam giới và 10 phụ nữ. (Chú thích của biên tập viên Cuba).

Và chính tại đây, Che đã quyết định tham gia cùng lực lượng du kích Cônggô?

Không, sau chuyến đi đầu tiên anh ấy đã quay về Cuba. Lúc này Che đã trở nên đặc biệt quan tâm tới tình hình tại châu Phi, đặc biệt là sau chuyến đi lịch sử cùng với những cuộc tiếp xúc với các nhà lãnh đạo uy tín và xuất sắc của châu Phi, nhưng khi đó anh ấy cũng rất nôn nóng muốn đến Bolivia ngay lập tức. Và thế là, như tôi đã kể với ông, sau khi nhận thấy mối quan tâm của anh ấy đối với châu Phi, tôi đã gợi ý rằng trong khi chờ đợi những điều kiện ở Bolivia hình thành, Che nên tới châu Phi cùng một nhóm những đồng chí khác. Mục đích cụ thể của chuyến đi là hỗ trợ cho phong trào đấu tranh du kích ở miền Đông Cônggô. Đây là nhiệm vụ vô cùng quan trọng, đồng thòi nó cũng sẽ cho phép anh ấy tích lũy thêm kinh nghiệm để xây dựng và tổ chức những đơn vị quân sự mới.

Ngày 24 tháng 4 năm 1965 - chính xác là như vậy - Che cùng một lực lượng chiến sĩ người Cuba khá đông đảo đã tới một nơi có tên là Kibama, gần Fizi, thuộc tỉnh Nam Kivu, bên bờ hồ Tanganyika trong một khu vực do lực lượng du kích của Laurent-Desire Kabila kiểm soát. Kabila đã được huấn luyện về quân sự và chính trị tại Trung Quốc; tại thời điểm đó, các đồng chí Trung Quốc cũng đang phối hợp hoạt động cùng với ông ta, vì vậy Kabila đã có vài tháng huấn luyện tại một học viện quân sự ở Nam Kinh. Nhưng khi đó lực lượng du kích của ông đang ở trong giai đoạn khủng hoảng sâu sắc - đội hình bị phân tán sau những trận tấn công dữ dội từ cuối năm 1961 của bọn lính đánh thuê da trắng của Nam Phi, Rhodesia và Đức, cùng với những tay súng từ các nước khác, dưới sự chỉ huy của các sĩ quan Bỉ và Mỹ.

Và Cuba đã gửi thêm lực lượng tới để giúp Che?

Vâng. Tháng 7 năm đó - có nghĩa là chỉ chín tháng sau khi Che tới Cônggô - chúng tôi gửi tiếp một đội quân gồm 250 chiến sĩ, được lựa chọn kỹ lưỡng từ những chiến sĩ ưu tú nhất, dưới sự chỉ huy của Jorge Risquet. Họ đã đặt chân tới Cônggô Brazzaville, bởi vì ngay từ ngày đó cũng như hiện nay, có tới hai nước Cônggô: nước Cônggô thuộc Bỉ cũ, mà về sau được gọi là Zaire, với thủ đô là thành phố Kinshasa, và một nước là Cônggô thuộc Pháp, có thủ đô là Brazzaville - hai thành phố đối diện nhau, ở giữa là con sông Cônggô rộng lớn. Chúng tôi gửi lực lượng chi viện này từ Công gô Brazzaville tới để bảo vệ cho chính phủ theo đường lối quốc gia của Massamba Débat, và cũng để yểm trợ cho Che khi đó đang chiến đấu và huấn luyện lực lượng ở miền Đông Cônggô thuộc Bỉ.

Nhưng Risquet và người của mình, khi đó đang ở Cônggô Brazzaville, cũng bắt đầu huấn luyện các chiến sĩ từ những nhóm du kích khác. Đặc biệt, họ đã huấn luyện cho các chiến sĩ thuộc Phong trào Giải phóng Bình dân Angola (MPLA). Chỉ trong một thời gian ngắn, họ đã huấn luyện đủ lực lượng để hình thành nên ba thê đội chiến đấu, xuất phát từ Brazzaville lên đường tham gia vào các lực lượng du kích Angola.

Vậy là từ năm 1965, sự viện trợ chặt chẽ của chúng tôi đối với phong trào đấu tranh giành độc lập ở Cônggô, cũng như ở Angola và Cabinda, một vùng lãnh thổ thuộc Angola, đã bắt đầu hình thành. Trong mọi trường hợp, sự ủng hộ của chúng tôi đều chủ yếu tập trung vào việc huấn luyện lực lượng, cung cấp giáo viên hướng dẫn và viện trợ vũ khí, trang bị.

Sự có mặt của Cuba tại châu Phi được biết đến nhiều nhất qua cuộc chiến tranh Angola, ông có nhớ là mọi chuyện đã bắt đầu như thế nào không?

Có chứ, tôi nhớ rất rõ là khác. Sau cái gọi là “Cách mạng hoa cẩm chướng” tại Lisbon, tháng 4 năm 1974, đế chế thực dân cũ của Bố Đào Nha bắt đầu tan rã. Đất nước này đã bị suy yếu dần dưới sự lãnh đạo kéo dài của một chính phủ theo đường lối cực kỳ phản động, phát xít và có xu hướng thân Mỹ. Những yếu kém về kinh tế cộng với các thiệt hại do các cuộc chiến tranh giành độc lập gây ra đã khiến đế chế thực dân cũ của Bồ Đào Nha lung lay và sụp đổ.

