Lịch sử Quân sự Việt Nam

   
        - Tên sách : Lò thiêu người

        - Tác giả : Serger Miller
                        Người dịch : Mai Linh

        - Nhà xuất bản Thanh Hóa

        - Năm xuất bản : 1996

        - Số hóa : Giangtvx

        Một chiều thứ bảy ngày 23 tháng 10 năm 1943. Bầu trời Liông ảm đạm bỗng được sưỏi ấm bằng tia mặt trời muộn mằn.

        - Chốc nữa gặp lại - tôi nói với Sác-lơ một người bạn từ buổi thiếu thời bây giờ cũng đang hoạt động trong tổ chức bí mật, tôi có hẹn Béc-tơ-lô tại một quán nước trên đại lộ Phi-lip-pơ lúc 6 giờ. Sau đây tôi sẽ quay lại. Cậu nói với Nenli sắp đồ đạc cho mình đi.

        Tôi tới chỗ hẹn trong tiệm cà phê. Bất ngờ, một người đàn ông đã áp sát sau lưng tôi, dí súng lục vào hông và lệnh cho tôi phải đi theo. Thật là vô ích chơi trò láu cá lúc này. Họ có ba người thuộc sở mật vụ Zét-ta-pô - Suốt sáu tháng rồi họ đã săn lùng tôi.

        Phải diễn tả từng giây mới đầy đủ cảm giác của tôi lúc bấy giờ. Nhưng chẳng ai làm gì được như vậy.

        Niềm hy vọng, mộng ước, tuổi trẻ, cha mẹ, bạn bè và nhiều điều nữa, tất cả lướt nhanh qua trí óc tôi như những tia chớp trong vài giây đồng hồ, quãng thời gian tôi bị dẫn qua đường. Bởi vì hết sức hài hước, những người này hôn tôi tại ngay trước cổng cơ quan của họ vốn là một trường y tế. Đúng thế, cơ quan Zét-ta-pô vùng Liông đặt trong ngôi nhà này.

        Họ đẩy tôi lên tầng thứ nhất. Tôi chợt nhớ đến người vô hình của Oen trong các truyện thần tiên, đến Chúa, đến tất cả các nhân vật có thể đem lại phép lạ mà sách đã nói. Song, không có gì xảy ra cả. Tôi bị đưa vào một phòng. Bốn thằng lực lưỡng lao vào phía tôi và cuộc tiếp đón ban đầu là những cú đấm đá nhà nghề. Lúc tôi vừa tỉnh thì một trận mưa câu hỏi dồn dập bằng tiếng Pháp và tiếng Đức.

        - Mày tên gì ?

        - Mày từ đâu tới ?

        - Ai đợi mày ?

        - Hôm qua thì mày ở đâu ?

        - Mày đến gặp những người đó làm gì ?

        Cứ thế hàng chục lần. Và mỗi khi tôi đang định trả lời thì một trận mưa câu hỏi lại trút xuống : Vì sao ? Ỏ đâu ? Làm sao ? Ai ? Cái gì ? ...

        Tất cả cái trò đó kéo dài khá lâu. Và trong khi tôi nửa tỉnh nửa mơ thì mọi thứ tôi có trong túi bị mất tuốt. Một bầy châu chấu trên một bông lúa mì !

        -  Suy nghĩ chín chắn đi, thứ hai đến mày sẽ được thẩm vấn. Không, có thể như vậy được chăng?  Lẽ nào đây là phép lạ được đón chờ. Quả thế, bây giò là tối thứ bẩy và quý vị đây sửa soạn vào các cuộc hoan lạc. Như vậy là tôi còn 36 tiếng đồng hồ nữa để sắp xếp các câu trả lời thẩm vấn. Thật tuyệt vời ! Tôi cảm thấy nhẹ nhõm bởi vì vừa bị đánh chết lịm, vừa bị tra hỏi căng thẳng mà phải trả lời ngay lúc vừa tỉnh lại thì ắt là sẽ phạm sai lầm dại dột và bọn bò mộng sẽ lợi dụng cơ hội khai thác.

        Tôi được đưa xuống căn hầm một ngôi trường dùng làm phòng đợi. Nơi đây một hành lang chính dẫn tới nhiều phòng. Mỗi phòng giam từ 3 đến 5 người mới bị bắt và đợi thẩm vấn. Không một tiếng động nào ngoài tiếng động cơ của xe cộ bên trên mặt đất. Bởi vì trên trần mỗi phòng giam có một lỗ thông hơi sát ngang mặt lề đường. Tự do gần lắm đang trêu ghẹo chúng tôi.

        Khoảng gần nửa đêm, họ đến tìm chúng tôi. Chúng tôi cứ hai người bị trói chung bàng một sợi dây và trước đấy thì viên thanh tra đã cẩn thận còng tay từng người lại rồi.

        Vây quanh chúng tôi, bọn nhân viên SS lăm lăm trong tay súng tiểu liên. Chúng tôi phải xếp hàng một, tất cả chừng mười lăm người, tiến về phía cửa ra vào. Trong sân, một chiếc xe tải mui bạt kín mít đang chò đợi. Chiếc xe này thường chạy lui chạy tới giữa văn phòng trường y tế và nhà lao của pháo đài Mông-tlúc. Mãi sau chúng tôi mới hay là ít lâu nay chiếc xe tài ấy được hai xe con hộ tống bởi vì vài ngày trước đã xảy ra vụ phục kích trên đường phố, nhân Cơ hội đó mà một thủ lĩnh kháng chiến quan trọng của địa phương trốn được.

        Chúng tôi bị ép đẩy một cách không thương tiếc vào trong sâu để chừa chỗ bên ngoài cho bốn tên lính. Không phải còng và phải trói nên chỉ chen đẩy nhau rớt xuống đuòng là điều dễ dàng. Nhưng, ngoài mối họa bị gãy chân tay lại còn những cây súng luôn sẵn sàng nhả đạn từ trong hai chiếc xe con chạy áp sát phía sau nữa chứ.

        Xe dừng lại. Họ xô chúng tôi xuống thật nhanh. Chúng tôi đã ở trong sân có những bức tường cao nhất bao quanh. Đây là bên trong pháo đài. Đi qua một hành lang tới một sân khác, lại một hành lang nữa thì họ đẩy mọi người vào một gian phòng bao quanh bằng chấn song sát. Một tên lính đội mũ sắt, tay cầm bản danh sách điểm tên từng người. Lúc hắn gọi đến tên tôi, tôi nghe tên phu tá nói: "Xà lim 62".

        Xà lim 62 ỏ khoảng giữa trên tầng thứ nhất. Tối đen nhu mực, bởi vì chỉ tầng trệt mỏi có đèn và cũng chỉ là vài ngọn đèn tù mù thôi. Hắn chọn lấy ra từ một xâu chìa khóa to lù một chiếc chìa có thể mở được mọi cửa rồi mở cửa. Tôi bị đẩy vào tít bên trong. Tôi bị vấp, ngã xuống một chiếc đệm rơm. Rồi tôi chỉ còn cách dùng chân mà dò dẫm. Tôi biết là đã khá đông người bị nhốt ở đây rồi.

        - Có tin gì không đấy?

        Tôi được mọi người đón tiếp bằng câu hỏi đột ngột ấy. Hai giọng nói một lúc.

        - Quân đội Nga đã tới Kiép, còn những đạo quân khác thì vẫn chôn chân tại Rôm, tôi trả lời nhỏ nhẹ.

        - Hình như anh điên thì phải, Rôm đã được giải phóng từ lâu rồi. Lạ thế đấy, ở trong tù bao giờ ý tưởng người ta cũng đi trước hiện thực. Hơn bất cứ nơi nào, ở đó hy vọng là lẽ sống của con người.

        Tôi ngã xuống gần hai người lạ lẫm. Họ nói :

        - Ngày mai nhé, ta sẽ làm quen với nhau. Khác với ban chiều, trong bóng tối thế này tôi lại cảm thấy mình gần như khỏe khoắn trở lại. Mọi xúc động qua đi. Bây giò tôi có thể hít thở một lúc và sửa soạn cho nhũng câu trả lòi thẩm vấn sáng thứ hai.

        Tôi buồn ngủ lắm, nhưng không sao ngủ nổi. Trong căn phòng nhỏ bé ở công trường Côn-be người ta sẽ nghĩ thế nào khi tôi không trở về. Tôi hi vọng đã chuyển địa điểm rồi. Đây không phải là lần thứ nhất.

        Cạnh tôi tiếng ngáy đã ồn ĩ, chắc họ quen với nơi này quá rồi. Sáng hôm sau tôi làm quen được với hai ngưòi cùng cảnh ngộ : Một là ngưòi bán thực phẩm và bách hóa ỏ Xanh-ê-chiên, tên là Bat-chiê, một nữa là tài xế xe tải ở công ty Ve-rơ-co, người này còn phụ trách việc tiếp tế cho một chiến khu. Trong lúc đó tôi cũng quan sát phòng giam. Tất cả phòng giam cùa nhà lao Mông-tlúc đều chẳng khác gì nhau về kích thuớc : bề rộng 1,5 mét bề dài 2,2 mét, bề cao 2,5 mét, một cửa sổ nhỏ trên cao có song sắt để ánh sáng lọt vào và một cái xô dùng cho cả tiểu tiện và đại tiện. Hai chiếc nệm rơm, ban ngày thì phải xếp gọn lại để có chỗ mà luân phiên nhau đi lại : ba bước chiều dài, ngoẹo qua phải, lại ba bước. Trên tường la liệt những chữ viết giống thể các tường ở những nơi mà con người sống khổ hơn con vật. Bao nhiêu tư tưởng và bao nhiêu ước vọng chứa chất trong những chữ viết ấy. Có một câu viết bằng nét chữ lớn nhất, bằng tiếng Đức :"Ở đây một người Andatxơ đã sống đau khổ".

        ... Hôm nay là chủ nhật, ngày đâu tiên của tôi trong xà lim. Ngoài kia trời đẹp, anh chàng bán thực phẩm và bách hóa mồm liến thoắng. Còn tôi, tôi đang nhớ đến Pari. Lúc này hẳn là ở Pari đang tấp nập người trên các đại lộ !

        Như đã được sắp định trước rồi, sáng thứ hai một viên cảnh sát tới tìm tôi. Dù không phải chuyện bất ngờ, nhưng khi nghe tiếng giày cao cổ dừng lại đột ngột nơi trước cửa và tiếng chìa khóa xoay trong ổ, rồi cửa mở ra, rồi tiếng gọi tên tôi,|những âm thanh ấy khiến tôi sởn da gà và rợn óc. Lúc này, do bản năng, mọi người đều lui sát vào tường.

        Chiếc xe chở tù nhân hàng ngày chở chúng tôi tới trường y tế. Và trong ngày đầu tiên này với số người quá đông có thể cuộc thẩm vấn kéo dài cho đến hết ngày mà chẳng ai được ăn được uống gì. Song, mọi việc đều đã qua. Dĩ nhiên là đã dàn dựng : kẻ sát nhân tỏ thái độ thờ ơ phì phèo điếu thuốc trên môi, lắc lắc chiếc gậy cao su trong tay, còn tên đồng nghiệp thì ngồi đánh máy lời "thú nhận" của chúng tôi.

        Nếu biết tiếng Đức thì thật là thuận lợi vô cùng. Được như thế tự nhiên viên thông ngôn sẽ chống lại chúng tôi. Riêng với tôi, việc họ dẫn những người bị hỏi cung đi khắp nước Pháp cũng chẳng có gì đáng phải quan tâm. Bởi lẽ họ có tìm được trong người tôi một tài liệu nào khả dĩ buộc tội đâu. Tôi thả sức vẽ vời. Rồi tối đến, khi được đưa trở lại xà lim, tôi sẽ hoàn toàn thoải mái. Sau 48 giờ đã qua, bây giờ tôi mới được ăn món súp, ăn như chưa bao giờ được ăn.

        Sáng hôm sau, cuộc thẩm vấn lại tiếp tục. May mắn vẫn đến như ngày hôm qua. Biết tiếng Đúc là một đại phúc.

        Sau lần thẩm vấn thứ ba, tôi đã ký vào bản cung.

        - Tốt lắm ! Bây giờ người ta sẽ kiểm chứng lại tất cả lời khai của anh. Viên thanh tra nói với tôi như vậy. Một tuần sau, lại có thêm người thứ tư bị đưa vào xà lim chúng tôi. Đó là một thanh niên 24 tuổi, có tên là Pôn, theo khuynh hướng Đờ Gôn. Cậu ta báo tin đã giải phóng Kiép, còn phía Tây thì chưa có tin tức nào cả.

        Có thêm một người lạ là sinh phiền phức cho chúng tôi vì thiếu chỗ. Nhưng rồi cũng phải quen, cậu ta kể cho mọi người nghe đời riêng của mình, chuyện bị bắt ra sao. Do vậy chúng tôi lại có quãng thời gian êm ả, thoải mái.

        Bây giờ nổi lo lại ập đến với tôi, bởi vì cuộc điều tra ắt là kết thúc đến nơi rồi và thế nào họ cũng đến tìm tôi. Vì mọi lòi khai đều bịa hoặc cũng gần như bịa. Tôi trù liệu cách thức điều chỉnh lại lời khai để làm sao không tệ hại lắm cho mình.

        Tôi nhầm. Chẳng có gì xảy ra hết. Sáng ra lúc cửa mở, tôi lo ngay ngáy. Nhưng họ chỉ gọi đến tên người tù mới thôi. Bỗng một đêm anh ta trở về, nét mặt hớn hở : " Chúng nó điên cả rồi, cứ bắt bừa với bất kỳ lý do nào, và dĩ nhiên là cuộc điều tra phải kéo dài". Nghe anh ta nói, tôi thấy thích thú quá và suốt đêm ấy tôi ngủ ngon lành.

        Đã sắp hết tháng 11. Chúng nó vẫn chưa động đến chúng tôi. Có một miếng bìa là chúng tôi có thể chơi cờ tướng hoặc cờ đam, thế là có thêm một trò giải trí. Ở đây gần như chẳng có gì để giải trí. Thư từ, quà cáp không, sách báo, thuốc lá cũng không ! Chẳng có gì hết. Mọi người sống như súc vật.

        Hấp dẫn nhất là trò chơi điện thoại. Tin tức được truyện đến với nhau qua các bức tường dầy của xà lim bằng viên sỏi nhặt được ban sáng. Cách thức đơn giản lắm nhưng nhiêu khê : A - 1 tiếng gõ, B - 2 tiếng gõ, cuối cùng là z - 25 tiếng. Chữ w thì thôi.

        Những chữ, rồi những câu hình thành sau các tiếng gõ ấy. Người ta chép lại các tin tức bằng cây bút chì giấu kỹ. Và khi đã ghi nhận xong thì tin tức lại được xóa sạch.

        Thông thường khi một người tù mới đến một xà lim nào đấy mang theo một tin sốt dẻo thì liền đó tiếng gõ bắt đầu truyền từ phòng này đến phòng khác, từ tầng nọ đến tầng kia. Quá nhiều những tin sai lệch và cũng quá nhiều là ảo mộng.

        Vào một sáng nọ tất cả bị chấn động ngỡ như một tiếng nổ lớn. Sau một lúc, khi chúng tôi đã trở lại xà lim, những tiếng gõ rộn lên. Anh chủ hàng bách hóa không khi nào chịu cho ai mượn đoạn bút chì, phụ trách việc ghi chép lại tin túc. Anh ta đua tay chỉnh lại chiếc kính cận và bắt đầu : "Đổ bộ ở Giên-nơ¹. Đang tiến quân như bão táp tại Ba Lan".

        Khó mà tả được niềm sung sướng của chúng tôi. Thế là cuộc đổ bộ đã diễn ra rồi. Có lẽ đây là phòng tuyến thứ hai để rồi cuối cùng người ta sẽ chứng kiến sự kết cục.

        Tiếng gõ lại rộ lên vì ai cũng đánh truyền đi tin tức vui mừng. Buổi tối, giọng một nguời đàn bà hét la to hơn mọi ngày : "Chào quí ông !" Một người nào đấy đáp lại : "Chào quí bà !" Một người nữa từ nãy đến giờ vẫn huýt sáo miệng dân ca. Rồi có tiếng hô : "Ông Râu (Xtalin) muôn năm ! Ta sắp được gặp họ rồi !" Đó là tín hiệu trước lúc đi ngủ. Nhưng suốt đêm đó, có ai ngủ được đâu. Tiếng động ồn, nặng nề và đều đều của các máy bay Đồng minh bay ngày ngày trên đầu khiến mọi người khó ngủ.

---------------
        1. Thuộc I-ta-li-a

        - Chúng đang bay về phía Nam ! Pôn thét to. Các bạn thấy chứ, tin tức hoàn toàn đúng. Chúng làm nhiệm vụ yểm trợ cho bộ binh đổ bộ vào Giên-nơ.

        Tiếp đó chúng tôi lại chìm vào thế giới suy tuởng. Nhưng rồi có lẽ chúng tôi đã hơi ầm khi có tiếng "hừ" rồi theo liền là tiếng gậy đập cửa. Niềm vui của chúng tôi chẳng bao giờ kéo dài. Và tới chiều thì tình hình trở nên xấu hẳn.

        Lại một nguời tù thứ năm bị tống vào xà lim chúng tôi, một thanh niên theo đạo Thiên Chúa hăng hái ở Roan-nờ.

        Anh ta cho hay mọi tin tức chúng tôi biết đều không đúng. Không một bước tiến nào của quân Đồng minh tại Ý đáng được phấn khỏi. Còn ở phía Đông thì cuộc phản công của quân Đức quốc xâ đã chiếm lại được Jitomia và họ đang ào ạt tiến quân về Kiép.

        - Tôi chẳng sung sướng gì khi phải báo vói các anh cái tin nhu thế. Nhưng đó lại là sự thật !

        Tiếng trò chuyện im bặt. Trò chơi ngừng hẳn và ai cũng đắm vào tư lự. Tâm trí tôi bỗng dồn hết vào cuộc điều tra kiểm chứng lời khai cung của mình. Cuộc điều tra chắc là đã kết thúc. Thế thì lẽ nào họ lại chưa đến tìm tôi? Hay là tôi đã bị họ liệt vào những người tử tội chỉ còn đợi hành quyết nữa thôi. Đến một ngày tôi sẽ bị tống lên xà lim trên cao, xà lim giành riêng cho các tội nhân tử hình. Rồi tôi sẽ bị dẫn ra pháp trường. Một cáo phó lại đước đăng trên báo chí và người ta sẽ nói : "Lại một tên nữa". Làm sao lại nhu thế được. Không ! tôi tự cưỡng lại sự bi quan và vẫn như trước đây, sau mọi cơn khủng khoảng, tinh thần tôi dần dần trở lại thăng bằng. Không khí được cải thiện chút ít khi lão Bastiê nêu ý kiến làm một cuộc đấu cờ dam trả thù. Một hôm bà xã và con gái của lão được phép của trại vào thăm chồng và bố. Lão được gọi xuống như là một ân huệ đặc biệt. Lúc trở lên lão ôm theo một gói đồ. Khó xử quá. Chẳng người nào được nhận đồ tiếp tế. Chỉ riêng lão được ban ơn. Chúng tôi giả tảng không trông thấy và tỏ ra đang bị cuốn hút vào cuộc chơi cờ. Thế nhưng lão thì cứ tự nhiên, coi là chẳng có ai hết, lão già khốn nạn, cứ nhai kẹo sô-cô-la và bích qui rau ráu. Ai chẳng rõ lão là người keo xỉn, nhưng thật quả không ngờ lão lại tồi tàn đến như vậy !

        Cuối cùng thì lão phát cho mỗi người một cái kẹo. Tôi gần như uất lên vì bất bình trước cái kẹo lão đặt vào tay tôi.

        Lại một buổi sớm, bắt đầu là tháng Chạp, sau lúc đi dạo, họ đến thông báo cho người tài xế trẻ biết rằng anh ta sẽ được sang Đức vào buổi tối hôm đó. Cả một ngày bận bịu vì sự chuyển dời của anh ta, nào là những phỏng đoán, nào là sắp xếp chương trình. Ai cũng lộ vẻ xúc động bối rối. Anh là người đầu tiên ra đi tính từ ngày tôi bị giam ỏ đây.

        Anh ta ra đi vào lúc vừa mờ tối trước khi nhận phần súp. Mỗi tù nhân ở lại được thêm một chút súp chia từ phần của anh. Chúng tôi được anh đãi ngoài ý muốn bởi cuộc chia tay này.

        Còn lại bốn người, chúng tôi thấy thoải mái rõ rệt. Tuy nhiên những tiện nghi đó không kéo dài được bao lăm. Liông quyết chiến chống lại quân xâm luộc khiến chúng hoang mang, bắt bớ tràn lan. Chúng tôi thấy xà lim nào cũng năm sáu người mà chúng tôi chỉ có bốn. Chẳng may mắn thế này mãi đâu. Rồi một đêm họ đẩy vào hai đứa bé trạc tuổi 15 hoặc 17. Ai nấy sửng sốt nhìn nhau :

        - Đến bị chết ngột hết thôi, phải kháng nghị. Cậu biết tiếng Đức, đập cửa ngay và bảo cho họ biết là ắt hẳn họ lầm lẫn rồi.

        Tôi động viên tinh thần lăo Bastiê và cho lão biết là chớ nên kháng nghị vói bọn Đức làm gì. Vả lại đâu phải chỉ có chúng tôi gặp rủi ro thế này.

        Với sáu ngưòi thì quả là ngột thở quá thôi. Đêm đêm chỉ năm người được nằm và phải nằm áp sát vào nhau, còn người nữa thì phải nằm lên ngang chân chúng tôi. Và phải tự căn lấy khoảng cách với chiếc xô vệ sinh lúc nào cũng đầy cả. Cho nên chúng tôi phải thay phiên nhau để làm "ngưòi thứ sáu". Trừ lão Bastiê tuổi cao thì được miễn vai trò ấy. Hai người mới vào là con nhà buôn, tỏ vẻ kiêu ngạo. Một tên tóc hung ánh mắt hiểm độc, môi thì mỏng dính mà luôn mím chặt, ai cũng phải dè chừng, nghi ngại. Một tên tóc nâu, quăn tít, cái miệng tỏ ra con nhà được cưng chiều và ngoan ngoãn nghe theo ý kiến của tên kia như cái máy. Cả hai đều không hiểu chiến tranh là cái gì, nếu không muốn nói là mọi chuyện trên đời này với chúng đều tốt đẹp cả. Quả thật chúng không liên quan gì với chiến tranh và không hay biết gì về chuyện ấy. Chúng tự phong cho mình thuộc đạo quân bí mật. Đó là một tổ chức kỳ quặc mang tên A.S mà chúng thường gọi chuyên tiếp nhận vào đội ngũ những kiểu cách người như thế. Nhưng khi nghe chúng tán tụng thì hiểu ra ngay một phần tuổi thanh xuân đẹp đẽ của chúng đang được ném vào một trò choi bắt chước thám tử SêlốcHôm mà lại mang danh nghĩa kháng chiến ! Chúng bị tóm trong cuộc vây ráp ở tiệm cà phê của cha mẹ Giêra, tên tóc nâu kia.

        - Chỉ có mỗi một ga men súp này thôi à ? Trong ngày đầu thằng nhỏ kêu lên như thế. Chà ! Thế này thì phải kết thúc sớm đi thôi. Các lão thanh tra, Zét-ta-pô thường hay ăn cơm với mẹ tớ, thế nào bà cũng có cách gửi đồ tiếp tế vào cho tớ xài.

        Jin, thằng tóc hung thì cứ lầm lì, hoặc rất ít nói. Một cái gì đó đang ám ảnh nó và hình như có nhiều tâm sự lắm. Sáng hôm sau, nó bị gọi. Lúc được thả về xà lim, vào chập tối khi cửa đã đóng, nó đổ nhào người xuống cái chỗ trống và hẹp. Và ngay tức khắc chúng tôi chú ý gương mặt xanh tái của nó. Tuồng nhu phút này thần kinh rung động đang làm cho nó bị kích thích quá mức. Hẳn là cu cậu đã biết thế nào là đòn thẩm vấn rồi. Nhưng cả tối hôm ấy tất cả đều im như thóc. Không khí ngột ngạt như sáp có bão. Trong cái khoảng không gian nhỏ hẹp thế này, dễ nhận ra một quang cảnh dị kỳ là năm cái đầu bị kích động đang chú mục vào cái đầu thứ sáu cũng bị kích động như thế.

        - Ê ! Các anh nhìn gì tôi mà quá xá vậy ? Hắn bỗng thét lên. Ừ ! Tôi đã cung khai, nhưng họ có cần gì tới tôi đâu. Họ có hết các địa chỉ rồi. Ngừng một lúc, nó xoay người về phía thằng tóc nâu có tên Giêra : "Tao lợi dụng bà già mày một chút, nghĩa là tao đã cùng với họ ăn ở nhà mẹ mày đấy. Tao đã nói hết để bà hiểu rồi. Bà đã thưa chuyện với ông thanh tra, chỉ vài ngày nữa là mày nhận được quà đấy thôi.

        Hắn tỏ ra hết sức bình tĩnh, cười nói toe toét để kéo thằng Giêra vào chuyện.

        Người ta, cứ hai ngày một lần đến gặp hắn. Và trong khi hắn đi khỏi là chúng tôi lại điện thoại ngay cho nhau. Buồn thay, không có gì mới cả.

        Lễ Nô-en đến rồi. Lão Bastiê đã huýt sáo miệng từ hai ba hôm nay bài ca " Nửa đêm Thiên Chúa ". Do lão thuộc cả lời nên chúng tôi bảo nhau phải học hát để có thể cùng hát với mọi người trong ngày lễ Giáng sinh. Vì vậy thời gian này chúng tôi tạm thời gác ra một bên những suy tư những sở thích để học hát với lão. Đúng là lão hứng thú ra mặt khi điều khiển chúng tôi bằng ngón tay trỏ để chúng tôi bắt đầu hát, hát đúng nhịp. Viên quản trị nhà lao đồng ý cho tổ chức buổi lễ cầu kinh ở căn phòng của tầng trệt với một ban nữ đồng ca. Mọi tiết mục đều trình bầy tại đó. Ai cũng biểu lộ hết niềm tin tưởng mê muội. Chính điều đó cũng làm cho mọi người được nghỉ ngơi thư giãn đôi chút.

        Buổi lễ chấm dứt. Họ đến gặp Bastiê. Và lão được thả. Lão biết điều này từ nhiều ngày trước đó rồi, nhưng lão giữ kín để người ta khỏi nghi kỵ, ganh ghen   

       

        Trong trại giam mới có tên Công-pi-e-nhơ. Trong một căn của trại giành cho tôi và các bạn được những người cũ sẵn sàng ra đi để chỗ cho chúng tôi. Tôi đang ngồi trước mặt một chàng trai quê ở Muy-xi-dăng¹. Ngưòi ta làm quen với nhau rất nhanh. Anh bị bắt ngoài đường cùng các bạn trong đội bóng bầu dục, chẳng có lý do nào hết và bị liệt vào những tên khủng bố. Anh nói vắn tắt cho tôi biết chương trình làm việc của trại :

        - Đều đặn 8 ngày lại có một chuyến di chuyển. Thức ăn ở trại này thì chẳng có gì đáng kể. Song, cứ mỗi tuần hai lần được ăn súp do Hội chữ thập đỏ cấp. Lúc ra đi thì Hội cho mỗi người một gói quà. Hàng ngày, chỉ phải làm vài việc lặt vặt, còn ra thì anh thế nào mặc xác anh. Có thể đi dạo, đọc sách và cả đọc báo cũng được. Ưng đi xem lễ thì đã có một nhà thờ. Hơn nữa trong đấy có một dãy những căn trại nhốt người tù là linh mục. Người ta được phép hút thuốc nhưng tịnh không ngửi thấy mùi thuốc thơm bao giò. Anh có thể mua 400 phờ-răng một gói nếu như có tiền. Ngày nào người ta cũng điểm danh chúng ta, nhưng nhanh thôi. Mà anh nên nhớ, cần đề phòng bọn can phạm cai quản trại giam. Chúng phần nhiều là những thằng Hi Lạp có quan hệ với Zét-ta-pô.

        Có một tin khiến tất cả vui sướng hơn nữa, đó là tối đầu tiên chúng tôi đã được ăn súp của Hội chữ thập đỏ phát. Có Hội này là lỗi của chiến tranh. Nhưng bởi có chiến tranh, nên dù thế nào cũng phải biết ơn tổ chức này. Súp ngon lắm và lại nhiều đến độ những ai chậm chân nhất cũng còn được đến hai lần múc. Khi dạ dầy căng thì tư tưởng bỗng được rộng mở. Trong các câu chuyện tràn trề những tin tức lý thú. Những tay tài tử nhướng cổ rống lên các bài ca ưa thích. Và tôi được mời chia khói một mẩu thuốc lá với một người ở bên cạnh.

        Cơ hồ đã ấn định trước rồi, hôm sau họ chuyển chúng tôi sang trại lớn, trại số 5, phòng số 6. Dãy trại này rộng quá thể, dễ đi lạc lắm. Trước là doanh trại của binh lính, giờ thì giành cho việc xuất cảng với số lượng khổng lồ những nhân lực không phải trả lương. Bốn mươi tám người chứa trong một phòng cả một tuần lễ, do thế cần thiết sắp đặt cuộc sống một chút. Những ai có trách nhiệm, những ai phải làm tạp dịch đều được quyết định dân chủ và thế là các nhóm được hình thành. Bởi lẽ chỉ có thể mua cho mỗi phòng một đến hai tờ báo là cùng. Người ta qui định là thông cáo và tin tức sẽ đọc to cho tất cả cùng nghe sau bữa ăn mỗi tối. Việc này chưa xong việc kia đã đến, các họa sĩ thì được huy động vẽ các biểu trưng.

        Thỉnh thoảng người ta mua vài thứ rau quả và hành tỏi ở nhà bếp. Chỉ một hai củ khoai tây bất ngờ nhặt được và một vài thứ thức ăn còn thừa của những người khác là Jim, anh bồi pha rượu ở Ren nơ đã có thể nấu súp cho tất cả cùng ăn. Cả hai đứa em của Jim cũng ở trong này. Một cậu kể chuyện tục với giọng đặc sệt Mac-xây. Còn cậu kia thì hát rất hay. Cậu ta lên cơn thèm thuốc lá rồi, nhưng có thể nói cậu hát bài hát ấy bằng trái tim mình : Họ là nhũng bạn đồng hành vui tính nhất suốt thời gian sống ỏ trại này. Ngoài họ và những người bạn khác, còn một nhóm nữa cũng được tất cả chú ý ở một mặt khác. Đó là những nhà công nghiệp giàu sang, những viên chức cao cấp của một thành phố miền Tây. Và rất dễ nhận ra quí vị này chỉ lợi dụng "Quốc gia Pháp". Bởi lo ngại cho một ngày mai bấp bênh, các vị chơi con bài ái quốc. Tuy thế, cái trò bắt cá hai tay là cực kỳ nguy hiểm, nhất là với những kẻ phô trương và ham hố hư danh. Tỏ lòng thương hại, họ cho mọi người cái phần ăn được trại phân phát. Nhưng một thằng cha tham ăn trong họ lấy lý do sức khỏe phải ăn món súp củ cải, ăn bằng hết phần của mình.

        Tin tức ngu xuẩn nhất mà họ tung ra là dịp dầu cơ về kết thúc của cuộc chiến tranh. Tin mới mẻ chúng tôi vừa nhận được là Đồng minh đã đổ bộ ở Nettuy-nô vùng Tây Nam nước Ý.

        - Các ông thấy rồi chứ, một vị lên tiếng, tôi đã dự đoán đúng Nga và Đức sẽ kiệt quệ dần và đến lúc này thì Anh và Mỹ lặng lẽ vào cuộc. Ông bạn này, đến một ngày người ta sẽ nhận ra ngài Thống chế² không đến nỗi sai lầm nhiều đau nhé. Vả lại ai chứng minh được ngài Thống chế là không cùng cánh với Ru-dơ-ven và Sớc-sin. Bởi vì, cuối cùng rồi sẽ sáng tỏ ra rằng các ông không tán thành sự chiến thắng của Nga xô là có lợi cho chúng ta chứ ! Bọn Nga xô còn hoang dã lắm ! Nếu như phải bị ăn thịt thì tôi vẫn thích bị người Anh hay nguời Mỹ ăn thịt hơn. Và chăng, chiến tranh đã kết thúc đâu. Ai dám đoán chác với các ông ràng nếu Đức thất bại thì cả thế giói này không biểu đồng tình chống Nga xô. Trong tình hình như thế, cái lợi của nước Pháp là chờ đợi thôi. Và tôi cho là chuyện dễ hiểu khi các cường quốc suy yếu dần sau một cuộc chiến tranh kéo dài. Và đó cũng là một cách tuyệt diệu nhất để chúng ta tìm lại sức mạnh của mình. Mọi âm mưu, mọi cuộc ám sát chỉ dẫn đến sự nổi giận của bọn Đức và rồi sẽ mất hết.

----------------
        1. Thuộc miền Đoóc-đô-nhơ ở Tây Nam nước Pháp

        2. Thống chế Pêtanh của Pháp.

   
        Người được nghe ông ta thuyết giáo những lời trên gật gù và thẽ thọt : "Đúng đấy, đúng, có thể !" rồi đảo mặt một vòng chung quanh để xem người ta có hưỏng ứng không. Có lúc họ ưu tư cho tương lai. Một người trong các vị nguyên là giám đốc kinh tế buông một câu hỏi lửng giũa đám đông.

        - Nhưng rồi đây nếu người Đức buộc mỗi người làm việc với chuyên môn mà mình có, thì không rõ họ bắt tôi làm gì đây. Lính thư ký ư? Nhưng một tiếng Đúc tôi cũng mù tịt.

        Trong dãy trại chúng tôi đang bị nhốt treo một bản đồ hành quân cho người ta thấy mặt trận phía Đông. Trước tấm bản đồ ấy, lúc nào cũng có một vài người tù tới xem mà nếu được trò chuyện với họ thì khá lý thú. Tại đó, tôi bắt quen với Ra-mơ-lanh và Mai-Cơn. Mai-Cơn là một sĩ quan người Xéc-bi, Nam Tư. Anh tới Luân Đôn bằng máy bay trước khi chính phủ Bêôgrat đổ vài giờ, tháng 3 năm 1941. Là một trong những người được thả dù với nhiệm vụ được giao khác nhau, nhưng anh đã rất nhanh chóng bị bắt tại Pari vì một phụ nữ. Cớ gì anh lại không bị hành quyết? Chính anh cũng không tự trả lời được câu hỏi ấy. Anh đùa cợt với cuộc đời giống thể trong một cuộc đánh bài tây. Dù thế, đến tận bây giờ anh có đủ cơ sở để kiêu hãnh rằng lúc nào cũng được bốn con át chủ. Tuy nhiên đây cũng là người bạn đồng hành đáng quí của tôi. Vì vậy chúng tôi quyết tìm hết cách để đi cùng một toa tàu với nhau...

        Nhiêu lời đồn đại khó mà xác minh nổi, nhưng vô cùng phấn chấn, rằng mọi chuyến di chuyển người tù trước đây đều xảy ra không ít cuộc chạy trốn mà chuyện này không phải là cuộc chót... Chúng tôi bắt đầu tìm kiếm mọi thứ đặng làm cho vụ vượt ngục từ toa tàu chở hàng thành công... Chúng tôi gồm năm người đều một lòng khởi sự. Xó xỉnh nào của nhà bếp, y xá, nhà vệ sinh đều "viếng thăm" hết và mọi căn trại đều được làm quen. Kết quả thật là mỹ mãn. Kho khí giới được đặt ở một nơi kín nhẹm. Những của quí ấy đâu phải trời cho. Phải nghe ngóng, phải dò tìm mới tìm được những thứ "đồng lõa" đắc dụng ấy. Một nhà tù như Công-pie-nhơ đã hàng nghìn nguòi tù đến và đi với con số nhân viên quản lý không phải ít, thông thạo nhiều nghề nghiệp mà nếu người cầm đầu số nhân viên như thế bị mua chuộc rồi, thì không khó khăn lắm để tìm được ỏ những nhân viên cấp dưới những người có thể tin tưởng. Qua các buổi trông coi công việc lao dịch bên ngoài nhà lao, họ mang được về trong trại các thứ dụng cụ đạt yêu cầu "tiếp liệu", theo cách họ vẫn nói thường ngày, cho một chuyến di chuyển sắp bắt đầu.

        Bầu trời tháng giêng đẹp quá. Sau cuộc thử thách trong xà lim, được thả bước dạo khá lâu trong một khu vực rộng lớn thoáng đạt thế này thì sảng khoái biết bao nhiêu. Nhìn sang xà lim chúng tôi còn những xà lim khác nữa, cách một đoạn tương đối xa và bao vây bằng hàng rào thép gai, bị nhốt trong đó toàn là những người tù dân sự mang quốc tịch Anh, Hoa Kỳ đã bị bắt trên đất Pháp. Do được tiếp tế khá đầy đủ từ các Hội chữ thập đỏ của nước họ nên nhiều người tù tìm đến họ hỏi mua thứ này thứ khác, nhất là thuốc lá. Tiếc rằng rất ít khi những người tù này toại nguyện. Những người Hoa Kỳ không cần đồng tiền của Pháp, cũng có thể họ cảm thấy xấu hổ nếu bán theo giá cắt cổ.

        Mãi tới sát ngày cuối cùng, mỗi người được phân phát một gói quà to do Hội chữ thập đỏ tặng để lên đường. Vì đã lâu ngày thiếu thốn miếng ngon vật lạ, nhiều người chúi mũi vào gói quà được nhận tựa như ruồi thấy mật : bánh bố này, sô cô la này, đường, bột trái cây này ...Mọi chỉ dẫn về cuộc ra đi ngày 26 tháng giêng người ta đã thông báo cho chúng tôi biết sau điểm danh chung đêm qua. Chúng tôi đông tới 2.500 người. Rất nhiều thanh niên, nhiều người đã đứng tuổi, và thương tâm quá, cũng có không ít người già yếu. Những người già yếu này làm được gì nữa ? Trong đây có một ông già đã đến 72 tuổi. Ông đang ngồi trên chiếc va li, bộ râu bạc phơ và chiếc gậy chống trong tay, trông ông già hao hao như một Moa-sơ¹ hiện đại giữa bộ lạc của mình, chỉ khác là lần này Ixơraen quay trở về Ai Cập. Nỗi buồn mênh mang thình lình tràn ngập cả tâm trí chúng tôi. Công-pi-e-nho quả là một trạm nghỉ ngơi tốt. Mọi những người đã từng qua độ cuối 1943 đầu 1944 vẫn chưa thể nào quên nguôi cảm giác khoan khoái giữa hai chặng đường khốn khổ gian truân.

        Nhìn những hành trang chất ngất hỗn loạn trên sân, chúng tôi khác nào những kẻ lữ hành vô tổ quốc ... Đêm tháng giêng này sao mà dịu dàng thế, dịu dàng đến ngạc nhiên. Bất đồ trong đám phụ nữ, có một người hét lên : "Sao các ông lại không hát lên nhỉ ?" Bài ca Mác-xây-e-dờ được hát vang lên, thoạt đầu còn rụt rè rồi cứ mạnh mẽ dần lên. Với số đông chúng tôi, đây là bài ca vĩnh biệt Tổ quốc - nước Pháp.

----------------
        1. Moise hay Mosché là vĩ nhân số một trong lịch sử dân Do Thái đã lãnh đạo tộc ê-Bri-ơ đi từ Ai Cập tới Palestin trong bốn chục năm ròng rã.

        Chúng tôi trở lại địa điểm đã trú tạm lúc vừa tới, mỗi người đều muốn được một giấc ngủ như ý. Hạnh phúc biết mấy là những người vô tư ! Còn những người khác vì bị kích động thì cứ đi qua đi lại hoài trong các hành lang để tự hành hạ đầu óc đặng xua đuổi được phương thuốc chữa trị nổi ưu tư. Mặc nhiên là ai cũng khỏe khoắn hơn tuần trước. Quên bẵng nhà lao và xà lim. Và chúng tôi đã giấu được các thứ khí cụ trong cuộc lục soát ban sáng. Vậy thì vì lẽ gì trên tấm thiếp có hình ảnh mà chúng tôi được gửi về gia dinh lại có một câu nhắc nhở khả nghi : " Chờ có địa chỉ mới rồi hãy trả lời". Vì sao lại có điều bí ẩn như thế ? Vì sao lại không cho chúng tôi được biết trưổc địa điểm sẽ đến ?

        Đại hội Hội chữ thập đỏ cho biết rằng chúng tôi sửa soạn tỏi Vây-ma¹. Đó là trại tập trung Bu-sơ-van. Với nhiều người, tên của trại này thật xa lạ, nhưng nó lại gợi nhớ trong tôi một kỷ niệm mơ hồ. Những năm tiếp theo với sự "thăng hoa" của Hít le, tại Pa-ri ra đời một tờ báo ra hàng tháng do ủy ban Ten-lơ-man ấn hành, một tổ chức chống phát xít sáng lập sau ngày đảng Quốc xã lên cầm quyền, để giúp đõ những người tị nạn chính trị. Trên các tờ báo đó tôi đã được đọc nhiều lần những bài phóng sự về các trại tập trung nổi tiếng, đặc biệt các trại Bu-sân-van, Đa-sau, Ô-ra-niêng-buốc là ba trại nổi tiếng nhất. Và tôi vẫn không quên những cuộc tra tấn những người quyết liệt chống chế độ mới. Tôi đặc biệt chú ý tới vết thương trên vú một phụ nữ vì bị đốt bằng đèn cầy.

        Ngày đó, mấy ai lưu tâm đến nỗi khổ đau của những nạn nhân bị giam cầm trong các trại tập trung ấy. Nhưng trách oán làm sao được, vì người ta cách biệt với chúng tôi khá xa, tương tự hàng nghìn người chết đói hoặc chết vì bão lụt tận Ấn Độ hay tận Trung Quốc, những sự kiện đau lòng như thế chỉ hiện ra trên mặt các báo hàng ngày khoảng năm, sáu dòng mà thôi.

        Lẽ nào chúng tôi lại sắp phải bị dẫn tới các trại tập trung đó? Câu hỏi luôn luôn đặt ra và luôn luôn phải có lời đáp . Không ! Trong các trại ấy hẳn là chật ních người Đức, kể cả người Áo, người Tiệp, người Do Thái và cả người Ba Lan và người Nga nữa. Nhưng người Pháp thì không có trong đó ! Bởi vì người Đức bao giờ cũng chú ý đến phẩm chất sức lao động của người Pháp. Và hơn nữa, chúng tôi vừa trải qua những đày đọa trong các nhà lao, điều đó đã là hình phạt tàn khốc rồi. Chắc hẳn là chúng tôi sẽ bị canh giữ kỹ hon là các công nhân tự do. Nhưng dần dà sẽ được nới lỏng rồi chúng tôi sẽ được trả về là những người dân sự và được hưởng tất cả những gì mà một dân thường được hưởng.

        Chúng tôi vẫn chưa đặt chân trên đất Đức. Rất có thể còn nhiều điều xảy ra từ đây cho đến biên giới.

        Đó là những nghĩ suy của chúng tôi đêm trước ngày ra đi. Điều hết súc lạ lùng là không một người nào, kể cả những người đã ở rất lâu trong trại cung cấp được bất kỳ tin tức gì về số phận các chuyến di chuyển trước đây, về cách thức du hành của những con người ấy. Nhận định này được sự tán dồng của không ít người. Mỗi toa sẽ chứa năm chục người, một người suy đoán thế. Không, bảy chục người, ý kiến của một người khác. Đến lượt tôi ! Tôi được tin truyền là có lúc một trăm người nhốt trong một toa kia đấy. Tất cả đều là phỏng chừng, không xác thực chút nào. Có điều, ai cũng nhạo cợt con số 100...

        - Không đâu các anh ơi ! - Ra-mơ-lanh gào lên, anh quên bẵng cả sự thận trọng tối thiểu -  bọn phát xít không từ một hành động nào đâu, chúng chẳng đối đãi đặc biệt gì với chúng ta đâu. Bằng mọi cách có thể làm để trốn thoát trước lúc tới biên giỏi. Chúng ta phải thường trực trong tư thế chiến đấu. Và khi đã đến đất Đức thì không còn gì khác là lao động khổ sai hoặc là chết.

        Quì trên nệm rơm dùng cho lúc ngủ anh nói trong bóng tối căn phòng. Người ta chỉ nhìn thấy được đôi mắt nhấp nháy sáng của anh thôi. Lời anh như roi quất vào mỗi người. Một nhóm nhỏ chúng tôi thì luôn sẵn sàng, những người còn lại thì tỏ ý chờ xem họ sẽ chất bao nhiêu người tù trong một toa.

        Vừa 4 giờ sáng, còi rúc liên hồi, chát chúa dựng chúng tôi dậy. Lúc nào giờ này cũng là giờ ngủ ngon nhất.

        Khi mỗi người đã nhận một miếng bánh mỳ và một khúc xúc xích, họ thông báo cho chúng tôi biết đó là suất ăn cho cả chuyến đi. Rồi tất cả xếp hàng 5, cất buớc !

---------------
        1. Khu công nghiệp ở miền Đông nước Đức.

        Bình minh vừa hé ở chân trời. Một đội lính hộ tống canh giữ chúng tôi rất nghiêm ngặt và khoảng cách người này tới người kia chỉ có hai mét. Bởi vì họ xếp chúng tôi 50 người một nhóm. Tức khắc ai cũng một ý nghĩ ràng mỗi nhóm sẽ lên một toa. Đi qua các con đường bên ngoài, tự dưng chúng tôi ngước nhìn lên các cửa sổ phía trong các cánh màn, người ta đang ngủ mê mệt, rất có thể có kẻ đang ân ái với nhau nữa đấy. Chẳng một ai trông thấy chúng tôi. Suy đến cùng, 2500 người có là cái gì trong lúc ngày ngày hàng nghìn người gục ngã xuống... Kia ! Dẫu thế bên cạnh câu sông Oa-sơ, một nhóm phụ nữ bị giữ lại bỏi một hàng lính đi mô tô, đang khóc lóc vẫy tay với chúng tôi.

        Đây là nhà ga rồi ! Ai cũng nhìn lên phía trước cơ hồ đang thử nhìn một vật gì đó. Đoạn đến lượt nhóm của chúng tôi...

        - Nào ! gấp lên các ngài !

        Chói tai đến khùng khiếp khi phải nghe một tên Đức nói tiếng Pháp. Đó là những tên lính được phép nói tiếng Pháp khi đã qua một cuộc thử thách nghiêm ngặt lại còn phải qua một cuộc thi nữa chứ. Mọi người hấp tấp leo lên. Thật là ít ỏi chỗ tốt trong một toa xe chở hàng thế này. Mỗi toa chỉ có hai lỗ thông hơi mà một nửa lỗ còn bị bịt bằng thép gai đan dầy.

        - Ô, năm chục người là được rồi, còn nói gì nữa !

        - Này, các ông còn lên nữa à?

        - Ô, nhầm rồi ! Đã năm chục mạng rồi còn gì !

        Nhũng câu hỏi, những lời ca thán đó trút lên toán năm chục người tới sau. Nhưng vô nghĩa hết.

        - Đi đi ! Nhiều tên lính vừa quát tháo vừa xô ép năm chục con người tiếp theo rồi một tên đóng sập cánh cửa lại, tiếng kêu phát ra nghe như sấm dội. Thế là cả thảy 100 mạng chen chúc, lóp ngóp tựa bây chuột.

        Khi cánh cửa đóng sập lại, những ảo tưởng thoát tan biến. Từ người đa nghi, lạc quan, thấp hèn cho đến người dũng cảm, tuốt tuột, chúng tôi nhìn nhau ngơ ngác và trong ánh mắt mỗi người thoáng hiện một tia khiếp sợ.

        Quả là Ra-mơ-lanh có lý khi anh đã nói trước cho chúng tôi biết, quân Đức không từ mọi chuyện có thể làm, kêu than cũng vô ích thôi. Tuy nhiên tình trạng chưa vượt qua mức tối thiểu như một người trong chúng tôi nhận xét. Đối với chúng tôi căn xà lim ở Mông-tlúc nhốt tới sáu người bây giờ là lý tưởng. Ở đấy chúng tôi có thể ngồi, nằm được. Còn ở đây tìm làm sao cho được một vị trí thoải mái. Lại còn cụ già với hành lý nữa chứ. Làm thế nào đây ! Ngay đến việc đi lại, gục ngã hoặc nói một câu "ông đếch cần" cũng không còn làm được. Không làm được bởi lẽ anh đang bị dẫm đạp, dễ bị nghiến nát bởi một rừng chân tay và thân thể người. Chúng tôi và Uy-be, Pi-e được đứng cạnh một lỗ thông hơi. Còn Ra-mơ-lanh, Mai-Cơn thì tận cuối toa. Qua tiếng la thét cũng như những cử động và qua chen lấn xô đẩy quyết liệt, họ đang gắng sức để may ra tới được với chúng tôi. Từ hai đầu toa, chúng tôi chỉ có thể nhìn ra nhau một cách lờ mờ. Còn ngay giữa toa thì tối như hũ nút. Không may một ai đó bị đẩy vào đó thì chỉ có chết ngạt, chưa nói còn phải khốn khổ thế nào với hai thùng vệ sinh đã đến lúc được dùng rồi. Mãi 1 giờ trưa đoàn tàu mới chuyển bánh. Như thế là chúng tôi đã bị lèn trên toa sáu tiếng đồng hồ rồi. Đã có người bị nghẹt thở. Sau khi ghi tên, tất cả mọi người bệnh tật hay khỏe mạnh đều phải ra đi tuốt.

        Ai cũng muốn kiếm được chỗ tốt nên chúng tôi nhũng người đứng bên cạnh thật khổ sở. Phải ra một quyết định tập thể là ai đau ốm thì được đến bên lổ thông hơi một lát. Nhưng người đau ốm lại đông quá. Thế là tức thì xảy ra một cuộc cãi vã nhau, tranh giành nhau. Rất may mắn, niềm hi vọng về một cái gì tốt đẹp hơn lúc này trong mỗi con người là không vơi cạn.

        "Dù sao họ cũng không thể để tình cảnh này quá 24 tiếng đồng hồ được". người bi quan nhất đưa ra một câu quyết đoán thế. Và do ai cũng đồng tình được vói câu quyết đoán ấy mà cái khối người hỗn độn này bỗng nhiên tĩnh lặng được đôi phần. Tiếp theo lại thêm một quyết định mới. Từ giờ đến tối sẽ luân phiên nhau một nửa đứng, một nửa ngồi. Và mọi người vào bữa ăn của mình. Điều hết sức ngạc nhiên là một vài người ăn thật ngon miệng dưòng như không có chuyện gì cả, dường như họ phả đồ ăn vào mồm vậy. Một trong những người phải ngồi trên thùng vệ sinh - có thế mới tiết kiệm được một chỗ -  phải đứng lên như một chiếc máy bởi có một người khác đã mót lắm rồi. Nhưng bắt chấp tiếng ồn và mùi vị xú uế bốc lên, ông ta vẫn cứ thế mà nhai ngon lành. Đêm đã xuống và ánh sáng nhạt dần. Ai cũng kiếm tìm một vị thế dễ chịu nhất, nên chi cảnh lộn xộn lại tái diễn. Nhưng rất nhanh thôi sự im lặng bao trùm lên tất cả vì ai cũng mệt mỏi và có vài người đã bị nghẹt thở.

        Cả buổi chiều Ra-mơ-lanh đã để ý thấy ở một góc mà ván ngăn đã mục rồi, chọc thủng được để có một lỗ hổng ban đầu. Cả năm người phải hợp sức lại để chia phiên nhau làm việc này. Nào ngờ đông người quá, mà việc đầu tiên là ai cũng muốn chiếm cho được một chỗ tôn tốt ngay từ phút vừa lên toa. Dự dịnh của chúng tôi không thực hiện đưọc vì làm cách nào để chuyển dịch giữa đám đông nghẹt người như vậy cho đặng. Đã thế, chúng tôi chỉ là số ít ỏi dám đánh cược với rủi ro để có một cuộc vượt ngục. Không kể số người què tật, ốm đau, tiêu cực, sợ hãi, số còn lại có là bao nhiêu đâu. Khi Ra-mơ-lanh lớn tiếng cho chúng tôi biết anh cứ thử đục một lỗ, có sự giúp súc của Mai-cơn thì một tiếng thét, hoàn toàn không còn là tiếng con người nữa, ngăn anh lại. Đó là tiếng thét của một người giữa toa đã chằm chặp theo dõi việc làm của chúng tôi từ lâu. Như là còn nhằm de nạt, giọng ông run rẩy, mồ hôi túa ra trên người như tắm.

        - Chúng sẽ bắn vào cả đám đấy ! Chúng chẳng đã báo trước rồi đấy thôi ! Tới trại thì các anh hãy lo việc chạy trốn.

        Khá nhiều người tán đồng ý kiến ông ta, và nhất loạt phản đối : - Đúng đấy ! Đúng đấy ! giờ thì kha khá rồi, chớ có khoét chuyện ra nữa !

        Vấn đề "Chớ có khoét chuyện" này là cả một kế hoạch, một mưu sách đã trở về trong trí nhớ chúng tôi. Lúc này đoàn tàu băng qua biên giới rồi. Ra-mơ-lanh vẫn không ngừng, đã đục thủng đôi chỗ. Chỉ một chút cố gắng nữa thôi là cả miếng ván sẽ bật ra. Đang lúc đó, nghe nhiều tiếng súng nổ và nhìn qua lỗ thông hơi chúng tôi thấy ánh sáng đèn pha hình như đặt ở toa cuối cùng. Đoàn tàu chạy chậm hẳn và đậu trên sân ga.

        Chuyện gì xảy ra đó? Chuyện gì thế?

        Mọi người tỉnh giấc, lo âu, ném ra những câu hỏi bâng quơ. Cuống họng tự dưng nghẹt lại, chúng tôi nghe nhiêu tiếng Đức thét lác, cửa một toa đã mở rồi đóng lại ngay. Sau cùng, cửa toa chúng tôi mỏ tung ra... Và đi đầu là một nhóm lính gác. Thằng biết tiếng Pháp lệnh cho chúng tôi dồn lại để hắn đếm.

        Viên chỉ huy cuộc di chuyển leo lên đứng gần cửa và đếm :

        -  5,10,15,60,90,100... xong rồi ! Hắn nói bằng giọng chế diễu. Bây giờ cởi giày ra, gấp lên, gấp lên !.

        Chúng tôi chừng mười người không chấp hành lệnh cởi giày, vì đã hiểu bọn Đức này ít nhiều rồi. Chúng gào thét lên, de dọa và định tạo ra một tình trạng khiếp sợ rồi nếu được, thì lợi dụng ngay lập tức.

        Quan sát chúng trong lúc này, có cảm tưởng rõ rệt là mình đang đối mặt với những bầy người còn sống trong cảnh man rợ ở Trung Phi nhưng ở đây là bầy người man rợ da tráng mắt xanh.

        -  Chấm dứt cởi giày ! Bây giờ cởi đến đồng hồ ! Những người có đồng hồ, bước lên !

        Những cánh tay tua tủa giơ lên chào mòi. Và tên hạ sĩ quan bắt đầu cuộc thu hoạch. Ấy là mối lợi do tình trạng khiếp sợ đang tràn ngập toa xe mang lại. Biết làm cách gì khác được ! Một chiếc đồng hồ có là cái gì đâu khi người mang nó biết là mình có thể bị giết rất dễ dàng bất cứ lúc nào. Cửa đã sập lại và tiếng đóng dinh trên ván nghe rờn rợn. Mọi việc xảy ra không tới mười lăm phút. Đến lượt các toa phía sau cũng diễn ra hành động như thế. Lúc ấy chúng tôi đã biết có nhũng cuộc chạy trốn hoặc chí ít cũng dã có những dự định chạy trốn.

        Sau cái sự biến ấy vài giờ chúng tôi vượt qua Mét-dờ. Thế là may mắn cuối cùng của chúng tôi không còn nữa.

        "Buổi sáng ngày hôm sau chúng tôi nằm ngồi co quắp lan can. Bên trên lủng liểng túi dết, xắc cốt, áo choàng bằng đủ các cách móc trên vách ván. Không khí sặc mùi hôi thối. Và cảm tưởng tuồng như chúng tôi bị nghiền nát ra và bị xáo trộn bởi một hàm răng khổng lồ. Tiếp theo ánh sáng ban ngày đã rọi đến là tiếng la lối, cãi cọ vì ai cũng đau đớn, cố rướn vai duỗi mình đặng chiếm cho được một chỗ tốt hơn cho cả ngày đường. Con tàu dừng lại một lần nữa sau một buổi sáng.

        Chúng tôi đang đậu lại ở Tơ-re-vơ trong một sân ga chờ đổi hướng tàu. "Phải xuống đây, chịu thế nào nổi nữa !" một người nào đó thốt lên. Có chuyện phải xuống ga này thật, nhưng rồi lại phải trèo trở lên toa, chỉ sau mười phút thôi. Hóa ra là để được phân phát súp mạch mà chỉ người Đức mới sản xuất được. Hiến binh đông kín nhu ruồi trên sân ga. Khi một tên xốc tới mở cửa toa đã lập tức phải lùi lại, tay bịt mũi. Cả hai thùng vệ sinh đã đầy lên lưng chừng, vậy mà độc ác thay chúng không cho phép mang đi đổ và rửa thùng...

        Nếu tô súp mạch buổi sáng giúp chúng tôi dễ chịu vì nguôi đi phần nào cơn khát, thì cơn khát đã rất nhanh chóng trở lại tấn công chúng tôi một cách bạo liệt hơn. Nguyên nhân đơn giản là chúng tôi trải qua ngày thứ hai với tình trạng cơ thể kiệt nước và đôi ba người đã nói năng lảm nhảm như bị bệnh tâm thần.

        Một người bán bơ quê vùng Nóoc-măng-đi cứ lắp đi láp lại mãi câu : "Đến đây chúng ta uống một cái đồ-mi đi". Người bạn ông ta lựa lời để lái câu chuyện sang hướng khác nhưng vô ích. "Để xem, đến đây, anh không đến là tại sao?" Ông ta điên thật rồi.

        Cơn khát quả thật đã chế ngự mọi nỗi lo khác. Tất cả đều không nghĩa lý gì : Mùi hôi thối, tứ chi đau nhừ, tương lai vô định. Chỉ có một đòi hỏi không thay đổi, tối thượng đó là "Uống" ! Thế nhung làm thế nào đây trong tình trạng tuyệt vọng này ?

        Uống ! Một kỹ sư đã uống nước tiểu của mình và với giọng hổn hà hổn hển anh ta nói trước với chúng tôi rằng : "Đừng ! đừng ! đừng uống ! Hôi lắm thôi, mặn lắm ! Uống xong lại khát hơn !". Biết là mặn mà anh ta vẫn không cưỡng được con khát. Dù thế nào đi nữa cũng cứ uống. Uống để khỏi phải lao vào một cuộc giết lẫn nhau chăng? Đã có những cú đấm giữa người này và người kia với lý do rất vu vơ. Người yếu nhất thì đã không thể rên được nữa rồi. Suốt đêm, vài người trong chúng tôi đã phải thức để canh phòng. Nhưng cơn mệt mỏi của tất cả đã giúp chúng tôi yên ổn. Rồi bình minh buổi sáng thứ ba đã làm rạng dần toa tàu. Nhưng cũng lại phơi bày ra một quang cảnh nẫu gan ruột hơn ngày hôm qua. Đêm thứ hai trôi qua giống thể một chiếc xe lu dằn ép lên mọi người. Nom ai cũng không còn dáng dấp là người khi ló cái đầu khỏi mớ rối ren bừa bộn. Rất nhiều cẳng chân sục trong vũng nước hôi thối do một thùng phân đầy tràn đã bị đổ ra đêm qua. Lại như những ngày trước : Tiếng la hét, lời chửi rủa nhau, những nắm tay đe dọa và sẵn sàng đánh lộn. Dấu hiệu của cơn điên loạn tập thể bắt đầu, khiến đầu óc hừng hực như lửa và không ai làm chủ được mình nữa. Chỉ còn những người đau đớn nhất là còn làm chủ được mình khi trông thấy tình cảnh ấy.

        Riêng tôi, không rõ do một may mắn ngẫu nhiên nào mà cơn khát đã bỏ quên tôi. Vậy mà lúc này nó lại ập đến. Tôi có niềm tin là lúc đó nhờ ý chí mà tôi vượt qua được ranh giới phân cách con người và con vật.

        Buổi chiều, một trận mưa lớn trong nhiều giờ. Ngay tối hôm truớc thấy bầu trời đặc mây chúng tôi đã rình rồi. Thế là một cuộc chiến đấu để liếm những giọt nưỏc nhỏ nhoi roi từ lỗ thông hơi xuống. Bên ngoài trời buốt rét, nhưng ai cũng lột áo choàng áo len ra, có người còn trần truồng như nhộng. Là những thây ma còn cựa quậy được, chúng tôi đợi chờ một sự cứu vớt vô vọng.

        Chính trong cái đêm thứ ba này, tình trạng mới cực kỳ bi thảm. Cái ông luôn mồm kêu la đòi uống một ly đo-mi đã cứng đờ và người bạn đang cố sức giữ cho xác ông ở tư thế ngồi, không thì sẽ bị dẫm nát mất. Ở những chỗ khác, nhiều người bị đọa đầy cũng đã chết. Mùi tử khí hòa trộn với mùi phân mùi nước tiểu làm cho không còn thở nổi nữa.

        Qua lỗ thông hơi đàng kia, Mai-cơn đang nói chuyện với tên lính dưới sân ga : "Tối nay các anh sẽ tới nơi các anh sẽ mục kích một an dưỡng đường đích thực" - tên lính bảo thế.

        Hắn nói danh từ "an dưỡng đường" với một nụ cười ma giáo. Sang đêm thứ ba, đã có sáu người chết, hơn một chục người phát điên, số còn lại không còn ra người nữa... Con tàu dừng lại đột ngột. Tất cả cửa đều mở ra. Nhiều tiếng la thét, tiếng hú, tiếng chó sủa và ánh đèn pha chiếu trên sân đón đợi chúng tôi. Phía xa kia, những cây đèn đường khoảng cách đều nhau soi rõ những dãy cọc chăng đầy dây thép gai... Qua hơn sáu chục giờ đồng hồ, chúng tôi bị dồn hành đống như đồ hộp, bây giờ thì phải nhảy xuống thật nhanh. Những kẻ khốn khổ đang mò tìm hành lý. Bọn ss, đích thị là ss, những tên làm việc ở các trại tập trung đã nhảy phóc lên. Trong đêm tối, các báng súng giáng tới tấp lên đầu lên bụng, ngực và lên cả các xác chết. Tồi nhảy xuống từ lâu rồi và đứng vào hàng, chúng tôi phải xếp hàng năm.

        Tuyết và bùn lạnh buốt đón tiếp những chân không có giày của chúng tôi. Bọn ss thúc chúng tôi bước rảo lên. Những ai đã quá đuối lả và mệt mỏi bước không kịp thì báng súng, chó săn, tiếp sức cho. Gần như phải chạy đến tới được một cánh cửa sắt lớn khiến chúng tôi vô cùng kinh ngạc. Cửa mở. Đoàn đầu tiên bước vào và hai bên là bọn s.s và những tên cai ngục không còn mặc đồng phục đứng đếm từng người với vẻ khoái chá. Đúng lúc sắp bước vào, tôi còn kịp nhìn thấy và dịch một hàng chữ viết trên cửa : "Mày vào đây để làm việc và chết"

        Khi vừa vượt qua cánh cửa, chúng tôi đã không còn nghe tiếng thét nữa, tiếng chó sủa cũng xa dần. Không thấy lính ss đâu nữa. Chúng tôi liên tiếp bước về phía trước tưởng như có những lò xo vô hình đẩy mình đi vậy. Trong bóng đêm xám mờ, vừa đi chúng tôi vừa đoán định các con đường hai bên dựng lên những căn trại bằng gỗ, cả những ngôi nhà rất lớn tối mù. Rồi tất cả dừng lại trước cánh cửa hiện ra bởi ánh đèn màu xanh. Hai người to mập nói tiếng Đức nhưng lại bận quần có sọc rằn rện¹ để chỉ dường cho chúng tôi đi vào. Tiếp sau chúng tôi là người tù các toa khác ùn lên vì ai cũng phải bước qua khung cửa này. Đó là một căn phòng có nhiều ghế, móc áo, rồi lại qua một khung cửa khác để vào một phòng tắm rộng thênh thang. Và như thể của trời cho, nước bắt đầu chảy xuống. Bấy giờ trong mỗi người chỉ còn ý nghĩ duy nhất là ngửa đầu ra, há miệng cho rộng đón trận mưa rào rộng khắp... Tất cả chỉ còn mê say với một thú khoái lạc tập thể mới : uống !

        ... Nỗi kinh hoảng đầu tiên nhẹ dịu dần dần. Mỗi người cố trấn tĩnh và tụ nhau thành nhóm. Tâm trí trở lại thư thái, nỗi mệt mỏi như tan biến. Tóm lại là chúng tôi chỉ khát. Một nhu càu thú vật đã tạo nên thảm trạng suốt ba ngày đêm vừa qua. Cả băng tù thuộc trại Công-pi-e-nhơ được bổ sung các phần tử mới nên đông thêm, hoàn toàn bình yên.   

        - Tôi, Mai-cơn nói, chỉ bắt đầu nhận biết mùi chất lỏng ấy lúc uống đến ga-men thứ tư, mỗi ga-men là một lít. Tỏi ga-men thứ năm bỗng nhiên tôi buồn nôn.

        Chúng tôi nhớp nhúa tới mức không còn nhận ra mình nữa trước tấm gương. Ở Công-pi-e-nho, khi vừa khởi hành chúng tôi còn là những người dân sự, mỗi người mang quần áo riêng và có nhân cách riêng. Bây giờ tại nơi này, chúng tôi chẳng khác chi một lũ con rối xồm xòa lua tua bị tháo rời ra từng mảnh. Giữa một đám đông loạn xị ngậu thế này, nhiều linh mục mặc áo dòng đi tới nom thật vô lý. Một tu viện trưởng còn trẻ tuổi khuôn mặt bết máu. Chỉ muốn giúp người bạn mình xuống toa xe mà ông đã bị một báng súng dập vào trán. Thế là, đáng lẽ người bạn này cần được dìu đi thì lại phải dìu ông vì cú đánh khiến ông hôn mê. Nhờ nước, ông đã tỉnh táo một chút. Nhưng lúc ngả lưng xuống chiếc ghế dài, hai tay ôm lấy đầu, ông cứ tự hỏi phải chăng là mình đang ở phòng đợi của "Địa ngục"?

        Luôn luôn đi dò hỏi tin tức, Mai-Cơn đã bắt chuyện được với một công nhân phục dịch của trại. Thế là một số người nhóm tụ lại bởi vì ai cũng tỏ ra lo lắng, đều tự hỏi liệu người ta sẽ làm gì chúng tôi đây. Giọng khàn đặc, anh ta cho biết :

        - Tôi cũng là thằng tù giống các anh thôi. Tôi là dân Đức, dĩ nhiên... Các anh nghĩ thế nào? Đâu phải tất cả những người chống đối như chúng tôi đều bị giết sạch... Tôi đã bị giam tại đây mười năm rồi...

        Chúng tôi uống những lời nói của anh ta hết sức chân thành... Anh ta bị không biết bao nhiêu câu hỏi ném tới, luôn mồm trả lòi, có vẻ thỏa mân nữa vì đưọc mọi người chú ý đến thế :

        - Thời gian này là tốt lắm... Đây thục sự là một nhà dưỡng bệnh. Các anh thấy có đủ chủng tộc, cả người Nga nữa đấy... Chúng tôi ngạc nhiên thấy anh ta nói năng tự do - Quân ss đưa các anh tối cửa ngoài. Còn ở đây, bên trong trại thì do các người tù chính trị trông coi. Phải làm việc, cố nhiên. Nhưng các anh tha hồ được nhận tiếp tế do thân nhân gửi cho tùy sức và mỗi tháng được một lần gửi thư. Tôi có nhiệm vụ mở nước và một hệ thống sát trùng đầy đủ. Chốc nữa, các anh sẽ qua đó. Cái gì thế kia? Một linh mục.

        Anh ta nhìn ra ông linh mục bị thương ở trán, và tò mò quan sát quần áo của ông. Đoạn, hoàn toàn không ác ý gì, nhưng giọng báng bổ :

        - Thế nào, Cha còn tin chứ nhỉ?

        Ngài đại diện Tòa Thánh ngẩng nhìn chằm chằm người đang đối thoại, chậm rãi :

        - Tại sao lại không, hơn bao giờ hết !

        Anh ta cười phá lên rồi quay đi. Tôi nghe tiếng lẩm bẩm :

        - Tôi không thể nào hiểu nổi.

        Các tin tức mà người bạn tù vừa cho nay dường như làm chúng tôi vui lòng. Chúng tôi chờ đợi những biến chuyển tiếp theo với óc tò mò. Gần 4 giờ sáng rồi. Đám đông ồn ào tiến về phía bức tưòng của căn phòng để áo, ở đó có một của ghi-sê ngó ra một hành lang rộng.

        Hơn chục gương mặt còn trẻ trung hiện ra và chúng tôi trông thấy những chiếc mũ dã chiến của lính Nga. Họ nhìn chúng tôi hiền lành như những con sóc nhỏ và chỉ nói gọn lỏn hai tiếng : "Đai khlép" (cho xin bánh mì). Mai-Cơn gốc Nga, giờ đây hơn bát cứ lúc nào anh ta thật có ích. Một cuộc trò chuyện thân mật diễn ra... chúng tôi nghe toàn là các âm "r". Bị tứ phía thúc ép, cuối cùng, anh phải làm phiên dịch viên :

        - Họ hỏi xin bánh mì và khuyên chúng ta có gì hãy ăn kỳ hết, bỏi lẽ chúng ta sẽ phải cởi bỏ hết quần áo, đồ dùng để qua một cuộc tẩy trùng tổng thể bắt đầu rồi. Họ cho biết trong trại hiện giờ có khoảng hai chục ngàn tù đủ các quốc tịch, trong đó có cả người Pháp.

-------------------
        1. Quần chỉ giành cho người tù.

        Một thoáng, cả một núi mẩu bánh mì và các thức ăn khác mà chúng tôi được phát ở trại Công-pi-e-nho dùng chưa hết được ùn qua ghi-sê nhỏ hẹp. Những tiếng Spát-xi-ba (cảm ơn) lặp lại nhịp nhàng nhiều lần trên khuôn miệng tươi tắn để đáp lại quà tặng của chúng tôi. Lát sau, những công việc như ở các lò mổ Si-ca-gô bắt đầu, chỉ khác về ý nghĩa, thật may mắn cho chúng tôi.

        Đầu tiên, từng nhóm nhỏ một, đi qua khỏi một vuông sân ở ngay trung tâm của tòa nhà khổng lồ thì vào một căn phòng, ở đó những người tù cũ thu hết đồ dùng của chúng tôi. Đương nhiên là quần áo phải cởi bỏ ra hết, trần truồng. Họ cho tất cả vào một gói. Đồ vật quí như tiền bạc, đồ trang sức... thì đều có phiếu ghi tên dán lên, rồi bỏ vào một phong bì đặc biệt. Tiếp đó, đi qua sang một gian liền kề, ở đây có chừng hai mươi thợ cắt tóc đang sẵn sàng trong tay các tông đơ điện. Họ dũi cắt hết, từ dưới tới trên. Cố nhiên là sau chúng tôi sẽ đến lượt nhóm khác vì không một ai trốn tránh được giai đoạn thay hình đổi dạng này.

        Tới lượt tôi, tôi gặp một thanh niên kháng chiến Tiệp Khắc chừng hai mươi tuổi. Anh nói được tiếng Đức do dó tôi mới biết cắt tóc là một trong những công việc tốt nhất trong trại.

        - Thế nào, quân Anh và Mỹ đổ bộ vào Pháp rồi phải không? Anh thanh niên vừa hỏi tôi vừa thọc chiếc tông dơ vào nách tôi. Tôi cho anh rõ cái tin ấy là không có, nhưng nói thêm, việc đó chắc là cũng sắp xảy ra.

        Liền đó là phòng tắm, bé hơn nhiều so với phòng chúng tôi dược uống nước lúc đầu hôm.

        Chiếc bể tắm khổng lồ chứa thứ nước màu xanh như đang mời mọc chúng tôi nhào vào. Nói nghiêm chỉnh thì là một người tù Ba Lan đứng đó để cho chúng tôi biết là người nào cũng phải dầm mình xuống cho tới lút cả đầu, ai lưng khừng thì anh ta có nhiệm vụ không cho phép họ cứ đứng mà nhìn. Lúc có khoảng hai chục người đã tắm mình trong chất lỏng sát trùng làm xót mắt một chút đó thì một công nhân mở nước chảy xuống từ hoa sen khi đã phát cho mỗi người một ít xà phòng bột. Cắt tóc, sát trùng, tắm táp xong tất cả nối nhau thành hàng đi lên tầng một. Và thật là một vở kịch vừa bi vừa hài khi chúng tôi gồm những người đủ lứa tuổi, đủ kích cỡ, trần truồng như thế mà đi qua các hành lang và cầu thang. Trong căn phòng lớn, đáng gọi là một cửa hàng vĩ đại, phía sau các quầy là hàng đống quần, áo vét, sơ mi, quần lót, áo len đã sẵn sàng cấp phát cho mỗi người. Ở đó, một người tù phụ trách công việc, đưa mắt nhìn để ước lượng khổ người chúng tôi rồi với niềm hạnh phúc nhỏ nhoi mỗi người được nhận một gói. Toàn là những chuyện không ngờ giống như khi cắt tóc. Một chiếc mũ cát két hoặc một chiếc mũ thông thường chẳng rõ sản xuất tại đâu. Một đôi giầy sắt thít chặt vào chân. Quần áo được nhận thì sạch sẽ nhưng vá chằm vá đụp hết chỗ.

        Một người Hà Lan trong nhóm nhân viên trại giải thích với chúng tôi rằng quần áo đã sát trùng rồi sắp xếp trong một cái kho và theo lý thuyết,

        chúng tôi sẽ được nhận lại lúc được trả tự do. Trái lại, quân áo của những người chết thì đưa vào nơi dự trữ để phát cho người mới tối. Tất cả không được phép giữ lại áo quần vật dụng riêng của mình.

        Anh nhân viên Hà Lan cũng hỏi chúng tôi về nghề nghiệp và trước sự tò mò của chúng tôi, anh ta cũng cho biết :

        - Ở trại này, những người tù chính trị Đức thì được cai quản bên trong. Những công nhân là có ưu thế lắm. Chốc nữa các anh sẽ phải trả lời nhiều câu hỏi về nghề nghiệp của từng người đấy. Tốt nhất là nên khai mình là thợ luyện kim hơn là tiến sĩ triết học !

        Điều này khiến chúng tôi hết sức chú ý, nhưng cũng có không ít người phấp phỏng lo ngại.

        Dù sao thì lúc này không còn nỗi sợ hãi về một cái chết khủng khiếp nữa và chúng tôi nhận biết rõ ràng họ dang cần nhân công cho nhũng công việc to lớn. Lúc này là tất cả phải luồn lọt vào thật nhanh chóng, bởi lẽ ngay cả dưới địa ngục cũng còn có chỗ sơ hở nữa kia mà.

        Mặc quần áo xong lần lượt mỗi người phải đi qua nhiều bàn giấy. Ở mỗi bàn, một câu hỏi đưa ra về huyết thống. Một trong nhiều câu hỏi đó: "Địa chỉ báo tin khi bị tai nạn".

        Một chuyên viên đang có mặt ở đấy hỏi tất cả những gì liên quan ớối sức khỏe mỗi người. Mọi động tác được thực hiện rất là khoa học.

        Thủ tục tiếp đón chúng tôi đã xong với việc cấp cho mỗi người một số thứ tự để may lên ngực áo bên trái và lên ống quần bên phải. Đến lượt tôi đi ngang qua nhân viên có nhiệm vụ phân phát các con số, tôi liền chú ý con số đã sẵn sàng trước giành cho tôi. Trên hai miếng vải trắng : 44.809. Một cái nhìn buồn bã lướt trên khuôn mặt tôi : "Từ nay, con số ấy là tên anh đấy".

        Phần nhiều các nhân viên điều tra là người Tiệp Khắc biết ít nhiều tiếng Pháp. Đa số trong họ là trí thức nên họ tỏ ra lịch sự nhã nhặn, công việc của họ ở đây là xếp loại, chuẩn bị áo quần. Nhưng lúc có đoàn áp giải quan trọng đua đến thì họ sẽ giúp thêm cho đồng nghiệp tại Ban điều tra chính trị. Tại đây người tù chứng minh được rằng mình biết nhiều thứ tiếng thì sẽ đuợc cử tới làm việc như thư ký bàn giấy chẳng hạn. Ai biết nhiều thứ tiếng và lẽ đương nhiên, ngoài tiếng mẹ đẻ, ai biết thêm tiếng Đức nữa sẽ có hi vọng lớn nhận một trong số công việc này.

        Thế là sau khi thay hình đổi dạng hoàn toàn, chúng tôi được đưa tới các dãy trại để sống ở đó. Toà nhà chúng tôi vừa đi khỏi có tên là "Kho áo quần". Ở đó có lắp vòi hoa sen, nhiều phòng sát trùng và một nhà kho chứa đủ dồ dùng của vài mươi nghìn người tù. Màu sắc xám tối, nó là kiểu dáng cổ điển của một trại lính Đức. Gần đó, một kiến trúc cùng kiểu là nhà bếp khổng lồ. Giữa hai khối nhà ấy, trong khu đất giống một cái sân đầy những cỏ cằn cỗi, hoang dại là một cây sồi lừng lững, oai nghiêm, cô độc mà cách đây gần một trăm năm chục năm Gốt, ở Vây-ma gần đó, thưòng tới ngồi trầm tư dưới gốc của nó.

        Do số phận trớ trêu hay là bởi ý muốn của Himle, một trong những thủ lĩnh s.s tối cao mà cái trại tập trung chuyên công việc bóp chết đời sống tinh thần đã được quyết định cất dựng tại đây, nổi đã từng đón một trong những bộ óc vĩ đại nhất của nước Đức nếu không nói là nhất thế giới đến trầm tư. Song, đối vối chúng tôi bây giờ nơi này không phải chỗ để triết lý. Chúng tôi đến lúc 2 giờ sáng và lúc ra đi là 2 giờ chiều. Từ khi xuống tàu, mỗi người chỉ có mấy lít nước trong bụng.

        Chúng tôi di qua các lối nhỏ có lề đưòng rất thô sơ và với đôi giày sắt chúng tôi không cách gì bước theo cho kịp người hướng dẫn. Tới lúc gót chân đau nhói, chúng tôi mới dược đưa vào một dãy trại mà bên trong được tiêu chuẩn hóa giống bất kỳ trại lính nào. Tâm trí đổ dồn cả vào gót chân đau đớn, chúng tôi chẳng còn thì giờ nào để quan sát xem có gì xảy ra bốn phía trong khi đi qua khu vực được gọi là tiểu trại.

        Trong khu vực này có hơn mười dãy nhà được gộp thành một khối và được đánh số. Nó nằm phía dưới một dải đất thoải trên đó có trại tập trung Bu-sân-van. Đó là khu tạm trú cho những người tù vừa đến để phải qua cuộc kiểm dịch tới bốn mươi ngày mà các phương thức của nó chúng tôi mới được biết.

        Vừa bước vào "khối" số 62, một người tù phát cho mỗi người một cái mền lính rồi cứ tám người một nhóm đi tới chỗ nằm. Từng "khối" được chia thành 10 hay 12 phần gọi là "ngăn", tùng "ngăn" lại có 1 tầng trệt và 2 tầng gác...

        Mỗi tầng còn chia ra làm đôi chứa 48 người khi tình trạng bình thường tức là khi không có người tù nội trú dồn đọng. Chỗ nằm cho mỗi người chỉ vừa đủ duỗi dài chân và giả như giữa tầng gác thứ hai và trần nhà còn có khoảng trống thì người tầng dưới chỉ còn mỗi một cách đi lại là bò trong bụi bặm và bóng tối. Bởi lẽ khoảng cách giữa hai tầng không hơn bảy mươi lăm xăng ti mét. Cái gì cũng bằng gỗ. Cứ tám người thì được hai đệm rơm. Ai cũng mệt lử, đến nỗi được yên lành ngả người xuống đã là một sự giải thoát hoàn toàn. Nhưng đến lúc cơn đói hành hạ chúng tôi rồi. Chúng tôi chờ đợi được phát một thứ nào đó mà ăn. Nhưng chưa thấy cái ăn đâu thì đã nghe một hồi còi, rồi người ta đọc cho chúng tôi một bài diễn thuyết.

        Diễn giả cũng là một người tù. Bên cạnh số thứ tự trên ngực áo còn có một hình tam giác đỏ và chữ N trên mũ cho biết quốc tịch của người tù ấy. N là chữ đầu của từ Nederland (Hà Lan). Ông ta nói tiếng Pháp thật khó khăn, nhưng cũng có thể hiểu được. Nhờ đó chúng tôi biết sẽ lưu lại đây độ một tháng, thời gian cần cho họ khảo sát chúng tôi. Trong một tháng này, mỗi người được tiêm liền sáu mũi thuốc trừ thương hàn, qua một cuộc thẩm vấn nữa, một cuộc khám sức khỏe do một y sĩ trưởng ss thực hiện rồi mới được quyết định phân bố vĩnh viễn vào một đội lao dịch. Thế rồi sẽ chuyển sang trại lớn, đàng hoàng hơn nếu bên đó có chỗ. Ngày nào chúng tôi cũng phải thức dậy từ 4 giờ rưõi sáng, để mình trần đi qua sân tới nơi rửa mặt. Cà phê, hay gọi cho đúng là một thứ chất lỏng nào đó và thảng hoặc là nửa lít cháo nhạt nhẽo vô vị sẽ là bữa ăn sáng cho tất cả. Suất bánh mì cho mỗi ngày cũng phát luôn một lần buổi sáng, Một lít súp cho buổi trưa. Và buổi chiều lại cái thứ cà phê tương tự buổi sáng. Và tùy từng ngày, thêm một thìa mứt hoặc phó mát được phát theo bánh mì và thi thoảng dược một lát xúc xích.

        Chúng tôi cũng được biết mỗi "khối" được điều khiển bởi một viên chỉ huy, một thư ký và hơn chục phụ tá mà người tù diễn giả đã giới thiệu ở trên. Tất cả họ đều là người Sla-vơ. Mỗi người trong họ có một chuyên môn riêng ví dụ ông ta làm công việc bảo vệ sức khỏe, một người làm công việc cắt tóc, người thứ ba phát súp, người thứ tư phát bánh mì... Tóm lại, họ cai quản 500 con người chúng tôi. Ông ta đề nghị mỗi "ngăn" đề cử một người để giúp thêm công việc phân chia thực phẩm và việc tạp dịch đã nói ở trên được nhanh chóng. Tốt nhất là một người biết tiếng Dức là thứ tiếng thông dụng nơi này. Diễn giả cũng cho biết trước mỗi "khối" có một tên ss chuyên trách điểm danh bởi y phải chịu trách nhiệm về số lượng người tù trước trưởng trại. Ông ta nói đến vấn đề phải tuân thủ kỷ luật, nhất là vấn đề vệ sinh thì rất khắt khe. Quả thế, tất cả nhũng nơi mà chúng tôi di qua đều thấy rất nhiều biểu ngữ bằng nhiêu thứ tiếng : "Một con rận = thần chết !" bên cạnh hình một con rận to lù. "A ! Diễn giả lại lên tiếng sau khi ngừng một lúc, khi nào các anh cần hỏi thăm tin tức thì hỏi tôi. Tôi tên là Lê-ô. Ngay lúc này các anh cũng có thể hỏi". Một người có lẽ chò đợi sự cho phép này đã lâu, lên tiếng :

        -  Công việc ở trại Bu-sân-van này gồm những gì? Đấy là diều mà mỗi người chúng tôi đều thiết tha được biết. Nằm vắt vẻo trên giường nom như các lồng thỏ không có lưới vây, những cái đầu ló ra khỏi chăn nhướng lên, mọi người lắng nghe vẻ kinh cẩn.

        -  Sau 40 ngày các anh sẽ được phân công tới một biệt đội. Ai có tay nghề sản xuất kim loại thì được đưa tới công xưởng phía đầu trại, đó là những người gặp số may. Được ở trong nhà suốt ngày, làm đủ mọi công việc theo nghề của mình và mãi mãi được ở đấy làm việc. Còn những người khác - ông ta tỏ vẻ ngại ngùng trước khi tiếp lời, tuồng nhu có gì nghiêm trọng phải nói ra - những người khác thì sẽ lao động ngoài sân, hầm đá, đưòng sắt, đường bộ, mọi công việc bên ngoài và công việc vận chuyển. Thường kỳ sẽ có nhũng đợt di chuyển đến các công trường, mỗi nơi ấy lại là một tiểu trại phụ thuộc trại Bu-sân-van. Ở đó có mỏ muối, nhiều nhà máy, tất cả cũng tốt lắm. Tuy thế, nhọc nhằn hơn hết là ở Đô-ra. Đó là một nhà máy được xây dựng trong lòng đất và ở đó đang cần nhiều nhân lực nhất. Nhà máy này là con quái vật khổng lồ ăn thịt người.

        Và như muốn lấy lại thăng bằng cho tinh thần mọi người, ông ta tiếp thêm : "Nhưng đừng lo ngại, các anh còn cả một tháng đợi chờ và chiến tranh thì đang tiến triển". Ông ta hãy còn muốn tiếp tục, nhưng đã vang lên hồi còi báo giờ điểm danh rồi. Tất cả leo xuống khỏi giường, đứng xếp hàng ở lối đi chính giữa phân chia "khối" ra làm đôi. Cứ năm người một toán và sau lúc điểm đếm từng người rồi, việc chỉ huy khối và viên thu ký bước tới nhận mặt chúng tôi. Đầu tiên là một người Đức quê vùng Xuy-dét, cao to, vẻ mặt lạnh lùng, ăn bận khá ấm bằng một áo khoác ngắn, chân đi ủng. Người thứ nhì là người Nam Tư... Đếm xong, chúng tôi còn phải đứng nguyên như thế suốt hai tiếng đồng hồ, không cử động nổi, chẳng những vì không còn chỗ ở mà còn vì một lẽ đon giản là tên ss có thể xộc tới đột ngột bất kỳ lúc nào. Cuối cùng, hắn tới vối cuốn vở trong tay. Sau khi hô lệnh cho chúng tôi "nghiêm" viên chỉ huy khối báo cáo số người với hắn. Hắn đếm, ghi vào vở rồi đi, nhưng đã xong đâu. Tất cả những tên ss có người chỉ huy khối đi theo về văn phòng trung tâm để họp nhau kiểm tra lại và cộng tổng số. Kết quả như ý thì cuộc điểm danh mới gọi là xong và sẽ thông báo trên loa phóng thanh. Ở mỗi dãy trại có một loa mắc nối vào phòng viên chỉ huy khối, chỉ sau khi thông báo mọi người mới được giải tán.

        Liền đó, họ chỉ định ở mỗi ngăn một người có trách nhiệm như là trưởng ngăn. Mai-Cơn được chỉ định ở ngăn của anh, còn Ra-mơ-lanh ở cùng với tôi, anh đề cử tôi. Nhung ở ngăn tôi lại có vị tu viện trưởng bị thương trên trán. Thấy ông biết tiếng Đức tôi bàn với ông nên nhận nhiệm vụ này thực chất là nhiệm vụ của một người chăn dắt tinh thần. Ông bằng lòng. Cái đói cộng với nỗi đau tê liệt chân cẳng, chúng tôi phải nằm duỗi dài, nhưng một kinh ngạc mới lại hiện ra nhãn tiền. Rận không có thì nệm rơm, sàn ván lại lổm ngổm bọ chét, vì thế chúng tôi không thất nghiệp. Bọ chét nhiều đến mức khiến chúng tôi nghĩ rằng họ thả vào đó để không cho chúng tôi ngủ.

        

                Sáng hôm sau, chúng tôi bị dựng dậy bằng giọng la hét của đủ thứ ngôn ngữ, trừ tiếng Pháp, để lao tới các bồn rửa mặt. Trời hãy còn nhọ mặt người và tuyết đóng cứng trải đầy mặt đất. Buổi đầu, chưa một ai thích nghi với hệ thống D, tất cả mình trần đều phải đi qua hệ thống này. Hệ thống đó được áp dụng cho mọi cộng đồng ở Đức. Nhưng, đối với người có tuổi và người bệnh tật thì vô cùng cơ cực. Đời sống trong các trại| tập trung này thật sự nhằm mục đích thanh toán càng nhanh càng tốt số mệnh họ.

        Ở phòng rửa mặt trở về thì bắt đầu việc phát bánh mì cho cả ngày. Không ai đủ dũng cảm giữ lại một mẩu cho cả ngày. Vừa khi chúng tôi ăn hết bánh mì, cả mười nhân viên phụ trách đồng thời thét lớn báo hiệu cho chúng tôi ra tập hộp.

        Ánh sáng của một ngày đã lấp ló chân trời. Chúng tôi áo vét bó sát người, nửa bàn chân vùi trong tuyết, run lập cập. Qua người thông ngôn được chỉ định chiều qua, chúng tôi được báo hôm nay tới hầm đá chuyển đá về rải đường trong trại. Công việc rải đường giao cho những toán đặc biệt làm.

        Đoàn người dài dặc di động theo sụ hướng dẫn của một toán trưởng vừa đến. Tôi chạy ào lên phía trước mong tìm cách nói chuyện với toán trưởng. Anh ta nói rằng cứ mỗi biệt đội được một người tù cũ chỉ huy và theo số lượng tù y được giúp việc bởi những viên cai, cũng là người tù thôi. Làm vậy tiết kiệm việc dùng đến nhân viên ss, bọn chúng chỉ thỉnh thoảng tới kiểm tra thôi.

        - Ở đây, anh ta cho biết, công việc của chúng ta là canh chừng, tránh để bọn ss thình lình bắt gặp chúng ta. Dĩ nhiên là phải làm việc ở mức tối thiểu và đôi mắt cũng phải làm việc như tay chân vậy.

        Xây dựng trên một triền thoai thoải của cao nguyên có tên Bu-sân-van rừng cây dẻ gai, khu vực cho người tù có 60 khối. Đứng ở nơi điểm danh này nhìn bao quát được hết các khối. Giữa thời tiết lục địa khác nghiệt, gió lồng ngang dọc, bốn phía rừng vây bọc, cả khu vực cho người ta mường tượng là một thành phố ở A-lat-ska. Mặt khác, những hàng rào dây thép gai, những chòi canh khổng lồ rất nhanh đưa trí nhớ người ta tới hình ảnh một nhà tù ở Xi-bê-ri dưới thời Nga hoàng được hiện đại hóa. Một loại kiến trúc mang dáng dấp dân sự trải men theo phần đất trên cao, nằm hai bên cổng chính mà tối hôm trước chúng tôi được dẫn vào. Viên chỉ huy cùng lực lường canh gác ở trong các ngôi nhà ấy. Trên ban công chính giữa được xây dựng đặc biệt của tầng thứ nhất có nhiều quân lính với đèn pha, súng đại liên ngày đêm canh gác. Người toán trưởng tới trình diện với toán gác và một lính canh ngồi phía sau ghi-sê, anh ta ngả mũ và hỏi: " Cần bao nhiêu người đây cho công việc tạp dịch". Đếm từng người chúng tôi xong tên ss mở cửa. Chúng tôi mới hay là trại của chúng tôi chỉ bằng một phần tư hoặc một phần ba toàn bộ khu vực bên ngoài thôi, ở dây có các nhà máy, nhà kho và người tù làm việc, ngoài ra là nhũng trại lính cho bọn ss tân binh ở. Khu này lớn tới mức cùng lúc có thể tiếp nhận nhiều sư đoàn. Những bãi tập và sân bắn cũng xây dựng ở đây. Đi qua đấy mới tới triền dốc bên kia, ở đó là một hầm đá lộ thiên cực kỳ rộng lớn. Khi ánh sáng tái nhạt mùa đông ló ra, có thể trông thấy tận xa tít một thung lũng chen kín làng mạc. Trong giới hạn nhìn thấy được, tịch không một dấu hiệu có sự sống con người. Cái gì cũng cơ hồ đông cứng lại. Dẫn tới hầm đá là một con đường vạch ra bởi bàn chân người tù. Ở đây đã có các toán khai thác đá. Công việc chúng tôi phải làm đon giản lắm, mỗi người nhặt một hòn đá. Những người tới trước ngồi chờ cho cả toán đến đủ. Nếu mặt đất không trơn trượt quá thì một lớp bùn dày lại níu chặt lấy đế giầy bằng gỗ nên đã không ít người trở về chân không. Nhưng rồi những ai di chậm cũng phải theo kịp số đông. Sau khi bị đếm đi đếm lại, mọi người trở về ôm một hòn đá.

        Nơi duy nhất có thể thử tìm cách để vượt ngục ở trại Bu-sân-van này là hầm đá. Nhưng ngoài những ông cai thường trực canh giữ toán tù do mình phụ trách còn có quân ss. Bốn phía công trường đầy lính gác, đứng cách nhau 50 mét canh phòng ngày đêm. Dọc những con đường qua khu vực ngoại vi luôn có những toán lính tuần tiễu chặn đường và kiểm soát sự đi lại. Đúng là trại tập trung hoàn toàn bị cô lập với thế giới bên ngoài. Vì thế chưa một người nào thành công trong các dự tính vượt ngục.

-----------------
        1. Một vùng cực Bắc châu Mỹ.

        Trước khi trở về "khối" phải đi qua một con đưòng dài, dọc theo đó, chúng tôi bỏ đá lại cho những người đập đá lao động trên suốt con đường trong bất kỳ thời tiết nào. Chúng tôi ngạc nhiên khi thấy họ toàn là người Đức và dường như họ còn cực khổ hơn chúng tôi nhiều.

        ... Khi trở về khối, chúng tôi phải lau chùi giày sắt cứ như là sửa soạn bước vào một chốn tôn nghiêm. Rồi ai trở lại chỗ nằm người nấy để đợi được nhận súp, cấm chuyển dịch. Chỉ người có trách nhiệm là đứng trước ngăn giống thể người dạy thú dữ đứng trưỏc chuồng nhốt cả một bầy 48 con.

        Đoàn người bưng những thùng súp đi qua được chào đón bằng những lời vui vẻ. Người phụ trách việc này cùng nhiều người khác nữa đi sau mang hàng chồng ga-men, múc cho mỗi người một phần gần một lít. Súp đang nóng rãy, chỉ vì thế mà chúng tôi thấy ngon. Loáng cái, ai cũng ăn hết phần của mình và hàng trăm cặp mắt hau háu ngó vào các thùng với lương tính đầy ảo tưởng xem có may mắn còn dư ít súp nào chăng. Tôi chú ý ngay trong bữa ăn đầu tiên này, những người chỉ huy ngăn đã múc cho mình gấp đôi, cả người phiên dịch, người bê ga-men và một vài người được ưu đãi cũng thế. Một giai cấp trung lưu vừa ra đời. Tu viện trưỏng Buốc-Joa, tên của người chỉ huy ngăn chúng tôi quả là gương mẫu. Ông chẳng khi nào ăn lít súp thứ nhì mà lại không chia san cho mỗi người trong bọn chúng tôi. Là giáo viên một trưòng trung học tự do, ông ta chịu đựng nỗi khổ sở cùng cực trong cả thời gian bị giam giữ. Ở sân ga, khi bị đẩy lên tàu đến Công-pi-e-nhổ, bị xiềng chân còng tay và tuy bị viên sĩ quan có chức trách ngăn cấm, ông vẫn hát vang lên bài Mác-xây-e, theo ông, cả đoàn người cùng hát lên. Bọn lính gác và viên chì huy tức tưởng vỡ ngực nhưng đành chịu bó tay.