Lúc trước tôi có đề cập là năm 1975, sau khi chính phủ thực dân sụp đổ, hầu hết trong số các thuộc địa tại châu Phi của Bồ Đào Nha - như Guinea-Bissau, Cape Verde, Sao Tomé và Mozambique - đã giành lại được độc lập hoàn toàn nhanh chóng nhận được sự công nhận từ chính phủ tiến bộ đang nắm quyền khi đó tại Lisbon.

Nhưng trong trường hợp của Angola, khi đó là thuộc địa lớn nhất và giàu có nhất của Bồ Đào Nha tại châu Phi, tình hình lại khác hoàn toàn. Chính phủ Mỹ đã tiến hành một kế hoạch tối mật - mới đây thì kế hoạch này đã được công bố, còn trước đó thì lúc nào Washington cũng khăng khăng rằng mình “hoàn toàn không liên quan” tới những gì đã xảy ra - nhằm đàn áp những lợi ích hoàn toàn chính đáng của nhân dân Angola và dựng lên một chính phủ bù nhìn. Điểm mấu chốt trong kế hoạch này là chính phủ Mỹ liên minh với Nam Phi trong việc huấn luyện và cung cấp vũ khí cho một số tổ chức nhất định do chế độ thực dân Bồ Đào Nha dựng lên để chống phá nền độc lập của Angola và biến nó hầu như trở thành một mô hình nhà nước công quản dành cho Mobutu, nhà độc tài tham nhũng của Zaire tức là Công gô thuộc Bỉ trước kia, tha hồ đục khoét. Tay Mobutu này quả thật là tên kẻ cắp ghê gớm nhất trong lịch sử - không ai biết số tiền 40 tỷ đô la mà hắn đã đánh cắp hiện đang được giấu ở đâu, liệu có thể ở trong những ngân hàng nào, hoặc chính phủ nào đã giúp hắn kiếm được hàng chục tỷ đô la như vậy từ một đất nước hầu như đã bị bòn rút kiệt quệ - không uranium, không đồng, không còn nguồn tài nguyên nào đáng kể - bởi vì nó từng là nước thuộc địa bị các nước thực dân châu Âu tranh nhau xâu xé và bóc lột. Nhưng tóm lại, kế hoạch bí mật đó nhằm vào việc biến Angola thành một nhà nước công quản do nhà độc tài Mobutu tự do thao túng theo định hưởng tư tưởng phát xít và phân biệt chủng tộc phổ biến ở Nam Phi khi đó - trong thời gian đó Mỹ đã không hề ngần ngại trong việc sử dụng quân đội Nam Phi vào việc xâm lược Angola rất nhiều lần. Chính những tên độc tài tham nhũng, những kẻ ăn cắp thối nát, những kẻ phân biệt chủng tộc tồi tệ nhất lại thường xuyên, mà không một chút đắn đo dù là nhỏ nhất, được đứng trong hàng ngũ với những người xưa nay vẫn vỗ ngực tự xưng là đại diện cho “Thế giới tự do”. Thậm chí nhiều năm sau, Tổng thống Mỹ Ronald Reagan còn trắng trợn gọi chúng là “những chiến binh vì tự do”.

Thời gian đó Mỹ đang câu kết chặt chẽ với chế độ Apácthai của Nam Phi.

Chính xác. Liên quan đến vấn đề này, tôi có một câu chuyện rất quan trọng mà tôi quên chưa kể cho ông biết, nhân việc chúng ta bàn đến chủ nghĩa phát xít và chủ nghĩa Apácthai ở Nam Phi. Tôi muốn nói với ông rằng trong khi những chiến sĩ Cuba đang có mặt ở Angola và Angola thì đang bị quân đội Nam Phi xâm lược, chính Mỹ đã dàn xếp những thỏa thuận nhằm chuyển cho Nam Phi - tôi muốn nói là nước Nam Phi dưới chế độ phát xít và phân biệt chủng tộc khi đó - một số quả bom nguyên tử, tương tự như những quả bom đã được sử dụng ở Hiroshima và Nagasaki. Điều này có nghĩa là trong cuộc chiến tranh tại Angola - đây là điều mà nhiều người thường quên mất - các chiến sĩ cách mạng Cuba và Angola đã phải đối đâu với một quân đội và chính phủ phản động có đến tám quả bom nguyên tử, do Mỹ cung cấp thông qua một nước khác, nước từ đầu đến giờ vẫn ủng hộ mạnh mẽ việc phong tỏa và cấm vận Cuba, đó chính là Israel. Và có rất nhiều thế lực phản động đã hy vọng rằng những quả bom nguyên tử đó sẽ được dùng để chống lại chúng tôi - tuy nhiên chúng tôi cũng đã nghi ngờ, tôi sẽ cho ông biết cụ thể, và chúng tôi đã tiến hành tất cả những biện pháp đề phòng cần thiết (trên cơ sở nhận định bất kỳ lúc nào quân đội Nam Phi cũng có thể ném một quả bom nguyên tử vào lực lượng chiến đấu của chúng tôi).