        Buổi chiều, hầm đá lại chờ đón chúng tôi. Chỉ sau vài chuyến vận chuyển đã phải sủa soạn điểm danh rồi. Lúc ấy là 7 giờ. Tôi biết rõ các khối đang thời kỳ kiểm dịch phải tập hợp trước những toán khác hai giờ dồng hồ, việc này nhằm mục đích rèn luyện chúng tôi. Lại còn phải đứng thêm ba giờ nữa khi trong bụng chi có một thứ nước như thuốc sắc thay vì bữa ăn tối.

        Ngày hôm sau không phải ra hầm đá. người ta buộc chúng tôi phải rời khỏi khối ngay khi phát bánh mì xong để chùi rửa sàn nhà và đó cũng là qui tắc... Lại phải đứng chờ ở ngoài rét run lên vì giá lạnh, bắt buộc ai cũng phải nhảy tại chỗ nhằm cho tứ chi khỏi bị tê cóng. Một đoàn người đói rách đứng trước quán súp bình dân còn đỡ thảm hại hơn chúng tôi lúc này, một bầy run dúm trong tình cảnh độc địa. Chính điều đó đã khiến chúng tôi nhận rõ sự khôi hài của 40 ngày kiểm dịch... Đây quả là một công việc thuần dưỡng cầm thú. Mục tiêu là tiêu diệt trong mỗi con người những phẩm chất tiêu biểu cho nhân cách đặng biến họ thành một con thú chỉ biết nghe lệnh và phục dịch.

        Đối với mặt vật thể thì công việc này đã được thực hiện rồi. Bị cắt tóc cạo lông, đánh số, ăn mặc đồng phục khác gì những kẻ thất nghiệp lang thang, chúng tôi y hệt một bầy trong đám trò "nhạc kịch ba xu". Hơn thế, thức ăn được tính toán hết sức khoa học đã đưa chúng tôi đến chỗ ngày một mòn mỏi suy nhược. Song, đối tượng mà người ta cần tiêu hủy ở chúng tôi lại chính là trí não. Chúng tôi bắt đầu nhìn ra những phương pháp thực thi vì mục tiêu đó. Một sự hạ nhục tàn bạo tới nấc thang cuối cùng. Những sự mất lòng nhau, sự kích động quốc tịch, sự tra tấn thường xuyên và tâm lý sợ hãi tạo nên bằng sự đe dọa liền liền. Không ai còn có cho riêng mình một giờ phút nào và chúng tôi chịu sự dẫn dắt vô nhân bởi chính những người tù như mình thôi. Rất muốn làm một điều gì đó, nhưng tuyệt đối không được xáp gần họ. Và người phiên dịch là một sinh viên còn trẻ vì sợ sệt, không dám can dự. Chỉ còn đón một cơ hội thuận lợi nhân một sự kiện nào đó, cơ hội mà Mai-Cơn đã phải trả giá đắt. Vì không chịu làm một công việc tạp dịch với một tên người Ba Lan cực kỳ xấu tính mà anh đã bị hắn đánh gần ngất và anh đã phải nhẫn nhục chịu đựng vì tên Ba Lan này, hiện tại được xem là đại diện cho quyền lực ss. Nếu chống hán dẫu là để tự vệ tức là phản loạn. Nhưng rất may vụ rắc rối này đã thu hút sự chú ý của viên thư ký cũng là dân Xec-bi. Anh ta đầy uy quyền với tất cả bởi là cánh tay đắc lực của viên chỉ huy khối.

        Thế là ổn thỏa, Mai-Cơn được bảo toàn danh dự. Anh tìm dược ở người đồng hương một tình bạn và nhân cơ hội này anh giới thiệu tôi với người bạn mới. Chúng tôi được viên thư ký đưa tới căn phòng nhỏ của người chỉ huy khối. Ông mời chúng tôi hút một điếu thuốc lá Ma-choóc-ca¹ mùi vị giống hệt mùi cỏ cháy, nhưng ở đây là sang trọng lắm. "Lúc này đã sau giờ điểm danh chúng mình có thể trò chuyện vỏi nhau cả dêm nay", ông nói, " Cuốc-tơ, người chỉ huy khối đã đi thăm bạn bè rồi". Hai bên giới thiệu về nhau. Chúng tôi phải giữ kín tuyệt đối vì những thổ lộ của ông hình như là bí mật hoàn toàn.

        Vốn là người quản lý một rạp hát ở Da-grép ông đã nhập cuộc với một nhóm trí thức thân Ti-tô².

        Ông bị quân Đức bắt khi chúng chiếm đóng và đưa tới Bu-sân-van sau nhũng ngày nếm trải đủ mọi gian khổ của kiểm dịch rồi, mình mẩy đầy sẹo, dấu tích nhũng cuộc tra khảo trong lúc thẩm vấn của cảnh sát Pa-vơ-lit-sd³, ông nói :

        - "Sau này các anh có dịp hiểu biết nhiều hơn cái bên trong của cuộc sống ở trại này. Tôi chỉ nói tóm tắt bằng cách giải thích cách thức quản lý trại tập trung như thế nào thôi. Quân ss có một nguyên tắc : Chúng dồn cục vào trại tới chục ngàn người bắt góp từ các vùng bị Đức chiếm đóng. Số người này là lực lượng lao động ngoan ngoãn lại không phải trả lương gì hết. Để giúp chúng trong nhiệm vụ, nhiệm vụ cực kỳ khó khăn và phức tạp này, chúng sử dụng những người tù Đức. Vậy là, có tù chính trị đánh dấu tam giác đỏ, tù thường phạm thì tam giác màu xanh lục, tù chống lại xã hội hoặc loại phá hoại công việc thì đeo tam giác đen, những phân tử thuộc các hiệp hội công giáo chống chủ nghĩa Quốc xả thì phân biệt với một tam giác tím. Nhưng, giữa tù nhân với nhau, chúng tôi đã phân chia một cách tàn bạo là chỉ có hai hạng : một hạng tù chính trị, còn lại tất cả hạng hai. Cuộc xung đột đang diễn ra trong tất cả các trại, có tính chất một mất một còn để nắm quyền lãnh dạo. Các anh sẽ có cơ hội để suy xét việc này, đó là quyền lực thật sự mà nhũng ai đã nắm giữ được thì tha hồ hoành hành trên sinh mạng đám tù hạng hai kia.

        Đã nhiều năm rồi, tù chính trị Đức giữ quyền lực này ở đây. Điều ấy chẳng chút nào đơn giản đâu nhé. Các anh nghĩ mà xem, hiện giờ số người tù đông khoảng 25 nghìn. Bọn ss muốn cai quản thật chặt đám tù khổng lồ đó nên chúng luôn luôn kiểm soát hết sức ngặt nghèo. Chúng chẳng làm gì hết, chỉ lo kiểm soát số lượng người vào tù lao dịch của họ. Do vậy, cần một tổ chức như thế nào để cai quản được. Một là phải làm cho bọn ss vui lòng về chính kiến rõ ràng của mình hai là phải tận lực với mọi giá để duy trì một hình thức giam cầm có vẻ văn minh. Bọn ss là ác quỉ tận trong tim. Chính chúng nó đặt ra chương trình để rồi chúng tôi phải hành hạ đầu não mình mà tìm cách nọ cách kia với hi vọng một phần nào qua mặt chúng.

        Có thể các anh sẽ nói rằng nếu thế thì các tù chính trị tỏ ra không xứng dáng khi nhận giúp quân ss. Câu trả lòi quá đơn giản. Đó là một cuộc tự sát. Nghĩ kỹ xem, nếu tù chính trị không làm việc ấy, tù thường phạm luôn mong mỏi điều đó, tức thì họ xin cho được làm thay ngay. Đến thế thì mọi người chúng ta sẽ tuyệt diệt trong nhũng điều kiện khốn nạn nhất. Chúng tôi đã sống trong trại nhiều năm mà cuộc chiến tranh còn chưa kết cục. Chúng tôi phải nghĩ cách để không chỉ tự cứu mình mà còn có thể giúp đỡ là mức thấp nhất, những người chống phát xít ở các nước bị bắt đưa tới đây..."

        Anh cười. Tôi hiểu, dù sao con người vẫn là con người và tại sao các anh mong đọi họ trở nên tốt hơn ở trong trại này. Những người tù Đức gần như tất cả là không thừa nhận chế độ Quốc xã Hít-le và từng giữ những trọng trách ví như viên trưởng trại và một hai người khác đã là cựu dân biểu. Họ bị bắt giam cả chục năm nay rồi và nếu có người nào trong đám họ mà ta cảm thấy không ưa thì hãy nhỏ rằng năm tháng bị tù đầy quá dài, quá khủng khiếp trong những năm đầu khiến một số người thay đổi tính tình ghê lắm. Nhưng cần phải thẳng thắn thừa nhận là một chút tình nhân loại vẫn còn giữ lại được ở đây là nhờ những người này. Chúng ta, mọi người chúng ta không thể không chịu ơn họ. Tìm cách che mắt bọn ss, họ đã cứu và hãy còn cứu nhiều nhân vật, nhiều chiến sĩ thực sự là tinh hoa của đất nước họ. Họ đã cứu cho hàng nghìn thiếu niên Nga, trong đó là nguyên một khối toàn trẻ con 8 đến 14 tuổi đã đạt được kết quả là các em không phải làm lao dịch...

----------------
        1. Thuốc lá Uy-kren - Liên Xô.

        2. Sau này là tổng thống Nam Tư.

        3. Người lãnh đạo chính quyền Nam Tư thời Đức chiếm đóng.

        Những tình cảm tốt đẹp dắt dẫn hành vi con người trong đời sống dân sự vẫn còn đang được thể hiện ở đây. Vì không nhiều lắm nên họ phải tuyển chọn thêm những người phụ tá trong số người tù từ các nước miền Đông đưa tới. Họ dã chọn người Tiệp Khác, người Ba Lan vài người Xéc-bi và đông hon cả là người Nga. Mà đa số những người phụ tá là rất trẻ chưa thi hành nghĩa vụ quân dịch hoặc không tham gia một tổ chức chống phát xít nào, xuất thân tù hàng triệu công nhân bị biến thành nô lệ được đưa từ Đông Âu tới để thay thế cho số công nhân Đức trong các nhà máy của chế độ Quốc xã bị động viên ra mặt trận. Họ chỉ còn da bọc xuơng và tin chắc rằng sẽ bị tiêu diệt đến người cuối cùng. Ngược lại, họ được các người tù Đức giúp đỡ kịp thời và có hiệu quả. Họ thiếu kinh nghiệm và cứ tin tưởng rằng bằng sự sốt sắng lố bịch họ sẽ chứng tỏ được với các vị cứu tinh ấy lòng biết ơn. Do thế, họ hơi thô bạo trong việc đối xử với những người mới tới, nhất là ở đây tất cả các anh đều là người Pháp. Sự khác biệt quá lớn về tâm lý tới mức chỉ còn để lại hận thù, và rất buồn chỉ vì giữa người này với người kia chưa thật hiểu nhau mà chính bọn giám ngục ss là được lợi mà thôi".

        Tôi bắt lấy ngay lời thú nhận này và đề xuất thành lập một hội đồng trung gian do người tù chỉ định đặng làm cho bộ máy cả khối chạy đều và cũng giúp tránh được những chuyện đáng tiếc.Ông ta hứa sẽ nêu vấn đề này ngay đêm nay với Cuốc-to. Sau khi nghe mấy lời kết thúc cuộc nói chuyện của ông thì chúng tôi cáo lui :

        - "Chỉ còn một số ít ỏi sống sót khi ra khỏi trại nếu như trong cơn hấp hối chúng không tàn sát tất cả chúng ta".

        Thòi gian tốt nhất với chúng tôi vẫn là buổi tối khi loa phát thành loan báo điểm danh xong vì hãy còn cả một tiếng đồng hồ để được tự do tán gẫu với nhau trước giờ ngủ theo nội qui trại.

        Có một điều vẫn được mọi người nói đi nói lại là " Chỉ trong ba tháng". Thời gian cứ trôi qua nhưng lúc nào cũng là "tháng". Trong những ngày bắt đầu tháng 2 năm 1944, những ai có đầu óc thực tế nhất cũng tự vấn với vẻ lo ắáng không hiểu rồi mình có vượt qua được đến cuối năm không. Đó là thòi điểm kết thúc chiến tranh mà ai cũng đinh ninh như vậy, với số đông, mọi chuyện đã được sắp xếp : Đổ bộ vào tháng ba là thời gian thuận lợi nhất với các hoạt động trên biển. Một trung tá hải quân có mặt tại đây chứng minh được điều ấy. Trong 500 người chúng tôi, duy nhất có một người nhận ra điều ấy là đúng : đại tá Gan-no-van (sau chiến tranh là trưởng ban quân quản Béc-lin) nhiều lần tuyên bố : "Chiến tranh chỉ kết thúc vào năm 1945". Ông là người bi quan nhất trong khối, nhưng có lúc dường như để thăng bằng trở lại, ông nói với chúng tôi giọng thân mật, kẻ cả : "Thật là một đại phúc nếu mà chuyện đó là thật vào cuối năm 1944".

        Độ hai chục người chúng tôi nghe ông nói tựa học trò ngồi nghe giảng bài. Ngay lúc vừa quen, tôi đã nói cho ông biết về đại thể cuộc tiếp xúc với viên thư ký và mời ông tham gia nhóm. Vì đã làm trưởng ngăn, nên ông không nhận, nhưng hứa rằng sẽ làm hậu thuẫn cho chúng tôi. Cũng là may mắn lắm vì thời gian cấp bách quá rồi. Lê-ô lại đánh ngất xỉu một thanh niên có tên Bác-bi-ê vì một sai lầm không đáng gì. Anh này hiểu không đúng một mệnh lệnh của Lê-ô phải chùi rủa một góc khối làm vệ sinh nhỏ và nơi rửa chén bát. Khi đã đánh Bác-bi-ê nặng nề như thế, Lê-ô còn bắt anh ta trần truồng nằm xuống nền xi măng ẩm ướt, lúc đầu nằm sấp, rồi sau nằm ngửa, mỗi lần anh ta bị xối ba xô nước lạnh buốt. Ngỡ như có phép nhiệm màu giúp sức, trừ các vết tím ngắt do những quả đấm thì không có gì đáng gọi là trầm trọng. Không một thằng ss nào phản đối sự hành hạ đó, mà chúng tôi thì căm phẫn vô cùng. Mai-Cơn bỏ đi tìm viên thư ký đồng hương. Như thưòng lệ, ông ta rất điềm tĩnh :

        - Tôi chẳng hề ngạc nhiên về Lê-ô, bạn bè y gọi y là tên sát nhân. Y vốn không phải người ác, nhưng theo chu kỳ y lại nổi cơn điên khùng. Y đã tham gia chiến đấu trong cả cuộc chiến tranh Tây Ban Nha nên hẳn là có nguyên nhân nào đấy khiến y rối loạn tâm trí. Nhân thể, Cuốc-to chấp thuận đề xuất của các anh. Khi nào các anh chuẩn bị xong ta sẽ tổ chức ngay cuộc họp để xúc tiến công việc đó.

        Về căn bản, sáu người đã được công nhận. Tôi được chỉ định cùng người phiên dịch của khối Mai-cơn, một người tên là Mác-xen từng chỉ huy quân du kích tại Xaôn-ê-Loa-rơ, một trung tá hải quân và Mác-xơ. Tôi đã chú ý đến Mác-xơ ngay từ bữa mới đến. Nằm một ngăn với chúng tôi, anh ta luôn luôn im lặng, còn tìm cách che dấu mình đi giữa đám đông. Chính cái đó làm khơi dậy óc tò mò của mọi người và anh lại chiếm được nhiều thiện cảm. Anh nói được tiếng Đức và cả tiếng Nga nữa. Điều này lại là một bí ẩn nơi con người anh. Vì thế nên tôi vận động mọi người đồng ý nhận anh vào một cơ cấu của tổ chức mỏi.

        Tôi phải nói rằng rất ngạc nhiên về kiến thức ngoại ngữ của anh, kiến thức hiếm có ở một người Pháp. Anh ta kéo tôi ra, lợi dụng chút ít thời gian ngắn ngủi có thể nói chuyện riêng với nhau. Sau nhiều lần do dự tuồng như cố tìm cho được những từ ngữ thích hợp nhất đang diễn tả tư tưởng mình, anh tiết lộ với tôi :

        - Anh vừa giúp tôi một việc quí vô giá. Do đó tôi thấy mình có bổn phận phải đền ơn anh bằng sự thật này. Họ tên tôi hiện đang dùng nguyên là của một người bạn kháng chiến, nhưng bọn Zét-ta-pô không thể phát hiện được gì hết. Thật ra tôi là người Đức gốc Do Thái, tránh nạn tại Pháp từ năm 1933. Ngày đó tôi mới 15 tuổi, như anh thấy tôi nói tiếng Pháp rất lưu loát và đúng giọng Pháp, với thú nhận này, tôi đã đặt phần nào số phận tôi trong tay anh, bởi nếu điều này bị bại lộ thì mạng sống của tôi sẽ không đáng gì nữa. Mặc dù vậy, tôi vẫn cứ nói để tỏ niềm tin cậy của tôi đối với anh.

        Tình bạn cực kỳ hiếm trong trại tập trung. Tôi chấp nhận tình bạn mới hoàn toàn vui vẻ, đồng thời tôi cũng hứa tuyệt đối giữ kín về những điều mà anh vừa tỏ bày cho tôi biết.

        Cuộc họp diễn ra trong phòng viên trưởng khối và một thỏa thuận đã được nhất trí. Đại tá Gan-nơ-van được xem như người đứng đầu kêu gọi mỗi người chấp hành kỷ luật nhằm giúp cho bộ máy quản trị mới hoạt động thành công.

        Đang khi chúng tôi tưởng là kế hoạch thường lệ đã vạch ra sẵn sẽ vĩnh viễn được áp dụng, bỗng một buổi sáng một công việc phụ thật khó chịu gọi đến một trăm người trong chúng tôi. Mỗi khối đang trong tình trạng kiểm dịch mà phải cung cấp một trăm người để làm công việc gọi là "tạp dịch trong vườn" trong suốt bốn ngày liền. Đây là khu vuòn bao la của trại tập trung mà nhiệm vụ chăm sóc là thuộc những người tù đã được phân công. Công việc tạp dịch trong vườn nói ở đây là chuyển phân lấy từ các nhà vệ sinh. Xảy ra những tình cảm cực nhọc và những hy sinh vượt giới hạn có thể chịu của con người. Rồi một cảnh náo động bùng lên lúc lập danh sách một trăm người đầu tiên phải sẵn sàng vào công việc sáng mai. Đến chiều tối trở về, họ kể cho chúng tôi hay về địa ngục họ vừa trải qua. Trong mười hai giờ liền chỉ đưọc nghỉ nửa giờ buổi trưa, phải vận chuyển những thùng đầy phân đi xa bốn trăm mét có lính ss và chó dữ hộ tống. Người nào quá mệt mỏi ngã khụyu xuống là chó chồm lên cắn ngay, chưa nói những đòn đánh bằng gậy buộc phải đúng lên. Chỉ vì có vài người tự ý thọc tay vào túi để tìm hơi ấm một chút mà viên chỉ huy đã hạ lệnh mọi người phải nhúng tay vào thùng phân đầy lút sâu đến tận cùi để cảnh cáo đừng có tái phạm. Hôm đó thời tiết lại lạnh hai mươi độ âm. Nhiều người còn bị chó cắn, bạn phải dìu về. Ai cũng mệt lả, không còn đủ sức lê mình tối phòng rửa mặt. Cơn mệt khiến họ không còn cảm giác về mùi hôi thối nữa. Họ chưa có gì trong bụng từ sáng và phần súp của từng người vẫn được để đó từ buổi trưa, đã nguội ngắt. Dẫu là có lò sưởi đấy, song để hâm nóng được một trăm gamen súp thì phải mất bao nhiêu thì giờ. Vả chăng, cái đói cũng không cho họ chờ đợi. Công việc đó kéo dài trong bốn ngày. Trong bốn ngày lại thực hiện nhiều sự thay thế để giữ được sự công bằng tối thiểu. Ấy chính là mánh khóe của bọn ss khi chúng chỉ chọn lấy ở mỗi khối một số người, nhằm gây chia rẽ. Và trong 250 người ấy làm sao mà lại tạo được sự ăn ý nhau hoàn toàn. Khi lao dịch kết thúc, những người tù cho chúng biết đó là công việc để chuẩn bị đón nhận thêm người tù mới thôi.

        Liều thuốc đầu tiên được tiêm sau thử thách đó và liền sáng hôm sau người ta bắt chúng tôi xếp hàng trong nhà. Chừng mười y tá mang theo chai lọ, ống tiêm và mọi đồ dùng cần thiết, bước vào. Một cái bàn nhanh chóng được đặt ra. Rồi dưới sự điều khiển của một người, họ bắt đầu tiêm, tiêm hàng loạt, chi có mười người của họ mà tiêm cho cả 500 tù. Tất cả công việc phải làm xong trong chưa đầy một giờ. Đó là một loại thuốc nước của quân đội nhưng tò giấy dán ngoài thùng cho biết thuốc đã quá "đát" một năm rồi. Tôi nói rõ sự ngạc nhiên với một người hình như là vị chỉ huy thì ông ta thản nhiên trả lời rằng chuyện này là bình thường ỏ trại tập trung và tốt nhất là giống thể trong quân đội, đừng nên tìm hiểu làm gì uổng công.

        Ngạc nhiên khi nghe tôi nói tiếng mẹ đẻ của ông ta và biểu lộ niềm thích thú vì cuộc nói chuyện, ông ta hẹn mời tôi một tối nào đó tới y xá chơi. Ở đây, ông nói, sẽ có thì giờ rảnh rồi để trò chuyện, ông ta mời cả Mác-xơ và Mai-Cơn vì lúc ấy hai người đứng gần tôi. Đừng nên bỏ lỡ một cơ hội may mắn đến thế, ngay đêm ấy, điểm danh xong, do chúng tôi yêu cầu, viên thư ký khối thân hành đưa chúng tôi đến thăm người vừa quen biết. Viên thư ký cho biết ông này là một nhân vật có thế lực và có nhiều trách nhiệm.

        Chúng tôi vào một gian phòng mà cách bài trí gợi cho người ta liên tưởng đang ở trong một gian phòng khách sạn hạng hai. Trên bàn có các loại báo chí, thuốc lá và nhiều chai bia. Chúng tôi tự hỏi đây là giấc mơ chăng. Liền bên hàng trăm người bệnh đủ mọi loại đang rên rỉ, không bao giờ có hi vọng được điều trị thì đây là một góc của thiên đường. Chủ nhân tỏ ra hài lòng trước vẻ ngạc nhiên êm dịu của chúng tôi. Rồi sau khi cho chúng tôi hút thuốc, uống bia, ông mời ngồi và bắt đầu câu chuyện, giọng ung dung.

        - Các anh đừng ngạc nhiên về chuyện đêm nay. Cứ mỗi lần có chuyến áp tải tù mới đến đây, tôi lại tìm cách giao tiếp với những người ngoại quốc mà theo tôi là đáng chú ý. Tôi tin chắc ràng mình không bao giờ lầm lẫn. Tôi vốn là giáo sư triết học ở Hây-đen-bớc và ắt là các anh phải hiểu vì sao tôi lại ỏ nơi này. Do tôi biết ít nhiều khái niệm về y học mà ban quản đốc bố trí tôi vào bệnh xá. Ở đây tôi điều khiển tất cả nhân viên cấp dưới. Viên thư ký khối các anh có thể làm cho các anh sáng tỏ chút ít về cách tổ chức trại tập trung. Và tôi mời các anh, bởi vì anh ta có cho tôi biết về các anh. Nên nhớ rằng, khi chiến tranh mới bắt đầu thì người làm chủ ở đây là các tù thường phạm. Nhưng vì họ ba trợn quá, đến nỗi một hôm viên chỉ huy ss triệu tập tất cả tù chính trị lại : "Tôi biết các anh chống lại chế độ. Nhưng chớ quên rằng đối với tôi, trước nhất các anh là người Đức. Tôi cho các anh một cơ hội là từ bây giờ được nắm quyền quản trị trại tập trung. Các anh được tự do miễn là công việc phải tốt đẹp. Đừng tìm cách phá hoại bởi vì các anh phải hiểu, tôi là người có sức mạnh nhất". Chúng tôi đã đợi chờ từ lâu cái giây phút này. Hàng nghìn bạn hữu của chúng tôi đã chết vì cách đối xử của bọn tàn bạo đó, nhưng giờ phục thù đã điểm rồi. Khỏi phải nói với các anh rằng chúng tôi chẳng ngần ngại gì hết. Cuộc chiến đấu ấy đã kết thúc từ lâu rồi. Nhiều tên trong bọn chúng đã bị tống đi nhũng nơi tồi tệ, còn những tên mà các anh thấy đang đập đá đấy là nhũng tên sống sót đã từng sống và tác oai tác quái ở đây.

        Ngừng một lát để đốt điếu thuốc và quan sát chúng tôi, ông tiếp tục :

        - Có ai trên trái đất này có thể nghĩ rằng vào tháng 2 năm 1944 này, chính những người chống đối chế độ Quốc xã lại nắm quyền chỉ huy ở trại Bu-sân-van, trước ngày vào đây các anh là ông này ông kia. Ngay lúc bị bắt, bị đánh đập, tra tấn, bọn Zét-ta-pô vẫn gọi các anh bằng tên của mỗi người. Các anh là từng "cá nhân". Vào đây, các anh không còn là cái gì hết, không được gọi là gì hết. Các anh có thể chết đêm nay hay chết ngày mai, điều đó không ai cần hỏi lý do. Duy trên báo cáo trình lên bọn ss hàng ngày thì con số chết lại tăng thêm một "cá nhân".

        Chẳng kể các anh là ai, một vị tướng, một nhà tư tưởng lớn, hoặc chỉ là một tên đại bợm, tôi phải nói là chúng tôi hoàn toàn là những kẻ không còn chút dính líu vào với thế giới bên ngoài. Ô ! đương nhiên là các anh có thể viết thư và được nhận vô khối bưu kiện tặng phẩm. Nhưng bọn ss sẽ cười : "Ăn đi, tranh thủ đi, chúng mày sẽ vĩnh viễn không ra khỏi nơi đây". Đó là tư tưởng của bọn chúng. Chính bởi chống đối tư tưởng ấy mà tù chính trị Đúc chúng tôi đấu tranh liên tục. Và, tôi xin được giải thích : Hitler đã thua trận, chúng tôi không nghi ngờ gì điều đó từ ngày hắn dám tấn công Đồng minh. Vấn đề là, phải bằng mọi giá tồn tại cho tới phút cuối cùng ấy. Phút cuối cùng ấy có thể là còn lâu mới đến vì chẳng bao giờ bọn Quốc xã muốn đầu hàng. Tuy vậy, các anh cũng thừa biết là không có cách nào cứu được tất cả mọi người. Cả một chương trình xây dựng ngầm dưới đất đã được thực hiện. Những người đã ra đi phần nhiều không bao giờ thấy lại tự do. Chẳng hạn, đoàn của các anh có 2500 người, khi chấm dứt thời gian kiểm dịch, bọn ss bắt chúng tôi phải chuẩn bị sẵn sàng cho 2500 người ấy để đưa tới một nơi nào đó. Tuy vậy vì chẳng hề có sự kiểm soát theo tên tuổi nào được thực hiện, nên chúng tôi có thể giữ lại đây một chiến sĩ, một nhà bác học hoặc bất kỳ một nhân vật nào đáng được cứu thoát và điền vào bằng những người tù rút trong các biệt đội lao động luôn luôn được giữ tại đây. Tất yếu, kẻ vô danh này có thể là một người dũng cảm hoặc chỉ là một người vô tội. Song, biết làm thế nào được? Chiếc máy đo giá trị con người chưa được phát minh. Và, tại đây, cái nan giải là "Tồn tại hay là biến mất". Cũng như thế, những người ra đi không sống sót trở lại, sẽ được thêm vào danh sách hàng triệu người vô tội kể cả những binh nhì trên trái đất này. Tôi không hiểu bọn ss có biết được âm mưu của chúng tôi không, song tôi nghĩ chúng cũng chẳng cần quan tâm đến làm gì. Nhờ đó chúng tôi có thể tìm ra tung tích bọn nguy hiểm mà trong chuyến áp tải tù nào cũng có nhân viên chỉ điểm và một nhân viên mật vụ. Thế là, trong lúc một người khác mà bọn Zét-ta-pô gửi đến đây tin ràng sẽ bị đày đọa cho đến chết thì, trái lại, lại nhận được một công việc có thể chịu đựng cho tới khi chiến tranh kết thúc. Để bắt liên lạc được với người ngoại quốc, chúng tôi thường nhằm vào những phần tử chống chế độ Quốc xã... Bây giờ đến lượt người Pháp tới đây, chúng tôi hy vọng sẽ cứu được những người dũng cảm nhất. Nhưng ác thay, vì đông người quá, chúng tôi không thể cứu được tất cả. Với những công nhân thì rất đơn giản, chúng tôi đưa họ tới các nhà máy của trại này. Nhưng với tất cả những trí thức kia ! Thì rất ít chỗ... Do vậy sự lựa chọn ngày một khắt khe.

        Cho đến lúc đó ông ta nói thoải mái, nhưng thốt nhiên tỏ vẻ ngần ngừ như có cái gì đó ám ảnh... Rồi ông nói...

        -  Bây giờ nói chuyện mật... Khi nói là chúng tôi nắm toàn quyền chỉ huy, nhưng không hẳn là như vậy. Có những trường hợp đặc biệt, một vài chuyện xảy ra trong trại mà tới nay chưa ai biết rõ nhưng dù sao chúng tôi cũng là đồng lõa.

        Khối 46 là cả một bí mật với người tù. Thật ra trong đó là một phòng thí nghiệm bệnh thương hàn do nhũng bác sĩ của ss điều khiển. Họ có các con vật bình thường để thí nghiệm, nhưng thỉnh thoảng lại phải cung cấp cho họ một người để tiêm thí nghiệm một loại xe-rom mới. Cho đến nay không thấy một ai trở lại. Nhưng đừng hốt, chúng tôi chỉ đưa tới đó bọn tội phạm giết người, bọn chỉ điểm để chúng đừng bao giò trở lại xã hội nữa. Nhưng chuyện này chưa thấm gì đâu. Còn nữa : Mụ vợ tên trưởng trại thích thú hình xăm trên người. Mụ ta yêu cầu viên y sĩ trưởng cung cấp cho mụ da người có hình xăm nào đẹp nhất. Mụ ta cho thuộc da ấy để làm những vật trang trí trong nhà, đặc biệt là các chao đèn...

        Lut-vích, là tên ông ta, lúc nào cũng quan sát chúng tôi. Tính thích khoa trương như hầu hết người Đức, vẻ ngạo mạn ban đầu đã không còn, dường như bị hành hạ bởi chính lời nói của mình vậy.

        Đúng ! Tất cả chúng ta đều ở trong một khu trú ngụ kỳ quái. Các anh thử nghĩ xem, ngoài tất cả những chuyện ấy, còn là những mưu toan kiếm lợi riêng. Khi được một chỗ người ta phải đấu tranh để giữ. Mỗi người đều thấy như mình đúng bên bờ một vực thẳm khổng lồ. Tất cả bị bản năng sinh tồn ngự trị, chẳng ít thì nhiều, chúng ta bị biến thành thú vật...

        Ông lộ vẻ mệt mỏi, nói đứt mạch :

        - Thiết tưởng các anh cũng biết quá nhiều rồi. Hãy kín mồm kín miệng. Từ nay ta liên hệ với nhau bằng một mật hiệu. Tôi sẽ nói với trưởng trại về các anh. Và khi kiểm dịch xong, các anh sẽ có chỗ ưng ý, nhất là các anh lại nói được tiếng Đức. Bây giờ thì tôi đưa các anh về.

        Chỉ nhân viên của trại mối có quyền đi lại giữa các dãy trại về đêm. Ông đứng dậy và trước lúc đi ra còn nói tiếp : Đừng lấy làm lạ vì sao

        tôi chẳng đòi hỏi các anh cái gì hết. Tôi hiểu gần hết những gì cần hiểu về những người mà chúng tôi muốn giữ lại bên cạnh chúng tôi.

        Lúc về đến khối rồi, ở đây chỉ còn một ngọn đèn sáng. Khoảng thời gian vừa trải qua với Lút-vích đối với chúng tôi vừa tuyệt diệu lại vừa đáng sợ. Chúng tôi vừa gia nhập giai cấp thống trị trại tập trung.

        Chúng tôi đến Bu-sân-van đã được 15 ngày. Đời sống ở đây được tổ chức và tuồng như ai cũng đã thích nghi.

        Những buổi tiêm phòng tiếp tục theo lịch đã định và thời gian trong ngày được lập trọn bằng vài vòng đi hầm đá, và nhũng cuộc điểm danh qua đi mà không xảy ra một biến cố nào.

        Chỉ ngày chủ nhật mới được phép sinh hoạt văn nghệ trong từng khối. Ông tu viện trưởng Buốc-joa luôn luôn tìm kiếm các diễn viên và đã tập hợp được một nhóm trẻ tuổi để dựng nên các màn kịch liên quan tới đời sống thường ngày tại Pháp.

        Cuộc thẩm vấn toàn diện lần thứ hai lại đến. Một buổi sáng, chúng tôi được dẫn tới bệnh xá trước một bác sĩ ss. Hắn chễm chệ ngồi trong chiếc ghế bành. Chung quanh hắn, các bác sĩ là người tù chạy lăng xăng, trình cho hắn xem những phiếu cá nhân của chúng tôi. Y liếc mắt nhìn trên tò giấy lại nhìn trên thân hình chúng tôi, lúc này chúng tôi cởi trần và quần tụt xuống thấp để hắn có thể thẩm tra bệnh sa ruột. Số đông người tù sẽ được gửi đi nay mai, trong các cuộc di chuyển. Cuộc khám bệnh này để phân loại xem ai sẽ đuọc giữ lại vì lý do tàn tật hay bệnh kinh niên. Còn lại, trừ các công nhân chuyên nghiệp, đưọc liệt ngay vào hạng "di chuyển". Sự thật là mọi chuyện đó chỉ là một hài kịch. Bởi lẽ là viên bác sĩ chẳng bao giò kiểm tra các danh sách được lập.

        Khám sức khỏe về, các thợ chuyên nghiệp có dính dáng tới luyện kim đều phải trình diện. Theo lệnh, chừng năm chục người bước ra. Một đôi người tình cờ rớ được chiếc giũa, số khác là nông dân thục thụ. Tuy nhiên, tất cả đều nghĩ rằng mình đã thừa biết cái bí mật của nghề luyện kim. Và họ có lý lắm, mất gì đâu, hãy cứu lấy chính mình trước đã.

        Thời gian kiểm dịch rút ngắn dần, mọi việc lại chạy đều trong khối. Với tờ giấy 1000 phờ-răng, Uy-be mua đước 20 lít súp do nhà bếp bán. Lẽ ra phải có tiền Đức mới mua được nhưng một nhân viên chịu lấy tiền Pháp với thỏa thuận 25% tiền hoa hồng. Đó là vào một dịp lễ nhỏ, Uy-be có rất đông bạn bè trong tối đó.

        Một buổi sớm, mọi người trong khối phải ra ngoài lau chùi cái gì đó không rõ thì tôi phát hiện thấy trong tận cùng ngăn ở phần dưới thấp, tức là gần như ngang với mặt đất, một người tù có tuổi lồm cồm ngồi dậy khi bắt gặp tôi trông thấy, rồi với giọng dịu dàng ông xin tôi cho phép nằm lại vì ông mệt nhọc lắm. Qua chiếc kính viền vàng, ông ta có gương mặt một vị chưởng khế tỉnh lẻ.

        - Tôi là M.Xau-đan, bộ trưởng tư pháp Bỉ, ông tiết lộ với tôi. Trong trại chúng tôi có nhiều người Bỉ và người Sla-vơ. người Nga phần nhiều là vị thành niên và đã trở nên đối tượng của óc tò mò hết cớ. Đa số bị hốt trong các nông trang tập thể ở U-krai-na. Chúng chỉ có một câu trả lời duy nhất cho tất cả các câu hỏi : "Ở xứ tôi, người ta được ăn. Ở xứ phát xít, người ta đói". Vượt qua hết thử thách một cách khỏe khoắn và nhanh nhẹn như chồn, chúng thâm nhập tất cả các khối để trao đổi, mua bán, thuốc lá là thứ được hỏi mua nhiều nhất.

        Thỉnh thoảng lại xảy ra việc một vài đồ vật bị ăn cắp. Đã một lần có đứa ăn cắp bánh mì. Chẳng ai bảo ai, người ta lên án các vụ ăn cắp đó. Nhưng thủ phạm đã bị phát giác, đó là một thợ phụ quê ở Lin-lơ. An trộm nhũng thứ khác được coi là trộm vặt. Nhưng bánh mì, bánh mì là vật thiêng liêng, hình phạt tử hình có thể được xử với kẻ ăn trộm vật thiêng liêng này...

        Ở khối 59, cạnh chúng tôi, một người tù Hà Lan chỉ vì ăn trộm một cục 250 gam bột đen gọi là bánh mì ấy mà đã bị tử hình. Anh ta bị lột trần truồng và trói vào cánh cửa suốt đêm. Sáng hôm sau thì chỉ còn là cái xác cong queo vì cóng lạnh. Ở khối chúng tôi, hôm ấy Lê-ô lên cơn khùng tuyên bố ràng sẽ làm như thế với đứa phạm tội. Rất may, Cuốc-tơ, mất vẻ lạnh lùng cố hữu, đã kịp thời xen vào : Kẻ phạm tội chỉ bị hình phạt đứng trên ghế đẩu 3 giờ và đeo trước ngực một tấm biển ghi lại những sai lầm thôi.

        Một đêm viên thư ký bảo tôi đứng nguyên ở hàng sau. Rồi sau khi điểm danh, ông ta bước lên chiếc ghế đẩu, trong tay cầm bản danh sách. Qua một phiên dịch ông tuyên đọc sự quyết định từng người vào công việc bắt đầu từ ngày mai. Người ra trình diện nếu là chuyên viên thì sẽ tới nhà máy, số còn lại có công việc ngoài trời như làm đường bộ, đường sắt, đào mương. Mọi việc làm đều ỏ chung quanh trại thôi. Đứng làm việc suốt 12 giò dù thòi tiết thế nào, chỉ được nghỉ một thòi gian rất ngắn buổi trưa.

        -  Tuy thế, ông ta nói lời chấm hết, các anh chỉ làm những công việc đó tại đây một thòi gian không dài nữa thôi. Trong chuyến sắp tới độ 8 hoặc 15 ngày nữa là cùng, tất cả lại phải đi.

        Uy-be, Pi-e, tu viện trưởng Buốc-joa, đại tá Gan-nơ-ran đều phải làm việc ngoài trời thảm hại quá thể. Ra-mơ-lanh đi về nhà máy, tốt hơn. Mai-cơn được làm y tá. Mắc-xơ sang làm phiên dịch cho khối 58, còn tôi cũng làm công việc như Mác-xơ ở khối 56. Chúng tôi thuộc số người được ưu đãi.

        Tôi được ông trưởng khối 56 đón tiếp. Tại Bu-sân-van có ba ông, nhưng ông này đeo băng tay số 3 và là người quan trọng hơn cả. Ông mới thực sự là người quản lý trại. Nhân vật này có quyền hành rộng rãi đối với chúng tôi hơn bất kỳ ngài quốc trưởng nào đối với dân chúng của ông ta. Phúc đức làm sao, ông chỉ sử dụng quyền hành đó để che chắn cho chúng tôi, buộc thuộc hạ tuân thủ một kỷ luật nghiêm khắc, và có tinh thần trong sáng. Bởi lẻ ở cái thành phố quái quỉ này vô vàn là bất công, nếu không muốn nói là tội ác, vẫn hiện ra ngày ngày. Nếu một khiếu nại có chứng cớ rõ ràng là ông ta đẩy kẻ phạm tội đi nơi khác ngay lập tức. Cố nhiên với bọn ss thì ông không có quyền làm gì. Khổ thay, đâu phải lời kêu ca nào cũng thấu được đến ông.

        Ja-cốp là người chỉ huy mới của tôi. Ông nói với tôi rất nhiều về nhiệm vụ của ông và phần nhiệm vụ mà tôi phải làm.

        - Với anh, mọi chuyện sẽ vui vẻ thôi. Ở đây đã có một người phiên dịch, An-be. Nhưng trình độ tiếng Đức của anh ta cũng không hơn gì tôi nói tiếng Pháp. Mà ỏ đây lại toàn là người đồng hương với anh. Tôi hy vọng hai người sẽ hợp ý nhau.

        Qua lời lẽ mà ông giải thích với tôi, tôi nhận ra rằng ông đã bị tác động của An-be. Nên khi tôi gặp người phiên dịch cũ là lập tức y xem tôi như một đối thủ. Các nhân viên khác trong khối đều là người Nga trẻ, đúng hơn là toàn người U-crai-na, quá rõ ràng là họ khinh thường người Pháp. Tôi đã có cơ hội quan sát thái độ ấy đối với chúng tôi khi tôi là tù binh chiến tranh. Bấy giờ, trong lúc người Anh, Ba Lan, Nga, Nam Tư và Bỉ đều kiêu hãnh về sự đoàn kết thì chúng tôi lại hư hỏng, thậm chí không ít người lại sẵn sàng chấp nhận cả những nguy cơ tệ hại nhất. Chính các sĩ quan Ba Lan và người Nam Tư lại nhắc chúng tôi phải nhớ là chúng tôi có quốc ca, phải hát quốc ca 14 tháng 7 (1789) bất chấp đang bị giam hãm sau hàng rào dây thép gai. Vào cái thời đó, chẳng mấy người trong chúng tôi tin vào chiến thắng cuối cùng của Đồng minh. Sau này những nhóm thân Pê-tanh ra đời ỏ khắp các trại giam Đức, đến mức quân Đức ở nơi nào cũng hoàn toàn hài lòng. Và nhũng người đang sửa soạn vượt ngục cũng phải dè chừng người bạn tù của mình. Ngay trong tù đày mà chúng tôi vẫn chia rẽ. Và chẳng lấy gì làm lạ khi huyền thoại về sự trượt dốc của Pháp đã phôi thai trong tư tưởng của khá đông bọn tù ngoại quốc của chúng tôi.

        Bây giờ là lúc nhũng thanh niên nông dân Nga luôn luôn hỏi tôi về nguyên cố của sự thảm hại đó. Vì sao một nước như nước Pháp có cả một phòng tuyến Ma-gi-nô và quân lực tốt đến thế lại bị đánh tan tành chỉ có trong ba tuần lễ? Họ không hiểu và tôi thì gắng giải thích là sự phản bội có thể đánh gục những ai khỏe mạnh nhất.

        - Không gì khác là các nhà mại dâm đã làm đất nước của anh sụp đổ, Lê-ô-nit bảo tôi như thế, anh ta là người lãnh đạo đám thanh niên Nga. Hình như Pa-ri là nơi nhiều ổ điếm nhất.

        Khi tôi miêu tả với anh ta về phong trào kháng chiến chống xâm lược của chúng tôi thì anh ta vẫn không chịu :

        - Hãy nối tôi nghe nào, có nước nào mà một bộ phận lớn đến thế lại họp tác với kẻ thù tới mức ấy không ! Các anh có một vị tưỏng ỏ Luân Đôn, nhưng một ngài Thống chế (chỉ Pê-tanh) lại ngoắc tay với Hít-le và theo với ông ta là cả một chính phủ mà không phải chỉ toàn là bọn tốt đen cả đâu ! Các anh đã là một dân tộc vĩ đại, thế mà nay chỉ còn là một quốc gia bé nhỏ !

        Người ta chỉ phục tùng kẻ mạnh, còn thì không cái gì đáng kể, và ngay trong sâu xa của một trại tập trung, chúng tôi đã phải trả giá thế nào cho nỗi nhục nhã của năm 1940. Là đứa con của một đất nước đang đi tới một tương lai vĩ đại. Tuy thế, tôi thấy cần phải nhắc lại với anh ta một vài chi tiết lịch sử mà anh ta đã quên.

        Nếu người Nga vốn là giàu tình cảm thì họ cũng sẽ thấu hiểu được sự chân thành. Cho rằng tôi thấu đáo về tổ quốc họ, về lịch sử của họ, nên họ đã thay đổi nhanh chóng thái độ với tôi để rồi hài lòng về sự bổ nhiệm tôi. Tôi hiểu ngay là họ ghét An-be người phiên dịch cũ khi họ nói với tôi về anh ta bằng lời lẽ vạch ra những cái xấu. Buổi chiều, lúc mọi người đi lao động trở về, tôi nghe thấy những lời kêu ca của những người vừa phải một ngày làm việc ngoài trời nào xúc đất, cuốc đất nhưng bụng thì trống không. Tôi nói với họ mấy lời hứa rằng sẽ làm tất cả những gì làm được để giúp đỡ họ. Nhưng vừa dứt lời, thì cả một vùng âm thanh than vãn vang lên. Tôi trấn an mọi người và đề nghị một người đứng ra trình bày ý kiến cho tất cả. Người được chỉ định làm việc đó có giọng nói vùng Buốc-gô-nho tên là Bút-sê. Tôi được biết ông ta từng làm luật sư ở Pa-ri.

        - Thật là nhục nhã, ông ta hét toáng lên, chúng tôi không được đụng đến cả lít súp mà chúng tôi có quyền đước hưởng. Đây là cả một cuộc đánh đổi thật xấu xa.

        Đêm đầu tiên, chính tay tôi phân chia súp. Ai cũng được nhận dù suất của mình và tôi sung sướng bắt gặp niềm vui tràn ngập nơi mỗi người lần đầu tiên mới có. Mọi người đều tỏ ra hài lòng, trừ Lê-ô-nít. Anh ta vừa là thủ lĩnh của đồng bào mình ở đây vừa là thư ký của khối. Vì vậy với chức ấy, anh ta là cấp trên của tôi. Lúc tôi làm xong công việc, anh ta gọi tôi lại :
         
        - Họ phàn nàn về chất lượng súp, thì chẳng sao, nhưng họ không nên khóc lóc quá thể vì hơn kém một vài thìa. Họ còn nhận được các bưu kiện tiếp tế, chứ như chúng tôi hai ba năm ở đây rồi đã bao giờ nhận được cái gì từ bên ngoài đâu. Tối nào tôi chả tiếp tế thêm cho những bạn đông cảnh ít may mắn hon. Ở từng khối chỗ nào có nhân viên là người Nga thì họ cũng làm như tôi.

        Tôi bày tỏ ý kiến rằng cử chỉ ấy là rất tử tế. Tuy nhiên, phân minh mà nói thì không nên lấy của người này mà cho người nọ. Tôi cũng nhắc anh ta ràng đa số người tù đồng hương của tôi hiện tại cũng đang đau khổ ít nhất thì cũng như người tù Nga.

        Ja-cốp vốn không quan tâm nhũng vấn đề vụn vặt ấy. Còn Lê-ô-nít 22 tuổi có thể lên giọng ông chủ nhưng anh không làm thế. Thái độ kiên quyết của tôi khiến anh ta ưa thích rồi anh ta dàn hoà liền. Anh ta chủ trương ai có phần riêng người ấy, nếu còn dư thì cứ chia đôi. Tôi hoàn toàn bằng lòng. Với cách tổ chức mới này, mỗi người tù sẽ nhận đủ một lít súp. Số còn dư thường là 10 dến 15 lít, Lê-ô-nit chia lấy một nửa đem giúp đỡ bạn anh. Tôi lấy một nửa cho bạn của tôi. Đêm sau, tôi đi tìm Uy-be và vài người bạn nữa để cho họ được ăn thêm lít thứ hai. Họ đã chẳng thèm nghĩ đến việc được mời tới lần nữa.

        Uy-be kể lại với tôi những ngày lao dịch cực nhọc mà tôi cũng đã biết từ những người tù ở khối tôi làm việc.

        - Cái đó không hẳn là công việc mà chỉ là đứng suốt ngày. Và phải luôn luôn dè chừng bọn ss đi lơ phơ như không có việc gì cả nhưng bất thình lình nhảy bổ tới chộp lấy mình giống thể sói vồ cừu non. Anh đã thấy trận bão tuyết chiều qua chứ ? Nhưng vẫn cứ không được ngừng tay đâu. Mãi 6 giờ mới thôi và lại là lúc tập họp đến khi quay trở về thì lại điểm danh. Mọi việc xong xuôi rồi thì điểm danh mất nửa giờ. Thế là 7 giờ mới về đến khối. Chia súp, hỏi dò tin tức, bàn tán, đã gần 10 giờ, sáng hôm sau phải thức dậy từ 4 giờ rưỡi.

        - Thế có tin tức gì không ?

        - Nghe đâu Phần Lan đầu hàng rồi.

        Vậy đó, thỉnh thoảng lại có cuộc đầu hàng ở một nơi nào đấy. Giống những chỗ khác, phòng của Ja-cốp cũng có máy phóng thanh. Buổi tối, ăn súp xong, tôi phiên dịch bản thông cáo trong ngày. Bằng vào bản thông cáo này thì thực tế đã không chiều những lo lắng của bộ tổng tham mưu Đức về tình hình mặt trận phía Đông, nơi Hồng quân Liên Xô từ từ nhưng chắc chắn chiếm lại dần lãnh thổ. Do tôi biết pha thêm mắm muối trong lúc dịch mà tinh thần mọi người được thư dãn chút ít sau một ngày nhọc mệt. Vả chăng, những người tù Đức được phép mua dài hạn một tờ báo. Hàng ngày Ja-cốp vẫn nhận tờ "Thuringsche Zeitung". Luôn luôn tôi tìm được vài dòng trong đó cho hay sự điên cuồng của Béc-lin trước tin về kho vũ khí của Đồng minh được tích trữ tại Anh càng ngày càng khổng lồ. Thế là những tin tức ấy trở thành món tráng miệng tuyệt diệu cho mọi người. Nhờ được ban phát quyền ưu đãi mà tôi tổ chức kiểm soát công việc tạp dịch thường xuyên và nghiêm chỉnh, thay thế một vài trưởng khối tư lợi quá xá trong lúc phân chia phó mát trắng. Tôi xứng đáng để tự hào là đã giành được cảm tình tốt đẹp của đại đa số người tù .

        Song, cũng vì thế mà An-be chăng chung quanh tôi một màng lưới nhện. Chẳng một ai hay biết gì tung tích của anh ta ngoài việc anh ta là một trong số người Pháp đến trại này sớm nhất. Bập bẹ được vài tiếng Đức, anh ta khôn khéo xoay xở để lách được vào chức vụ hiện tại. Ở đây, tuyệt nhiên không có sự kiểm soát nào về quá khứ của một người tù. Kẻ nào mau miệng thì bao giờ cũng có lý. Người nào cũng nể sợ anh ta, dễ hiểu là vì anh ta có ô dù to ở vãn phòng lao dịch. Bút-sê là người tù tôi quen nhất đã thông tin cho tôi vài điều cần biết :

        - Hắn ta thực thi tại đây một sự khủng bố gắt gao nhất. Không ai lại muốn đi Đô-ra hoặc một nơi nào khác, chí ít nhất người ta biết rõ mình được cái gì ở đây. Chẳng lâu la gì nữa bưu kiện sẽ tới. Đôi người đã có rồi và đúng như anh ta nghĩ họ vội vàng mang biếu hắn. Đến cả

        Mit-sơ-lanh (anh biết rồi, ông ta hiện đang ở đây) cũng đã hứa vỏi hắn những món tiền khổng lồ để tránh cho mình khỏi phải di chuyển tới Mau-thau-sen nay mai. Hắn ta không dám nhận. Hắn ta đầy thế lực, là một thằng xảo quyệt, một tên dâm đãng, không biết ngượng mồm khi tuôn ra những lời lẽ xu nịnh để mê hoặc người Đức. Chỉ cần bắt gặp đúng lúc hắn phạm tội, ví như lúc hắn vòi vĩnh người tù cho lại các bưu kiện tiếp tế. Nhưng có điều này anh phải đề phòng, kẻ đã bị lừa vì xu nịnh có thể sẽ nói rằng chính hắn đã làm một việc giúp đỡ tự nhiên và vũ khí mà anh sử dụng lại biến thành con dao hai lưỡi xoay nhằm lại chính anh. Nhất là Ja-cốp lại vốn ghét chuyện yêu sách những bưu kiện ấy. Ông ta chẳng bao giờ nhận được gì hết và có thể nói được rằng suốt mười năm rồi ông ta chỉ ăn súp và phần bánh mì của mình thôi. Ở đây, chỉ riêng nhóm người Nga có thế lực, nên thân với họ.

        Vậy mà trước mặt tôi, An-be chỉ có cười thôi. Và từ ngày tôi đến dây hắn ta chẳng gây khó gì hết, cơ hồ chỉ muốn để tôi được toàn quyền. Tuy thế, tôi lo lắng nên đã nói cho Mắc-xơ, Mai-cơn và các bạn bè khác rõ. Ai cũng giễu cột tôi : "Anh muốn hắn làm gì nào. Khi người ta tỏ ra hài lòng về công việc của anh thì hắn sẽ bất lực với anh hoàn toàn". Có một đêm Lê-ô-nit nói cho tôi hiểu ngóc ngách : "Mỗi lần chỉ có hắn ở với Ja-cốp, hắn ta rỏ một giọt dấm, ít thôi, nhưng do ông kia lại rất dễ bị lây, nên chi anh phải đề phòng". Làm thế nào bây giờ ! Tôi là người mới tới, tôi lại không làm gì khiến hắn sợ tôi thù oán, tâm hồn tôi thanh thản. Nơi rừng già, nhiều nạn nhân hẳn là có trạng thái tinh thần như thế trước lúc bị dã thú ăn thịt.

        Những lời của Bút-sê vẫn văng vẳng bên tai tôi. Tôi cố gắng thắt chặt mối dây thân thiết cùng Lê-ô-nít và nhóm của anh ta. Nhưng thực sự họ có giá đến thế nào. Trong mười nhân viên của khối nổi bật lên ba người, Lê-ô-nít ở hàng người lãnh đạo, Vích-to thợ cắt tóc và Vát-xin lo trách nhiệm về bánh mì.

        Tiếng Nga của tôi ngày một thạo hơn. Rồi khi biết tiếng Nga thì dần dà hiểu được những thổ ngữ Sla-Vơ. Điều này có tầm quan trọng quyết định ở đây.

        Uy-be và các bạn gặp tôi thường xuyên và không biết gì nỗi lo lắng của tôi. Ở họ cũng có nỗi lo âu riêng. Suốt ngày bị đày đoạ ngoài trời, mong muốn duy nhất là nhanh cho đến tối để được về ăn một chút súp thừa. Họ tỏ ra hài lòng, nhưng có lẽ tôi còn hài lòng hơn khi được thấy các bạn vui vẻ. Bút-sê, Gan-nơ-van cũng vào nhóm với chúng tôi và do tình bạn mà tôi quên được nhiều điều ti tiện. Nhưng cũng có người vẫn không quên. Buổi sáng ngày 10 tháng ba, với tư cách là thư ký khối, Lê-ô-nít đi nhận các chỉ thị của văn phòng trung tâm mỗi sáng, vội vã tìm tôi :

        - Xem này, tôi nghi chính hán ta làm việc này.

        Trong bản danh sách có các số thứ tự, tôi đọc được con số của tôi - tên những người tù phải di chuyển trong ba ngày nữa. Đi Đô-ra, anh cho biết thêm, tất cả người mới đều phải tới đó. Một sự sụp đổ hoàn toàn, cảm giác của tôi là giống như khi tôi bị bắt.

        Tôi mới ở cái chức vụ này khoảng mười ngày thôi. Tôi đã được thêm nhiều bạn tốt. Và trong lúc giúp đỡ họ, tôi cứ tưởng là còn có thể tiếp tục cuộc chiến đấu. Vậy mà, phút chốc phải vứt bỏ hết, đến là tàn bạo. Kẻ chủ mưu có thế mạnh và nếu như tôi định phản công thì phải nhanh chóng, chớ để lỡ thòi gian.

        Tất cả người di chuyển phải có mặt tại quảng trường ngay sáng hôm sau. Từ đấy còn phải đi khám bệnh, kế đó là mặc áo tù để làm nhục họ chút nữa và đặc biệt để ngăn âm mưu vượt tù trên đường di chuyển hoặc ngay ở địa điểm làm việc sắp tới vốn lỏng lẻo trong canh giữ so với ở trại Bu-sân-van.

        Cực kỳ khổ sở về tin này, tôi lao đi tìm Ja-cốp để hỏi và yêu cầu giải thích, nhưng ông ta tỏ ra thờ ơ :

        - Đi mặc áo đã, thời gian cho anh còn tới ba ngày kia mà, người ta có đủ thì giờ xem xét lại.

        Qua câu trả lòi này, tôi hiểu sự vu khống đã thắng, trái với tôi là thảm kịch thì với Ja-cốp dường như chỉ là một biến cố chẳng đáng quan tâm làm gì. Mười năm ở trại ông ta đã mục kích bao nhiêu biến cố quan trọng hơn nhiều.

        Lê-ô-nít đem chỉ thị về lúc 5 giờ. Nửa giờ sau đó, tôi đã ở quảng trường sáng rực đèn pha. Hàng nghìn người phải di chuyển... Ban nhạc cử một bài hành khúc nặng nề, theo đó đám người tù khổng lồ phải đi đều bước. Đến là khôi hài, song vì trời rét lắm nên chẳng ai buồn cười. Khi họ biến mất sau cánh cửa chính của trại, tôi thấy chỉ còn lại độ vài trăm người. Rồi họ đưa chúng tôi về phía trại bệnh xá. 2500 người nữa phải sẵn sàng ra đi và đa số đã mặc quần áo.

        Trước cửa bệnh xá, chúng tôi phải đợi suốt ba giờ để qua một cuộc khám bệnh dài... 3 giây ! Căn phòng khổng lồ chứa quần áo mà chúng tôi từng đi qua lúc vừa đến, bây giờ chúng tôi cũng đợi ở đây nhưng với loại quần áo khác : áo vét, quần, mũ chào mào có sọc cả.

        Mới đêm trước tôi còn mặc thường phục, đúng hơn là thứ đồ rách mướp của lũ vô gia cư vô nghề nghiệp, nhưng tôi được trọng nể, hầu như là được mọi người sợ sệt vì tôi thuộc đẳng cấp "quí tộc" ở đây. Từ phút này, tôi chỉ còn là một thằng tù chìm lấp giữa đám đông. Số phận này không chỉ giành riêng cho tôi, nhưng với tôi, người đã được giao chức vụ phiên dịch mà phải di chuyển thì ắt là có nghĩa đã phạm tội trong lúc thực thi chức phận. Hơn nữa trong tâm trí những ai không thấu hiểu điều đó sẽ cộm lên không ít giả thiết và nghi ngờ. Khi về lại khối, tôi quan sát và biết mình đã là đầu đề của mọi câu chuyện. Nhưng tôi có còn thì giờ nào nữa để nghe họ đàm luận những gì, tỏi còn phải chạy báo động cầu cứu bạn bè nhất là những người giữ các địa vị. Chuyện của tôi làm họ kinh hoàng và tôi tự hỏi người kê tên tôi vào danh sách có thế lực đến chừng nào. Chỉ có Lut-vich là bình tĩnh.

        - Chuyện đã xảy ra rồi, chuyện nào cũng có thể xảy ra hết. Điều đáng bực ở đây là chuyện lại xảy ra giữa người Pháp với người Pháp. Tôi biết rõ An-be được văn phòng trung tâm xem như đại diện có tu cách của người Pháp. Tôi cố tìm hiểu chuyện này xem nó là thế nào.

        Một ngày đã qua. Trong lúc nhũng người sắp di chuyển ngả ra nằm cho đỡ mệt thì tôi chạy tung lên khắp nơi nhưng dành chịu uổng công. Quả vậy, cho đến ngày ra di chúng tôi dã có một quãng thời gian rảnh rỗi để có thể làm cuộc vận động.

        Được Lut-vích làm môi giới trong nhóm người tù Đức và Lê-ô-nít người Nga, lẽ phải tôi đưa ra dần dần được chấp nhận. Một phái đoàn liên hợp Pháp - Nga tới gặp Ja-cốp biểu lộ sự khó hiểu về việc tôi bị đẩy đi. Trước yêu cầu được giải thích, ông ta không lạnh lùng được nữa và cho đến lúc này, ông ta chỉ nói với tôi về những chỉ thị và vui lòng tiếp để thảo luận trường hợp tôi. Cuộc đối thoại được lái sang lịch sử phong trào công nhân Đức mà may mắn tôi cũng am hiểu về cơ bản. Rồi ông ta kết thúc với lời thừa nhận rằng, giống như dự đoán của tôi, rằng tôi có thể là nạn nhân của sự vu cáo hèn hạ.

        Trong lúc ấy An-be dò la hoạt động của tôi, trầm tĩnh như những đại lãnh chúa và rất mực tự tin. Anh ta có lý để tin khi mọi sự can thiệp đều như vô hiệu và người tống táng tôi đi lại chẳng phải một tên ss nào, cũng chẳng phải một người tù ngoại quốc mà chính là một người Pháp. Tên súc sinh này đã thi hành đến tận cùng sự độc tài đối với tôi.

        Tôi đã chuẩn bị tư tưởng để ra di. Nhưng tôi đau thắt ruột mỗi lúc nghĩ đến An-be vẫn còn ngự trị trên số phận bao người như một thằng cướp. Tôi chỉ muốn được ở lại đặng lột truồng bộ mặt hắn ta ra. Nhưng khi tôi không còn ở dây nữa thì địa vị anh ta lại càng được củng cố. Thòi gian cho tôi chỉ còn một buổi chiều và một đêm thôi. Vào lúc nửa đêm của ngày 12 ấy, tất cả phải tập trung trong phòng trình diễn văn nghệ vì chỉ có một phòng độc nhất này thôi, để kiểm soát lần cuối cùng trước lúc ra đi vào sáng ngày mai. Tôi tuyệt vọng, người ta chẳng biết rõ tôi lắm vì tôi là người mới và lời nói của người cũ mới có trọng lượng. Anh ta đã nói những gì, ai mà biết được. Người ta không giải thích gì hết.

        Có niềm an ủi duy nhất cho tôi là trong số những người ra đi có cả Uy-be, Pi-e và tu viện trưởng Buoc-Joa. Tuy vậy tôi vẫn còn kháng nghị. Linh cảm mách bảo rằng nhà máy trong lòng đất ấy sẽ là thảm hoạ đối với tôi. Tôi phải ở lại. Nhưng bằng cách nào bây giờ?

        Lúc tối, tôi đã giã biệt bạn bè, và khi đến gặp Ja-cốp thì tôi ngạc nhiên nghe ông nói, vẻ tươi cười :

        - Đừng bao giờ tuyệt vọng !

        Chính Lê-ô-nít đưa chúng tôi đi tới địa điểm tập họp. Khối chúng tôi có 15 người. Đến phút cuối cùng, cả nhóm người tù Nga bạn của viên thư ký tới bắt tay tôi, không phải để từ biệt mà để biểu lộ tình cảm liên kết. Họ cũng tươi cười. Tôi linh cảm một cái gì đấy mà thật khó lý giải.

        Lúc tôi đi vào căn phòng rộng lớn, thấy người tù đã đông chật nhu nêm, ngồi bệt xuống đất. Chiếc bàn đầy giấy tờ đặt ngay lối ra vào. Nhiều người Đức đang làm việc kiểm soát người mới tới. Lê-ô-nít vừa ra hiệu cho một người trong bọn vừa bí mật chỉ về phía tôi. Người đó bước về phía tôi, xem mạch và dường như muốn cho các đồng nghiệp nghe được, anh ta nói với tôi.

        - Quay về khối của anh đi, anh bị sốt rồi.

        ... Lê-ô-nít tiến đến bên tôi, thấy tôi bối rối, anh cười phá lên :

        - Chính tôi và cả toán anh em đã yêu cầu Ja-cốp giữ anh ở lại. Mỗi trưởng khối có quyền sử dụng thủ đoạn ấy... Đương nhiên là không một người thứ ba nào được biết chuyện đó. Và từ mai, trước mọi người anh là người bị bệnh tật.

        Rồi anh cho biết thêm Lut-vích và viên thư ký khối 62, tóm lại là những người được tôi báo động đều đã đến nói chuyện với Ja-cốp nhằm thúc bách ông ta phải can thiệp cho tôi. Ngày sau, khi bắt gặp tôi, mọi người kể cả An-be hiểu rằng tôi vừa thắng một keo đầu trong giây phút cuối.

        Vừa có thì giờ để kìm chế con xúc động thì ngay tuần lễ liền đó, tôi lại bị ghi tên vào chuyến di chuyển bao gồm toàn là người tù Đức gốc Bô-hêm-mo¹. Tôi lại phải qua cuộc khám bệnh, nhưng Mai-cơn được kịp báo nên đã ghi tên tôi vào hạng thải loại. Thế là lần thứ hai tôi thoát nạn.

        Rõ ràng Ja-cốp bảo vệ tôi. Rồi một đêm, khi chỉ có hai người với nhau ông ta bộc lộ :

        - Ngay từ hôm anh mới đến, An-be đã đánh lén anh rồi. Và nói thật lòng, tôi đã tin hắn. Tôi luôn luôn tin hắn... Chính sự ganh tị đã xúi giục hắn... Chỉ vì tôi đã chọn anh làm phiên dịch chính. Anh biết cho, khi những người Pháp đầu tiên bị đưa tới đây, hắn ta là một trong số người cực kỳ hiếm hoi nói được chút ít tiếng của chúng tôi và chính vì cái chút ít ấy mà hắn ta đã lừa được tất cả. Hắn có bạn giữ địa vị tốt ở văn phòng kiểm tra danh sách di chuyển thì hắn ta ngần ngại gì mà không đưa tên anh vào đấy. Nhớ là đừng bao giờ nhác lại chuyện này. Những chuyện tương tự cũng đã xảy ra lúc chúng tôi chỉ mới có người Đức với nhau thôi. Và đã diễn ra những cuộc huynh đệ tương tàn, sau đó mới có được tình trạng ổn định như nay. Người Ba Lan, người Nga cũng có những kẻ tồi trong bọn họ với nhau. Và thật dáng buồn, không phải bao giờ người tốt cũng giành phần thắng...

        Ông ta đi tìm thuốc lá để trong vỏ đồ hộp cũ rồi đến ngồi trước mặt tôi. Mọi người đã ngủ từ lâu và trong gian phòng nhỏ còn lại Vich-to và Lê-ô-nít đang ngồi đánh cờ. Có thể nghe được cả tiếng thở của họ ngỡ như là họ muốn tôn trọng sự im lặng thiêng liêng này.

        - Anh thấy không, Ja-cóp tiếp tục, lúc này là giây phút tốt nhất với chúng tôi, những người đã có mặt lâu dài trong trại, khi tất cả đều tĩnh lặng hết. Chúng tôi không thể can dự vào các vụ tranh chấp nữa. Và "kho báu" của chúng tôi là nói chuyện quá khứ...

        Bị bắt từ năm 1933, lúc chế độ Quốc xã mới mọc dậy. Đã được thả ra vì hứa không làm chính trị nữa nhưng ông lại bị bắt không đầy một tháng sau đó cùng vỏi nhiều bản in của tờ báo Cờ đỏ và lần này thì hết chuyện thả ra.

        - Thoạt đầu là 6 tháng ở trại đặc biệt, trong trại này sự im lặng là kỷ luật luôn luôn bị bắt buộc. Chúng tôi bị biến thành những người máy thật sự. Sau đấy là bị đẩy đi đắp các miền đầm lầy tận biên giới Hà Lan. Mình trần nhu nhộng trong bất cứ thời tiết nào, rồi đào những con kênh sâu hai thuớc. Bọn ss tha thẩn bước dọc con kênh. Và ai đó vô phúc ngẩng lên thì tức khắc nhận những trận mưa đòn roi. Khỏi phải nói đa số đã chết những năm đầu ấy. Chính chúng tôi xây dựng lên trại Bu-sân-van, Đa-sau bằng mồ hôi và bằng máu. Đó là những năm 1934, 1935, 1936 trong khi cả thế giới sống vô tư và hạnh phúc. Lúc đó chỉ mới là người Đức với nhau thôi, vậy mà chúng đối đãi với chúng tôi tàn ác hơn bây giờ nhiều... Chiến tranh đã nuốt mất số đông bọn ss. Và từ trận Xta-lin-grát thì Hítle không còn tiết kiệm chúng nữa. Chỗ nào nguy biến, ông ta gửi chúng tới liền. Và cuối cùng, ắt là chúng sẽ tan như xác pháo ở đấy tất cả.

        Thấy mi mắt tôi đã sụp xuống, ông đứng lên đi một vòng trong khối để kiểm tra. Lê-ô-nít nằm dài trên nệm rơm. Khi đã tiếp thu được một bài học mới của Vích-to, anh không bao giờ thua cờ nữa, bảo tôi :

        - Đó là một người tốt bụng. Nhưng ông ta và bạn hữu cũng có vẻ lẩm cẩm rồi. Từ ngày biết ông ta, ít ra cũng hơn chục lần ông ta đã kể với tôi cuộc đòi của mình. giờ tới phiên anh đấy và chỉ mới là dạo đầu thôi mà.

-----------------
        1. Miền đất Tây Nam Tiệp Khác (cũ).

        Tôi đã vật ngã định mệnh hai hiệp rồi và lại được tin cậy. Nhưng An-be vẫn còn hiện diện và đó chính là kẻ phải đề phòng nghiêm ngặt. Chúng tôi là hai cực của khối và ai cũng ghi chép và kết toán nhũng cơ hội may mắn riêng của mỗi bên.   

        Những lá thư đầu tiên và bưu kiện tiếp tế phảng phất một ít hơi hướng quê nhà đã đến. Ja-cốp, người mà trừ một điếu thuốc, còn thì kiên quyết từ chối bất kỳ thứ gì mà ai đó đem biếu, cũng cấm ngặt tôi không được nhận dù chỉ là một tấm bánh nhỏ. Trái lại nhận được đồ tiếp tế của vợ gửi tới thì ông vội vàng, sốt sắng san sẻ, dù gói quà chia ấy không có gì là lớn.

        Những bạn bè từ thuở ban đầu, người này kế tiếp người kia đã ra đi hết rồi, chắc chắn là đến Dô-ra. Còn lại là Mai-Cơn, Mác-xơ và Ra-mơ-lanh thì địa vị đều đã vững chãi. Đại tá Gan-nơ-van cũng đuợc tách ra khỏi công việc tạp dịch ngoài trời để vào nhà máy do sự giúp đỡ của các sĩ quan Tiệp Khắc quen biết ông từ ngày trước lúc ông sang Pra-ha với một công vụ nào đó. Họ đã nhận ra ông cho dẫu ông đã khoác bộ đồng phục "nhà tù". Người Tiệp, chỉ sau người Đức là may mắn nhận được những công việc tốt, trước nhất do tư cách là công dân "nước bảo hộ" của Đại Đức quốc.

        Thấy tôi không hề nhận được thư từ, bưu phẩm nào nên các bạn tù Nga lại càng thương mến tôi. Một lẽ nữa, địa vị tôi có vẻ còn vũng vàng, nên cả những người đã bỏ rơi tôi lúc tôi lâm nạn cơ hồ là tuyệt vọng, cũng đã quay lại. Do đó, nhiều người đã cho tôi biết An-be đã ăn chặn của họ nhiều gói quà với sự giải thích rằng để giúp cho họ khỏi bị đẩy đi đến những nơi tồi tệ. Điều đó thì ai trong khối cũng đều biết hết, có điều chẳng ai dám khiếu nại. An-be được bề trên che chở nhiều. Một thanh sô-cô-la hoặc một gói thuốc lá Gô-loa cũng có tác dụng bằng cả một vị đại diện lèm nhèm. Thằng quỉ ấy biết áp dụng cung cách này. Một chiến sĩ du kích người Brơ-ta-nhd đề nghị với tôi cho anh được khử nó, nhưng Ja-cốp không chịu. Tiếc quá, việc đó dễ ợt mỗi khi đêm xuống. Phải nghĩ cách khác thôi. Chính But-sê cho chúng tôi giải pháp. Đã từ lâu anh ta có vũ khí giấu kỹ chỉ chờ cơ hội là đặt tay vào. Vũ khí bí mật ấy chỉ là chiếc đồng hồ đeo tay bàng vàng đã bị thằng khốn nạn đó cưỡng đoạt ngày anh mới tới bằng cách thò ra lòi hứa sẽ giúp anh vào làm việc ở nhà máy. Dùng quyền của người phiên dịch, hắn ta len lách vào những người mới đến đang lúc họ được khử trùng để tìm cách vơ vét.

        - Hắn bóc lột không trừ ai. Mọi người chung quanh nói, tốt hơn hết là nên dàn xếp giữa người Pháp với nhau.

        Ai lại còn nghĩ đến việc giữ chiếc đồng hồ khi mình đã bị lột trần truồng như nhộng để rồi bị cắt và cạo giống thể trong lò sát sinh ? Bút-sê là người đầu tiên để cho hắn ta làm, tưởng đâu chỉ là chuyện bình thường. Có hai chứng cớ về tội trạng này khó bề chối cãi. Một mảnh giấy trên đó An-be đã viết nguệch ngoạc rồi đưa cho anh trong lúc ấy. Thứ hai là bên trong nắp đồng hồ có khác tên của chủ nhân, cả ngày tháng sử dụng nữa. Một đoàn hội thẩm danh dự gồm người Đức, Nga và Pháp được thành lập. Bút-sê nguyên là luật sư. Giọng sâu cay, mạch lạc và dứt khoát, anh phanh phui hết đến nỗi các người phiên dịch cũng lúng túng. Những chứng cớ thì đã quá đủ, nên anh bất tất đưa hết tài năng mình ra làm gì. Lúc nào An-be cũng đeo chiếc đồng hồ này trên tay và lên mặt nói rằng mình đã thành công cất kín được qua mọi cuộc lục soát từ ngày bị bát giam ở Pháp. Hắn chua chát mà kêu lên không ngờ lại có cuộc tấn công đã được chuẩn bị trước như vậy. Một hội thẩm đề xuất án tử hình. Nhưng, cuối cùng hình phạt được biểu quyết là phải tống khứ hắn đến một mỏ muối. Bốn ngày sau, An-be ra đi. Và ngay cả bọn thuộc hạ thân cận nhất của hán cũng chẳng dám ra bắt tay từ biệt.

        "Tên khủng bố" đã cút xéo rồi. Ai nấy thở phào nhẹ nhõm. Những cái chuyện này còn nhùng nhằng cho mãi đến tháng ba. Chỉ là mấy tin vịt, ngoài ra chẳng có gì mới lạ. Ngay cuộc hành quân ở mặt trận phía Đông cũng dừng lại rồi ...Những người thảng hoặc nhận được gói quà tiếp tế để duy trì mạng sống là chuyện đơn giản. Đến những người ít may mắn nhất, những người lao động ngoài trời cũng đỡ kêu than bởi mùa đông lạnh lẽo đã đi qua. Ai cũng hiểu rằng đượcở lại Bu-sân-van là còn có may mắn sống sót. Bởi vì đã có những thiệt hại rất lớn trong các chuyến di chuyển cách đây mấy tuần. Chúng tôi biết thế qua văn phòng nhân lực. Tôi buồn rầu tự hỏi Uy-be và những bạn khác đã ra sao rồi trong cuộc thử thách mới này.

        Lại thêm nhũng người tù mới nữa trong khối. Đối với tù đến là người cụt chân tay, đau yếu và những người mù loà nữa thì khối đã nhanh chóng trở thành một "Sân có phép màu" và lò thiêu xác tiếp nhận tù khối của tôi nhiều khách hàng nhất. Tử thần bắt đầu tìm đến với những người trên bốn chục tuổi và đã bị kiệt quệ do thời tiết khác nghiệt của mùa đông vừa qua. Một đêm tháng ba, một luồng giá buốt thổi qua các khe ván hở của căn phòng nhỏ chúng tôi ở. Ông nghệ sĩ người Bỉ tên là Phơ-răng-xoa hấp tấp bước vào văn phòng khối và kêu lên bằng tiếng Đức : "Ngài chủ tịch chết rồi !" Ngài chủ tịch ấy chính là Jan-xông, cựu thủ tướng, lãnh tụ Đảng tự do Bỉ bảy mươi hai tuổi.

        - Thế thì đưa ông ta vào ngăn giành riêng cho người chết, Ja-cốp vừa rửa chân vừa trả lời, không thèm quay đầu lại. Rồi xoay nhìn tôi, trong lúc ông nghị sĩ Bỉ tức giận bỏ đi.

        - Cứ như nhà ông ta tượng trưng cho một cái gì chăng? Để rồi người ta làm quốc tang cho ông ta đấy nhỉ?

        Đó là người chết đầu tiên trong khối.

        Rồi đến lượt sau đó là nhà vật lý có tên tuổi Hen-brôn-nê ra đi mãi mãi... Rồi nữa là giáo sư Rô-by nhà toán học. Ngay hôm ông mất, người ta cho biết ông có một bức thư nhưng ông đã không còn thì giờ để đọc.

        Những người chết đầu tiên còn được các y tá bỏ công lo lắng và Bút-sê được chỉ định phụ trách đã đọc một điếu văn mấy dòng. Do người chết ngày càng nhiều, bốn người tình nguyện lập ra một "Biệt đội an táng". Để bù lại nỗi nhọc nhằn ấy, họ được gấp đôi khẩu phần. Và không còn đọc điếu văn nữa.

        Nổi ưu tư hàng đầu của chúng tôi là ăn. Người già yếu nhất cũng như hổ đói. Nhìn họ nhai, người ta có cảm tưởng là họ đang tham gia một cuộc chiến đấu vô hình chống lại "người đồng chí" đang lảng vảng trên không.

        Người không làm việc gì cả thì chỉ được phần ăn coi như tối thiểu và còn có thêm đồ tiếp tế gửi đến. Bưu kiện tiếp tế nhiều tới mức Ja-cốp nảy ra sáng kiến thành lập một quỹ tương trợ. Mỗi người góp vào đó chút ít những gì mà lòng nhân đạo nhắc nhở. Tất cả tặng phẩm ấy sẽ được chia cho những người rủi ro không gia quyến, không có gì để nhận. Hai lò sưởi của khối luôn luôn đỏ hừng vì luôn luôn có đồ hộp phải hâm nóng hoặc phải nấu lại rau quả đã phơi khô. Có hai người láu cá đã chiếm được cả hai "mỏ vàng" này bằng công việc là đun củi vào lò, thiết lập một dây chuyền thứ tự và canh chừng các món khác nhau. Họ mập ra rõ rệt và đã lâu rồi, họ mất hết quan niệm riêng về thời cuộc. Có lần tôi trông thấy một anh đang nếm một cách quá đáng món thịt hầm đậu. Ra vẻ phớt lờ, anh ta gắng sức thuyết phục cho tôi hiểu cái tính ngay thật của anh :

        -  Tôi đang giúp đỡ ông y sĩ già quê miền Can-va-đốt đấy. Ông ta chỉ ăn đuọc nưốc sốt thôi. Hơn nữa, ông ta chỉ mới gượng ngồi dậy được thôi, chắc là cũng chẳng còn bao lâu nữa...

        ... Ngay đến nhóm người Nga già cả cũng phải làm tạp dịch để được nhận tất cả phần súp thùa. Điều kiện thiếu vệ sinh ở đây làm cho người ta dễ bị chết. Trong dãy nhà bình thường thì đủ chỗ cho 50 đến 100 người tù. Nhưng đến tháng tư năm 1944 này, vọt lên 600 người. Tiết trời đẹp đã trở lại. Và mỗi tuần một lần vào thứ bảy chúng tôi quyết định tất cả các đồ phải đưa hết ra ngoài làm vệ sinh. Người ta đưa ra cơ man là vật dụng, đủ các thứ hình thù kỳ dị, khiến chung quanh khối như thể một cái chợ ngồi xổm. Đến tối, khi mọi thứ đã sắp đặt lại chỉnh tề thì đến cuộc kiểm tra vệ sinh. Đứng thành hàng, mỗi người phải trình thân thể với một nhân viên chuyên kiểm soát về chấy rận ở bệnh xá tới. Bằng chiếc đèn rọi xách tay nhân viên này kiểm tra tất cả phần cơ thể nào có tóc, có lông. người Đức sợ bệnh đậu lào (do chấy rận gây ra) nhu sợ bị oanh tạc vậy...

        ... Mít-sơ-lanh vua cao su Pháp có cuộc sống hàng ngày rất sang trọng, bỏ hết phần ăn vì ông ta đã có vô số là bưu phẩm gửi đến. Người tù Nga từ khắp khối kéo tới để chiêm ngưỡng dung nhan một nhà đại tư bản thực thụ, bằng xưong bằng thịt đó.

        - Đúng là một tên keo xỉn, một bận Bút-sê nói thế với tôi, lão ta muốn bán cho tôi một gói thuốc lá giá 10 mác. Mà lão ta thì có cả một kho.

        Tuy có địa vị tốt đẹp trong đời sống (ông ta có một trong nhũng văn phòng lớn nhất Pa-ri) ông luật sư không nhận được quà tiếp tế kể cả tiền bạc và Cơ cực nhất là ông không có thuốc lá hút. Do một hành động táo bạo, ông luồn lách để được tính vào loại thiếu sức khoẻ vì một thứ bệnh gọi là đau tim mà không thể nào xét nghiệm nổi... Nhược điểm của ông luật sư này là cam nhận sự hợp pháp của chính quyền Pê-tanh dù rằng ông chống lại hành động (bán nước) của Pê-tanh... Ông chẳng bao giờ dám vượt ra ngoài khuôn thức pháp lý. Ai nói chuyện với ông cũng thưòng là bị rối mù lên với hàng lô lốc những danh từ chuyên môn..."Luật lệ của anh là một con đĩ mà ai cũng hôn được tuỳ thích". Có lần một anh tù quê Boóc-đô nổi đoá lên nói vậy.

        Ở đây còn có cả các ngài nghị sĩ dân biểu. Đôi lúc họ lúng túng lắm vì phải đưa ra những lời giải thích về đưòng lối chính trị trong quá khứ của họ. Cố nhiên là ai cũng tính trước mối thảm hoạ Hitle và tự hào đã làm mọi việc nhằm tránh được tình trạng khốn nạn.

        ... Đi theo các bưu kiện là sự xuất hiện trở lại các giai cấp, bỏi có kẻ giàu người nghèo, người nghèo biến thành Người đi van nài, mưu lợi và trộm cắp. Trong đời sống dân sự ở bên ngoài, những kẻ có thế lực trên trái đất sống riêng biệt trong một khu vực. Ở đây, người này chồng lên người khác, người bày thịt lợn hay hộp mứt bên cạnh người đã quên mất mùi của nhũng thứ ấy lâu rồi...

        Có đôi người như là điên khùng với chính đồ tiếp tế nhận được. Họ chẳng dám ăn gọn một món nào. Một người quê ở Văng-đê nhận được hàng thùng quà . Điều đó cho thấy ông ta có cả một gia tài kếch sù ở Pa-ri. Thế nhưng khi phải cho ai vài viên đường, vài ba cái bánh thì mặt mày tái mét đến nỗi những kẻ ích kỷ nhất cũng thấy xấu hổ. Ja-cốp chán chường vì chúng kiến cảnh ấy, muốn buông xuôi mọi cái ông đã dự định tổ chúc. Nhưng do sự tò mò xui khiến, ông làm một cuộc kiểm soát, nói đúng là một cuộc lục soát vì đã rất nhiều người khiếu nại là mùi hôi thối không chịu nổi. Quá đổi lạ lùng, ông phát hiện ra nào là bơ đã bị ôi, nào là bánh mì đã lên mốc, đồ hộp đã hư hỏng, cả thuốc lá bị thối rữa hoàn toàn mà chủ nhân ưng giũ lại hơn là đem bán rẻ. Đem cho chăng ? Chuyện ấy chẳng bao giờ xảy ra.

        Đó không phải hiện tượng bao trùm tất cả. Nhung mới mấy ngày trước đây một anh ngờ nghệch đã bị phạt : đeo một hòn đá nặng trên lưng đi quanh dãy trại cả một buổi chiều. Nguyên do là anh ta đã đánh cắp của người bạn tù nằm bên cạnh một hộp cá, không phải để mà ăn, dù rất thèm, mà để đồi thuốc lá ở một khối khác. Hôm có cuộc lục soát anh ta tỏ ra mừng rơn. "Chính họ mới đảng bị phạt chứ" anh ta vừa la lên vừa trỏ vào những người tù tồn giữ cả một kho thực phẩm để cuối cùng vứt đi. Anh ta là một bác sĩ nha khoa ở Pa-ri. Chỉ vì không thuốc lá mà anh ta rũ xuống như người không xương. Tình hình được cải thiện hơn sau cuộc lục soát. Việc quyên góp quà cáp được tổ chức nhằm giúp đỡ nhũng người tù ốm đau và nghèo ...

        Tựa nhu một vị thổ công, Bút-sê luôn luôn phát hiện trong "Viện bảo tàng về con người" nhất là ở khối 56 một vài đề tài mà bao giờ anh cũng cho tôi biết trước. Có một đêm, anh ra hiệu cho tôi đi theo, đưa tôi đến cái góc giữa hai ngăn. Một ông già bị các thanh niên hay tới thăm vây kín.

        - Có gì lạ ở dấy thế ? Tôi chú ý và hỏi Bút-sê.

        -  Thế anh không trông thấy những đôi mắt xanh biếc, và nói thế nào đây, và vẻ dịu dàng của cây thục quỳ trong mắt họ à ? Anh thử tiếp cận với một thanh niên thì anh sẽ thấy ông già muốn nuốt trửng anh như thế nào vì ghen tị. Ồ ông già không làm gì hại họ cả. Ông chỉ sờ sẫm qua thôi. Vả lại, ông già có còn sức lực nữa đâu. Tôi lắng nghe một câu nhạt nhẽo vô vị về văn thơ.

        - Thế nào? Ông giáo su Bông-sê bỗng xen vào, học trò vẫn đến thăm ông đấy chứ?

        Ông già giật thót, trên gương mật nhăn nheo thoáng hiện một màu đỏ vì thẹn thùng.

        - Không nên bỏ rơi họ, họ là tương lai của châu Âu, những thanh niên này đây. Ông đáp, giọng gần như lạc đi vì xúc động.

        Tôi nhắc nhở ông luật sư nhiều lời của tôi rằng ông chỉ thiên lệch nhìn thấy khía cạnh xấu mà thôi.

        Trong nhóm người yếu đuối bất lực vừa đến khối một tuần nay có một thanh niên mới 25 tuổi. Anh này nhờ một sự ngẫu nhiên và có thể còn nhờ một thân thể được cấu tạo rắn chác mà thắng được cơn bệnh sưng phổi nguy hiểm. Bố mẹ anh gửi cho nhiều bưu kiện khổng lồ. Nhưng ngay trong đêm ấy, tất cả đồ tiếp tế nhận được biến mất hết. Anh ta đã giúp cho không biết là bao nhiêu cái bao tử luôn luôn tìm kiếm cái ăn và không khi nào anh giữ cho mình phần nhiều nhất. Anh cho chuyện ấy là rất tự nhiên và những người được anh mời cùng thấy lúng túng khó xử bởi lẽ anh làm việc ấy hết sức vô tư.

        Tôi hãy còn nhớ lai lịch gia đình, nghề nghiệp, tri thức và tên tuổi anh. Anh là Rô-gê Duy-fua bồi tiệm ăn, xuất thân nông dân. Phải chăng một thiên thần đã xuất hiện nơi này qua thể xác anh và điều đó mách bảo với chúng tôi rằng không nên thất vọng quá về con người.

        - Anh thấy không, But-sê trêu tôi, tôi đã khám phá ra một con người, mà anh lại tìm được một người anh em !

        Buổi chiều, khi Juy-liêng Canh, người giữ sách thư viện quốc gia Pháp không phải bận bịu quá vì bạn bè tối chơi, nên tôi đã được cùng ông những giây phút thích thú nhất ... Tôi lắng nghe nhiều hơn là nói. Tôi học được nhiều bài học quý giá ở bộ óc uyên bác ấy. Khi có thời gian rảnh rang, để được yên tĩnh hơn, chúng tôi ra phía sau trại, ngồi bên vệ đường, để được nghe ông kể những giai thoại chưa từng ai được biết trong giới làng văn Pa-ri. Tôi cũng đã có dịp chuyện trò vói một trong những chủ nhân cửa hàng mỹ nghệ La-fay-et-tơ. Và tiếp xúc với một người xanh xao, buồn rười rượi nhưng rất đáng kính trọng trong bộ áo quân tù. Đó là nhà chế tạo máy bay Mác-xen Dátxôn.

        Tôi gặp mọi dân tộc của châu Âu trong các trại giam ở Đức. Trong số nhũng người Đức cùng ở với chúng tôi, có vài trường hợp lạ lùng mà tôi bắt gặp ở những người có bệnh. Một người trạc 70 tuồi đâ phạm tội hình sự trong tình ái lúc 24 tuổi. Bị kết án tù chung thân, ông đã đi qua vô số nhà tù, sau cùng đến nằm ở trại này... Ông ta không còn nhớ kỹ các tình tiết của tấn thảm kịch và không còn liên lạc gì với gia đình đã từ lâu lắm... Một người nữa là hiệu trưởng một trường tổng hợp ở một thành phố nhỏ miền Rê-na-ni, đã phạm tội hiếp cô học trò mười hai tuổi. Bây, giờ ông đã hơn 50 tuổi nhưng không còn hy vọng được ra khỏi trại tập trung nữa vì đang bị tê liệt vì bệnh sưng khớp ở thời kỳ nan y. Bị kết án 15 năm tù, ông còn bốn năm nữa. Ông có vợ và con. Ông không thể nào lý giải nổi nguyên nhân phạm trọng tội của mình ... Một người Ý biết đầy đủ về những nhà tù ở đảo Li-pa-ri và nhiều nhà tù khác của chế độ Mút-xô-lô-ni. Anh ta luôn luôn tự hỏi vì sao sau 16 năm bị giam cầm trong nước, người ta lại tống anh đến Bu-sân-van để làm nghề đóng giầy ...

        ... Trại tập trung Bu-sân-van cũng có một nhà chứa. Trong hai mưoi gái, có một cô quê ở Nãng-xi. Giá mỗi lần là 2 Mác. Được phép đến đó là những người tù đã ở quá sáu tháng và phải được cấp trước một giấy đặc biệt sau khi đã có đơn xin văn phòng trung tâm. Tên ss gác cửa thúc giục khách hàng phải nhanh chóng vì thời gian qui định không nhiều. Ông khách nào muốn kéo dài một hai phút nữa là lập tức bị cây gậy đập cho liền. Tôi tỏ bày nỗi ngạc nhiên với Lút-vích trước một hoạt động thương mại như thế thì ông kể lại với tôi là kế hoạch của đảng Quốc xã sau khi chiến thắng sẽ nhốt hết những kẻ thù chính trị vào các trại tập trung. Ở đây, họ sẽ chẳng bao giờ có hi vọng thoát ra được nữa. Trái lại ở đó có đầy đủ những gì cần thiết cho một kẻ nô lệ hiện đại. Trong mỗi nước bị chiếm đóng sẽ có nhiều "thành phố giành riêng" để nhốt những người quấy phá. Rồi giống Người thượng đẳng, chủ nhân của châu Âu trong thời gian đợi chờ sự chinh phục thế giỏi sẽ sống trên lưng các dân tộc vĩnh viển phải khom xuống, chỉ còn biết phục tùng tất cả.

        - Vả lại, Lút-vích thêm, chiến tranh với sức mạnh riêng đã cho phép Hit-le thực hiện nhiều nội dung quái gở và ghê rợn hơn thế nữa trong kế hoạch ấy. Tôi muốn nói về chủ trương tận diệt các chủng tộc bị xem là hạ đẳng như dân Do Thái. Tôi vừa được tin vào ngày mai hoặc ngày kia sẽ có một chuyến di chuyển từ Au-sơ-vít tới đây. Anh sẽ dược nghe tiếng nói của người trong cuộc về một vài trò đùa của chúng.

        Từ nhũng người mới tới, chúng tôi được biết vì số người tù bị bắt từ các nước phía đông châu Âu quá lớn nên sau khi Béc-lin đồng ý, viên chỉ huy trại tập trung khét tiếng ở Ba Lan đã gửi một vài đoàn di chuyển đến các trại ở trung tâm nước Đức, trong đó có trại chúng tôi. Có một số người Pháp đã may mắn thoát ra cái chết kinh khủng. Họ nói cho tôi nghe câu chuyện phi lý không thể nào tưởng tượng nổi. Khi số phận của

        Cựu bộ trưởng trong chính phủ Vi-si là Puy-cho bị đe dọa trước tòa án An-giê (thủ đô nưỏc An-giê-ri) để trả miếng, bọn Zét-ta-pô đưa 1500 con tin từ Công-pi-e-nho đến Au-sơ-vít. Đến trại này rồi, và trong khi họ không tỏ ra lo sợ gì cả thì đột nhiên người ta loan báo nếu cựu bộ trưởng Puy-chơ bị kết án tử hình thì lập tức cả nghìn rưởi người tù này sẽ bị đưa vào lò hơi ngạt. Họ bị nhốt trong khối riêng để chờ tin tức. Tình trạng căng thẳng kéo dài nhiều ngày như thế và trong khoảng thời gian ấy cuộc sống và tâm trạng lo âu của họ như thế nào là điều thật dễ hiểu. Một buổi sáng tên ss bước vào, lầm lầm lì lì, chỉ nhìn họ bằng con mắt khinh thị. Ai cũng lo âu, do dự. Rồi có một người đánh bạo hỏi hắn. Một tiếng cười khẩy đểu cáng trả lời người hỏi. Tất cả bị lùa ra ngoài để chuẩn bị cho họ cái chết bằng hơi ngạt. Hai trăm người lượt đầu được đưa sang một khối đặc biệt để sử dụng vào công việc bi thảm này. Nạn nhân phải cởi bỏ áo quần và tới lúc đã đưa vào nhà mồ tạm thời thì tên ss sẽ mở nút cho hơi độc xì ra tràn đầy gian phòng. Cơn hấp hối kinh hoàng diễn ra trong nhiều phút. Một đội lao dịch được dẫn tới để mang những xác chết còn tươi vào lò hỏa thiêu. Rồi đến lượt những người tiếp theo... Một viên tùy phái từ phòng viên chỉ huy trưởng xộc đến vừa lúc một trăm người thứ ba và thứ tư, sắp sửa bước theo những bạn đồng cảnh cơ khổ của mình. Viên tùy phái mang tới một mệnh lệnh từ Béc-lin hoãn việc hành quyết con tin. Hai trăm mạng
người chỉ chậm vài phút thôi, đã được cứu sống rồi. Ai ra lệnh đó? At hẳn là Him-le. Nhưng đã được ai can thiệp? Trời cũng không rõ. Đây là lân đầu tiên người Pháp phải chịu hình phạt nặng nề này. Nhưng những người dân tộc khác như Do Thái, Di-gan, Ba Lan, Nga, biết bao triệu người đã phải qua lò sát sinh ấy từ khi bùng nổ chiến tranh. Năm 1942 và 1943, gần hết các chuyến áp tải người Do Thái từ Buy-đa-pét, Pa-ri, Pra-ha hay A-ten tới đều bị đưa ngay lập tức vào phòng hơi ngạt. Mới xuống xe lửa, thường thì đã một nửa chết rồi, họ bị tập trung lại trong sân, rồi cởi hết áo quần tại chỗ, được phát khăn tắm, xà phòng để đi tắm rửa. Những người vô tội bước vào các dãy trại nổi tiếng. Và chỉ đến khi vào hết bên trong họ mới vỡ lẽ khăn tắm, xà phòng chẳng để làm gì cả. Bằng các ô cửa sổ nhỏ, bọn SS nhìn cảnh hấp hối của các người tù. Đó là một màn trình diễn đầy hấp dẫn đối với chúng.

        Và chúng còn tỏ ra thích thú khi chỉ chỉ trỏ trỏ người đàn ông này, người đàn bà nọ chịu đựng đưọc lâu hơn những kẻ khác. Sáu lò thiêu xác hoạt động liên tục suốt ngày đêm. Thỉnh thoảng, trong một chuyến di chuyển, chúng chọn một vài người có sức khỏe nhất bổ sung cho biệt đội lao dịch. Vài tuần sau, một "chuyên viên" len lách qua những hàng nô lệ đang dứng rồi bỗng dưng trỏ vào mặt người nào đó bị coi là không đủ sức khỏe để sản xuất. Thế là đến lượt những người này chịu chung số mệnh với cả gia đình. Bọn quỉ ác còn đặt ra nhiều hình phạt ghê tởm đối với các nữ tù. Một tên SS giật lấy đứa con trong vòng tay người mẹ rồi trước cặp mắt hãi hùng của bà, hắn quăng đứa trẻ vào chảo nước đang sôi sùng sục. Bà mẹ lao theo con thì hắn cười ré lên man rớ, túm lấy tóc giữ bà lại. Người mẹ tội nghiệp phát điên để rồi liền đó bị đẩy vào phòng hơi ngạt. Để chúng giải trí, có một lần, nhóm sĩ quan ss chọn năm chục người trong những cô gái đẹp nhất từ một chuyến di chuyển đến, rồi lại chọn trong đám những Người già cũng con số bằng ấy nữa, bắt tùng đôi làm tình với nhau ngay giữa sân. Trại Au-sơ-vít gồm sáu khu có lúc nhốt tới 300.000 người tù. Ở đây, bọn bác sĩ ss làm mọi cuộc thí nghiệm về giải phẫu, tùy theo chúng nghĩ ra, trên ngay thân thể những người tù còn sống, không trừ cả phụ nữ đang có mang.

        Dĩ nhiên là ở Bu-sân-van này thì không ai không biết chuyện đó, vậy mà khi nghe thì ai cũng sững sờ. Còn cả thế giói thì ai mà biết thảm trạng ấy !

        - Nếu biết việc đó, một người lên tiếng, hẳn rằng người Mỹ sẽ đổ bộ sớm hon.

        - Anh lầm rồi, một người từ trại Au-sơ-vít đáp ngay, giả như tôi bất chợt có cách đến được Oa-danh-tông (thủ đô nước Mỹ) để trình một bản báo cáo về những tội ác tôi được trông thấy thì ắt là người ta sẽ bảo tôi là thằng điên và ra lệnh nhốt tôi ngay lập tức.

        Tôi muốn tìm Lut-vích để nói kỹ hơn về tội ác tầy trời mà những người đồng chủng của anh đã phạm... Đây không còn là một thiểu số cuồng tín lúc nào cũng trong tư thế làm mọi việc khác nữa mà ở nước nào cũng có. Đây là hàng vạn và có thể là hàng triệu "con người" nhân danh bề trên của chúng để nhúng tay vào những tội ác trời không dung đất không tha. Những câu chuyện chặt tay chặt chân trong cuộc chiến tranh mà tôi không đủ can đảm để tin là thật, thì so với tội ác này chỉ là những trò chơi dại dột của xã hội. Khi Hít-le chưa lên cầm quyền, bọn ss mới là vài nhóm lẻ tẻ ở mỗi tỉnh và được coi như loại người đặc biệt. Nay thì hàng sư đoàn, binh đoàn đã hình thành gồm tất cả là người tình nguyện rồi tất cả lũ chúng càn quét khắp châu Âu giống như bầy thú viễn chinh của Át-ti-la mà lũ chúng lại vốn là những con người của một dân tộc say mê lao động, trong sáng. Thế nhưng không thể nào lý giải được sự tha hóa tính cách ấy.

        Quả vậy, vấn đề đáng lưu ý ấy trong tính cách người dân Đức trở thành đề tài có ý nghĩa để đối thoại với vị giáo sư đại học Lút-vích. Tuy nhiên, dẫu là tôi hoàn toàn tự do để có thể phát biểu với ông ta, nhưng tôi đã kiềm chế bởi lẽ trong khối lúc ấy xảy ra một biến cố giúp tôi sáng tỏ hơn bất kỳ cuộc thảo luận dai dẳng nào.

        Ja-cốp là người vốn trầm tĩnh, gần như cô lập với mọi người, và một nội tâm thầm kín mà những kẻ thích dèm pha nhất cũng không phủ định được. Ông không khi nào va chạm với ai, lấy đó là nguyên tắc sống tốt nhất trong các trại tập trung của những người tù chính trị. Không thể nói rằng bị nhốt vào trại tập trung là một cách bảo vệ cho trí thông minh. Nhưng buồn làm sao, nhiều người khi bị đánh đập lại tỏ ra hiểu biết nhanh hơn là khi có lời khuyên nhủ. Vậy mà vào một ngày cuối tháng tư, sau một ván cờ đam hai đối thủ thường gây gổ nhau đã dùng đến tay chân. Một người tới kêu với Ja-cốp và đề nghị ông làm trọng tài cho. Tôi không ở gần, nên không hiểu rõ đầu đuôi sự việc. Nhưng lần đầu tiên tôi chứng kiến ông ta nhảy bổ cả khối thân thể lên người tôi kêu. Ông ta giận tím mặt, ánh mắt lạc đi. Không kiểm tra lại những gì người kia báo cáo, ông cứ đấm, đá người này nhừ tử cho tới khi thở không còn ra hơi, rồi bỏ về văn phòng. Không ai hiểu rõ nguyên cớ nào đã chia rẽ hai người chơi cờ một người Tiệp Khắc, một người Ba Lan mà họ thì cứ im lặng. Điều lạ lùng nhất là thái độ của Ja-cốp.

        Để tự trả lời được tôi theo dõi Ja-cốp. Ông ta lăn mình khắp giường và khóc rưng rúc. Trông thấy tôi, ông quay đi và tôi nghe ông thầm thì.

        - Tôi bậy quá nhỉ ? Đó lại là một chiến sĩ chống phát xít. Nhưng ai bảo hắn dám mở miệng nói rằng tất cả người Đức đều tàn ác như nhau. Nói vậy, tôi đau khổ vô cùng. Không hiểu vì sao tôi lại nổi đóa lên thế. Anh hiểu rõ tôi, anh giúp tôi xin lỗi hắn ta đi, nhưng đừng cho ai biết cả.

        Tôi thấy người bị đấm đá ấy sập nhu một đứa bé bị bạn đánh gục. Và bỗng nhiên hiện về trong trí nhớ tôi một câu mà có lần tình cờ tôi được đọc trong cuốn "Du ký" của bá tước Kây-séc-linh : "Dân tộc Đức hãy còn vị thành niên". Tôi chưa hiểu được nội dung của câu nói nhưng lời thú nhận của một người con của dân tộc ở bờ bên kia sông Ranh có thể là câu thực sự giải thích được những cơn cuồng điên đã làm rung động dân tộc này theo chu kỳ định sẵn.

        Cuộc chiến tranh này có phải là do cơn khủng hoảng của quá trình trưởng thành ?

        Rất có thể là như thế. Bởi lẽ, điều gì có vẻ lạ thường với ta sẽ chẳng lạ thường lắm với con cái ta là những gì mà chúng ta quan niệm là những đụng độ vĩ đại nhất có thể trở thành một cảnh ngộ lịch sử đơn giản với cháu chắt ta.

        Tháng 5 năm 1944 đã tới và thời tiết đẹp. Chúng tôi đã nhiều lần chào mừng các phi đoàn "Giải phóng" bay về hướng Lépdích, I-ê-na, Dò-ret-sdơ. Và các cuộc không tập dường như tăng lên. Tuy nhiên, những cuộc oanh kích không tăng nhiều hơn những tin vịt lan truyền trong trại và đã có cả những cuộc đánh cược nhau rồi. Một người trong chúng tôi đã quả quyết ràng Đồng minh đổ bộ rồi mà quân Đức sợ không dám loan tin vì như thế có nghĩa là làm cho phòng tuyến của họ sụp đổ, cũng có thể là thúc đẩy cho một cuộc cách mạng bùng nổ.

        Tôi còn có thêm một nguồn tin nữa. Mỗi tuần, một hai lần một người tù Đức nghe được đài phát thanh Mát-xcơ-va và qua đài này, trong ngày 1 tháng 5, Vin-hem Pích một trong những lãnh tụ chống chế độ Quốc xã Hít-le tuyên bố : "Chế độ phát xít nhất định bị đánh bại từ nay cho đến mồng 1 tháng 5 năm 1945". Rất khách quan mà nói, khó tìm thấy trong trại hơn năm người không tin chắc chiến tranh sẽ kết liễu trước cuối năm 1944. Nhưng, người vừa nói ra bản thông điệp kia không phải người nói bừa... Bởi từ ba năm nay thật sự chiến tranh đã bùng lên ở phía Đông và át là phải có lý do vững chắc đến thế nào thì ông ta mới có niềm tin là một năm nữa. Vậy thì sung sướng biết mấy cho những ai luôn luôn hy vọng ba tháng, hay dù là chỉ hai tháng nữa tính từ lúc tiết trời trở nên ấm áp. Không một dòng nước mát nào đặng làm cho tinh thần của họ tỉnh táo nổi. Tôi không phải làm việc nặng nhọc. Khi bạn bè tới tìm tôi sau một ngày mệt mỏi, họ lại thường tỏ ra sung sướng hơn tôi. Có lẽ làm việc bằng não quá nhiều cũng không tốt. Vả lại, có còn ai nữa đâu đi vào các câu chuyện luân lí. Luân lí cao nhất là một ít xúp thừa. Đến như các vị tu sĩ cũng suy nghĩ như vậy mà họ không còn là một cá nhân, mà cả một nhóm. Một người trong đó đánh mất khuynh hướng của tín đồ khi đã nghe kể chuyện ở trại Au-sơ-vít. "Không ! không ! Không thể nào có một vị Chúa Trời nữa đâu !" Ông ta phân bua với chung quanh. Các tu sĩ khác vẫn vững đức tin nhưng trong tư duy họ đã có nhiều biến dạng. Họ học hỏi được không ít bài học khi đụng chạm với công việc tay chân và với một chế độ ăn uống tồi tệ. Họ đã đau khổ quá nhiều hơn những người khác và nói chung là họ tỏ ra rất táo bạo và dũng cảm.

        Ra-mơ-lanh là người duy nhất trong bọn chúng tôi cần có sự giúp đỡ. Những người khác đều đã ra đi hoặc tự lo lấy cho mình được. Lao động ở nhà máy thì không đến nỗi nhọc nhằn nhưng dạ dày thì luôn luôn đòi hỏi một chút xíu gì chứ mà gia đình lại không gửi cho anh chút gì hết. Mỗi lần tôi chuyển được cho anh chút xúp, tôi lại phải rầy la anh. Lý do là, mặc dù bị cấm ngặt mà anh vẫn cứ buột miệng "cám ơn". Anh cần thực phẩm cho một thể trọng 46 kg với chiều cao 1,80 mét. Cái đầu thì cứ đung đưa trên cao như một quả dừa. với một cái đầu như thế mà cái ngực thì lại chẳng nhiều nhặn gì.

        Những khi được ngồi cùng Ra-mơ-lanh và nhũng bạn khác như đại tá Gan-nơ-van, Mai-Cơn, Mắc-xơ, chúng tôi điểm lại tình hình... Tất cả chúng tôi đều đứng vũng được trong những ngày chờ đợi. Hàng đống bưu kiện vẫn thường xuyên gửi đến và quà tặng cho những người nghèo khó ngày càng rộng rãi hơn. Ja-cốp vẫn luôn tạo điều kiện cho chúng tôi làm việc theo sáng kiến. Ông đề nghị thành lập một ủy ban và chỉ định tướng San-lổ điều hành. Rồi ủy ban chỉ định lập các tiểu ban. Trong tư tưởng của một số ít người, đây như là cả một bộ máy cai trị của một tỉnh nhỏ. Do đó, mọi người đều tỏ rõ được năng lực chỉ huy của mình dù phạm vi quyền lực chỉ là công việc vệ sinh hoặc phân chia phó mát trắng thêm một lần nữa. Gọi là phó mát nhưng đúng ra chỉ là một loại bột. Nhưng bởi quá thiếu thốn mà nó trở thành món ăn ngon miệng. Lại nữa, vì những người có bơ riêng thì thường không thiết cái thứ phó mát được chia ấy nữa, nên nhũng người khác lại được thêm phần.

        ... Dù thế, đã rất nhiều người đau ốm nên phải hoàn toàn dành ra hai ngăn cho họ. Cũng vẫn là mấy loại bệnh thôi. Sưng phổi kéo dài từ mùa đông vừa qua hoặc là kiết lỵ. Không ít người đã ra đi mãi mãi cùng một ngày. Và nếu như lúc sống họ không cho ai được chút gì, thì lúc chết, họ tặng được cho bốn người khiêng xác phần xúp gấp đôi. Tôi nhớ lại những người chết đầu tiên được Bút-sê đọc điếu văn còn mọi người thì lắng nghe trong trầm tưởng sâu xa : Nghi thức ấy nay không còn nữa. Lúc chiếc cáng đi qua, chỉ ai là bạn thân thiết thì còn ngoái lại vĩnh biệt. Buổi đầu người ta còn lo lắng cho người bạn bị bệnh tật nhưng rồi tình cảm ấy cũng không kéo dài được mãi. "Khỏi bệnh hay là chết, miễn là đừng kéo dài !" Vậy mà, trừ những người già yếu ra, còn thì vẫn bám lấy cuộc sống bằng tất cả sức tàn của mình. Dễ hiểu thôi, nghĩ đến cùng, thật là đau đớn biết bao nếu phải kết thúc cuộc đời tơi tả trên tấm đệm rơm bẩn thỉu, thối tha và chỉ vài ba giờ sau đó, chỉ là một nấm cỏ xanh.

        Nhiều chuyến di chuyển người tù mới lại đến thường xuyên. Và trong các trại tưởng là chỉ chứa nổi 600 người là tột cùng, thì bây giờ phải chứa tới tám trăm và ở một vài nơi là một ngàn ! Hãy tự lo liệu lấy cho mình ! ...Trong lúc đội rơm làm đệm, đêm đầu người tù phải nằm ngay trên cỏ. Những đêm dài tháng năm chỉ êm đềm trong thi ca thôi. thời gian ở trại này không lâu với tù mới đến. Xong một loạt các mũi thuốc tiêm, là lên đường.

        Mỗi lo ngại của tôi bất chợt đến cùng với các cuộc di chuyển cách quãng đều đặn. Nguyên cớ nào đây ? Khó mà lý giải được. Tuy thế, linh cảm cho tôi hay rằng sẽ chẳng ở Bu-sân-van cho dến suốt đời. Và chuyện đã xảy ra hết sức đơn giản thế này : Sáng 19 tháng 5 lúc mọi người đi rửa mặt, viên tùy phái của văn phòng trung tâm tới tìm tôi. Đây là trường hợp đặc biệt, nếu Ja-cốp có mặt ở đấy tôi sẽ báo ngay cho ông ta biết. Dù thế nào, đây có thể chỉ là một dịp để hỏi han một tin tức nào đó. Chưa hề bao giờ tôi bị gọi như thế này và tôi cũng chỉ biết qua loa về các nhân viên đã làm việc ở đây lâu. Tuồng như có một người ở đây biết kỹ tôi, đó là người bạn của An-be. Nhưng câu chuyện ấy tới nay đã xưa lắm rồi và tôi cũng chẳng còn nhớ nữa.

        Tại quảng trường, nhiều hàng người mặc quần áo tù để sửa soạn lên đường đang đứng chờ. Thế nào ? Phải chăng do có cuộc di chuyển này mà tôi bị gọi ? Thường lệ, người ta vẫn cho người tù biết trước ít nhất là 24 tiếng đồng hồ.

        - 44809 đâu ?

        - Vâng, tôi đây.

        - Anh phải đi ngay, một người Tiệp Khắc báo cho tôi biết bàng tiếng Đức.

        - Sao lại nhu vậy được, tôi trả lời anh ta bằng giọng hốt hoảng.

        - Tôi không được biết, anh ta đáp vắn gọn những lời phản đối của tôi, tôi chỉ biết tên anh ghi trong danh sách. Mà này, cuộc kiểm diện đã bắt đầu rồi kia kìa và cổng trại đá mở để 100 người lượt đầu ra.

        Kẻ nào mưu toan này có thể kiêu hãnh là đã kín đáo, chặt chẽ. Hắn biết rõ tôi đã mặc quần áo sọc từ vụ bị tống đi hụt vừa rồi, và thế là tôi khỏi phải quay lại kho chứa quần áo làm gì nữa. Bị nhặt đi vào phút cuối cùng này, tôi hết thì giờ vận động sự can thiệp, cũng không cả việc báo tin được cho một ai. Ja-cốp hoặc một người nào có đến đi nữa, cũng quá muộn rồi.

        May ra Mác-xen Pôn (bộ trưởng sản xuất công nghiệp Pháp sau chiến tranh) vừa từ Au-sơ-vit tới đây 8 ngày nay và được chỉ định lãnh đạo ủy ban kháng chiến bí mật, có thể làm một động tác nào đó cho tôi. Nhưng cách nào tìm được ông lúc này giữa một thị trấn độc ác chen chúc hơn năm vạn người tù.

        Lúc xuất phát, ngay khi bọn ss cầm bản danh sách thì ai bị ghi tên trong đó là phải có mặt. Mưu toan sắp xếp và thay thế chỗ chỉ làm được từ đêm qua thôi. Bây giờ là muộn mất rồi ... Nếu bạn của An-be thật sự là kẻ đào huyệt để chôn tôi thì hắn cũng nên tới bảo tôi : "Chính tao đã làm mày phải bị tống khứ. Thế là, An-be đã trả được thù" thì tôi cũng rõ và hẳn là anh ta cũng không nỡ khước từ một sự nhờ cậy nhỏ nhoi của tôi : gửi lời từ biệt bạn bè. Phải ra đi một cách bí mật trong sự lặng thầm thế này thì chua xót biết chừng nào ! Tôi bị đánh gục rồi ! Ai là người hiểu cho ? Một hy vọng cháy bỏng trào lên trước lúc nhóm một trăm người chúng tôi bước qua cổng trại để ra sân ga xe lửa. Phải đây là một nhầm lẫn của văn phòng trung tâm. Người ta sẽ gọi tôi trở lại ... Tôi đã phải ra đi thật rồi. Vĩnh viễn tôi không biết kẻ nào đã hại tôi lần này.

        Mãi tới lúc ngồi trong toa tàu tôi mới nhận biết được thực tại. Mỗi toa 5 người. Tôi là người Pháp duy nhất giữa những người tù Ba Lan và U-krai-na. Suy nghĩ làm gì nữa nhỉ ? Lòng tôi mới đắng đót làm sao. Mọi những cái dày công xây dựng đuợc với bạn bè giờ sập đổ tan tành, bị hất đi giống thể người ta xé một trang giấy cũ trong cuốn sách bỏ đi. Có thật cần thiết để lo buồn quá đáng trước một vài cảnh ngộ nào đấy trong cuộc đời không ? Nhũng chuỗi ngày vô tận ở nhà tù Mông-tlúc vẫn hiện hữu. Cuộc lưu đầy tới Bu-sân-van. Cuộc tiếp xúc đầu tiên, những ngạc nhiên. Những âm mưu, bảy tháng đấu tranh. Và bây giờ một thân ra đi, bước vào một thử thách mỏi. Giá như biết trước mình sẽ bị đưa vào một tổ ong vò vẽ nào đây thì tôi đã có thể mang theo ít nhiều vật tư hữu : một mẩu bánh mì, vài điếu thuốc và vài miếng giẻ rách (xin lỗi vài chiếc khăn tay). Tuy vậy, tôi như thể Rô-bin-xơn Cru-dô-ê, duy chỉ tự do của nhân vật này là tôi có. Mọi người khác hình như thích ứng được với hoàn cảnh hơn tôi. Sự quen mắt khiến họ dễ chấp nhận cảnh ngộ mới và đến một nửa số người ấy đã bắt đầu ngủ như chết. Có lẽ họ cho rằng mọi sự rồi phải dẫn đến như thế cả thôi. Chẳng khác chi đêm đầu tiên trong nhà giam tôi không sao để chợp mắt nổi. Vả lại, cửa sổ hai bên toa tàu lại mỏ rộng đã dậy lên trong tôi ý nghĩ đào tẩu. Đoàn tàu nhiều lần đỗ lại ở các ga đổi chiều hoặc ngay giữa đồng quê. Vào mùa này, đồng quê đẹp lắm.

        Trong mỗi toa đều có sẵn cho mỗi người khẩu phần bánh mì và phó-mát làm bằng bột cá thừa ở trại tập trung. Đó là bữa ăn cho cuộc di chuyển. Mỗi toa chỉ có hai lính gác. Họ là lính không quân. Tôi đuộc trò chuyện vói họ giống cái thuở tôi bị giam tù binh chiến tranh.

        Họ rất đỗi ngạc nhiên khi biết tôi chẳng phạm tội trộm cắp hoặc giết người mà sao lại bị bắt tù. Kháng chiến ? Họ không hề biết gì việc đó. Lúc họ đã chiến thắng được nước Pháp thì mọi người chỉ còn biết khuất phục. Đúng là họ ngây ngô, không hay biết gì tất về sự chiếm đóng của nhũng người là đồng bào họ và nếu định giảng giải cho họ hiểu thì vô cùng dài dòng. Nhưng, cuộc đối thoại dần dần chuyển hướng và đầy hy vọng. Tôi được cho xem ảnh họ chụp cùng vợ con. Mới dăm phút trước đây, họ là những con người máy đần độn muốn khuất phục toàn thế giới, mà bây giờ giọng nói đẫm nước mát khi nhắc đến gia đình. Tôi cứ muốn đập mấy gậy vào đầu họ và nói : "Nhưng, chẳng hiểu đầu óc anh chứa thứ gì trong đó vậy ?". Tôi mặc họ với sự ngu ngơ rồi nằm duỗi dài xuống bên cạnh một người thợ đóng giầy quê ở Ki-ép. Tôi chợt nhận ra mình cũng đã đem theo được một cái gì đó từ trại Bu-sân-van : Tiếng Nga ! Tuy không đủ để nói chuyện với một nhà ngoại giao thì cũng đủ cho những cuộc nói chuyện tầm phơ. Thế là một câu hỏi lớn vụt đến : Chiến tranh kéo dài bao lâu nữa ? Trả lời thế nào ? Bịp à ? Không được ! Nếu bảo rằng chiến tranh sẽ kết liễu vào cuối mùa đông năm nay thì người bạn Nga cũng còn cho là bi quan quá đấy. Thật là bất ngờ, ông ta cười diễu tôi :

        - Tôi đã là chiến sĩ Hồng quân rồi thành người tù. Tôi biết nhiều các toa tàu chở súc vật, đói khát và chấy rận. Một cuộc chiến tranh đâu lại có thể kết thúc quá nhanh thế được. Rồi ông ta kể về thành phố quê hưong của mình.

        - Ki-ép bị tàn phá rồi. Chúng tôi sẽ xây dựng lại . Còn phong cảnh thì không một trận đánh nào có thể tiêu vong nó được và đó mới chính là vẻ đẹp của thành phố. Con sông Đơ-hi-ép chảy ngang giữa thành phố. Bên này là thành phố thường nằm trên một vùng cao nguyên có hàng trăm gác chuông và phía trước là một vùng đồng hoang trải ra đến vô tận.

        Ông ta nói nhỏ nhẹ để khỏi làm mất giấc ngủ của những người bên cạnh, mắt đăm đắm vào khoảng không, hẳn là ông đang nhìn thấy cánh đồng quê của mình trong trí tưởng tượng. Mi mắt tôi đã kéo trụp xuống rồi và chỉ còn mơ hồ nghe tiếng được tiếng không. Đến cả sàn toa gồ ghề cũng trỏ nên êm ái khi đã quá mệt nhọc.

        Những tia nắng ấm đã đánh thức chúng tôi. Suốt đêm có vô số cơ hội để hạ sát hai tên lính gác. Nhưng để làm gì sau đó ? Với bộ quần áo tù, không một xu dính túi, đào tẩu là một ý nghĩ của thằng điên. Một thị trấn hiện ra, tôi dọc dược trên một tấm bảng : No-hau-sen ...Chiến tranh ? Không dấu vết nào gọi là của chiến tranh ở đây. Con tàu chạy không nhanh lắm, do đó chúng tôi quan sát được dân chúng. Họ ăn bận đẹp, sạch sẽ. Ở Đức lúc nào cũng như vậy. Một em bé gái nhìn chúng tôi từ trên sân ga. Em nghĩ gì về chúng tôi nhỉ ? Rồi lại đến miền đồng quê. Cả một buổi sáng chúng tôi ngồi ngắm cảnh vật cho tới trưa lúc con tàu đỗ lại. Một tên lính gác nói : "En-rích ! Đây rồi" Một nhà ga cỡ vừa, có một đường quay hướng tàu... Mọi vật nhìn thấy được là nhiều căn nhà trát bằng hồ trước những hầm đá trắng tất cả dường như đang chìm trong giấc ngủ.

        Bốn trăm và không một người nào trốn chạy... Tiến bước ! Chúng tôi không phải đi bộ nhiều. Gần nhà ga một dãy đèn dọc theo con đường làng và rải rác nhìn thấy cuộn giây thép gai. Chúng tôi đến đang lúc chỗ ở được xây dựng. Vài phút sau chúng tôi đến đúng giữa một công trình được sử dụng vào công việc khác bao gồm nhiều dây nhà đã bị triệt hạ bằng mìn để chuẩn bị cho việc cất dựng một trại tập trung. Những ngôi nhà còn giữ đã có người ở, vậy là chúng tôi đến bổ sung.

        Tới lúc dó, mọi chuyện đều êm ả. Nhưng ảo tưởng của chúng tôi không kéo dài dược bao lâu. Nhiều lính tráng tập hợp chúng tôi lại, một tên ra lệnh cho chúng tôi lập nghiêm sau khi bắt bỏ mũ. Một viên sĩ quan ss, đúng hơn là một con nộm rối uỡn ẹo đi lại phía chúng tôi. Hắn vòng tay trước ngực, ngửa đầu ra phía sau, giọng diễu cột máng như tát nưóc vào mặt chúng tôi.

        -  A ! Bỏ mũ ra như vậy hả ! Có phải các anh ngỏ còn ở Bu-sân-van đấy chắc ! Ở trại dưỡng sức đấy hả ! Ở trong đất đai của bọn Xô Viết đấy hả ! Mấy thứ đó hết rồi ! Ở đây ta là chỉ huy. Và để vào cuộc, lũ hốc hại, hây tập dượt nửa giờ.

        Nếu trên giấy, ta thấy chẳng làm sao cả, những lời nói ấy. Nhưng ở đây nhũng lời nói ấy xúc phạm không ít đến danh dự chúng tôi. Hắn không nói, chỉ hét lớn, vung vẩy, xùi bọt mép tưởng như bị chó dại cắn. Những ai không biết tiếng Đức sẽ tự hỏi không rõ con quỉ nào đây đang trước mặt mình...

        Hắn vừa thôi huấn thị, một tên thuộc hạ bắt mọi người làm động tác thể dục nửa giờ. Nếu là trời rét thì ắt là chúng tôi được nóng ấm lên rồi. Mất đi một số nhiệt lượng vô ích thật là tiếc. Tiếp theo là một cuộc lục soát. Chúng thừa biết chúng tôi chẳng có gì khả nghi cả. Song, chúng vẫn đùa chơi : lột áo bằng gỗ thông của chúng tôi ra, bẻ gãy những chiếc thìa mà cán được mài nhọn. Chúng cười phá lên trước việc khám phá ấy vì rằng tên chỉ huy vẫn không rời mắt theo dõi. Trong lúc ấy một đám tù đeo băng tay áp đến chúng tôi và lúc này chúng tôi được biết những trưởng khối, Kapô (cai tù chọn từ người tù) và các loại cai ngục khác sắp tới của chúng tôi. Bọn chúng đều đeo tam giác xanh lục (tù thường phạm). Bọn chúng chính là lũ cặn bã mà tù chính trị ở trại Bu-sân-van đã tống táng đi trước đây. Song, giới tù chính trị đã nhầm, tưởng làm vậy thì bọn chúng sẽ khổ sở. Nếu còn ở lại trại trung ương thì bọn đó sẽ phải làm việc đập đá, còn ở đây thì chúng lại là ông chủ của chúng tôi, uy quyền vô hạn để tên sĩ quan ss được yên giấc ngủ. Hẳn chẳng thể tìm ở đâu được những tay sai đác lực hơn đế thi hành mệnh lệnh của mình.

        Cả một bầy khốn nạn Di-gan trẻ tuổi vây quanh một người đeo băng tay đầu trò... Chúng đón chừng từng lời lưu ý nhỏ nhặt của viên chỉ huy để rồi sốt sắng tán đồng ngay.

        Cuộc lục soát chấm dứt trong tiếng ồn ã. Tôi mừng rỡ khi nghe có tiếng Pháp xen lẫn trong đó. Chúng tôi gồm 15 người trong tổng số 400, rải rác trên các toa. Cảnh tình tơi tả xơ rơ đã khiến chúng tôi tự đi kiếm tìm nhau. Như là chúng tôi được phép nghỉ ngơi một chút, cái đói lại đã đến nên mọi người ngồi bệt xuống đất rồi có thứ đồ ăn gì thì đem ra chia cho cả tập thể cùng ăn. Tôi chẳng có gì hết, nhưng nhờ đó mà cũng có được nhiều ga-men nước. Trong vài phút chúng tôi hướng thụ tình đoàn kết đích thực. Tình đoàn kết đó được hun đúc bàng nghịch cảnh, không vụ lợi, không giả tạo. Bầu trời thật là đẹp. Ngẩng nhìn thấy xa xa là những cánh đồng, những nông trại, tất cả những gì khiến có thể mơ mộng.

        Vừa mới làm quen với nhau thì một hồi còi đã kéo phắt người ta đứng dậy. Bốn tên Kapô tới dẫn chúng tôi đi khuân gạch. Đó là "nghi thức" tiếp đón và cũng nhằm để chúng tôi "làm quen" với sinh hoạt của trại. Phải bươi móc tìm kiếm trong những ngôi nhà đổ nát tất cả gạch, ngói còn dùng được, rồi vừa vác vừa chạy đến cách đó chừng năm chục mét chất lại thành đống. Mỗi khu vực có một trăm lao động, xếp lên xe, dõ xuống xe bao giờ cũng là vật liệu xây dựng. Có lẽ là thừa quá nhiều người. Nhưng vì lại quá đông kẻ đóng vai chỉ huy, nhất là bọn lang bạt (gi tan) luôn luôn có mặt giống như bọn tình nguyện không từ làm bất cứ việc gì khi cần, trừ việc lao động. Nhờ thế có quốc tịch Đức, bọn chúng đều là người Đúc, nên chúng đóng vai những cai thợ, và để được chú ý, chúng cầm gậy trong tay luôn luôn lên giọng hách dịch. Hầu như là tất cả người trong gia đình chúng đều bị tử diệt ở Au-sơ-vít, thế mà tại đây thì dường như chúng đã không còn chút tình người. Tại đây hình như chúng đã bị biến thành rắn độc... Chúng tôi bị ngập vào bụi mù mịt rất nhanh chóng, chân tay phồng rộp, hơi thở nặng nề. Và lúc nào cũng là nhũng tiếng la ó, thét mắng :

        - A ! A ! A ! Đây đâu phải Bu-sân-van ! Bọn lười nhác. Chúng bay đã được nghỉ ngơi ở đó rồi, đến đây phải làm việc. Bọn chúng đặc biệt theo dõi những người tù Nga, chửi mắng họ thậm tệ. Nhưng khi trông thấy chữ "F" trên phù hiệu tam giác thì chúng làm ra bộ ân cần chăm sóc. Tôi đâu biết người tù Pháp hay nhận được bưu kiện. Tôi cho chúng biết về những bưu kiện Sô-cô-la, thịt dăm bông. "Chắc chắn là tôi sẽ nhận được nhiều đấy, nhiều hơn nhu cầu của tôi", chúng nghe và không ngăn được nước dãi chảy ra. Nếu chúng hiểu rõ sự thật, chúng sẽ hành tôi thùa chết thiếu sống. Nhưng trong tình cảnh thế này, khi đã đánh lừa thì phải lừa đến tận cùng thôi. Tôi đã đứng trước nguy cơ bị kiệt sức ... Cuộc đời chó đểu thật ! Tuy vậy, nếu trong đời thường làm một người giác ngộ là chuyện đơn giản thì, ở đây trong trại tập trung là cả một sự phù phiếm. Nếu là kẻ chán đời thì chỉ trong 15 ngày thôi anh sẽ đổ nhào như một đống giẻ rách, tiếp đó là một cái thây ma ! Tôi yêu say cuộc đời và cố gắng quên đi "nhà dưõng sức" ở gần Vây-ma để sửa soạn cho một cuộc chiến đấu mà điều chắc chắn là gian khó cực kỳ.

        Trước một ngôi nhà xám như là nhà giành cho những bệnh nhân dịch hạch hay bệnh hủi, các khung kính cửa sổ đã được thay bằng không khí đồng quê, họ bắt chúng tôi xếp hàng trình diện với viên trướng khối và viên Phút-rê mới. Một là người tù, người thứ hai là hạ sĩ quan không quân, đều là người Đức. Họ đang bàn nhau về số phận của chúng tôi. Mọi điều họ sẽ nói với chúng tôi thì chúng tôi đã biết trước cả rồi : Kỷ luật ! ... Những lời từ mồm họ nói ra, họ chỉ có thế thôi, cũng được coi luôn là bữa ăn tối của chúng tôj ...Chúng tôi đã cảm thấy bằng lòng vì có thể hạ mình xuống đệm rơm, nhưng đến một nửa số giường thì lúc nào cũng là kiểu giường xếp đống lên nhau, chưa lắp. Vậy là suốt đêm phải dùng búa đóng để lắp vào, rồi khiêng ván, lót rơm. Hai toán Di-gan đổi phiên nhau suốt đêm đê hướng dẫn cách lắp cho chúng tôi. Mãi rạng đông mới làm xong. Nếu người tù Nga tỏ ra dai sức thì tù đại diện cho khu vực La tinh chúng tôi chỉ còn như cái bóng của mình thôi. Để bồi thêm cho một cú nữa, một nhục hình khác lại đến ... Công việc kế tiếp lại phải làm ngay. Tên trướng khối Hen-mút thông báo từ đầu tháng tư, trại sẽ mở cửa và tất cả các ngày chủ nhật đều làm việc như thường để xây dựng trại. Còn thời gian cả tuần thì phải làm việc ở các công trường chung quanh En-rích. Ở đó, nhiều nhà máy nổi tiếng được xây dựng trong lòng đất giống như nhà máy Đô-ra cách nơi này vài ki-lô-mét.

        Ngôi nhà chúng tôi ở có một tầng trệt và hai tầng gác. Bốn trăm người chúng tôi hai tầng dưới, tầng còn lại ở trên để giành đội chuyến di chuyển mới sắp đến. Tên phạm trọng tội ở Hăm-buốc tới tìm chúng tôi ở tầng thứ nhất. Cũng như mọi tên nô lệ hèn hạ khác của bọn ss, hắn đi giày ống mặc chiếc quần kỵ mã mới được kẻ một sọc bằng sơn để phân biệt với người thường. Chúng tôi buộc phải ngồi bệt xuống sàn để hắn kiểm soát được và nhìn thấy chúng tôi rõ hơn. Nhưng buổi gặp trở nên đáng quan tâm : Hắn đến để chỉ định nhũng người làm việc cho khối, rồi sau một lúc thì thầm với bọn tham mưu, hắn cất lời hỏi ai ở đây biết nói tiếng Đức. Ngoài nhóm tù Pháp chỉ có ba người ra, các người tù khác đều giơ tay cả. Việc này cũng giống như trúng số độc đắc, vì vậy ai cũng ứng thử coi thời vận thế nào.

        Một chuỗi tiếng cười dòn rồi lại một tiếng gầm gừ, ấy là hắn sắp quyết định cách thức tuyển chọn rồi đấy :

        - Bọn Bôn-sơ-vich không được phép giơ tay, hắn ra lệnh cho những người tù Nga bỏ tay xuống. Chỉ cồn độ hai chục người tù Ba Lan và ba người Pháp.

        - Anh quê đâu ?

        Hán hỏi tôi. Đó là sự may mắn nhờ môi giới của một tên tướng cướp đã tới gõ cửa của tôi. Tôi nhìn chọc vào mắt hắn, thở hít vào một hơi dài rồi tôi ném lá bài xuống mặt bàn : Pa-ri.

        Trong mắt hán thoáng hiện một ánh nhìn như một kỷ niệm mơ hồ. Hắn vẫn giữ vẻ mơ màng như thế một lúc nữa, còn tôi thì đang đứng dậy với cảm giác như mình đang gắng gỏi hết sức để giữ được thăng bằng khi đứng trên dọi dây căng rất thẳng.

        - Tôi có quen Mông-mac-to-rơ hán trả lời tôi với giọng thân mật đượm nối tiếc nuối. Tôi biết mình đã bám được vào cây sào rồi.

        - Chọn anh này, hắn nói với Hen-mút, trưởng khối của tôi.

        - Hú vía ! Tôi thở hắt ra tất cả không khí bị giữ trong phổi và sức lực bị tiêu tan trong bốn mươi tám giờ vừa rồi đã được trả lại lúc nghe thấy ba tiếng đó. Rồi hắn chọn hai người Ba Lan nữa, để một người đảm nhiệm tầng dưới và còn người kia làm thư ký cho khối vì anh ta nói được cả tiếng Đức và tiếng Nga.

        Trên kia, những tên cai đang tìm chọn, giống thể trong một chợ bán nô lệ, nhũng người cần cho các công việc khác nhau trong ngày hôm nay... Bọn Di-gan cũng đã ở đấy, gậy gộc sẵn trong tay để đưa các toán tù tới các địa điểm lao dịch. Số đông người tù Pháp đã có thể ở lại với tôi để sắp xếp cho viên trưởng khối một phòng.

        Hen-mút tỏ ra rất phục các giá trị của nghề thủ công Pháp qua cách phân chia rất rộng rãi món xúp. Tuy thế hắn vẫn giữ vững phương hướng bởi lẽ sự rộng rãi ấy không ngoài mục đích nhắc nhở gián tiếp cho chúng tôi hiểu về món thuốc lá Gô-loa. Người nước ngoài nào nghiện thuốc mà đã biết hương vị thuốc Gô-loa rồi thì cũng ham thích đến cuồng nhiệt. Một người trong chúng tôi còn lại vài điếu đã thử "chơi" một cuộc thương lượng lý thú và cũng thật kỳ lạ : 1 lít xúp ngoài tiêu chuẩn mỗi ngày trong 15 ngày liền, một phần mác-ga-rin cả một tuần và bánh mì. Tuy vậy, điêu kiện bánh mì chỉ là thăm đùa thế thôi, chứ ngay viên trưởng khối cũng làm sao có hơn phần ăn hàng ngày của mình được. Anh ta chỉ được thêm mỗi một cái quyền là định đoạt số đồ ăn thừa khi đã phân phát đủ tiêu chuẩn. Người làm cú áp phe này là Buya-rô, nhà thầu khoán nhỏ vùng Li-ông, một cựu chiến binh, là một trong nhũng người Pháp bị lưu đầy sang Đức sớm nhất. Anh ta thừa khôn ngoan do trải nghiệm trong tù lâu ngày.

        - Tôi chẳng hút thuốc lá bao giờ, anh ta nói với chúng tôi, nhưng tôi biết rõ những điếu thuốc lá ấy sẽ giúp tôi rất nhiều. Tôi còn cả một số dự trữ, song cần cảnh giác với bọn bất lương này. Nếu thằng này sòng phẳng thì tôi lại đề nghị trao đổi mười lăm ngày nữa.

        Thêm một lần, tôi lại leo được lên khỏi vực thẳm. Nhưng ngay những ngày mới tới đây tôi đã nhận ra chúng tôi đang ở trong sào huyệt của một băng cướp thật sự. Cái gáo để phân phối xúp là không đủ 1 lít. Người ta cố ý gian lận để cho Hen-mút có thêm số lượng cho việc mua bán của hắn. Người nào phát giác sẽ được "ăn" mấy cán xẻng.

        Cứ như vậy, tối tối cả bầy đàn đói rách chạy ào ào như một cuộc tấn công vào tầng gác thứ nhất, bỏi lẽ tại đây tôi chuẩn bị dọn xúp có sự giúp tay của người phụ tá Ba Lan...

        Trong các đội lao dịch, hình phạt bằng roi rất ác. Mỗi lượt đi làm về, tất cả phải chạy dưới một trận mưa gậy. Tên nô lệ gày nhỏ nhất cầm một khúc cây, công cụ để phân biệt cấp bậc của hắn và bao giờ cũng có sự ganh đua để chứng tỏ được sự trung thành tận tụy quá mức cần thiết.

        Đó là cái mốt thời thượng. Tên trưởng khối chẳng khác chi "ông hoàng" trong trại, có riêng một tên Di-gan phục vụ, làm chỉ điểm và cũng như một tấm thảm cho hắn chùi chân. giờ phân phát xúp, trong lúc tôi ghi danh số thì hắn mò tỏi đi tha thẩn. Bốn trăm tù khổ sai lướt ngang qua trước mặt tôi phần nhiều rất trẻ, cả trẻ con mười bốn mười sáu tuổi. Xong buổi phân phát, những đôi mắt tha thiết cầu xin những nồi đựng súp để vét cho sạch như chùi bàng thìa, bằng ngón tay, bằng cả lưỡi nữa. Tôi đã thử thực hiện sự luân phiên, nhưng cuộc thực nghiệm đó đã rất nhanh chóng bị phá vỡ bởi làn sóng người chen lấn rồi đánh lộn cả nhau nữa. Hen-mút lao vào và đánh loạn xạ cái đống người ấy. Rồi vì quá mệt hắn buông chiếc gậy ra, dùng tay mà bạt. Hắn rình một chiếc má nhằm thật kỹ và một tiếng "bốp" !... Cái trò đểu này là sở thích của hắn. Nhưng không một người nào dám ngăn cản, ngược lại có một vài người cười theo để lấy lòng hắn. Tôi quyết định phải nói với hắn. Đêm sau nữa, hắn giáng cho tôi một phát. Chiếc bạt tai còn đau đớn hơn bị đánh bằng gậy khi tôi bị thẩm vấn. Có lý do gì đâu cơ chứ? Tôi đang đếm bánh mỳ thì hắn đi qua sát tôi với cái nhìn kỳ quái, có lẽ là hắn đang lên cơn. Tôi muốn bóp cổ hắn ngay tức khắc, nhổ móng tay và lấy búa mà chẻ hắn ra từng mảnh.

        Trong giờ uống cà phê buổi sáng cuộc đánh lộn nhau lại tiếp diễn. Suốt ngày không phút nào gọi là nghỉ ngơi giữa các công việc lao dịch khác nhau. Hen-mút cử tên hầu cận của hắn tới giúp thêm tôi. Nhưng con lợn cái này lại thích nghe tôi kể chuyện Pa-ri. Chốc chốc, tên chủ lại gọi hắn về và cố tình khiêu khích hắn để thỏa mãn thích thú riêng. Tù xa, tôi nghe được hoạt cảnh ấy bằng lời "Sao ủng của tao không sạch, mày !" - một cái tát. "Tại sao mền của tao mày không rũ !" - Cái tát nữa. Cứ vậy năm sáu cái tát liền. Từ một góc đàng này, tôi thật sự thú vị và đó cũng là lúc nghỉ ngơi dễ chịu nhất trong ngày của tôi.

        Bỗng một thảm họa từ trên tròi roi xuống vào tối chủ nhật chỉ sau tám ngày tôi được giao việc. Khi đi làm về, vì sự vội vàng đã thành thói quen nên ai củng muốn được là người ăn trước nhất, mà chẳng ai biết được rằng chiếc cầu thang chật hẹp bằng gổ trắng dẫn lên tầng gác thứ nhất cũng đã phải than thở vì mệt mỏi rồi. Đúng lúc ấy nó gãy sập kéo theo cả một chùm người. Sàn nhà cũng không chịu nổi tai biến này mà lúc ấy cũng đang có nhiều người tù nằm la liệt dưới đó... Hen-mút bắt tên hầu cận chạy nhanh tới tìm viên quản trại. Tên này đến nơi bừng, bừng giận dữ đến nỗi ai là người gan lì nhất cũng phải rùng mình. ,

        - Nhanh lên, phang mạnh vào bọn đê tiện này ! hắn ra lệnh cho những thằng đang đứng chung quanh. Và không thiếu gì đứa tình nguyện. Chính viên quản trại cũng thẳng tay nện vào nhũng người không còn sức đứng dậy được nữa vì các vết thương. Hai đường thoát ra ngoài của tầng trệt bị canh giữ chặt rồi. Nhũng người tù lao ùa ra đấy bị một trận mưa gậy túi bụi. Ba chiếc cán xẻng đã gãy trong đám người hỗn loạn ấy. Và chắc là xương con người phải cứng lắm, nếu không thì cán xẻng đâu có bị gẫy dễ dàng quá đến thế. Việc phân phát súp bị ngừng để kết thúc cuộc chiến. Viên quản trại lệnh cho khiêng súp sang một khối khác. Và có vẻ còn chưa nguội con giận, hắn thở hổn hển.

        - Này, cầm lấy vũ khí của các anh. Tôi muốn trông thấy nó phải gãy đều đều.

        Mỗi người tù là thuộc hạ của hắn được phát một cán xẻng mới mà những tên phụ tá ôm tới.

        Không nom thấy tôi ở đầu hàng những người của "lực lượng trật tự" hắn gọi và ngạc nhiên khi tôi không cầm gì cả. Dù biết trước là điều này sẽ mang họa vào thân đây, song tôi vẫn cứ thử ngụy biện là tôi không biết dùng loại công cụ này... Hán không để tôi nói hết lời. Bọn thân cận thì thắc mắc không hiểu vì sao tôi lại dám giải thích mà lẽ ra là phải "bảo một thì làm mười" để củng cố địa vị chứ. "Ngày mai anh phải đi lao dịch". Đó là một tiếng gầm gừ rít vào lỗ tai tôi. Và tôi có cảm tướng như là vừa tránh được một trận đòn. Hình như là nhờ Mông-mác-to-ro mà một sự xấu hổ vô cớ đã kéo tay hắn lại. Cố nhiên tôi có thể kiếm cho mình một chức vụ tốt đẹp bằng chiếc cán xẻng.

        Không phải lần cuối tôi bị thất bại. Nhưng rồi lại tìm cách thoát ra và cứ phải lặp lại nhiều lần y như thế. Đêm ấy, lúc nằm duỗi dài với túi dạ dày trống không, đầu óc tôi đặc đầy một màu tối kịt. Rồi trong tận cùng của bóng tối một con số đột ngột hiện ra trong ký úc tôi ngày hôm đó, đời tôi vừa trọn hai mươi bảy tuổi.

        Hình ảnh ngày tôi hai mươi tuổi lúc thi hành lệnh quân dịch với một vài ảo tưởng và phải thừa nhận là cũng có đôi chút vui sướng, đến bây giờ sao mà xa vội quá chừng.

        Là công dân một nước, phải bỏ học khi còn trẻ, nhưng vì ham thích mà cuộc đời lại không chiều đãi lắm và đúng hơn là ăn uống thiếu thốn thì trại lính dễ thành hình tương cho một loại trường trung học lớn, ở đây được ở, được ăn chẳng phải mất tiền. Rốt cục, thất vọng lắm rồi !

        Sô-mông suya Mac-nơ là một thành phố của tỉnh lẻ với một vài tiệm rượu, hai rạp xi-nê và một nhà chứa. Toàn cảnh tưởng là bị phủ bởi một tấm vải liệm u sầu và dữ tợn. Hai năm ngu xuẩn chìm đắm trong rượu chát đỏ ở các câu lạc bộ nhà binh.

        - Xài tiền cho hết nhanh đi, chú lính nhóc con, rồi bước đi cho khỏi chưống mắt.

        Hẳn rằng những con buôn trong thành phố trại lính này nghĩ vậy. Chúng tôi ra đi, cả khóa tân binh 37, nhưng lại là đi ra mặt trận ! Thoạt đầu, người ta nghĩ chiến tranh có vẻ "kỳ quặc". Quả thật, nó giống một thao diễn thôi, mặc dù một mùa đông mà ngay dân chúng miền An-dát-xơ đã không lấy gì làm vui vẻ vì sự có mặt của chúng tôi, cũng phải tỏ ra ngạc nhiên. Tuy thế, cùng với mùa xuân năm 1940, một mùa xuân đẹp bên bờ sông Ranh nằm giữa Muyn-hao-vo và Ban-lo nơi sư đoàn của tôi đóng quân, bao nhiêu người vẫn tin là chiến tranh sẽ sớm kết thúc...

        Thế rồi, vụ nổ như sấm vang ngày 10 tháng 5, cuộc hành binh đến sông Xom-mơ vùng chiến tranh thật sự, rồi sự khám phá tất cả nỗi kinh khủng của chiến tranh đã chấm dứt mọi ảo vọng. Ông trung úy đại đội trưởng nói vói tôi trước lúc lên phòng tuyến A-miêng :

        - Nếu nằm luôn lại đó, chú mày sẽ là một thây ma. Còn nếu trở về được thì chú này sẽ thành anh hùng.

        Tôi thoáng nghĩ về hai giải pháp, nhất là giải pháp thứ nhất, nhưng một giải pháp thứ ba lại tới - làm tù binh chiến tranh.

        Trên khắp nước Đức, các trại giam đang chờ đợi chúng tôi. Ở đây có thể là nơi nghỉ mát cho những ai biết nói tiếng Đức. Và mặc xác những hàng rào dây thép gai, những chòi canh, chỉ một chút liều lĩnh và may mắn là có thể vượt khỏi các trại giam đó. Như nhiều người khác, tôi đã thử, sau mười tám tháng nghỉ ngơi bất đắc dĩ, rồi tôi đã thành công. Bận y phục dân thường, chữ thập ngoặc Quốc xã trên những chiếc khuy áo và tiếng hô "Heil Hitler" vừa giơ cao tay phải để chào hỏi nhau. Cả một dân tộc từ đứa bé đang nằm nôi đến ông già sắp xuống huyệt đều chào nhau kiểu như thế. Ngay giữa thế kỷ 20, sau Gớt và Si-le sau Bách và Bét-tô-ven và sau nhũng gì của 2000 năm Thiên Chúa và văn minh kỹ thuật phi thường, định mệnh của con người xem ra là cực kỳ bi hài ! Ông cựu đại sứ Sca-pi-ni của chúng tôi ở Béc-lin đã nói rằng vượt ngục là bằng chứng của sự ích kỷ. Chỉ có những kẻ muốn tìm cách biểu lộ sự ân hận vì sự hèn yếu của mình thừa nhận ông ta là có lý.

        Tới miền Nam, tôi phải trốn biệt sau vài giai đoạn bi hài. Những biến cố khác nhau như là thứ bệnh ung thư đã hủy hoại đôi người. Trong vùng không bị chiếm đóng, bao nhiêu là kẻ tình nguyện sẵn sàng phục vụ cho chế độ Vi-si và bao nhiêu là kẻ sẵn sàng hộp tác với khu vực phía Bắc đã bị chiếm đóng. Phải là chiến tranh trở thành cơ hội may mắn để thay đổi số phận, để làm giàu dễ như trở bàn tay? ... Bọn Quốc xá hiểu rất rõ điều này, nên chúng đã tung vãi ra rất nhiều tiền, tiền có sức mạnh là tha hóa tất cả. Tham nhũng, tố cáo nhau một cách đê tiện, chợ đen... Người tù binh chiến tranh vượt ngục về và phát hiện ra một quê hương hèn yếu, phân hóa và khuất phục vào năm 1942.

        Mặt khác, nếu như tìm hiểu cho cặn kẽ, cũng có thể khám phá ra bên cạnh lũ người hèn hạ ấy cũng có một bông hoa non nớt mỏng manh :"kháng chiến" ! Ở đây, người ta không có thòi gian để buồn tức, nhưng cũng với sự lùi bước của thời gian, chân dung thật của nó dần dần hiện rõ. Những gương hi sinh cao đẹp ! Những anh hùng vô danh ! Đúng thế, họ bao giờ cũng chỉ sản sinh từ cùng một lớp người, lớp người có ý thức quốc gia, ý thức xã hội. Rõ ràng họ chỉ là một thiểu số giữa cả một dân tộc. Dẫu vậy dây cũng là một tự hào xứng đáng nhất, nhưng đặc biệt sâu sắc và chân thật sự tự hào của người không chịu dứng chung trong một bầy của bầy cừu...

        Quả thật là một thời gian dài, bảy năm, là những năm đẹp nhất tuổi trưởng thành, những năm người ta nhận biết mình thành người có đủ sức làm những công việc lớn lao nhất.

        Thế mà những gì diễn ra trong tâm trí tôi đêm ấy chỉ như là một cuốn phim câm, chết rồi mà vẫn chua hết. Ở đây còn tệ hại gấp bội lần trong trại lính, tệ hại hơn chiến tranh và không biết tệ hại hơn bao nhiêu lần so với các nhà giam tù binh chiến tranh. Buổi sáng ngày sau khi đi xuống sân nơi tập hộp nhân công lao dịch, tôi thấy con số lên tới hàng nghìn người. Ba phần tư số đó sẽ được chở bằng xe lửa tới một công trình cách sáu ki-lô-mét. Số còn lại thì ở lại trại tiếp tục công việc xây dựng, sửa sang. Khoan núi xây nhà máy là một công việc hết sức trái khoáy, bắt rất nhiều người tù làm việc nhưng lại không hề lo sắp xếp chỗ ở cho người ta. Mà lại phải nhanh chóng chuẩn bị các cơ sở hạ tầng chung cùng là nơi ở tạm cho các đoàn di chuyển sắp tới. Trong lúc như thế, người tù không được tắm rửa và nơi đi vệ sinh chỉ là một chiếc hố đào. Cho tới lúc bây giờ, tôi chưa hề được bước sang hai khối đã có tù trước bởi vì Hen-mút "săn sóc" chúng tôi chu đáo quá. Bây giờ tôi mới nom thấy những người tới trước chúng tôi vài tuần. Quần áo họ bẩn thỉu rách rưới và khó mà có thể đọc ra chữ đầu ký hiệu chỉ quốc tịch trên áo mọi người. Chưa thành lập một tổ chức lao dịch nào. Một tên hung bạo đang đếm số người phải di chuyển và bọn Kapô bất ngờ tới lấy trong số còn lại 20, 30 hoặc 50 người. Người tù có thể len lách đứng vào một nhóm bất kỳ nào. Song phải biết được nhóm ấy sẽ làm công việc gì. Do đêm hôm trước tôi mới chỉ được thông báo là phải đi lao dịch, nên tôi phải để bị dẫn dắt giống một thằng mù. Trả lời câu hỏi "sẽ làm công việc gì" một người tù Nga phác một cử động bằng tay khó hiểu. Chẳng có gì quan trọng hết với anh ta.

        Chúng tôi đi qua nhiều mảnh sân ngổn ngang gạch ngói, ở đâu bọn tù khổ sai chúng tôi cũng đã phải bắt đâu một ngày lao động... Người ta có thể đoán biết quang cảnh của trại tập trung khi nó được hoàn thành việc xây dựng bằng cách quan sát chung quanh dù bấy giờ đang là những đống vật liệu. Một điều biết chắc là cổng trại sẽ nhìn thẳng ra sân ga để tránh cho các biệt đội khỏi phải đi qua xóm dân cư... Ba toán đang trộn vữa bị ngăn lại hoặc làm việc chậm lại vì đã được trưng dụng cho việc xây dựng chỗ ở cho 15 nghìn người tù đưa từ trại Bu-sân-van tới. Chúng tôi chỉ là con số đầu tiên trong kế hoạch đó. Trong lúc chờ đợi tôi đun đẩy chiếc xẻng trên lớp đá vôi, chúng tôi đã đào xuống sân 80 xăng ti mét, còn phải đào tới một mét. Một toán khác sẽ đặt các ống cống rồi sau đó chúng tôi phải quay lại để san lấp đất. Khi người ta chưa làm công việc đào đất bao giờ cả thì đã làm rất khó khăn rồi, thế mà lại có mưa nữa mới cơ cực làm sao... Đất dính bết vào xẻng và càng vùng vẫy nước càng chảy vào cổ áo nhiều hon. Mưa không lớn hạt lắm nhưng đều đều đủ cảm hứng cho một học trò của thi hào Véc-len làm thơ và đủ để chúng tôi phải nổi khùng. Không cách gì để cho mình dễ chịu hơn, cứ phải đứng đó chân ngâm trong nước, người ướt lép nhép. Lạnh thấu xương. Sự cử động lúc làm việc không đủ cho thân thể ấm nóng lên. Bọn Kapô thì được chạy trốn mưa trong các công trình gần đấy. Qua được cơn mưa là một chuyện đầy khổ sở. Người bạn cuốc đất với tôi hút một điếu thuốc mà nguyên liệu chính là một mẩu giấy báo cuộn lại. Anh ta chuyển cho tôi rít vài hơi. Loại thuốc tạp-pí-lù này có đủ mùi vị, khi rít một hơi có cảm giác được ấm lên chút ít và cũng khiến người ta thêm nhiều mơ mộng. Mưa rả rích suốt ngày. Tôi đã bắt đầu lâm vào tình cảnh tồi tệ và chưa bắt quen được với một ai. Những người tù Pháp tới cùng lúc với tôi thì đã đi làm việc ở các biệt đội khác. Còn trong khối thì họ chia ra từng nhóm ba người cách xa nhau. Tôi thành thật với họ, tôi chẳng nhận được một bưu kiện nào cả. Tôi lại vừa mất chỗ làm tốt, dễ gì trong tình thế mới tôi có thể gây dựng được những mối giao tiếp.

        Pôn, anh chàng quê ở An-dát-xơ đã trở thành Kapô thực thụ, ở cách biệt chúng tôi. Hắn đã gỡ bỏ chữ F trên ngực áo và càng ngày càng ít nói tiếng Pháp. Và tôi sẽ chẳng xin xỏ được gì ở tên nhãi ranh ấy. Vâng, một lần nữa tôi lại rơi xuống đáy vực thẳm mà mỗi giọt mưa lại nhắc nhủ tôi điều ấy.

        Trở về khối, đến lượt tôi phải đứng nối hàng nhận phần xúp...

        Vừa ăn xong, tôi trèo lên giường ngay. Người ướt át nhưng sung sướng được nằm nghỉ ngơi. Và tôi tìm thấy niềm vui sướng tràn ngập với một người bạn mới. Những đêm trước, tôi đi ngủ muộn nên không có dịp trò chuyện với người nằm chung giường là Vla-di-mia.

        - Ngày mai sẽ đi với tôi, anh nói, trong khi chờ đợi, chúc anh ngủ ngon nhé.

        Phải thức dậy từ 4 giờ rưỡi sáng. Và lúc tập hợp tôi theo sát Vla-di-mia, tới khi tên Kapô đếm lấy ba mươi người thì tôi có trong số đó. Hắn dẫn chúng tôi tới một trong những tòa nhà của trại. Công việc là phải dọn quang tất cả vật liệu còn lại trong ấy. Tên Kapô thì từ sáng đến tối cứ ở lì trong một căn phòng nhỏ tầng trệt và nhiệm vụ duy nhất của hắn là đến tối thì dẫn chúng tôi về trình đủ con số khi điểm danh. Hắn không hề phải sợ một vụ vượt ngục nào cả bởi vì không kể hàng rào dây thép gai đã được vây quanh trại, còn có những lính gác mà một số thay nhau đứng trên các chòi vừa được dựng... Chúng tôi làm việc phân tán ở nhiều tầng, nhiều phòng, tung gạch, gổ, sát vụn qua cửa sổ. Những người khác tới nhặt rồi xếp lại cách đó một quãng xa. Nếu so sánh với ngày lao dịch hôm qua, tôi cứ ngõ như hôm nay được nghỉ hè. Buổi tối về, tôi không biết nói thế nào để cảm ơn Vla-đi-mia. Tôi ước ao giá như mình nhận được một bưu kiện, một lần thôi cũng được, để chia sẻ với anh. Khi biết tôi không bao giờ nhận được gì, anh căn dặn : "Đừng hở ra với ai, nhất là với tên Kapô. Vì như anh đã thấy đấy, hắn o ép người Pháp với hi vọng là được họ cho quà. Lý do sâu xa là thế đấy. Nên phải giữ thật kín với hắn... Cứ giả thiết là anh sẽ có quà gửi tới, nhung đâu phải là người đầu tiên. Cần nhất là phải tranh thủ thời gian. Hè sắp tỏi rồi, anh sẽ thấy cuộc tấn công lớn .

        - A ! Thế hả anh, mặt trận thứ hai?

        - Không, quân đội Xô viết không chỉ tiến quân trong mùa đông. Cố nhiên, nếu như quân Anh Mỹ đổ bộ được cùng lúc thì thật là lý tưởng. Nhưng họ đã hứa hẹn điều đó khá lâu rồi...

        Vala-đi-mia chưa tới 19 tuổi, nhưng cuộc đời đã dạy anh sớm chín chắn, anh nói như một người lớn tuổi rồi. Đêm ấy ở Béc-lin cuộc oanh tạc đã phá sập một phần doanh trại của nhà máy mà anh làm việc, và cũng như mọi lần anh cùng một số bạn thừa cơ lộn xộn, lẻn ra phố kiếm thêm thực phẩm cho bữa ăn hàng ngày, đưa về được một số thức ăn dự trữ và giấu trong đệm rơm. Bỗng một đêm, tên cảnh sát có bọn thiếu niên Quốc xã tháp tùng tóm được. Thế là con đường định sẵn lại mỏ rộng : anh bị thẩm vấn tại sở cảnh sát hình sự A-lêch-xăng-dơ-plat và hoặc là bị treo cổ hoặc là bị tống đi trại tập trung. Nhưng thật may, Vala-đi-mia bị hình phạt thứ hai. Anh là người ở Khác-cốp, cha là kỹ sư đường sắt. Mộng ước của anh là trỏ thành sĩ quan và tới Tác-ken "thành phố no ấm". Khi thuật lại với tôi về thành phố này, mắt anh sáng long lanh vì say mê. Cả một bộ tiểu thuyết được xây dựng chung quanh thành phố mới mẻ này. Bữa ăn xong, không chạy chỗ này chỗ nọ kiếm thuốc lá, Vla-đi-mia nằm dài trên đệm, lòng đầy khao khát sự hiểu biết, anh hỏi chuyện tôi về Pa-ri, về nước Pháp, không biết cơ man nào là chuyện. Giống như nhiều người cùng quê khác của mình, anh am hiểu một phần văn học Pháp và luôn luôn bày tỏ với tôi sự yêu thích Vích-to Huy-gô, Ban-Zắc và A-lếch-xăng Duy-ma. Anh quả quyết rằng ở nước anh không một làng mạc nào mà thanh niên không hiểu và không hâm mộ cha đẻ của "Ba người ngự lâm pháo thủ".

        Nhiều chuyến di chuyển từ Bu-sân-van tới và nhiều khối mới được tổ chức. Chúng tôi không có thì giờ để chạy tìm xem có người quen biết trong đó không. Tình cờ do sự chuyển dịch trong lúc tập hợp mà chúng tôi gặp lại được một người bạn.

        Đang khi tôi sắp bước sang tuần lễ thứ hai của công việc lao dịch này thì đùng một cái, tôi lại bị chộp cùng với ba mươi sáu người tù khác, đưa lên đoàn tàu chở súc vật mà sáng sáng nó vẫn chở công nhân tới đại công trường. Thế là tôi không được làm việc hơn tám ngày ở một địa điểm mà tôi đã cảm thấy muốn được ở lại mãi... Chúng tôi xuống tàu ở một cái làng xinh đẹp. Trong vòng vây bọc của nhũng lính canh, 1500 người ra khỏi ga và đi vào con đường trục trong làng. Làng mạc ở Đức thật dễ yêu, sạch sẽ, những khung cửa sổ đủ màu sắc che lấp đi những gì bề bộn trong một trang trại. Chúng tôi bắt gặp một quán bên đường có tên "Sân bắn của Đại đế Frê-đê-rích lơ Grăng" nhưng xem chừng không đắt khách lắm. Ngay lúc ra khỏi làng thì thấy một bên đường được chắn bởi rào dây thép gai hàng trăm thước vì bên trong là các nhà phụ của một nhà máy khổng lồ đang được đào sâu vào lòng núi kề đó. Chúng tôi được dẫn vào đây. Trên một khoảng đất rộng đã có nhiều sĩ quan ss đứng phía sau để kiểm soát. Rồi thấy họ hoặc mất hút trong đường hầm hoặc trong các dãy nhà dùng làm các xưởng máy. Những toán khác thì được phân công bốc dỡ hoặc xếp đầy vật liệu lên những toa tàu đang đỗ trên đoạn đường ray đi qua công trường. Số người bị lấy thêm chúng tôi tự hỏi họ sắp sửa giao cho ta việc jiào đây.

        Một chiếc xe vận tải hạng nhỏ tới chở chúng tôi đến vùng ngoại ô Nordhausen, cách chừng mươi ki-lô-mét. Một nhân viên dân sự đã chờ sẵn ở đó với xẻng, cuốc, các cuộn dây điện thoại. Công việc chúng tôi phải làm là đặt một đường dây phụ nối thành phố với công trường dài khoảng mười cây số. Phần dây chôn dưới đất giành cho chúng tôi. Phân kia giành cho nhóm chuyên viên toàn là người Ý trong quân đội của Ba-dốt-li-ô. Họ được hưởng chế độ tù binh, nghĩa là có cuộc sống sang trọng xa hoa so với chúng tôi. Nhưng họ chẳng lạ lắm khi trông thấy chúng tôi. Họ đã quen làm việc với hạng người mà Đại Đức quốc đã "tuyển dụng" để làm lao dịch. Chúng tôi phải đào một rãnh dài và may mắn là thời tiết đẹp nên ngày thứ nhất đi qua dễ chịu. Hôm sau thì không được như thế nũa. Một tên lính gác thường chẳng để tâm gì tới công việc, hắn đến bên tôi buổi sáng đó. Từ khi vừa vào làm việc tôi đã biết là hắn theo dõi tôi rất sát sao.

        - Thế nào, không biết sử dụng cuốc sao? Hắn hỏi tôi, đưa tay đây xem nào?

        Đó là một thằng tóc đỏ hoe, bộ mặt được đặc trưng bởi một cái mồm giống mồm con thỏ và cái nhìn của cặp mắt hận thù. Tôi đưa hai tay ra trình. Hắn phá lên cười chế diễu và lệnh cho tôi phải cuốc nhanh hơn. Hắn đứng chôn chân cạnh tôi để theo dõi sự thi hành mệnh lệnh. Nửa giờ trôi qua, tôi ngõ đứt hơi, nhưng nỗi cực khổ chỉ là mỏi bát đầu thôi. Cứ mỗi lần định dừng lại một thoáng lấy sức là y như một báng súng phang vào lưng tôi để bảo cho biết sự hiện diện của hắn. Hắn cười rất ngạo mạn và chỉ trỏ tôi để báo cho bọn đồng sự, và hiển nhiên là do tâm địa hèn hạ nên chúng đã đồng tình với hắn. Mọi những gì tôi đã chịu đựng cho tới lúc bấy giờ chỉ là trò trẻ con. Khi buổi nghỉ trưa cuối cùng rồi cũng phải tới, tôi kiệt sức và tự hỏi với nỗi hãi hùng làm thế nào mà tiếp tục làm việc được buổi chiều. Trên đường, nhiều người phóng xe đạp qua. Cảnh đồng quê thật là đẹp, mọi vật êm đềm và tươi vui. Chúng tôi lại được lệnh làm tiếp. Tôi nghe một tên lính nói với bạn hắn coi bộ lo lắng : "Mày đã nghe chua, máy thu thanh đưa tin là chúng đã thực hiện rồi". Rồi cả hai đứa bước vào ngôi nhà kề đó nghe ngóng tin tức. Và tất cả bọn lính gác túm lại xì xào với nhau điều gì ra vẻ bí mật. Tình hình này rất là thú vị bởi lẽ nhờ đó mà tên đao phủ đã quên béng tôi. Rồi cả buổi chiều hôm đó cứ phỏng đoán coi là tin tức gì mà lại làm chúng xao xuyến đến thế. Nhưng mãi tối về đến trại tôi mới rõ, mọi người đều bàn tán đến tin tức ấy. Đài phát thanh Đức cũng truyền báo tin này và nhiều người tù nghe được. Cuộc đổ bộ đã diễn ra rồi. Lần này thì không phải tin vịt nữa. Từ ngày người ta chờ đợi, chúng tôi đã phát ngán lên vì những tin vớ vẩn, bây giờ sau lúc phấn chấn ai cũng công nhận : "Đã đến lúc rồi !" Vả lại, hôm đó cũng là một ngày tươi đẹp.

        Phải chăng biến cố vừa xảy ra ở phía Tây là thiết thân với chúng tôi lắm. Thế là những ảo tưởng lại quay về trong tâm tưởng. Sự sụp đổ nhanh chóng của nước Đức Quốc xã và cả hai mặt trận và hệ quả tức khác hẳn là phải có sự nới lỏng chế độ kỷ luật. Ngay ở nhũng người bi quan nhất cũng thấy có đủ sức chịu đựng được những ngày cuối cùng của lao tù. Và không ai trong một vạn người tù ở đây còn nghi hoặc gì về chuyện chiến tranh đang tới những ngày kết thúc. Ngay đêm 6 tháng 6 ấy khi chúng tôi đã nằm duỗi thẳng người trên đệm rơm thì một người miền Fơ-lăng-drơ cắt đứt sự đồng tình của tất cả với lời tuyên bố :

        - Nếu người Anh và người Mỹ không tới thì quân Nga sẽ bị chặn lại ở đây. Vấn đề là phải chiến đấu, bọn Nga ở đó, tôi không nói dối. Nhưng quả thật tôi không chấp nhận được chủ nghĩa cộng sản¹.

        ... Nhận xét này đã gây ra cuộc đấu khẩu quyết liệt. Và một người lớn tiếng rằng khi chiến tranh kết thúc rồi, các nước mạnh sẽ có lợi hơn cả do buôn bán và công nghiệp sản xuất vũ khí. Thế là những người bị chiến tranh tàn phá ắt là lâm vào khó khăn, lúng túng.

        Kẻ đa nghi vừa thốt ra ý kiến ấy khiến tôi tò mò. Tôi đã không tốn thì giờ để bắt quen với người có tên là Pa-cô ấy. Anh ta là nhân viên vô tuyến điện của hãng hàng không Pháp. Lúc tôi nói ra ý kiến của mình là rất ngạc nhiên tại sao một người bi quan chán nản như anh mà còn tham gia cuộc kháng chiến thì anh ta đáp :

        - Có gì là lạ nhỉ. Chiến tranh đã trói chân tôi lại ở A-căn-đinh và làm tôi uất. Đòi sống một con người bắt đầu vào lúc tuổi bốn mươi mà tôi thì đã bước vào tuổi đó. Tôi xin với sứ quán Anh cho tôi được sang Luân Dôn tiếp xúc với lực lượng tự do của nước Pháp. Tại đó không thiếu chỗ đối với bọn cơ hội và bọn chính khách sa lông. Do vậy khi tôi đã nhìn giỏ cua ấy rồi thì dại gì mà tôi không nhanh chóng xin được nhảy dù xuống đất Pháp. Rồi tôi mến mộ thể thao, thích mạo hiểm. Tôi chàng hề hối hận gì sất.

        Anh ta mới tới trại này chưa bao lâu trong một đoàn di chuyển có 700 người tù và đã xây dựng tại Saxe một nhà máy. Đã có một ngàn ba trăm trong tổng số hai ngàn người ban đầu chết vì công việc xây dựng nhà máy làm chất hóa học. Miền Nordhausen mà chúng tôi hiện sống thu nhận nhân lực có sẵn nhiều nhất. Vì theo dự án thì sẽ là một đường hầm xuyên qua dãy núi Thuringe dài 80km. Không kể Dora nhà máy trung tâm coi như đã xong, thì toàn bộ phần còn lại theo dự án chỉ mới khởi công sáu tháng nay và đang được làm rất khẩn trương. Mùa hè này, nói chung sức khỏe mọi người là tốt. Số người ngã xuống ít tới mức chẳng ai quan tâm nữa. Sau cuộc đổ dồn tới đây, vào một đêm, chừng 15 tháng 6, lúc vừa ở công trường về thì một cuộc tập hợp chung theo quốc tịch được triệu tập. Trong lúc chúng tôi cho ràng chẳng qua chỉ là một cuộc điểm danh như thông lệ thì người ta lại thông báo rằng chúng tôi sẽ được tận mắt nhìn cảnh hành quyết hai người. Một cây cột treo cổ buộc hai thòng lọng được dựng lên ở giữa vòng đứng của chúng tôi để người nào cũng trông thấy. Hai người thuộc quốc tịch Tiệp Khắc được dẫn tới đặt đứng trên chiếc ghế dài. Tay bị trói, mồm phải ngậm một thanh gỗ để khỏi kêu la. Người phiên dịch chính của trại lại cũng là người Tiệp Khắc công bố tội mà hai người đồng hương đã phạm bằng ba thứ tiếng : mưu toan trốn ngục sau những biến chuyển mới nhất của tình hình. Nhưng do quá xúc động, anh ta không làm sao nói ra được thành lời. Thế là, tên chỉ huy trưởng ss, kẻ đã đón tiếp chúng tôi ngày vừa đến đây, lập túc giáng cho anh ta mấy cú đấm vào đúng dạ dày khiến anh ta nằm gục xuống ngay mà vẫn phải lấy sức rú lên bằng tiếng Đức :

        -  Tôi báo cho các người biết trước, đây không phải là những kẻ cuối cùng mà tôi ra lệnh treo cổ đâu nhé. Các người đang ở trong một trại khổ sai ss mà chỉ một điều duy nhất có giá trị ở noi này thôi, là - hiệu lực.

        Ra lệnh hành quyết xong, hắn nhảy sấn vào những người tù Tiệp Khắc và nhằm vào chính tên tù quản trại đã tình nguyện quàng thòng lọng vào cổ hai nạn nhân mà đấm đá túi bụi không thương tiếc. Hắn làm việc ấy tự nhiên nhu thể làm một công việc tạp dịch bình thường khác vậy. Rồi một cái đá chân nhẹ nhàng xô đổ chiếc ghế dài thế là hai thân người tù tội đung đưa giữa không trung. Thoáng vài giây đồng hồ tất cả những gì trên cõi đời này trở thành hư vô đã hiện trong ánh mắt của lũ khán giả bị bắt buộc chúng tôi. Tới lúc có lệnh giải tán để đi nhận suất ăn, ai cũng nghĩ tới độ dài con đường mà quân Anh-Mỹ tiến được trong ngày hôm nay. Khi chẳng còn gì hết, người ta bám vào bất cứ cái gì đặng có thể vỗ về tâm trí.

        Sau đó một lát, trước đường vào khối 3 nơi cư trú của chúng tôi, tôi nhìn thấy tên tù quản trại - lúc nào cũng là hắn, đang phang gậy xuống một người tù Nga. Nạn nhân lăn lộn và la hét thảm thương dưới làn gậy giáng ấy. Tên sát nhân không chút nương tay vì điều đó. Hắn còn đá như thọc cả mũi giầy nhọn vào bụng, ngực người Nga ấy. Nhưng anh ta có phạm tội gì đâu mà bị đến nỗi ấy? Chẳng qua là anh ta chỉ cãi nhau và đánh mấy cái bạt tay vào thằng gi-tan gia nô ruột thịt của tên quản trại. Khỏi phải phỏng đoán là hán sẽ giết nạn nhân này, bỏi lẽ ý định của hắn là thế. Cuộc hành hạ dài tới 20 phút đến lúc tôi chẳng còn nghe thấy tiếng rên rỉ nữa thì hắn nghiêng xuống coi nạn nhân đã chết hay chưa. Nhung xong rồi ! Lúc đó hắn mới thở dốc và ngó thằng gia nô của hắn. Quả thật, tôi rất sẵn sàng nhường cho bất cứ ai phần bánh mì nếu người đó đập vỡ được mặt hắn ra. Hắn dương dương tự đác thả ra một câu : "Da thằng ấy cứng quá, phải không?". Hai người tù Nga khiêng cái xác còn nóng của bạn mình đi ra. Và tôi nghe được tiếng họ làu bàu : "Dược, đợi đến lúc chủ hắn đổ gục thì mình sẽ tính nợ với hán." Quả vậy, thường là tên Kapô hoặc một tên trưởng khối và cái tên quản trại nữa khi bị mất địa vị do một cuộc đấu đá với những đối thù hung ác hơn thì vài người lập tức lợi dụng cơ hội để trả thù hết sức tàn bạo.

--------------------
        1. Cùng với Liên Xô trong cuộc chiến tranh phát xít, nhưng âm mưu của Mỹ và Anh là muốn Liên Xô bị Hít le tiêu diệt. Quan điểm của Fơ-lãng-drơ là thể hiện của âm mưu đó (N.D).

        Lúc ấy là giữa tháng 6, khi biết đội của tôi đang mắc đường dây điện thoại thì một người lính gác bước tới cạnh tôi, đưa cho tôi mẩu bánh mì được gói ghém trong mảnh giấy trang đầu của một tò báo. Bọn lính canh gác chúng tôi bị thay đổi luôn luôn. Ấy là một may mắn lớn. Vì ràng, kinh nghiệm gần đây để lại trong tôi một kỷ niệm đau buồn, nhưng tôi ngạc nhiên quá đỗi trước thái độ này khi mà mọi liên hệ giũa lính gác và người tù hoàn toàn là sự cấm chỉ. Vi phạm ư ? Cả hai bên đều chịu trừng phạt khủng khiếp. Đúng là chúng tôi đang ở ngoài phạm vi trại, nhưng người cho tôi cả một mẩu bánh mì như thế thì hẳn là phải có quan hệ sâu sắc thế nào với trưởng toán thì mới dám vuột xa qui tắc đến vậy. Vào giờ nghỉ, anh ta mới tìm tôi và nói bằng tiếng Pháp rất thông thạo về những biến chuyển mới nhất của tình hình chiến tranh. Và, đây là lần đầu tôi khám phá được một thanh niên Đức chống Hítle. Tôi không nghĩ đây là một cái bẫy giăng ra với tôi, bởi vì hoàn toàn chẳng có một lợi ích nào xui khiến anh ta trong việc này. Ngược lại, là cả một việc đầy nguy hiểm cho mình khi chuyện trò những điều tin cẩn với một người tù. Tôi rất có thể tố cáo anh ta để được những lợi lộc vật chất mà anh ta thì có thể vào nằm nhà đá hay sẽ bị hành quyết trước tiểu đội. Hẳn nhiên là tôi cứ để anh ta bộc bạch, còn tôi thì thận trọng chỉ trả lời cho qua chuyện mà thôi. Tôi hiểu làm sao lại có thể trả lời thật như lòng mình với một kẻ có thể đánh gục mình với một viên đạn súng lục mà lại đặt ra cho mình một câu hỏi quá đường đột : "Anh có tin ràng chúng tôi sẽ đúng vững không?". Sự thể là, dù cho anh ta chống lại chế độ, song, hẳn là anh ta chỉ chấp nhận một cách bất đắc dĩ nếu quốc gia mình bị bại trận. Tôi phải công nhận là thời gian sống ở khu La tinh (khu sinh viên ở Pa-ri) đã ảnh hưởng đến anh ta rõ nét. Và thật là chuyện hiếm có, tôi 'gặp một người có cảm tình tốt đẹp với người Pháp trong thế thù địch. Từ đó, đến phiên gác của anh ta, tôi chắc là sẽ được một thứ gì đó để ăn và một tờ báo là món ăn quí giá với tôi trong hoàn cảnh mù tin tức hoàn toàn này.

        Ngay trong buổi tối tôi được bắt quen với anh ta, mấy người tù Pháp trong biệt đội lại đến tôi và nêu ra không ít câu hỏi :

        - Thế nào, hắn nói gì với anh đấy? Hắn tỏ vẻ lo lắng đấy. Đó là triệu chứng rõ rệt nhất là hắn đang sợ hãi. Rồi ra sẽ kết cục sớm phải không?

        Đúng ra, vẻ lo lắng của anh lính gác có tên là Hans lộ ra chỉ do một nguyên cớ đơn giản thôi : Đó là tình nhân loại nói chung. Tôi từng gặp một chủ nhỏ có tình cảm và hơi chút lãng mạn nữa đã bị kỷ luật và những biện pháp của bọn Quốc xã nghiền cho tơi bời. Anh ta tỏ ra sát với sụ thật khi xác nhận với tôi thế này :

        - Nếu Đồng minh không nhanh chóng thì Hít-le có điều kiện vượt qua mau lẹ đấy. Đừng nên coi loại vũ khí bí mật và tên lửa V1 vừa được đưa ra sử dụng chỉ là đồ choi trẻ con trong nghệ thuật giết người mà bọn Quốc xã đang sản xuất trong màn bí mật.

        Tôi nói lại nhận định ấy khi bạn bè tôi hỏi dò tin tức. Lời kẻ tuyên truyền về sự hủy diệt Luân Đôn bằng loại máy bay được người máy điều khiển đã đến với chúng tôi và đôi nét lo lắng đã nhận thấy được qua những lời nhạo báng mà mọi người vẫn thường nói ra. Nhất nữa là, vẫn cứ mấy địa danh ấy người nhắc đến trong thông cáo và sức chống đỡ của quân Đức trên bán đảo Cô-tăng-tin (miền bắc Pháp) có chiều hướng kéo dài quá mức đối với chúng tôi. Chúng tôi cho rằng nếu như mỗi thước đất của xứ sở người

        Gô-loa (người Pháp) được giành lại bằng các trận đánh khốc liệt thì chắc ràng là xứ sở chúng tôi sẽ bị tan hoang hơn cả nước Đức nữa kia.

        Ở biệt đội tôi có một cựu sĩ quan thuộc địa có gia đình đang ở Caen. Tôi đọc thấy trên một tờ báo là đa số dân chúng ở đó đã bị chôn vùi dưới những đống đổ nát sau các cuộc ném bom khủng khiếp trước lúc cuộc đổ bộ diễn ra.

        Cái tin này dù đã bị phóng đại quá đáng nhưng cũng làm cho những ai gan lì nhất phải dao động. Thế mà đại úy A-đam, tên của người cựu sĩ quan - lại phách sang chuyện khác.

        Người mẹ già và vợ ông chắc đã chết rồi, hai đứa con trai thì chắc là đang ở đâu đó trong chiến khu, còn ông lại đang sống trong cảnh khốn đốn này, nhưng những lúc rảnh rang, ông lại thao thao nói về quan niệm một chính sách đối ngoại thực chất có tính cách quốc gia.

        - "Lẽ ra chúng ta không nên tuyên chiến năm 1939. Nếu ở vào địa vị chúng ta thì có thể nước Anh cũng không hành động như thế. Quyền lợi của chúng ta là lao vào cuộc chiến càng chậm càng tốt. Nhưng nếu đã sai lầm vào ngày 3 tháng 9 năm 1939 thì đáng ra không sai lầm nữa vào ngày 17 tháng 6 năm 1940 khi van xin đình chiến mới phải.

        Có phải là quá rõ ràng sau Clê-măng-xô chúng ta thiếu hẳn các nhà chính trị tài ba. Thế nhưng không có sức gì ngăn chặn được chiến tranh tiếp diễn ở Bắc Phi Châu. Rôm-men sẽ chẳng bao giờ quay lại đó mà quân Ý thì cũng đã quì xuống từ lâu rồi. Nước Ý liệu làm được gì thêm hòng chống lại sự phối hợp hành động của hải quân Pháp và Anh?

        Thay vì chiến tranh có thể kết thúc rồi, người ta lại bỡn cợt vỏi phòng trưng bày tranh, với cuộc biểu diển ngựa ở bờ bể Phi Châu và bây giờ với đồng quê của Ý để làm gì đấy? Dù thế nào nước Pháp cũng đã bị chiếm đóng hoàn toàn rồi và cuối cùng là chúng ta gánh chịu thiệt hại nhất".

        Phút ông ta dừng lại ở kết luận đó, chẳng một ai còn dám nói thêm gì. Riêng có người tù Ba Lan con một nhà công nghiệp ở Kra-cô-vi đã tùng du học ở Pháp, trêu chọc chúng tôi.

        - Xong đời nước Pháp rồi nhé, anh ta hét toáng lên. Vai trò của nước Pháp xong rồi. Sau cuộc chiến tranh này nước chúng tôi sẽ trở thành cường quốc như thòi trung cổ cho mà xem. Từ bờ biển Ban-tích đến Hắc Hải là cả một giải đất mà Đồng minh hứa với chúng tôi rồi. Vả lại đấy chính là quyền lợi của họ, đặc biệt là đối với nước Anh. Một nước Đức tan tành, lúc đó kẻ thù số một là Nga xô.

        Sau đó vài ngày, trên xe chở chúng tôi tới Dô-ra vì đường dây điện thoại chúng tôi đang mác đi qua đâv, Hans có nhiệm vụ gác chúng tôi thì thầm vào tai tôi :

        - Thế là xong, điều các anh mong đợi đã đến rồi đấy.

        Anh ta nói quá đơn giản, nên chỉ tôi là người nhận tin đó sớm nhất vẫn chưa hiểu hết nội dung là thế nào. Lâu nay chúng tôi vẫn mong đợi hai việc : Mặt trận phía Tây tiến triển nhanh bởi đã dẫm chân tại chỗ lâu quá, dù ràng cuộc chiến tỏ ra khốc liệt, việc thứ hai là quân đội Liên Xô mở cuộc tấn công ở phía Đông.

        Ai cũng rõ chiến thắng cuối cùng sẽ tới nhanh hơn nếu hai mặt trận Đông và Tây ấy đã phối hợp được với nhau. Tôi đoán chắc Hans phải coi chừng một ai đó trong đám bọn anh, nên dù tôi làm hiệu không hiểu gì, mà anh ta cũng chẳng hở thêm điều gì nữa. Cho tới lúc xuống xe, anh ta mỏi nói thật nhanh chi tiết này : "Cuộc tấn công của quân Nga xô đã được mở đầu tại Vitebsk hôm qua". Đó là ngày 23 tháng 6, một ngày tiết trời tuyệt đẹp. Tin này lan truyền nhanh lắm khiến nét mặt ai cũng lộ niềm sung sướng, sáng rõ. Đồ mặc của chúng tôi rách rưới hết rồi. Không ít người đã bó giẻ vào chân thay giầy, người đầy chấy rệp kèm theo cái đói không ngừng hành hạ chúng tôi. Dù vậy, chúng tôi vui sướng và sống nhộn hơn cả những ai được diễm phúc trên thế gian này.

        Nhung sự thật là chúng tôi đang ở Đô-ra, một địa điểm nằm ở giữa đường từ Nordhausen tới công trường Woflenben của chúng tôi. Đứng ở ngoài đường có thể nhìn thấy khi doanh trại với vật liệu chồng chất bạt ngàn. Nhưng tuyệt nhiên không dấu vết nào cho biết đỉnh núi bên phải lại ôm bên trong nó một hang lớn, một nhà máy hiện đại có hai chục ngàn tù đang sản xuất bom và mấy bộ phận của tên lửa V1. Quả là nó được xây cất ở một địa điểm khá tốt khiến người ta có thể nảy ra sự so sánh với những trại điều dưỡng. Nhà máy có ba bộ phận : một gồm nhiều dãy nhà cho người tù tạm trú, một giành cho một trung đoàn ss, bộ phận còn lại là nhà kho chứa vật liệu. Một đường xe lửa chạy tới tận chân núi vượt qua cổng chính. Con đường này được ngụy trang kín đáo, khó mà máy bay của đối phương phát hiện được. Toàn bộ nhà máy dược bao che bằng hàng rào dây thép gai và hàng rào điện, lại còn thêm các rừng thông mà nếu đứng trên cao trông xuống thì giống như chiếc móng ngựa khổng lồ...

        Đến giờ nghỉ trưa, tôi may mắn được trò chuyện với một người tù Pháp mà sáu tháng nay chỉ lao động bên ngoài. Trong bộ quần áo tù, ngồi trên cỏ, nếu đầu óc có chút tưởng tượng, cứ ngỡ như mình đang nghỉ mát giữa một khung cảnh đồng quê êm ả. Tuy thế, nhờ những tiết lộ của người bạn kia mà tôi đã không thoát ly thực tế :

        - Anh thấy không nào, vừa nói anh vừa trỏ khu doanh trại, mùa thu năm ngoái tôi tới thì ở đây còn là một đầm bùn lầy có lúc lội lụt đầu gối. Song, điều đó chưa thấm tháp gì đâu. Làm sao quên được nỗi hãi hùng khi chúng tôi phải bước vào đường hầm đang đào và không được quay ra nữa. Thòi gian ít nhất cũng là cho tới khi nào dãy trại dựng xong. Chỉ một số ít người tù được giao công việc dựng các trại như thế. Ở trong đó, ba toán tù thay phiên lao động liền trong 8 tiếng đồng hồ để khoan hầm. Trong lúc toán này lao động trong tiếng rầm rầm của những chiếc máy khoan bằng hơi ép và bụi tung mù mịt thì những người chưa tới phiên nằm ngủ hay cố mà ngủ liền bên đó trong một đường hầm xẻ ngang, trên các giường bốn tầng hoặc năm tầng. Ai không may nằm tầng dười thì chỉ có mà hứng lấy từ các tầng trên thú chất lỏng lẽ ra phải được tháo chảy vào những ống cống. Nhưng người nào cũng mệt lả tới mức không còn muốn mất thì giờ để tới thùng đại, tiểu tiện đặt cạnh những nồi súp và bàn để bánh mì... Suất ăn của mình phải ăn ngay, nếu không thì nhiêu lúc bị cướp giật trên tay. Ai cướp giật vậy? Có trời mà biết giữa đám hỗn loạn đó. Cả một kíp sửa soạn cho bữa ăn của tù nịnh trên dọa dưới, gậy lăm lăm trong tay làm công việc thay cho bọn ss chỉ thảng hoặc mới vào kiểm soát. Anh biết là thần chết rất khoái chá trong cái chế độ như vậy... Ở khu của tôi, mỗi ngày khoảng mười, mười lăm người bỏ mạng. Một toán chuyên trách khiêng xác họ ra. Nhân công thì bao giờ cũng chẳng thiếu, do trại Bu-sân-van thường xuyên cung cấp. Tôi sống trong lòng đất suốt ba tháng không có ánh sáng mặt tròi. Tới khi được ra ngoài, những ngày đầu mắt tôi như bị kim châm. Có thể nói rằng khu trại đó được xây cất trên xác chết.

        Trong lúc anh ta đang trò chuyện với tôi, tôi nhìn thấy ở cửa hầm nhiều người vừa chạy vừa đẩy xe cút kít. Những người tù khác giữ vai trò những cai thợ cứ trút những cú đấm đá lên người họ đặng giữ cho được nhịp chạy và bắt những người đã lăn kềnh phải đứng dậy... Còn trông thấy nhiều tên ss, dắt chó săn. Biết tôi ngạc nhiên, một người tù từng ở Dô-ra giải thích :

        - Đó là những người tù Do Thái quốc tịch Hung-ga-ri mới từ trại Au-sơ-vit được đưa đến vào ba ngày trước dây. Tôi cứ lạ vì sao bọn Đức không đưa quách họ vào lò hơi ngạt cho xong. Một số người trong họ hẳn là phải hối tiếc về việc ấy. Bằng sự dọa nạt cho chó cắn xé, chúng buộc một số đông trong người tù Do Thái phải làm vai trò cai phu để hành hạ đồng chủng của mình.

        Sau buổi chiều ấy, lúc quay lại xe, tôi thấy nhiều dẫy người tù từ đường hầm chính đi ra. Đó là toán làm việc ban ngày trở về chỗ ở. Từ sáng sớm, tôi mong đợi gặp được một người quen, nhưng đó là một may mắn tuyệt vọng khi được tận mắt nhìn sự thay đổi ca. Tôi chăm chắm nhìn những khuôn mặt hốc hác của bầy tù khổ sai. Bỗng một tiếng kêu buột khỏi miệng tôi : "Huy-be !". Anh ta gày xọp đi đến một nửa, nhưng tôi vẫn nhận ra ngay. "Thế nào?" Tôi la to về phía anh. Bộ mặt chỉ còn da bọc xương, ánh mắt nhìn thất sắc quay về phía tôi, hoàn toàn nhu một xác chết đang di động. Tay anh phác một cử chỉ mơ hồ biểu lộ sự mệt mỏi và tôi chỉ nghe mỗi một câu : "Tu viện trưởng Buốc-joa chết rồi !" Vài giây sau, bóng anh chìm hút giữa dòng người vô tận bước ra khỏi đường hàm nom tựa một con sâu khổng lồ đang bò. Người bạn tốt nhất trong số những người từng sống với nhau trong thời gian kiểm dịch đầu tiên đã ra đi. Và nếu Huy-be chỉ nói tới người mà tôi hiểu rõ nhất thì có nghĩa là bao nhiêu bạn khác nữa đã không còn. Và anh đó, cũng tỏ ra kiệt quệ quá rồi. Cuộc gặp gỡ tôi cứ ngỡ là vui vẻ, hóa ra chỉ gây cho tôi những cảm giác mệt nhọc nặng nề. Tôi sẵn sàng cho hết mọi thứ miễn là được mười phút chuyện trò với anh. Tôi còn hy vọng gì gặp lại anh không? Những gì anh cho tôi biết chỉ là cái chết của một người bạn cực kỳ tận tụy và xứng đáng được kính trọng. Và khi ta nghe tin một người bạn thân của mình đã chết thì ta không tránh khỏi cảm nhận rằng một phần đời ta cũng đã đi theo với con người như thế.

        Buổi tối sau khi xuống xe lửa, về đến Ellrich giống như bao đêm cùng các bạn tù ỏ Wofleben chúng tôi biết có một đoàn toàn người Do Thái Hung-ga-ri cũng đã được đưa tới trại chúng tôi. Họ bị phân tán ra tất cả các khối, độ năm chục vào khối 3... Tôi bắt quen với một người trong số đó là thợ máy ở Kunkasz. Anh cho biết gia đình anh đã bị giết sạch tại Au-sơ-vit. Bọn ss chỉ trừ lại những đàn ông còn sức làm việc cho chúng. Quả vậy, phần nhiều họ là thanh niên, song có thể đã biến dạng nhiều quá. Tất cả xuất thân từ tầng lớp dưới, bị bắt trong các cuộc vây ráp ở những thành phố của tỉnh lẻ. Tại Buy-đa-pét những người Do Thái giàu có thì được nhận chế độ ưu đãi, khỏi phải lo sợ gì. Lúc anh ta hỏi đến những người Do Thái Pháp, tôi cho anh biết cũng chung số phận thế thôi. Tất cả người nghèo và trung lưu đều bị tống giam vào trại rồi đưa sang Ba Lan để tiêu diệt trong các lò hơi ngạt. Anh ta đề ra một nguyên tắc sống là trưỏc nhất phải tránh cho dược nanh vuốt của bọn Quốc xã, không cần để tâm đến những người khác dùng tiền bạc để cũng được như vậy. Anh ta lầm tưởng tôi cũng là người chống Do Thái. Tôi nói cho anh ta hiểu thái độ như thế cũng thấp hèn và ngu xuẩn giống thể sự ghen tị. Và tôi chỉ nói lại những điều tôi trông thấy, chỉ tỏ ý tiếc là một số người có khả năng mà không dám giúp đỡ một vài bạn cùng cảnh khốn khổ. Bởi lẽ ai cũng cứ tưởng là người Do Thái có truyền thống gắn bó trên cơ sở tôn giáo thì sẽ đoàn kết với nhau trong bất kỳ hoàn cảnh nào.

        - Chớ có rơi vào ảo tưởng nữa - anh ta nói, trong cộng đồng Do Thái thì luôn luôn có tình thương yêu nhau. Nhưng trong tôn giáo Do Thái thì cũng tương tự trong đạo Cơ đốc, tình thương giữa cá lớn và cá bé hoàn toàn là điều hoang tưởng.

        Trái ngược với một cơ thể gày mòn vì cuộc sống đóng kín của các cộng đồng Do Thái ở Trung Âu, biểu hiện của đức tính nói chung của người Do Thái là trí não họ không bao giờ bị lay chuyển và bị rọi sáng bởi sự sống động. Tất cả mọi người trong họ đều sử dụng thông thạo từ bốn tới sáu ngoại ngữ thông dụng nhất. Thật là khó tìm nổi một phiên dịch viên trong các trại tập trung giỏi giang hơn họ. Nhưng bất hạnh làm sao, mọi công việc nặng nề nhất đều giành phần cho họ. Và ngạc nhiên xiết bao là không rõ sự kiên nhẫn do đâu mà có đã giúp họ chịu đựng được lâu dài vậy. Buổi tối, lúc mọi người có thể cãi lộn vì vài môi súp phụ thì họ, những người Do Thái không khi nào được quyền nhận thêm đã tụ tập nhau ở một góc và trước giờ ngủ, nhiều người trong họ quay mặt vào tường rì rầm đọc kinh. Qua đó, người ta mới hay rằng bằng cách nào mà dân tộc này tồn tại qua bao nhiêu thế kỷ với tất cả mọi sụ thử thách, mọi sụ ngược đãi hành hạ mà lúc nào họ cũng là nạn nhân.

        Thêm các chuyến di chuyển mới, số người tù đến nay đã tới 12 ngàn. Một bệnh xá được lập trong khu lúa. Số tù chết chưa nhiều, một ngày khoảng mười hai người thôi, con số không đáng gì ở một nơi như nơi đây. Bệnh kiết lỵ là tàn ác nhất và do không thuốc men gì mà sống hay chết hoàn toàn là may rủi. Hôm đó là chủ nhật. Buổi sáng chúng tôi lao động gần một con sông. Một toán thiếu niên Hit-le cả trai cả gái đang tắm. Chúng kéo đi ngang qua chúng tôi, đứa nào cũng khỏe mạnh mập mạp. Cái nhìn của chúng chúa đầy hận thù và ngạo mạn đến mức tất cả ba mươi lăm người trong biệt đội chúng tôi đều muốn tình nguyện giết chết cả bọn con trai và hiếp cả bọn con gái. Chiếc máy quay đĩa hát đặt gân bãi tám nhả ra điệu nhạc ươn lười trong lúc đó thì chúng tôi đang đào đường rãnh cho việc đặt dây cáp.

        Cái thời ấy, vào ngày chủ nhật chúng tôi chỉ phải làm việc đến trưa. Trên con tàu về doanh trại, bỗng nhiên tôi đau bụng dữ dội và muốn đi tiêu ngay. Khoảng mười phút nữa là về đến nơi nhưng đối với tôi mỗi phút dài bằng cả một giờ. Tôi cắn chặt răng, mồ hôi toát ra đầm đìa. Khi xuống ga Ellrich, chúng tới lại bị kiểm tra lại. Hôm ấy chuyện rủi dồn dập tới, sau lần đếm lộn lại phải đếm lại mất thêm 20 phút nữa. Cuối cùng đã nhìn thấy đường vào trại, nghĩa là chỉ còn khoảng 150 mét thôi là tới được nơi ao ước. đã chịu đựng được hơn nửa giờ thì tôi cũng có thể chịu dựng nửa phút nữa. Tôi nghĩ thế nhưng cái ruột tôi lại phản đối và lúc chỉ còn cách mục tiêu khoảng dăm chục mét thì tôi bị chặn đứng lại bởi một tiếng nổ tai hại nhưng lại là một sự giải thoát nhẹ nhàng biết chừng nào. Tuy thế vẫn là một thảm họa mà chẳng có cách thay đổi được nữa. Chẳng bận chi mà tự ái vì loại tai nạn này xảy ra ở đây là chuyện bình thường lắm. Thế nhưng tôi mất béng cả một buổi chiều mà lẽ ra là được nghỉ ngơi để gặt giũ áo quần và hiển nhiên là phải mặc lại ngay áo quần vừa giặt giũ xong ấy. Điều trầm trọng nhất là tôi phải bốn chục lần ra cầu tiêu để được giải thoát. Và đó là dấu hiệu cho biết tôi đã bắt đầu bị bệnh kiết lỵ. Duỗi dài thân trên đệm rơm, tôi cảm nhận cảnh cô đơn hơn bất cứ lúc nào. Đã thiếu thốn về vật chất lại thêm nỗi lo lắng về tinh thần. Làm tăng thêm mọi sự trầm trọng là lòng ham muốn được sống xâm chiếm cả hồn tôi mà không cách nào cuỡng nổi. Tôi hiểu trong trường hợp này nước là rất nguy hiểm, nhưng tôi chịu đựng không đặng. Buya-rô vẫn khôn khéo làm cái việc mua bán thuốc lá vừa đùa cợt vừa khuyên giải tôi : "Anh phải kiêng kỵ mọi thứ chất uống trong 48 giờ để vi trùng sẽ khát mà chết hoặc anh phải uống nước thật nhiều cho phình người lên thì lũ vi trùng sẽ tự chết đuối hết". Tôi chọn phương pháp thứ hai để ít nhất cũng giải tỏa được cơn khát cháy họng cháy ruột. Những người nằm bên thấy tôi vội vã chạy ra bồn rửa mặt mới lắp đặt. Tôi đặt miệng dưới vòi nước và uống như chưa bao giờ được uống chất lỏng ấy cho tới lúc tưởng như có thể nổ tung người vì nước mới quay lại nằm. Tôi mạo hiểm chấp nhận hết mọi thứ. Rồi suốt đêm bồn chồn lo âu, chờ đợi sự quyết định của may rủi thôi. Nhưng không có một âm mưu nào giở trò trong bụng tôi cả. Và sáng hôm sau tôi cảm thấy chưa bao giờ khỏe mạnh như thế.

        Vào cuối tháng thì công việc đặt đường dây điện thoại của chúng tôi kết thúc.

        Tên Kapô thông báo là từ giờ chúng tôi sẽ phải tới ga Wofleben để bốc dỡ hoặc xếp vật liệu cho công trường. Công việc này không nặng nhọc lắm, chẳng tốt nhưng cũng chẳng quá tồi. Nhưng so với trước thì đây là sự thay đổi lớn biết chừng nào.

        Sau vài ngày làm việc nhọc nhằn, quần áo tôi rách tơi tả và đôi giầy thì cũng chẳng hơn. Nhiều người phải đi chân đất. Nhưng với tôi, ngoài nỗi lo vì dễ bị thương tích, một chút tự ái đã ngăn tôi không đi như thế. Nhưng tôi phải dùng đến nhiều cách sửa chữa lạ kỳ khó mà tưởng tượng nổi.

        Thông thường là chúng tôi được lĩnh đồ mới tại kho do bọn Di gan coi giữ, nhưng ác thay mọi thứ đều biến thành vật mua bán và có giá chính thức được ấn định. Chẳng có gì để đút lót cho chúng, dĩ nhiên là tôi không thể tới kho đó được. Vla-đi-mia, tù ngày không còn ở cùng biệt đội tôi ít gặp anh, cho tôi đôi giầy của mình, rất vừa cỡ chân tôi. Tôi một mực từ chối sự hy sinh như thế, nhưng anh bảo là anh sẽ kiếm được đôi khác ngay thôi. Hôm sau tôi thấy anh đã có một đôi giây mới nguyên.

        - Chúng ta đang ở trại của lũ cướp, anh ta nói với tôi, nếu muốn sống được đến ngày ra khỏi đây thì đừng quá ngây thơ.   

        Vla-đi-mia báo cho tôi biết những người tù Nga xem anh như lãnh tụ, bởi vì ngoài tiếng Nga anh còn giỏi tiếng Đức. Anh thuật lại với tôi nhiều điều anh biết về vài hải cảng của Pháp bên bờ Đại Tây Dương mà anh đã từng qua trong các năm 1937, 1938 lúc anh làm việc trên các con tàu tiếp tế cho nước Cộng hòa Tây Ban Nha. Anh cũng từng đến Ba Lan, đến Đức với các công cụ mà anh không hề cho tôi biết rõ. Trông anh đã quá tuổi 30, không hiểu ở ngoài đời thường anh làm nghề nghiệp gì. Những lúc bị cật vấn, anh trả lời "Tôi là dân làm ruộng".

       

        Tôi hằng nghĩ về tương lai của thế giới và nước Pháp. Có điều giả như tôi phải bỏ xác ở đây và biến thành dải khói xanh thì trái đất vẫn cứ xoay quanh mặt trời và nước Pháp vẫn ở vị trí vốn có. Và nếu như định mệnh bắt tôi phải chết thì tại sao không để cho tôi chết trên chiến trường hay trong cuộc chiến đấu chống xâm luộc? Còn ở trong trại tập trung này cái chết quả là nhọc nhằn và vô ích. Từng xẻng than, từng tấm ván thô trên lưng báo cho tôi biết thần chết đang tới gần. Tôi chỉ còn da bọc xương qua tám ngày lao dịch trên các toa xe hàng. Tôi cố gắng lạc quan trong lúc tự bảo chiến tranh chỉ kéo dài ba tháng nữa thôi. Lúc nào cũng còn 3 tháng nữa. Trời ! Những chiếc máy bay vút ngang trên đầu chúng tôi ngày ngày hẳn là phải ném nhiều bom lắm... Chưa đủ. Những luận cứ cho lạc quan hãy còn nhẹ đồng cân quá. Ra đi từ lúc nhọ mặt người, làm mười giờ lao dịch, được một lít súp và một mẩu bánh mì, bị chửi mắng đánh đập, rồi về trại khi đêm xuống. Thật là quá mức có thể chịu dựng và tôi có cảm giác khó mà qua khỏi trong vài tuần lễ nữa. Tôi như đang trước một ngã tư chẳng biết rẽ theo về đuờng nào cho được. Không bạn bè có quyền chức, không cả bưu kiện tiếp tế. Liệu Paven làm được cho tôi điều gì vậy? Anh ta làm công việc quét dọn văn phòng, đó là một công việc vương giả. Tôi đồ ràng chẳng phải bổng dưng mà có được địa vị ấy. Tôi bộc lộ những suy nghĩ với anh. Tôi quá đỗi ngạc nhiên với niềm sung sướng không có lời nào nói được khi anh báo cho hay đã chạy lo kiếm chỗ cho tôi ngay lúc chúng tôi vừa quen nhau. Một sự may mắn nữa !... Alex một nhà hóa học trẻ ở Pra-ha làm việc tại một kho vật liệu có vai trò quan trọng. Khi Paven đem tôi đến gặp anh ta, còn có một người Bỉ nguyên là thư ký của thị trưởng Ăng-ve cũng cùng được giới thiệu. Sau khi xem xét kỹ lưỡng, Alex hứa với chúng tôi 48 giờ nữa sẽ có một cách thức giúp đỡ. Anh ta giữ lời hứa. Anh chàng người Bỉ được nhận vào làm việc tại phòng kinh lý để đo đạc những đường hầm. Tôi làm phiên dịch trong một kíp thợ điện. Những người sống cô độc bị bất hạnh biết chừng nào. Tình cảm qua lại cùng những câu chuyện hàng ngày đã tạo nên mối dây liên hệ vững bền hơn bất kỳ cái trò vật chất nào. Ngẫm cho cùng, tôi thật sự biết ơn sự tình cờ đã buộc tôi học biết tiếng Đức.

        Qua vài ngày, tôi như không còn là tôi nữa khi ở vào vị trí mới này, khiến tôi còn tin tưởng rằng có lẽ chiến tranh sẽ kết thúc vào mùa hè thôi.

        Quá đỗi sung sương khi biệt đội toàn là người Pháp và người Bỉ. Chúng tôi thuộc biên chế những người mắc điện trong những đường hầm mới đào xong. Tên Kapô dẫn chúng tôi là người Đức, nhưng không giống đồng bọn của anh ta. Ở các biệt đội khác, Kapô là một kẻ tàn ác mà những người tù bắt buộc phải phục vụ hết mình dưới những đòn khủng bố, thì Kapô của chúng tôi, Ru-đôn-pho là một chuyên viên, tù chính trị. Đây lã trường hợp hiếm có ở Ellrich. Anh ta còn là hiện thân của một nhân vật tiểu thuyết, là cựu sĩ quan hải quân đã bị thương ở tay trong một cuộc chiến đấu ác liệt nổi tiếng ở Jutland. Anh từng kể không chỉ một lần : "Quân Anh đông hơn năm lần, nhưng Lord Kitchener vẫn phải thừa nhận là bị đại bại. Niềm kiêu hãnh của anh ta là chống đối đến cùng Quốc xã và được rèn luyện trong quân đội. Sau chiến bại năm 1918, anh trở về với chức kỹ su trưởng của hãng Siemens và suốt mười năm ngao du khắp thế giới do công việc được hãng cử đi. Anh đã lần lượt làm việc ở Riga, Khackốp, Durban, Thường Hải. Đến năm 1930 trở về quê mẹ toan để nghỉ ngơi với sự giàu có nhưng nào ngờ chính trị đã không buông tha. Gặp lại bạn đồng ngũ rồi bị lôi cuốn vào một liên minh cựu sĩ quan mang khuynh hướng cộng hòa.

        Năm 1933 tất cả phải chạy tị nạn. Ru-dôn-pho sang sống ở Pháp. Bọn Zét-ta-pô không động đến con mồi nhỏ, nhưng đặc biệt theo dõi các cán bộ cũ đã trốn ra nước ngoài. Nhưng anh nghĩ rằng : "Ta đang sống ở Pháp, xứ sở của tự do và của quyền tị nạn". Nhưng đó là ảo tưởng thảm hại ! Cảnh sát Pháp đã bắt anh ở Mạc-xây do bị tình nghi. Và khi bộ Ngoại giao Pháp nhận được yêu cầu dẫn độ, tuy vấn đề chẳng có gì là nguy hiểm, họ vẫn giao anh cho nhà đương cục Đức một cách thật hèn hạ. Ấy là vào năm 1934. Từ đó bắt đầu với anh con dường đã thành lệ của tất cả tù chính trị Đức. Trước nhất phải bốn năm bị giam giữ trong vòng bí mật. Anh nhắc lại với tôi nhiền lần : "48 tháng một thân trong xà lim Kassel".

        Anh không rõ mình phạm tội gì, nhưng bị tuyên án chung thân trong một trại tập trung. Số phận mới trớ trêu làm sao ! Sau khi ở nhiều trại trung ương, anh bị dưa vào Ellrich để rồi làm cái việc dắt dẫn biệt đội chuyên về công việc điện, thuộc công ty cũ của chính ông... đã năm muơi tư tuổi, sức khỏe anh còn khá tốt lại thêm một tâm trí giàu thiện cảm. Anh là một người Đức của rượu bia và âm nhạc. Trong khối do anh dẫn dắt, mỗi lần có một người tù khốn khổ bị đánh toạc da tóe máu chỉ vì thử tìm cách để được thêm một chút súp thì anh nằm trong góc nhà mà khóc thầm. Anh không có cách nào can thiệp. Người đồng hương của anh luồn rình rập đón thời cơ để nhổ bật anh khỏi vị trí, bởi đó là một trong những chức vụ tốt nhất trong trại.

        Anh thường nói chuyện với tôi : "Hítle tồn tại được là do nước Anh và nước Pháp. Chính các thủ lĩnh của hai nước này mới dáng bị giam cho thối người trong các trại tập trung này".

        Quân Đông minh vẫn tiên đều đều và máy bay Đồng minh vẫn ngày ngày trút bom làm tắt lịm vô số những giọng la thét "Heil Hitler !". Vậy nên hãy nuôi hi vọng cho tới lúc mùa hè đi qua.

        Những người tù hoàn toàn tán thành kết luận ấy. Trong lúc chờ đợi ngày đẹp trời ấy, tôi phát hiện ra nhiều người trai trẻ từ khắp mọi nơi đã đến biệt đội. Pacô, chuyên viên vô tuyến diện của hãng Hàng không Pháp tìm được ba người bạn. Sau khi thoát án tử hình họ gắn bó nhau như vỏ bám vào cây. Mọi người gọi họ là "Ba ngự lâm pháp thủ". Hai người tù gốc Hi Lạp Tony và Tozo, 20 tuổi không rời nhau nửa bước lúc thôi học ở trường làng cho tới khi đến trại

        Ellrich. Tình bạn của họ giống như rượu vậy, càng lâu năm càng ngon. Chưa vào lính họ đã bị Zét-ta-pô bắt, bị giam cầm ở xà lim Bu-sân-van và Dô-ra.

        Bi-cốt là tên một người tù quê xứ Oóc-lê-ăng mà chúng tôi đặt cho anh, nhưng lại cứ khăng khăng rằng mình sinh ra ở Tây Ban Nha, bị bắt trong một chiến khu ở dãy núi Pia-rê-nê (thuộc cực nam nước Pháp giáp biên giới Tây Ban Nha). Anh ta sẵn sàng chịu mọi thiếu thốn để đổi lấy mỗi ngày được rít vài hơi thuốc lá. Đôi mắt tinh ranh của anh ta rất nhanh nhám vào chỗ mà một nhân viên dân sự vừa quẳng mẩu tàn thuốc. Khốn khổ, có còn tí thuốc nào đâu mà nhiều khi lại cháy cả môi. Trong khi những người nghiện thuốc khác chịu được thiếu thổn trong im lặng thì anh ta có thể hạ sát một tên Đức nếu như anh biết rõ hắn ta có một gói thuốc lá trong người. Quả thật đã lâu lắm rồi anh ta chẳng được hút một điếu nào.

        Ba-rô được thu nhận làm nhân viên văn phòng của một cơ quan ở một quận lỵ xa xôi miền Batxơ-Anpơ. Rụt rè như một công chức của Cuốc-tơ-lin-nơ, ánh mắt như luôn luôn tự hỏi các thân chù của mình bây giờ thế nào. Vậy mà thật ngạc nhiên quá đỗi, là anh ta đã vượt được hết mọi cạm bẫy. Anh kể chuyện của mình sảng khoái như là được ăn một món ăn ngon :

        - Tôi không làm gì để chống lại người Đức.

        Tôi tôn trọng các luật lệ hiện hành và ở cái thành phố. nhỏ bé của tôi chẳng đổi thay gì hết. Đài phát thanh ư? Trước và sau lúc chiến tranh xảy ra tôi chỉ luôn luôn nghe đài Pa-ri thôi. Có lần, giống như thường lệ, sau bữa ăn trưa, tôi ra khỏi nhà để đi làm, thì có hai người chặn tôi lại và bốc tôi lên chiếc ô tô đưa đến một khách sạn để dò hỏi tôi về một chiến khu dường như đã được lập lên ở đâu đó trong vùng. Nhưng đã khi nào tôi biết chiến khu này đâu. Thế là tôi bị tra tấn rồi bị tống giam vào Công-pi-e-nho. Do trò chuyện với những người khác tôi mới hiểu kháng chiến là thế nào. Ôi ! tôi chẳng hợp tác với họ, nhưng lương tâm tôi yên ả. Tôi tịnh không làm điều gì chống họ. Chắc là vì lầm lẫn mà họ bắt tù đày tôi thôi.

        Thật là buồn cười đến chết, nhưng anh ta nói thế với tất cả vẻ ngây thơ.

        - Thật đáng tiếc, Pacô thở dài, tại sao bọn Zet-ta-pô không biết những người chẳng làm gì cả để thay thể cho chỗ chúng ta !

        Bê-be là một chú bé ở Pi-gan-lo, không biết ngày sinh của mình nhưng được đào tạo chu đáo. Anh ta không biết gì gốc gác của mình, được nuôi dưỡng bởi tổ chức cứu tế xã hội. Vì hạnh kiểm tồi, trại cứu tế chỉ nuôi anh ta tới tuổi 15. Ra khỏi, anh ta đậu lại ở Pa-ri, trong vương quốc của giới chị em và hộp đêm. Bê-be trước sau làm mọi thứ công việc ở đây mà toàn là những công việc chẳng tốt đẹp gì... Anh ta làm chân dắt mối và cung cấp gái cho những luật sư, những nhà ngoại giao, những nhà công nghiệp và cả cho một vị tu sĩ và thường thì anh được gái chia cho phần tiền đều dặn.

        Bê-be dùng một ngôn ngữ khá nhiều tiếng lóng. Và vì mọi người không hiểu, anh ta đã giải thích bằng vẻ kiêu hãnh và bình tĩnh, khi thuật lại các chi tiết chung quanh những khách hàng của mình. Không phải chỉ riêng có Ba-rô mới mở to mắt và dỏng tai lên để nghe. Và tuồng như phải tới trại tập trung Ba-rô mới nhận ra là trong con người hiệu hữu bằng xuống bằng thịt đâu chỉ có tình yêu như sách thánh nói...

        Bac-bơ-rông tính tình phớt lạnh đúng như dân Ănglê. Anh ta đã sống qua thời niên thiếu ở xứ Ca-mơ-run, nơi bố anh có đồn điền. Anh kể lại những câu chuyện hấp dẫn mà tâm trí còn có thể ghi nhớ. Đương nhiên là do có một gia tài lớn lao, anh đã sống những ngày vương giả. Anh vẫn đủ khả năng để tiếp tục cuộc sống của mình hết sức ích kỷ cho tới khi kết thúc chiến tranh, nhưng anh lại thích lao vào sự nguy hiểm của cuộc chiến đấu chống quân xâm lược.

        - Nói thật là chẳng phải vì yêu nước mà tôi thích chi cái cuộc kháng chiến. Tôi mải mê hoài với quá nhiều những cuộc du lịch và tôi có hiểu gì nhiều đâu về lý tưởng quốc gia. Với tôi cái đó cũng hạn hẹp như đàn ông mà chỉ có một vợ vậy. Tôi cũng chẳng ghét người Đức đến mức như ai đó. Tôi ham mê chiến đấu vì muốn giết thời gian. Nhưng đến bây giờ tôi phải thừa nhận ràng bọn Quốc xã là đáng căm ghét, đáng bị tiêu diệt, kể cả những kẻ cùng chung quan niệm với chúng ở bất kỳ quốc gia nào.

        Rô-giê là nghệ sĩ, nhà điêu khắc trong "ê kíp" chúng tôi. Tuy nhiên đó chỉ là nghề phụ thôi. Anh ta sống bàng nghề chạy áp-phe. Thời bình anh đi lại giữa Bruých-xen-lơ và Luân Đôn bằng máy bay như đi chợ. Ru-đôn-pho cho anh thoải mái trong một góc của kho vật liệu, nhờ điều kiện tốt đẹp ở đây, anh ta làm biến chuyển cách suy nghĩ của họ. Giả thử bọn ss biết được điều đó thì anh ta chỉ còn cách bị treo cổ thôi và những người bao che thì sẽ bị tù đày. Song, nếu như chỉ lo lắng đến tất cả tai họa mà một người tù có thể gặp trong ngày thì chẳng thể nào mà sống được. Rô-giê có phong độ thanh lịch ngay cả khi làm việc tay chân. Chưa khi nào anh nổi khùng. Anh chấp nhận sự cam go về vật chất bằng thái độ trầm lặng rất đáng kính phục.

        Còn Ray-mông-đơ chủ đồn điền trồng nho ở Bô-jô-le. Ông đã tiếp tế rượu vang cho chiến khu và thường xuyên khuyến khích chúng tôi uống loại Pui-i, loại rượu tuyệt hảo của ông. Ông thích kể những chuyện hay nhất trong mùa hái nho. Khi góp chuyện với một ai về vấn đề nào dó, ông ta không quên thêm một câu : "Chuyện của các anh thì hay cực kỳ, nhưng mà phải ăn cái đã chứ. Bữa nay các anh ăn gì đấy? ", và tự nhiên ông kéo được mọi người vào câu chuyện ăn uống. Sau cùng là đủ mọi hạng người khác nữa làm đủ thứ nghê, trừ nghề điện ra. Thế mà khi được hỏi ai là người biết nghề diện thì giơ tay tuốt tuột. Vì sao vậy nhỉ. Chỉ vì đánh hơi thấy chỗ giấu đồ ăn...

        Trong những người đến chơi với chúng tôi, có một nhóm sáu thợ điện, năm người Pháp và một người Nga, nhưng họ có công việc tốt hơn chúng tới. Họ chỉ phải làm những công việc nhỏ ở văn phòng những nhân viên dân sự và trong doanh trại của lính gác, chúng tôi thì phải làm hầu hết các công việc nặng nhọc. Viên chỉ huy họ là một cựu quân nhân ss rất bẩn tính nhưng lại tỏ ra chững chạc đàng hoàng đối vói họ. Điều khiến nhóm là một người ở Lo-ren-nơ thuộc thành phố Năng-xi. Anh ta tên là Ang-drê, cũng vốn là tù binh chiến tranh như tôi nên thời gian gần dây chúng tôi thường gọi lại với nhau những kỷ niệm chung. Không biết chúng tới có nên trốn khỏi trại tù binh chiến tranh để rồi sau đó lại rơi vào các trại tập trung như thế này? Khó tìm được câu trả lời. Anh ta cũng bị hút vào một vụ lộn xộn và trong những vụ như vậy, ở miền Đông nước Pháp người ta phải di đến tận cùng, không thể lưng chừng được. Dó chính là một phong trào được các cựu tù binh chiến tranh vuột ngục sáng lập nên. Dần dần cả hai chúng tôi phát hiện ra nhau cùng làm việc trong một tổ chức ở hai vùng khác nhau... Tôi gặng ép mãi, anh ta cũng chỉ hé cho tôi biết về mấy tờ báo trên bàn ông chủ và những cuộc nói chuyện mà anh nghe trộm được trong lúc làm việt. Do biết tiếng Đức mà anh được phụ trách công việc về điện trong các văn phòng kỹ sư Đức. Ngày 21 tháng 7 lúc 3 giờ chiều, với một vẻ hết sức thản nhiên khiến tôi cũng chẳng lưu ý gì cả, Ăng-đrê tối tìm tôi. Hẳn nhiên là để ngụy trang, phải càm trong tay một chiếc kìm hay một đoạn dây diện và thái độ thì tỏ ra đang lo lắng vì công việc. Tôi từng tới chỗ anh để nhận vật liệu, nhưng lần này thì thật là bất ngờ, sự bất ngờ chờ đội từ lâu rồi. Trên mặt bàn trong văn phòng của ông chủ có một chiếc máy thu thanh để ngửa, có lẽ đang sửa chữa. Đôi mắt Ang-drê nói nhiều hơn là lời. Thấy tôi câm lặng, anh nói cho tôi hiểu:" Thế nào, anh lạ lùng lắm hả? Nó được sửa xong sớm nay rồi. Nhiều máy thu thanh được dua đến đây sửa chữa, ông sếp phụ trách việc này thì lại vắng mặt cả buổi chiều. Nhưng đã đã có Guy canh phòng. Anh biết rồi đấy, Guy là người Tu-lu-dơ thường ngày làm việc ở kho vật liệu đấy. Nào, phải thật lẹ, chỉ còn mười phút nữa là đến buổi phát thanh". Từ lâu tôi đã hiểu. Chẳng sao, dễ đau tim đấy, nhưng chớ có chần chừ vì định mệnh đã giành cho chúng tôi.

        "Đây là Đài phát thanh Luân Đôn... Chúng tôi chưa có đầy đủ chi tiết của vụ mưu sát. Hít le chỉ bị thương nhẹ, đã thoát chết nhờ phép màu nào đó... "Ảnh hưởng của việc này ở Đức cực kỳ lớn... Xin chờ các buổi phát thanh tiếp, quí vị thính giả sẽ biết những biến cố quan trọng..."

        Ăng-đrê nắm lấy tay tôi thật chặt và tôi nhận thấy móng tay anh bấm sâu vào thịt da tôi.

        "Dường như phong trào do những sĩ quan Bộ Tổng tham mưu cùng các nhân vật chính trị kỳ cựu khởi xướng ngày một lan rộng. Cách mạng đã nổ ra ở nhiều thành phố. Một tờ báo Stốc-khôm đưa tin hải quân Stettin và Kiel đã nhất tề vùng dậy..."

        Hai chúng tôi nhìn nhau, mắt đỏ sọng, cổ họng khô và đắng. Có người bước ngoài hành lang, Ăng-đrê tắt máy, nhưng chúng tôi cũng được nghe nhiều lắm rồi. Một khát khao không thể cưỡng nổi là muốn lao ngay ra ngoài mà hét lên thật vang. "Anh em ơi ! Xong rồi, các anh được tự do rồi !"

        Chúng tôi bước ra, nếu giữ bình tĩnh. Đã cố gắng tự chủ mà đôi chân tôi vẫn run lẩy bẩy. Nhưng chẳng có gì thay đổi cả ở trước mắt chúng tôi. Ai ai cũng đang làm việc trong vẻ bình thường của cả công trường. Chúng tôi đồ rằng nhân viên dân sự và binh lính chưa hề hay biết gì đang bận canh gác chúng tôi. Nhưng chắc là trong vài phút nữa thôi, chúng tôi sê tận mắt nhìn cảnh họ tháo chạy tán loạn. Chúng tôi lẻn đi tìm Ru-đôn-pho kể cho ông nghe những điều mà chúng tôi coi như là bí mật và độc quyền.

        - Các con này, ông ta nói, mặt mày tái ngắt, nếu các con hiểu mình vừa nói cái gì đó thì quả thật là các con chưa hiểu thế nào là bọn Đức quốc xã... Tôi biết tin vụ mưu sát này rồi. Đừng có ảo tưởng gì hết. người Anh tuyên truyền cũng ba láp như Gơ-ben vậy thôi mà... Hãy tin ở tôi. Chừng nào mặt trận còn vững chắc và còn cách quá xa biên giới Đức quốc xã, chùng đó chưa thể có một cuộc cách mạng nào nổ ra đâu. Nếu Hit-le chết, xác lão ta sẽ làm vững vàng thêm chế độ Quốc xã bởi lẽ những người kế nhiệm sẽ tôn vinh lão ta như một chiến sĩ hy sinh vì chủ nghĩa của họ.

        Tôi cảm thấy Ru-đôn-pho nói những điều thành thật. Nhưng lập luận của ông khiến chúng tôi nổi xung. Ăng-drê ghé vào tai tôi thì thầm : "Dẫu gì nó cũng là một thằng Đức". Chúng tôi không thể để những giây phút sướng mê vừa trải qua lại không lưu lại một cái gì. Gần như Ru-đôn-pho định làm cho chúng tôi mất mặt do sự già dặn kinh nghiệm của mình. Nhưng êm dịu biết bao nhiêu khi chúng tôi được ru trong ảo vọng. Cuối cùng là ông ta có lý. Hai mươi bốn giờ sau đó, báo chí đã đưa ra tất cả sự thật. Và nhan đề một bài báo trên trang nhất đập vào mắt mọi người" Bọn phản bội đã bị tắm máu". Bên dưới tấm ảnh Hitle cỡ lớn có câu ghi chú : "Thượng đế đã giữ ngài quốc trưởng lại cho chúng ta".

        Nếu đúng vậy thì quả là đài B.B.C đã phóng đại quá đáng. Đó chỉ là một vụ biến trong cả cuộc cách mạng lâu dài. Cả dân tộc Đức vẫn đang làm việc và chiến dấu hết sức mù quáng. Điều đó đối với chúng tôi thật kinh khủng. Giống một tia nắng lóe lên giữa bầu tròi u xám, chúng tôi cảm thấy ngày kết thúc đang tới gần, sự kết thúc đẩy chúng tôi là những người nhiều toan tính sang hàng ngũ những người bi quan. Thật chua chát, cái tin cuộc nổi dậy trong hải quân chỉ là tin vịt. Trên mỗi dòng chữ của tờ báo, sự giận dữ và ngạo mạn của bọn Zét-ta-pô đã bùng nổ. Chúng vẫn là chủ nhân của tình thế... Nôi súp mỗi ngày một trong leo lẻo và người lạc quan nhất cũng nhanh chóng bị sụp đổ về tinh thần...

        Một bộ phận lính gác, có Hans đã được điều ra mặt trận, thế chỗ là những lính dự bị già. Nhưng những lính dự bị già này lại còn quá tệ hơn. Họ nhìn chúng tôi với con mắt nghi ngờ, tuồng như chúng tôi là lũ người truyền bệnh dịch hạch vậy. Ngược lại chính chúng tôi mới cần giữ mình nghiêm ngặt vì về lâu dài rất có thể lạc vào trận đồ của gián điệp và phản gián diệp.

        Tên Kapô quê miền An-dát-xơ có tên là Pôn đã hoàn toàn Đức hóa. Chính hắn được giao trách nhiệm đàn áp người tù chỉ phạm lỗi nhẹ thôi bằng những cái đá vào mông, bằng gậy, bằng dây diện. Hễ viên thượng sĩ ss già cần đến một người sẵn sàng làm việc đó là Pôn nhảy ra ngay. Hắn mập mà, ăn mặc đầy đủ. Dưới uy quyền của hắn là cả một bầy chỉ điểm. Hắn tiên đoán là Anh- Mỹ vĩnh viển không có cách vượt qua được lá chắn của quân đội Đức và không lâu nữa họ sẽ bị đẩy bật ra biển khơi. "Tôi từng đóng lon thiếu úy của quân đội Pháp, hắn nói với tên ss, tôi biết rõ thứ quân đội ấy mà". Có lúc hắn xáp vô đám người tù Pháp như muốn bày tỏ tâm trạng dằn vặt do hối hận một chút nào chăng nhưng hắn chỉ nhận được sự lạnh nhạt im lặng. Những lúc đó, người ta có thể đọc được trong đôi mát ti hí như mắt lươn của hắn sự sợ hãi, tuồng như trong hắn thức dậy cái ý nghĩa. "Nếu người ta không chết hết thì rồi sẽ có người nói lại hành trạng của hắn". Và hắn lui đi, vẻ mặt hằn học đe dọa khiến ai cũng rùng mình. Chức vụ tạo cho hắn mọi quyền lực đối với người tù. Hắn y hệt một tên Kapô cảnh sát. Hắn không phụ trách riêng một toán lao dịch nào cả mà phụ trách tất cả và toàn diện công trường và chính hắn có quyền ra lệnh hình phạt. Hắn làm như vậy nhằm chứng tỏ với chủ ràng hắn không phải người bất lực. Nên chi, người ta căm giận hắn hơn là bọn ss. Tại đây cũng có tổ chức Zet-ta-pô thực thụ. Cơ cấu Zet-ta-po được lập ra ở tất cả cộng đồng tại Đức. Văn phòng của nó được đặt trong một dãy trại ở ngay lối vào công trường. Một ủy viên béo như con lợn và một cô thư ký tóc vàng mà ai cũng biết rõ. Tuy thế, kẻ dò la tin tức lại cũng vận áo quần giống tù thôi, nên khó mà giấu được chúng. Kẻ chỉ điểm không phải bao giờ cũng là một kẻ được trọng đãi. Ngược lại, một người rách xác xơ ở một biệt đội khốn cực nhất nhưng chỉ vì một điếu thuốc lá, một mẩu bánh mì mà cam tâm báo cho chúng biết người tù mang số nào đã thảo luận những vấn đề "chính trị". Những con chó săn nguy hiểm nhất là bọn Zigano. Vì thế, lẽ tự nhiên ai cũng xa lánh không dám trò chuyện gì với chúng. Nhung nếu như Đồng minh thình lình ập tới trại này thì chúng lại sẽ là những người trước tiên treo cổ chù nhân đã bao che chúng hôm trước. Chúng có bao giờ trung thành với bất kỳ ai.

        Viên quản trại vì ăn cắp quá nhiều của nhà bếp đã bị thay thế bằng một tên khác từ Đô-ra tới. Ngay tức thì những tên đặc biệt nhất trong bọn Gitan tự nguyện dâng mình để phục vụ viên quản trại mới. Nhưng chúng đã chưng hửng. Ông chủ mới này tỏ vẻ không thích chúng và chọn ngay một cậu nhỏ Ba Lan. Cậu nhỏ này được trọng đãi, mới chỉ 15 tuổi. Người ta phải hỏi chẳng biết hắn có phải đại diện cho phái nam giới không. Giờ điểm danh, lúc ông chủ đi qua các hàng người tù thì hắn lũn cũn đi theo như một cô công chúa trẻ măng trong bộ áo quần được sửa sang lại đúng kích thước và đôi giày bóng loáng. Hắn ăn ngay khi thấy đói, ăn khoai tây nghiền với thịt, uống bia. Tùy theo hứng, hắn phân phát cho vài lít súp, bởi hán có cả một kho thực phẩm thừa sức để thỏa mãn sự đói khát của cả chục người. Khi rỗi rãi, hắn tới thăm đồng nghiệp ở các khối. Chúng tụm nhau lại hút thuốc, vẻ lơ đãng. Nhưng hàng trăm cặp mát sáng long lanh theo rình những mẩu tàn thuốc mà chúng quăng vứt đi. Ở đây, sự tha hóa toàn diện đã ngự trị trên hết nên quá nhiều kẻ sẵn sàng quì gối làm bất cứ cái gì có thể đánh đổi miếng ăn. Vô số nhũng lời diễu cợt chua cay luôn luôn nhằm vào những ai không chịu van xin, thà đói khát chứ không đánh mất danh dự. Phải cực kỳ dũng cảm mới bước qua được sự cám dỗ. Buồn chết được ! Những thanh thiếu niên ấy là điển hình cho mẫu người mới trong hàng loạt nạn nhân của chế dộ Hitle. Bị đưa vào trại tập trung lúc còn bé dại, đói khát đã làm tiêu ma mọi ý thức ở trong chúng và bây giờ được ăn là tối thượng, chúng chỉ có một lo nghĩ là giữ cho được dịa vị. Không lúc nào nghe chúng nói tới sự biên chuyển của tình hình và chiến tranh không có quan hệ gì tới suy tư của chúng. Vậy nên tốt nhất là đừng nói chuyện gì khi chúng có mặt. Bởi sau khi đã bán thể xác rồi, tâm hồn của chúng chẳng dáng giá một xu nào nữa.

        Ngày tháng nối tiếp qua di. Và những ai sốt ruột nhất, cố nhiên là những người làm trong các biệt đội tệ hại nhất tỏ ra hoàn toàn ngờ vực thời hạn ba tháng từng được xem là thời gian cần thiết để chiến tranh kết thúc... Các thông cáo của bọn Đức đưa ra đầy dẫy sự ngạo mạn và ngày ngày không quên lặp lại ràng Luân Đôn bị chìm dưới làn tên lửa V1. Người ta bắt đầu không tin hoặc tin ít thôi. Song, nước rơi mãi thì đá cũng thủng. Sau khi chiếm được Vác-xô-vi , quân Nga đã trụ lại. đã đến tháng 8 rồi và chỉ có thể diễn ra các cuộc ném bom mà thôi. Không kể những chuyến tàu đến chậm thì kết quả của chiến lược này người ta chua thấy được qua diễn biến của tình hình. Và trên cán cân đo lường sự bại trận của Đức người ta chưa biết rõ trọng lượng của chiến lược ấy là thế nào. Quần chúng thì mang đậm tính đàn bà. Họ bao vây chúng tôi và vì đã quá quen nghe nhũng tin hấp dẫn suốt mấy tuần lễ qua nên chỉ muốn được thấy một cuộc tiến quân thêm vài cây số nữa và một thành phố nào đó được chiếm lại. Vụ mưu sát Hítle sưởi ấm được tâm trạng họ và thế là họ kiên quyết không nghe những lời nói đúng sự thật. Nếu chẳng ai loan báo gì thì họ sẵn sàng lắng nghe các tin sai lạc.

        Rất may mắn cho những ai tuyệt vọng. Mác-xen đã kịp tới bổ sung cho tình trạng thiếu hụt tin tức của chúng tôi. Anh ta chẳng đem tới một tin tức chính xác nào, nhưng anh ta thuộc loại người dễ được tin ngay qua lời nói... Ăngdrê và tôi là người trước tiên quan sát sự cảm phục chung ấy, bởi vì nhờ vậy mà chúng tôi có điều kiện nghỉ ngơi và chuyển hướng sự chú ý của mình dù rằng hơi nặng nề. Vậy thì "Sớc-Sin sẽ có mặt tại¹

        Béc-Lin ngày 15 tháng 10". Mác-xen còn giữ lại được một mẩu của tờ báo trong đó xác nhận lời tuyên bố của ngài thủ tướng Anh trong một cuộc tiếp xúc ngay sau ngày quân Đồng minh đổ bộ với viên Đại biện của tòa Đại sứ Mê-hi-cô ở Luân Đôn. Anh ta có lòng tin sắt đá vào việc đó. Với anh ta Sớc-sin là thần tượng rồi. Mặc dù Mắc-xen là đại úy hải quân, nhưng mọi nghi ngờ về nước Anh lưu truyền trong Hải quân Pháp đã tiêu tan trong anh ta. Dễ hiểu điều này thôi. Năm 1940 anh kết thúc một khóa huấn luyện về hải quân ở Luân Đôn dưới nhũng trận mưa bom của không quân Đức và bây giờ anh nói tiếng Anh giỏi như tiếng mẹ đẻ vậy. Cùng một số người Pháp yêu nước khác, anh đã đi qua khóa huấn luyện đầy gian nan để trỏ thành lính biệt kích đổ bộ...

        Mác-xen kể về những con số, về các cuộc mạo hiểm trên mặt bể. Anh đã có mặt trong nhiều chuyến hành quân, trước nhất là trên Đại Tây dương, Bắc hải đến Muốc-man-sko. Song, chẳng có gì làm anh suy giảm lòng tin. Đến nỗi anh đã trở thành thần tượng của mọi người do tròi phú cho cái giọng nói chí tình. Và do anh còn vượt xa hơn cả những ai lạc quan mà người ta đòi hỏi anh thật nhiều, buộc anh nhắc đi nhắc lại những dự đoán của cá nhân anh. Tôi và Ăng-drê luôn luôn khẳng định ràng chính hai chúng tôi đã phát hiện ra anh. Chỉ nhờ một sự tình cờ thế này. Chúng tôi chuyển vật liệu cho một toán làm việc trong đường hầm. Ăng-đrê dẫn tôi đi qua công trường, vừa đi vừa kể lại nhũng ngày đầu tiên ở trại tập trung.

        - Một vùng rộng lớn trồng toàn lúa mì. Chúng tôi có năm trăm người và những người đầu tiên đến xây dựng trại Ellrich. Những xe vận tải nhỏ chở chúng tôi đến đây. Khi đó là tháng tư, đúng ngày thứ hai của lễ Phục Sinh. bởi là công việc mở đầu, nên chúng tôi phải phân tán ra trên khắp cánh đồng bao la đó và tha hồ giẫm đạp lên lúa. Nhiều xe ủi đất đến tiếp sức cho công việc phá hoại ấy. Và với tôi đây là quang cảnh đẹp nhất của thời đại khùng điên mà chúng ta đang trải qua. Ở nhà ga Wofleben các toa chở vật liệu đang chờ. Từ đấy như anh biết, công việc xây dựng không dứt. Nhiều con đường được mở dài thêm. Con sông lượn khúc quanh triền núi đã được nắn lại dòng để khỏi ngáng trở việc đào đường hầm. Trong cả một góc tròi, tất cả những gì xinh tươi đều đã bị biến thành địa ngục.

        Càng tới gần những đường hầm tiếng động càng thêm chát chúa. Người làm đứng cách nhau khoảng mười mét. Một đường ray cho các toa chở đá ra ngoài. Hầm đào sâu vào tới đâu, đường ray được nối dài tới đó. Và kíp bắt điện chúng tôi phải kéo đường dây theo để có ánh sáng cho họ làm việc. Một luồng khí lạnh ẩm ướt bao phủ lấy toàn thân ở ngay lối di vào. Và bên trong thì toàn một thứ bụi xám xịt, mịn như bột phủ lên mọi vật. Bóng tối chỉ được chọc thủng bằng vài ngọn đèn tù mù, còn ánh sáng đầy đủ người ta chỉ giành cho những thợ dân sự Đức đến xây đặt các nhà máy mới khi hoàn thành đường hầm...

-----------------
        1. Sớc-Sin là thủ tướng Anh.

        Nguy hiểm nhất là các cuộc nổ mìn để chuẩn bị cho việc mở đường hầm sâu vào lòng núi. Mọi người được di tản ra ngoài đường hầm một lúc, nhưng giả thử một ngòi mìn nào đó không nổ thì một người tù phải quay vào kiểm tra lại thi thường là bạn bè chỉ còn cách đi nhặt nhạnh lại những mảnh xương thịt bắn ra vung vãi cùng đá vụn. Các vụ sập hầm là chuyện như cơm bữa. Nhưng do chẳng có một biện pháp an toàn nào được qui định, nên chỉ bọn nhân viên dân sự mỗi ngày chỉ vào kiểm tra vài phút là thôi.

        Lúc chúng tôi bước vào đường hầm với Ăng-drê thì các bạn bè chúng tôi đang chăng đường dây. Bỗng nhiên tôi ngẩng nhìn lên trần vì thấy nước đang rỉ xuống. Những người tù khổ sai làm công việc xếp dá lên các toa xe nhỏ trong âm thanh náo động thật đáng sợ. Toán đào hầm không nhìn thấy được bời chung quanh họ là một lớp bụi bao phủ. Rất đông thiếu niên làm việc trong lò này "Ở Đô-ra cũng thế" Ăng-drê nhắc nhở tôi vì chính anh trước khi thành thợ điện nhờ biết nói tiếng Đức cũng đã nếm trải sự khốn khổ của chế độ lao dịch này. Chúng tôi hiểu thứ ngôn ngữ này là cứu cánh tuyệt đối của chúng tôi. Nếu không thì cũng tai hại như bị câm bị diếc, trừ phi có phương tiện đặc biệt, phải cam chịu làm bất cứ công việc nhọc nhằn nào. Ăng-drê phải đặt một ổ cắm điện trong một dãy trại trước cửa hầm làm văn phòng cho nhân viên dân sự. Nhiệm vụ của tôi đã xong, tôi đi theo anh. Chúng tôi ngạc nhiên lúc gặp một người tù mặc bộ quần áo còn rất tốt và nhất nữa là có chữ "F" trên ngực áo.

        - Nhìn kìa, những người Pháp ! Anh ta kêu lên. Thật là vui sướng khi thấy các anh trốn được việc. Tôi là Mác-xen, tù Đô-ra đến đã sáu ngày và làm việc tại phòng vẽ bản đồ. Tất nhiên là do biết tiếng Đức.

        ... Tuồng như các biến chuyển của tình hình đã chứng minh là anh ta có lý. Qua báo chí và các buổi phát thanh mà Ăng-drê đọc, nghe được, chúng tôi được biết các sự kiện như vụ A-vơ-răng-sơ, cuộc tiến quân vào Ren-nơ, cuộc bao vây miền Brơ-ta-nhơ và cuộc mở màn tiến quân về Pa-ri. Thật là nhãng ngày đáng nhớ và những người tù lại được quyền hi vọng... Làm sao lại có thể không tin là chiến tranh sắp kết thúc nay mai. Nhưng không rõ vì sao lại có nhận định là chiên tranh sẽ kết thúc vào tháng 5 năm 1945 như đài phát thanh Mát-xcơ-va truyền đi và một người bạn Đức ở Bu-sân-van nói lại cho tôi biết. Con số này cứ trở lại trong tâm trí tôi mỗi lúc tình hình xem ra tốt đẹp hon... Đúng thời điểm đó, do một cuộc xếp loại lại, tôi bị điều đi khỏi khối 3 sang khối 7 cùng tất cả biệt đội. Tôi và Mác-xen tìm cách nằm cạnh nhau để có thể tiếp tục những câu chuyện đã nói tới lúc trên sân ga một cách tỉ mỉ hơn. Chúng tôi nói với nhau về những kỷ niệm cũ. Chuyện của anh thường là rất xúc động bởi anh biết sử dụng yếu tố tình cảm.. Dĩ nhiên anh luôn luôn quay lại với câu chuyện hồi sống ở Luân Đôn. Và anh tỏ ra ngưỡng mộ tướng Đờ Gôn.

        - Tôi đến đấy ngày 18 tháng 6. Tất cả phong trào tự do Pháp đều có mặt tại đây trong hai gian phòng của khách sạn. Trong một gian có kê chiếc bàn, một cuốn vở và một giá đặt bút. Một nhân viên tùy phái được giao việc ghi tên những ai tình nguyện. Ngày thứ nhất có 300 người, chụp ảnh chung. Tướng Đờ Gôn nói đôi lời ngắn gọn rồi bắt tay từng người... Chúng tôi cảm thấy có đủ khả năng làm bất kỳ công chuyện gì theo chuyên môn của mỗi người. Phải học hỏi để có phương pháp mới nhằm giành lại nước Pháp. Chúng tôi ở các đơn vị huấn luyện đặc biệt cùng với thanh niên thuộc đủ các quốc tịch. Năm 1943 cần một sổ người tình nguyện làm nhiệm vụ phá hoại cơ sở của bọn phát xít Đức trên lục địa. Rất nhiều người Ba Lan, Bỉ, Nga, Pháp và Đức nữa đã xung phong dẫu biết đó là một việc nguy hiểm và có thể thất bại nữa. Chúng tôi được máy bay thả dù xuống chính xứ sở mình. Cuộc xuất phát được tổ chức vào ban đêm. Nhưng chúng tôi cảm thấy những giờ phút trước lúc xuất phát là những giờ phút đẹp nhất trong cuộc đời mình. Thời gian thật có ý nghĩa khích lệ cực độ và ai cũng cảm nhận được tình anh em đích thực. Chúng tôi chỉ hiểu nhau qua họ của từng người, những là Peter, Hans, Stanislas, Georges. Tất cả lặng im khi bước lên máy bay, nước mắt trào ra. Chúng tôi hẹn sẽ gặp nhau ở tất cả các tiệm rượu của Châu Âu khi chiến tranh chấm dứt. Nhưng đó chỉ là cách để kìm nén xúc cảm vì mỗi người đều biết là vĩnh viễn không còn cơ hội gặp lại nhau nữa đâu... Đó là những nhân viên được thả dù mà sau đó thì tỷ lệ mất mát lên tới mức cao nhất. Trước sau rồi mọi người cũng sẽ sa lưới của kẻ thù. Số phận còn đang ưu đãi tôi. Còn số đông đồng chí đã bị xử tử.

        Ngọn lửa thiêng vẫn còn cháy trong anh, không thể khác được và anh sốt ruột muốn ra khỏi nơi này không phải vì mục đích được ăn uống thả sức hoặc để nghỉ ngơi mà là để chiến đấu. Cuộc chiến đấu lần này là nhằm vào quân Nhật.

        Tôi không muốn tranh luận gì với anh nhất là thấy anh tỏ thái độ thành khẩn như vậy. Tuy thế, đôi lúc đến họp mặt với chúng tôi Pacô trình bày một quan điểm ngược hẳn nhưng Mác-xen vẫn vững vàng nhu sắt đá. Nghĩ cho cùng cuộc đối thoại giữa chúng tôi chẳng qua chỉ là một cách giúp cho tinh thần bộn bề ưu tư vượt được lên khỏi hoàn cảnh sống ngày càng tồi tệ, nhọc nhằn mà thôi. Thực tế về cảnh sống cơ hàn phơi bày ra đêm đêm trong khối chúng tôi, thiếu chỗ, chúng tôi phải nằm chồng lên nhau như cá đóng hộp đúng như nghĩa thực và quả là một bài toán đau đầu nếu muốn kiếm được một góc nằm riêng. Hai trăm trong số bảy trăm người phải nằm dưới đất... Và làm thế nào để mình không rơi vào con số 200 ấy. Đến giờ ngủ phải ngủ, một nhân viên trại cầm cây lùa ba người lên một giường. Rồi khi mọi giường đều đầy cả, thì nhũng ai còn lại phải nằm dưới đất. Chẳng phải vì lòng ích kỷ mà Mác-xen và tôi đã lợi dụng vị trí của mình ở công trường để chiếm cả một giường. Nhưng nếu là ba người thì đúng là một cực hình. Vả lại, nếu có đưa được thêm một người nữa nằm dưới đất lên giường với chúng tôi thì sự giúp đỡ ấy cũng chẳng có ý nghĩa quái gì... Lại còn chăn đắp nữa chứ. Một chiếc cho hai hay ba người đấy ! Số chăn đâu có đủ cho tất cả. Và rủi ro nhất là những ai bị kéo mất chăn lúc đèn mới tắt. Tuy thế, nói chung trong cả thời kỳ ấy, những thiếu thốn trở thành không đáng nói, bởi lẽ chúng tôi đã được an ủi bằng cái khác : Tròi rất đẹp, tin tức đầy khích lệ và ở trong trại cũng như ngoài công trường, ai ai cũng nghe đến tên thành phố Pa-ri bằng mọi thứ ngôn ngữ. Phải như quân Đồng minh đã tiến vào cửa ngõ thủ đô và có thể coi đó là một biến cố đặc biệt trong những biến cố, không thuần túy là về quân sự mà hơn như thế, một cái gì về mặt tình cảm nữa.

        Ngày 20 tháng 8 báo đưa tin bằng tít lớn các trận đánh trên đường phố làm cho chúng tôi lo láng. Dĩ nhiên là Pa-ri có những điều đáng xấu hổ như các nhà ổ chuột, các khu hộp đêm. Nhưng Pa-ri có nhũng cái khác đáng yêu như các viện bảo tàng, đài kỷ niệm, công viên, những đại lộ tráng lệ và tất cả những công trình nổi tiếng của hàng ngàn năm lịch sử... Ăng-drê và tôi quả quyết rằng sẽ có một buổi phát thanh về cuộc tiến quân giành lại Pa-ri. ... Ăng-đrê quyết định tự nhốt mình trong văn phòng từ 5 giờ chiều nhờ có một chìa khoá vạn năng mở được mọi cửa. Và anh phải đóng vai người quét dọn hành lang để canh phòng. Tôi chỉ nhập bọn được sau 20 phút. Zô và Bi-cốt cũng đã xong việc và từng người phải đứng vào một vị trí thích hợp để anh canh chừng nhũng người lạ xuất hiện từ xa. Họ đem theo đủ các vật liệu dụng cụ, giả bộ đang làm việc một cách bình thường. Khi đoán chắc sẽ không có ai trông thấy, Guy nhanh chóng mở cửa và nhốt tôi vào văn phòng cùng với Ăng-đrê. Phòng tối mù, các cửa sổ đóng kín mít. Tôi nhìn thấy ở cuối phòng nơi chiều cao ngang với mặt bàn có một chấm sáng. Đó là mắt thần của chiếc máy thu thanh. Và một giọng nói từ phương trời xa nào vừa đưa lại. Ăng-drê đâu rồi? Tôi đứng yên một lúc, nín thở và cuối cùng nhìn thấy người trong cuộc đứng dậy từ một góc bước tới nói với tôi :

        - Khi nghe tiếng chìa khoá, vì linh tính, tôi rút vào góc tối nhất.

        - Tốt lắm, anh bắt được chưa?

        - Tôi dò được chỗ rồi nhưng chưa nghe họ loan báo gì cả.

        Chúng tôi đứng cạnh nhau, sát tới mức đầu cụng vào một văn bản kinh tế, trong đó có các lời hứa hẹn sau ngày chiến thắng... lời của phát thanh viên gây căng thẳng cho thần kinh chúng tôi. Nói thật là chúng tôi sợ. Lần đầu người ta có thể hành động do mù quáng, nhưng lần thứ hai thì ít hay nhiều người ta ý thức rõ hơn về hành động của mình. Chúng tôi hoàn toàn rơi vào tình trạng nguy hiểm trong việc làm liều lĩnh. Trong trí nhớ tôi chợt hiện lại hình ảnh những người tù Tiệp Khắc lùng lẳng ở đầu sợi dây thòng lọng. Ăng-đrê trỏ chiếc đồng hồ trên mặt bàn. Hai mươi phút đi qua rồi. Đành phải tắt máy để chờ cơ hội khác thôi. Nhưng lúc ra đến cửa, một sức mạnh vô hình nào đó, một trực giác kỳ lạ khiến chúng tôi quay trở vào. Chiếc máy thu thanh được mở nhanh chóng, cùng lúc chúng tôi xiết chặt tay ngay khi nghe mấy tiếng : "Đã tiến vào Pa-ri dũng cảm..." Ai? Ai đã tiến vào? Khỏi cần biết là ai, Ăng-đrê tắt máy, không chậm một giây nào bởi giờ tập hợp đến rồi. Một phản ứng rất tỉnh táo nhắc bảo chúng tôi không được nhảy nhót hò hét vì quá sung sướng. Ba tiếng huýt sáo nhẹ qua lỗ khoá báo cho Guy biết chúng tôi muốn ra. Hẳn là không ai lạ ngoài hành lang nên ngoài hành lang nên tức khác nghe tiếng chìa đút vào ổ khoá. Nhưng lại một sự hồi hộp khác khi tiếng chìa khoá xoay trong ổ. Nếu như phía sau cánh cửa là tên ss hoặc một nhân viên dân sự thì sao? May thay lại chính là Guy. Anh khỏi cần giải thích lúc chúng tôi nhảy lên ghì lấy cổ anh. Nhằm đánh lạc hướng nguồn tin, vì biết đâu những người đầu tiên được nghe lại chạy đi thông báo cho đồng bạn biết, cứ thế lần lượt bị tiết lộ, chúng tôi quyết định để cho một nhân viên dân sự loan tin cho một đồng nghiệp và nhiều người trong chúng tôi nghe được tình tiết.

        Nhưng có gì mà chúng tôi phải sợ. Trong toàn trại đâu phải chỉ riêng chúng tôi nghe được tin tức. Và tuy không có gì là xác thực, nhưng với sức mạnh của dư luận, khi chúng tôi nhận được hồi âm thì đã trở thành tin Đồng minh vượt qua Pa-ri, rồi tiếp nữa là những đoàn quân đã tiến rất xa về phía đông. Dư luận chỉ loang ra sau đó vài giờ vì rằng mỗi ngày lại có tin tiến quân về hướng sông Ranh và phía Bắc.

        Theo nguồn tin tức, tinh thần chúng tôi tựa như một núi tuyết, không ở trạng thái bất biến. Từ đầu tháng 8 đến giữa tháng 9, thời gian đi sao nhanh thế. Lúc quân Mỹ dừng lại trước E-la-Sapen-lơ thì mọi người nhất trí là cần có sự sắp xếp lại hàng ngũ trước lúc mở màn cuộc tổng tấn công... Guyt-sta-vơ một kỹ sư điện thường hay trò chuyện với chúng tôi những lúc có sự kiện lớn và luôn luôn trả lời tôi mọi câu hỏi bằng các sự kiện. Những phản biện của anh ta có thể khiến độc giả một tờ báo hài hước bật cười, thế mà anh ta lại nói rất nghiêm chỉnh và rõ ràng. Chuyện xảy ra rồi. Trước khi có cuộc đổ bộ, khó mà tìm được một người Đức tin chuyện ấy là thật. Nhưng lúc cuộc đổ bộ đã diễn ra, bộ máy tuyên truyền của phát xít Đức thích ứng thật nhanh chóng với tình hình mới. Bởi tôi vẫn thường dỡn Guyt-sta-vơ về việc này, anh ta trả lời với một vẻ quan trọng :

        -  Bọn tài phiệt mạnh hơn chúng tôi về hải quân và không quân. Vậy thì chúng tôi dại gì lại để tự tiêu hao lực lượng ở bờ biển. Bức tường Đại Tây dương được hình thành thật sự là nhằm làm chậm bớt cuộc đổ bộ. Nhưng chúng tôi lừa họ tiến sâu vào đất liền, ở đó sức mạnh của chúng tôi là vô địch. Đừng hòng bao giờ họ vượt quá được bán đảo Công-tăng-tin. Đến khi Pa-ri bị vượt qua thì anh ta lại lý giải ra vẻ bí hiểm rằng đó là nhằm để biểu dương toàn lực lượng. Von Rundstedt chỉ cần có một nửa nước Pháp là người ta sẽ chứng kiến một cuộc tàn sát khốc liệt chưa từng thấy. bởi về bộ binh thì năm sư đoàn Mỹ chắc chi đã đánh ngã được một sư đoàn ss.

        Cuối cùng khi quân Dồng minh áp sát biên giới Đức, anh ta lại lập luận ra ràng từ ngày hoả tiễn V1 được đem ra sử dụng thì vấn đề lãnh thổ chẳng còn ý nghĩa gì nữa, rồi anh ta giới thiệu kế hoạch tối hậu của tổng hành dinh Fuhrer:

        Một là, nhử cho các lực lượng Đồng minh đang đóng lại ở Anh tiến càng sâu vào đất Pháp.

        Hai là, san phẳng luôn Luân Đôn và cả vùng phía Nam nước Anh bằng hoả tiễn V1 và V2.

        Ba là, trong lúc quân Anh, Mỹ bị xé ra từng mảnh trước phòng tuyến Siegfried thì một lực lượng đông đặc quân nhảy dù và các sư đoàn không vận sẽ được đổ xuống nước Anh xảo trá.

        Rồi Guyt-sta-vơ kết luận : " Đấy sẽ là sự toàn thắng của nước Đức Quốc xã. Quả đây là một người chỉ biết dựa vào nguyên lý để chấp nhận từng trận thất bại và từng cuộc rút lui. Mà theo đó thì hễ Fuhrer đã ra lệnh như thế là chắc chắn nhắm vào mục tiêu chiến thắng cuối cùng. Tất cả sự thất bại có khả năng xảy đến cho nước Đức, anh ta gạt phăng tuốt.

        Trước đầu óc ngoan cố của anh ta, tôi mất bình tĩnh và quên bẵng chỗ mình đang đứng :

        - Thế nhưng, tôi đáp lại anh ta khi biết E-la-Sapen-lơ đã trong vòng vây, anh có nghĩ rằng một khi cuộc đổ bộ hoàn tất thì sau ba tháng kẻ địch của các anh đã tới sát được bờ sông Ranh không nào? Cứ nhớ lại lời lẽ của báo chí các anh vào giữa tháng 6 lúc loan tin V1 đã ra đời. Chắc chắn Luân Đôn sẽ bị cào bằng trong vài tuần lễ nếu không muốn nói đúng là vài ngày. Anh bảo rằng bọn Anh sẽ van xin được đối xử ân huệ. Thế mà chính họ đã cùng người Mỹ làm cho nhiều thành phố của các anh hàng ngày bị tê liệt hoàn toàn và lúc này chỉ còn cách đây ba trăm cây số thôi. Anh thấy chưa, rõ ràng là các anh bại trận và tốt nhất đối với Đức chỉ còn là đầu hàng.

        Tôi đã biết dừng lại đúng lúc khi nhìn thấy trong mắt anh ta vụt loé lên một tia sáng dã thú. Tôi đã đạt tới giới hạn của một người thông minh. Thêm một lời nào nữa là tôi sẽ đánh thức trong anh ta con người Đức dã man xưa hãy còn ẩn náu trong mỗi người Đức bây giờ... Nhưng dù sao tôi đã làm tổn thương niềm tin không lay chuyển của anh ta, vì vậy anh ta chạy nấp vào sau một bức tường như thể một con chiên ngoan đạo nấp vào bóng Chúa.

        - Mặc dù cho tình huống thế nào đi nữa, chúng tôi cũng không bao giờ đầu hàng, chúng tôi sẽ chiến đấu cho đến người cuối cùng. Làm sao chúng tôi lại có thể chấp nhận thất bại sau vô vàn những nỗ lực và hi sinh. Người Mỹ sẽ phải biết điều và có sự thương lượng. Chỉ còn thiếu sụp khuỵu xuống, như một người hấp hối anh ta lấy lại giọng châm biếm để tiếp tục đối thoại với tôi với vẻ gần như uất giận : "Vả chăng dù muốn hay không họ phải đi tới một thoả hiệp với chúng tôi tại phương Tây. Lý do là họ đã và sẽ còn đổ nhào vô số là sinh mạng trước phòng tuyến Siegfried nhưng họ sẽ không có hi vọng bao giờ vượt lên được. Đó là một kho thuốc nổ mà họ sẽ tìm thấy trên từng thước đất."

        Công bằng mà nói, không tính những lời lẽ điên khùng ấy, anh ta là con người trung hậu. Anh ta đối xử với chúng tôi như người với người và không bao giờ lợi dụng sự thất thế của chúng tôi.

        Đó đây trong số những nhân viên dân sự cũng có biểu hiện hèn hạ. Một thợ máy nhân một lần máy bị hỏng hóc giải bày với tôi và chúng tôi đã có thể đối thoại vài lời ngắn ngủi. Anh ta quê ở vùng Sarrd gần biên giới nước Pháp. Ông nội anh ta là người ở Lo-ren-nơ. "Tôi chẳng có điều gì phải sợ hãi. Tôi có thể chứng minh nguồn gốc của tổ tiên tôi chứ". Anh ta nói tiếp. bởi vì tâm tưởng chính của người Đức là mọi công dân Dức sẽ bị lên án nếu như không bị Đồng minh tàn sát. Tuy vậy, ở kẻ cuồng tín cũng như ở kẻ hèn hạ, ta không bắt gặp dấu hiệu nào chúng tỏ họ vô kỷ luật hoặc là chán nản. Him-le, con nhện chúa đã dệt nên mạng lưỏi của mình tinh vi và Gơ-ben, người nắm giữ mọi quyền hành từ sau vụ mưu sát 20 tháng 7 đã tăng thêm số giờ làm việc để giảm bớt số giờ rảnh rỗi của đồng bào hắn. Vào những ngày tháng 9 ấy, nói cho đúng là chúng tôi sung sướng hơn bọn lính canh gác và các nhân viên dân sự. Chúng tôi nhận biết được rằng chiến thắng đã nằm trong tầm tay rồi. Trong lúc đó, bọn Đức lại chẳng có gì để tự an ủi. Công việc tiếp tế nói chung là rất tệ hại, các thành phố bị ném bom, dân tị nạn ùa đến ngập các làng quê.

        Riêng chỉ còn một điều là ở phía Tây, quân Đồng minh đột ngột dừng lại nơi cửa ngõ tiến vào nước Đức. Cuộc dừng quân này sẽ kéo dài đến bao giờ? Chúng tôi vô cùng nôn nóng bởi ai cũng mong ước được giải phóng sớm chừng nào tốt chừng ấy. Nhất nữa là mùa hè đã qua đi và những trận mưa đầu mùa đã tới.

        Và trong khi chúng tôi đang phập phồng lo lắng về mỗi tin tức thì một tai hoạ lại ập lên đầu chúng tôi vào những ngày chót tháng 9. Đó là lúc chúng tôi nghe được bài diễn văn của Sóc-sin thủ tướng Anh. Trong đó ông dự đoán cuộc chiến tranh có khả năng kết thúc vào đầu năm 1945. Báo chí Đức giỏi đưa tin ba láp và phịa ra nhũng tin tức giả. Một người tù Bỉ là thợ mộc đang khi sửa chữa văn phòng cho một sĩ quan đã nhìn thấy hắn đang nghe buổi phát thanh bằng tiếng Đức của đài Luân Đôn. Nhờ biết tiếng Đức anh ta cũng nghe được bài bình luận về bài diễn văn này. Cũng rất có thể đó lại là một lầm lẫn nữa. Nhưng Ăng-đrê lại cho tôi biết chính anh đã nghe được buổi phát thanh ấy khi ông chủ của anh vắng. Vậy thì còn nghi ngờ gì nữa. Đoạn diễn văn khiến chúng tôi phấn khích có nội dung "Chúng ta hy vọng chiến tháng vào cuối năm nay, nhưng chiến tranh chỉ có thế kết thúc trong những tháng đầu năm 1945". Một vài người chỉ suy xét câu đầu thôi. Còn chúng tôi lại sờ sợ vì phần sau của lời tuyên bố ấy. Vì vậy trong lúc chúng tôi giữ thái độ im lặng thì có vài người đã tiết lộ tin tức đó với bạn bè. Vả chăng, những người tù Tiệp Khắc cũng biết rồi. Thế là chỉ trong vài ngày cả trại đều loan truyền rằng không những chỉ chuẩn bị cho mùa thu mới bắt đầu mà còn chuẩn bị cho cả mùa đông dài lê thê nữa. Đương nhiên nhóm người bi quan đã coi tin này là quan trọng và một cuộc hỗn loạn đã chớm hé. Tờ báo cũng trích tin của báo chí Mỹ dự đoán ngày kết thúc chiến tranh phải xa hơn nữa, vào năm tới...

        Và như là định mệnh có ý mách bảo cho chúng tôi biết ràng mình là những người chịu án treo về tội phải chết. Nhiều biến cố tựa như dấu hiệu báo trước xảy đến liên tiếp trong những ngày kế theo bài diễn văn của thủ tướng Anh. Bác-bo-rông là nạn nhân trước tiên. Anh ta phải trả giá vì một sự phớt lờ rất nguy hiểm. Suốt cả tuần nay, khi tới công trường anh ta đến dãy trại mà bọn ss muốn thay tất cả hệ thống điện sáng. Vì toán phụ trách điện luôn luôn bận bịu, nên anh được lựa chọn. Ông bạn "Bob" của chúng tôi có thói quen ngồi nghỉ trong lúc chờ đợi những người làm việc trong dãy trại tới bảy giờ hoặc có khi chậm hơn thế. Khi tôi cho anh biết làm vậy là nguy hiểm, anh ta đáp : "Tôi lúc nào cũng sẵn sàng dụng cụ trong tay và đề phòng chứ". Anh ta đề phòng tốt đến mức có lần tên ss bắt được anh đang ngủ như chết trên chiếc ghế với một cuộn dây quanh cổ và cái kìm trong tay. Tên ss này khá tế nhị. Hắn cho gọi vài tên Kapô chuyên nghiệp hành hạ người tù rồi cùng đánh thức Bác-bo-rông dậy. Chúng không những đánh thức anh dậy mà còn làm cho anh phải ngủ lại, bởi vì rốt cục anh có còn nhìn thấy gì nữa đâu. Trong lúc bị đánh đập, vật mà anh dùng làm ví (là một tấm bìa cứng gập lại trong đó chúng tôi giấu một bức thư hoặc một vật nhỏ nào đấy khả dĩ nhắc nhở dĩ vãng của mình) đã rơi ra khỏi túi áo vét tông của anh. Thật rủi cho anh là tên Kapô đã khám thấy một bản đồ những cuộc hành quân ở phía Tây cắt ra từ báo ở văn phòng có bản đồ và báo. Nhưng một nguôi tù mà để thứ này trong người là phạm tội lớn và tức khắc những danh từ "chính trị", "phá hoại" được gán cho. Để tỏ lòng tận tụy vói ông chủ, tên Kapô phất phất mẩu giấy coi như một chiến lợi phẩm và hắn đưa trình tên ss đã bỏ đi từ lúc đầu vừa quay lại. Chỉ vài giây đồng hồ, trong đầu tên Đức đã có quyết định cho số phận của người bạn chúng tôi. Bọn giám ngục đã tuyên bố treo cổ và có lẽ đó là hình phạt dành cho anh rồi. Tên ss nhìn anh. Song có lẽ tình trạng anh lúc bấy giờ đã làm thức dậy trong hắn một phần nghìn gam tình thương, bởi hắn chi gia hình anh bằng phương pháp cổ điển : Đánh 25 roi vào mông. Pôn là một tên Kapô quê miền An-dát-xơ được gọi tới. Hắn là kẻ được giao phần việc ấy. Thế là một Bác-bơ-rông đầy thương tích phải nhận 25 roi làm bằng dây cáp khiến mông anh đẫm máu. Người ta cứ tưởng mông là phần cơ thể nhiều thịt nhất sẽ cản bớt sức mạnh của roi. Nhưng đâu phải thế. Phải nghe tiếng rú của người bị hành hình mới thấu hiểu được nỗi đau đớn tới mức nào. Để chấm dứt, tên ss tuyên bố chuyển anh sang biệt đội khác. Ngày hôm sau, anh bạn của chúng tôi bắt đầu một ngày làm việc thuộc loại cực nhọc nhất - Tải đường ray xe lửa mà mặt mày thì tím bầm, môi sưng vù đầy máu, áo quần thì tả toi và đi đứng cực kỳ khó khăn. Công việc ấy vừa cực nhọc lại vừa nguy hiểm nữa. Đã thường xảy ra các vụ dập chân do việc đặt đường ray trật chỗ.

        Chuyện bình thường này đã tác động mạnh mẽ đến chúng tôi vì tấm bản đồ tìm thấy trong người Bác-bơ-rông đã khiến cho bọn Zet-ta-pô chú ý tới biệt đội chúng tôi. Tới lúc ấy chúng tôi vẫn được trọng nể do có nghề chuyên môn. Nhưng giá thử có một người tù Đức làm chỉ điểm cho bọn Zet-ta-pô mà một cuộc lục soát toàn thể xảy ra thì sự đánh giá về chúng tôi của chúng sẽ không còn gì nữa. Hẳn tất nhiên là đã có sự tiết lộ nào đó. Chắc chắn trong đám tù với nhau, ai cũng rõ việc chúng tôi đọc báo... Dù rất thận trọng, chúng tôi vẫn thấy cần thiết xiết chặt hàng ngũ hơn nữa. Chúng tôi lúc đứng chờ tàu trên sân ga sẽ không trao đổi về các biến cố nữa vì ở đấy nhiều lỗ tai có thể nghe lỏm được...

        Một việc xấu khác lại xảy đến. Vào một buổi chiều khi đi làm về đáng lẽ là giải tán sau khi đã vào cổng trại, chúng tôi lại phải diễu ngang qua một vật gì ngó từ xa tựa như một đống thịt và áo quần lẫn lộn. Nhiều lính gác đứng bên và chúng tôi nghe một thằng trong bọn chúng lặp đi lặp lại "Chiến tranh chưa kết thúc, chiến tranh chưa kết thúc". hắn có nhiệm vụ thét to câu đó và ngón tay chỉ thẳng vào đống thịt im lìm kia. Một lúc sau tôi được giải thích về màn trò đó. Một người tù Pháp cùng một người tù Nga chung một biệt đội đã rủ nhau tìm cách vượt ngục vào buổi chiều. Tức thì bọn ss với chó săn có mặt trên công trường truy đuổi... Khi họ đã chạy được một độ đường dài thì một toán học sinh dạo chơi ngoài đồng bắt gặp. Chúng báo ngay và điện thoại reo vang. Chưa đến một giờ sau họ bị toán lính tuần tiễu đang lùng sục họ bắt lại. Họ bị đánh ngã gục, trói chặt đưa về trại. Để treo gương cho mọi người tù, bởi lẽ các hình phạt thay đổi luôn luôn, viên chỉ huy trại - một bạo chúa Nêrông hiện đại, ra lệnh cho chó cắn họ. Đó là nhũng con chó giữ nhà to bự, luôn luôn bị kích dộng, được huấn luyện đặc biệt trước những hình nộm mặc đồng phục tù của chúng tôi. Những con chó chồm lên hai người vượt ngục. Họ không thể tránh né được, vả lại họ cũng đã kiệt sức. Khi bị chó cắn xé vừa độ không thể nhúc nhích gì nữa, bọn ss kéo chó lại. Chúng không muốn họ chết. Những xác chết lúc này không còn làm chúng tôi xúc động nữa. Tuy vậy hai sinh vật bị chó cắn xé nát bươm còn thoi thóp chắc chắn gây cho chúng tôi khiếp hãi hơn để không bao giờ còn dám trốn trại hoặc nổi loạn nữa. Và trước giờ chúng tôi trở về, hai thân người được đặt giữa sân đợi chúng tôi đi qua. Đến khi chúng tôi đã đi qua rồi, bạn bè của hai nạn nhân mới được lệnh chuyển họ xuống bệnh xá. Trong quần áo rách tả tơi, thân thể họ đầm đìa máu, những mảnh thịt bị xé rách ra còn thây lẩy. Một xung động thần kinh làm họ động đậy, dấu hiệu cho hay họ chưa chết. Nhưng họ không nói được tiếng nào...


        Thần chết vẫn tiếp tục hoành hoành với nhịp độ đều đều đáng sợ. Từ mười đến mười lăm người một ngày trong tháng 8, lên tới hai mươi đến hai mươi lăm người một ngày trong tháng 9. Cứ ba ngày, một xe tải tới chở xác họ đến lò hoả thiêu ở Đô-ra. Vi trùng kiết lỵ luôn luôn tấn công vào chút xíu sức khoẻ cuối cùng trong thân thể rã rời của người tù. Người Bỉ và người Pháp cung cấp cho lò hoả thiêu nhiều nhân mạng nhất. Ở khối chúng tôi cũng như ở các khối khác, chế độ nửa phần ăn đã làm cho mọi người ốm teo thêm trông thấy và cuộc sống thường xuyên ở một nơi không đủ không khí đã làm da họ ngả sang màu da của những xác chết. Cả ngày họ phải trần truồng, ai may mắn nhất thì có được một mảnh chăn che trên lưng... Ban tối, thấy chúng tôi đi làm về họ lao đến để hỏi một câu nặng trĩu lo lắng : "Có gì mới không vậy?". Trả lời họ thế nào đây nhỉ? Chỉ có các cuộc ném bom, các bài diễn văn, nhưng chẳng ai còn lưu tâm tới những sự kiện ấy nữa.

        Giữa tháng 12, một tâm trạng cuồng nhiệt thật sự đã xâm chiếm chúng tôi, ngay cả những người bị bệnh hoạn nặng nê nhất. Cơ hồ như đối với chúng tôi, đi tới được năm 1945 là hiện thân của một sự chịu đựng lớn lao khủng khiếp. Nhưng rồi có điều mà chúng tôi chờ đợi từ ngày tuyết bắt đầu rơi đã làm êm dịu đi chút ít tinh thần chúng tôi. Cuộc tấn công của Nga xô. Mặt trận phía Đông... Và chúng tôi cảm thấy cuộc tấn công như sấm sét sắp sửa nổ ra. Ở phía Tây, có lẽ lực lượng Đồng minh nhận thấy phòng tuyến Siegfried và lò thuốc nổ Re-na-ni là việc có thật. Chứng minh cho việc có thật ấy là từ khi chiếm được E-la-Sapen-lơ, họ tiến rất chậm chạp, chỉ từ 3 đến 500 mét mỗi ngày. Cuộc tấn công của Von Rundstedt ở Ba-stô-nhơ khiến một vài người bạn chúng tôi hoảng sợ. Những lúc đọc báo, chúng tôi đã nhanh chóng nhận định tình hình... Đương nhiên là Guyt-sta-vơ tỏ ra rất thích thú về chuyện đó. Anh ta đến tìm tôi, không giấu niềm vui sướng :

        - Như tôi đã nói với anh đó, là chẳng bao giờ họ dẹp qua được phòng tuyến Siegfried đâu. Chỉ trong 36 giờ chúng tôi chiếm được những gì mà bọn Mỹ phải mất hai tháng. Tới lễ Phục sinh, chúng tôi lại có mặt ở Pa-ri thôi.

        Giống mọi lần tôi cứ để anh ta tha hồ múa mép. Tôi có đủ niềm tin để nói cho anh ta biết rằng đó chỉ là cơn khủng hoảng lúc hấp hối thôi, là tiếng kêu của con vạc giữa đêm tàn. Nhưng tôi nghĩ, làm gì cho phí sức khi phải tìm cách làm cho một con ngựa thông minh hơn khi nó chẳng có chút thông minh nào. Cứ để mặc anh ta như thế, nhất là anh ta có lòng tốt, lại còn thành thật trong thái độ như thế nữa chứ. Guyt-sta-vơ là một trong số rất hiếm nhân viên dân sự tỏ rõ xúc động khi thấy chúng tôi gày mòn và đói khát đến cùng cực. Và khi có điều kiện, anh ta không quên tuồn cho người nào đó trong chúng tôi mà sức lả kiệt nhất một cái gì. Rất hiếm khi anh ta quên mòi tôi một điếu thuốc mỗi lần tôi gặp anh nói chuyện. Vậy thì hãy cứ để tuỳ anh với ảo vọng riêng tư ấy. Và tôi nghĩ "Người bạn Đức thân mến ơi, từ giờ đến lễ Phục sinh, tôi hy vọng là ắt hẳn có chuyện mới mẻ nhưng không chiều theo ý bạn đâu..."

        Mùa đông mang theo tuyết và lạnh giá đã đến. Trong mùa thu, chúng tôi có những phút được thả hồn mơ mộng qua ánh sáng mặt trời lấp lánh trên các vòm lá cây màu đỏ. Còn bây giờ chỉ là màu tang chế, màu trắng của tuyết, màu đen của rừng thông và bùn lầy vô tận và bầu trời tái xám đến vô cùng. Y phục được phát thêm trong mùa đông này là một áo mặc ngoài mang sọc rằn rện, nặng đúng một cân Anh. Chỉ có người chết đi thì người sống mới được may mắn khỏi phải đi chân đất. Bây giờ trong khối có chỗ rộng hơn. Nhưng ai cũng muốn dồn ép vào nhau cho bớt giá buốt. Bây giờ dù ít dù nhiều những người không áo quần đã có cái mặc. Nhưng những người còn chưa chết qua ba tháng đói khát đã không còn bước nổi trăm bước. Thật ra là toàn những bộ xương được che ngoài một lần da. Tuy vậy họ không muốn buông xuôi cho xuống đến tận cùng của dốc. Họ hết còn bị gọi đi tập hợp điểm danh nữa. Nhưng vẫn một ngày hai lần, vì phải giữ nghiêm nguyên tắc với bất cứ giá nào, nên một nhân viên danh sách cầm tay đi qua các giường để kiểm diện những thân thể nằm dán bẹp xuống giường, cả ngày. Tên ss phụ trách khối của chúng tôi sau lúc ngắm nhìn họ đã nói thế này :

        - Tôi có ý nghĩ là nếu người ta không kết thúc số mạng họ đi thì họ sẽ chẳng bao giờ chết.

        Và một người trong số "chẳng bao giờ chết" này từng nói với tôi :

        - Khi còn trong nhà tù ở Pháp người ta tự bảo rằng "bị kết án mức nào cũng được, miễn là đừng phải chết". Còn ở đây ! Thà như nhận mấy viên đạn vào đầu hoặc đi qua ba phút trong phòng hơi ngạt còn hơn là sống như chúng tôi bây giờ, cứ nhìn thấy cái chết đến dần dần hàng tuần hoặc có khi hàng tháng. Thà rằng họ cắt hết suất ăn đi, còn hơn là cứ kéo dài cái chế độ nửa suất thế này mãi. Tôi cứ tự hỏi phải chăng họ chủ tâm cho chúng tôi chế độ ăn nhu thế nhằm làm cho cơn hấp hối cùa chúng tôi dài ra lê thê? Chúng tôi cũng không tự tử được. Người ta bảo tự tử là hèn nhát nhưng chúng tôi thì nghĩ là chúng tôi không đủ dũng cảm để tự tử. Khỏi đàm luận dũng cảm hay hèn nhát, hành động của một người Do Thái cũng đã chứng minh khi anh ta đâm đầu vào gầm con tàu chở chúng tôi đến công trường vào lúc anh ta vừa trở lại đi làm. Anh bị cắt làm hai đoạn. Chúng tôi chỉ bước đến theo linh tính giống thể một đàn cừu sợ trận bão và ngó nhìn một người đã vĩnh biệt chúng tôi. Một vài người dò đoán xem có chút mủi lòng nào trong cái nhìn của bọn lính gác trước thảm kịch ấy chăng. Song, chính chúng cũng chẳng hiểu mình đang ở trong thế giới nào. Vả lại, người ta đã nhồi nhét vào đầu óc bọn lính gác ấy một ý niệm ràng tất cả chúng tôi rồi sẽ bỏ mạng tuốt trong các trại tập trung. Và bọn "khổng lồ" ngu xuẩn, thô bạo ấy cũng run rẩy trong bộ quân phục trước một ngài cấp trên thuộc loại cấp bậc thấp nhất. Chúng khiếp hãi cấp trên của chúng gấp bội lần chúng tôi khiếp hãi những tên này. Và có lúc chúng tôi phát buồn cười nhìn thấy chúng điều chuyển lực lượng để canh giữ chúng tôi với những thể xác mà chỉ một cái ẩy nhẹ thôi cũng đổ kềnh ngay.

        Ngày lể Nô-en là ngày lễ trọng đại nhất ở Đức. Ngày lễ này đã có giá trị đối với người tù chúng tôi bằng cuộc điểm danh suốt sáu giờ liên. Giá buốt hai mươi độ âm làm tôi tưởng mình rụng mất cả đôi chân. Do lầm lẫn trong lúc đếm mà viên chỉ huy trại quyết định hành tội chúng tôi đến thế. Hàng chục người ngã khuỵu vì bị đông máu hoặc bị đói lả. Sống hay chết, mặc lòng. Chúng tôi vẫn phải chờ tiếng còi mới được buông tha, trong khi di chuyển tình cờ tôi đã đứng gần một người Áo. Ông này đã kiên quyết cự tuyệt một công việc làm trong số các nhân viên dù rằng ông được quyền hưởng ân huệ ấy. Ông bằng lòng với số phận của bản thân là thủ kho của công trường. Làm vậy để ông không phải canh giữ các bạn tù đồng cảnh với mình, một chức vụ mà ông luôn ghê tởm. Cũng như chúng tôi, ông chỉ nhận khẩu phần tối thiểu. Nhưng ông đã quen như thế tám năm rồi và cơ thể ông có sức chống chọi phải nói là tốt. Khi tôi chửi rủa buổi điểm danh khốn nạn này, nhất là chửi rủa cái rét thì ông lại cười, tuồng như ông chẳng có quan hệ gì với sự cực khổ và rét buốt ấy. Và, do có thể trò chuyện mà không sợ bị theo dõi, ông bảo với tôi :

        - Chẳng qua chỉ là một trò chơi nho nhỏ thôi mà.

        - Nhưng mà, tôi trả lời, nó đã hành chúng ta hơn ba giờ rồi và không hiểu nó sẽ kéo dài đến bao giờ nữa.

        - Ô ! Ông ta tiếp tục, nó sẽ không lâu hơn cuộc điểm danh mà chúng tôi đã phải chịu đựng năm 1941, tất cả những người tù thâm niên không làm sao quên được. Phải rồi, dạo ấy chưa có người tù Pháp.

        Câu chuyện này tôi đã được Ja-cốp trưởng khối 56 của tôi kể cho nghe khi đang ở Bu-sân-van, nhưng vì muốn giữ lễ phép, tôi vẫn để ông bạn mới người Áo nói. Tôi mới hiểu rằng cuộc thử thách ấy đã thành ấn tượng sâu sắc của những người trong cuộc đến mức nào.

        - Tối hôm đó, đúng vào mùa dông, cuộc điểm danh sau buổi đi làm về được tiến hành như thường   lệ,   nhưng nó đã kéo   dài đến vô lý. Sau hai giờ chờ đợi, viên chỉ huy trại thông báo trên loa phóng thanh là trong chuồng lợn biến mất hai con. Hắn lên án không chi có năm người tù Ba Lan có trách nhiệm chăn nuôi lợn mà lên án cả trại can tội đồng loã, bởi lẽ, hắn nói tiếp "nếu là năm người thì không cách nào xài hết hai con lợn chỉ trong một đêm". Hắn chờ người phạm tội đầu thú... Sự thật là, chính bọn ss được sự đồng lõa của viên chỉ huy trại đã đánh cắp hai con lợn để bán hoặc để làm gì đó tôi không hiểu.

        Do việc làm bị tố giác và tính mạng của chúng tôi bị đe doạ mà viên chỉ huy trại đã đổ vạ một cách dễ dàng cho người tù. Anh biết kết cục thế nào không? Năm người tù Ba Lan bị hành quyết - treo cổ ! Còn bọn tôi thì phải đứng trắng đêm dưới trời buốt cóng hơn hôm nay nhiều. Một ngàn rưởi người đã bị ngã khuỵu. Một tên ss đến đập vào những người ngã khuỵu ấy để thử xem sự yếu đuối của họ ra sao.

        Sau mười một tiếng đồng hồ đứng vậy, đến sáu giờ sáng công việc mới lại chờ đợi chúng tôi : hàng trăm xác chết lạnh cứng. Nhưng nhục hình lại giáng xuống chúng tôi. Năm ngày không được ăn uống gì mà phải làm việc. Ba ngàn người khác lăn ra chết và những ai còn sống cũng không còn ra người nữa. Sang ngày thứ sáu, chúng tôi khóc như trẻ con trước khẩu phần bánh mỳ. Đó, anh sẽ hiểu vì sao tôi lại bật cười khi thấy anh tỏ ra chán ngán. Ngẫm cho cùng, nếu bây giờ chúng ta nằm trong trại thì có lẽ chúng ta đang lảm nhảm chung quanh chuyện lễ Nô-en, rồi chuyện đó lại xui ta não lòng thêm thôi. Ở đây, chúng nó bắt ta hít thở một chút không khí trong sạch mà như thế dường như là tốt hơn ấy.

        Ông ta bị bắt vì lý do là một nhà buôn, ông chối từ treo bức ảnh Hit-le trong cửa hiệu. Ông trạc tuổi 40 và không có quan điểm chính trị nào đáng chú ý. Có thể xếp ông vào nhóm xã hội -  công giáo. Tính tò mò xui tôi hỏi ông về bọn Đức.

        -  Đúng, người ta có thể giết sạch bọn ss mà chẳng sợ trời phạt. Nhưng, nhìn vào bọn Kapô thì thấy không phải bọn Đức luôn luôn là tồi tệ. Còn bọn Ba Lan, Bỉ, Pháp nữa... Nếu ta coi bọn ss là điển hình của sự xấu xa, thì tôi có thể đoán chắc với anh là xứ sở nào lại không có lũ người ấy, mà nước Đức thì có nhiều hơn, vậy thôi ! Tôi đã học lịch sử triết học khá nhiều, tôi tự tin mình hiểu biết nhiều chuyện và ở nước tôi, con người cũng yêu tự do và yêu đời sống đẹp giống ở Pháp thôi. Vậy anh có thể lý giải để tôi hiểu vì sao ở Áo số người vào đảng Quốc xã còn đông hơn cả ở Đức không? Có lẽ thế giới chưa biết rõ chuyện ấy. Nhưng đó là sự thật một trăm phần trăm. Và chính những công dân Áo đó, mười lăm ngày trước lúc Hítle xâm phạm biên giới của chúng tôi, trong một cuộc trưng cầu ý dân với một đa số phiếu 85% lại tuyên bố ràng họ ủng hộ một nền độc lập hoàn toàn. Tôi biết anh không lý giải nổi và tôi cũng thế. Nhưng tôi rất không bàng lòng về những người đồng hương của tôi và chán ngấy nhiều chuyện...

        Ông còn kể với tôi về thủ đô Viên-nơ, về những khách du lịch Pháp, rất nhiều người hàng năm mang theo một bó hoa đồng thảo tới đặt ở nhà thờ Capucins ở đó giữ di hài của Quận công Reichatadt¹. Số đông người Pháp có tư tưởng cộng hòa nhưng họ tôn trọng truyền thống đó...

----------------
        1. Tước hiệu của Napoléon I. Ngay khi vừa chiếm nước Pháp, Hittle đã hạ lệnh mang di hài của quận công về Pa-ri.

                

        Mồng 1 tháng Giêng năm 1945. Năm mới ! Năm của chiến thắng. Phát thanh viên đài BBC đã kêu lên như vậy và chúng tôi vô cùng hân hoan được nhìn thấy chiến thắng. Ngày đầu tiên của tháng Giêng nào cũng từng nói điều ấy. Đã đến lúc phải chấm dứt để khỏi bị mang tiếng là 1 lừa dối. Trong lúc chờ đội, định mệnh lại chọn ngày hôm ấy để phân phát những đòn đánh đập bằng gậy gộc cho hơn ba chục người tù. Chỉ tại một lầm lẫn trong danh sách dễ khiến tên trung uý ss ở văn phòng nhân số nổi khùng. Lại một biến cố quá đỗi tầm thường nếu như Ăng-đrê và tôi không có trong số nạn nhân ấy. May làm sao, trong cái rủi ro ấy, chúng tôi chỉ phải nhận mười gậy. Trời đất, đau đến sập người xuống ! Và thằng khốn nạn đánh chúng tôi là một Kapô Đức thay Pôn đang bị bệnh, đã nhắm chúng tôi rất kỹ. Và tên trung uý đứng nhìn. Một chút tận tụy quá mức cần thiết của thằng Kapô đủ để làm nên một sự tạ ơn tối thiểu để hắn tránh được đòn trừng phạt.

        Khi về đến khối sau buổi lễ kỳ quặc đó, Ăng-đrê đột nhiên hỏi tôi.

        - Ngày mồng 1 tháng giêng năm 1944 anh ở đâu?

        - Bị giam trong phòng tối ở Mông-tơ-lúc.

        - Mình cũng thế, ở Năng-xi. Nhưng hẳn là anh không đặt giả thiết là phải ở đấy tới năm sau chứ?

        - Không, tôi giả thiết nhiều điều, ngoại trừ điều đó.

        Rồi chúng tôi buồn rầu làm bảng kết toán những chuyện thăng trầm trong suốt năm qua... Làm sao chúng tôi lại chịu được tất cả? Quả thật chúng tôi là những người sống sót. Chúng tôi những người Pháp tự đi tìm nhau trong các khối. Chỉ những ai may mắn có việc làm tốt thì mới còn lại. Nhưng không phải là tất cả đều được như vậy đâu, vì cái chết hãy còn tiếp tục. Ngay lúc năm mới vừa đến thì Barot đã phải đi bệnh xá rồi. Một bệnh mói lại tìm đến chúng tôi, tuồng nhu thần chết chưa có đại diện đầy đù. Ây là bệnh phù thũng, thay thế cho việc biến thành bộ xương trong vài ba ngày, người bệnh lại sưng vù lên một cách đáng sợ cũng trong ngần ấy thòi gian. Thường thì bệnh bắt đầu từ chân, rồi nhất định sẽ tràn lên mặt làm biến dạng hoàn toàn tới mức không làm sao nhận ra bạn bè mình nữa.

        ...Trong khối chúng tôi có khá nhiều người Bỉ mà phần nhiều là người của vùng Flăng-đrơ. Họ sống với nhau thành nhóm cách biệt với mọi người chẳng phải vì ghét bỏ gì ai mà chỉ vì thổ ngữ và các tập quán của họ khác biệt quá nhiều với chúng tôi. Do vậy, những đau khổ, mất mát của họ không làm chúng tôi xúc động như với các bạn bè cùng một biệt đội. Nhưng khi Ro-giê, người nghệ sĩ điêu khắc lâm bệnh thì tất cả chúng tôi bàng hoàng thật sự. Lâm bệnh vào lúc đó có nghĩa là rất hiếm khả năng trở lại gặp bạn bè. Mà anh là bạn của tất cả mọi người. Ngay trong đêm đầu tiên lâm bệnh, anh đã sốt cao tới 40 độ. Việc đoán bệnh chẳng khó khăn gì, anh tự làm lấy được. Anh bị sưng phổi cấp tính. Ru-đôn-pho đích thân đưa anh đi bệnh xá và xin được chăm sóc anh với những điều kiện tốt nhất. Nhưng chúng tôi lo ngại cho số mệnh của anh vô cùng, vì trước lúc chia tay với chúng tôi, anh đã nói gở:

        - Chẳng còn nghi ngờ gì nữa, ông tôi rồi bố tôi đều chết do bệnh này. Tôi cũng không thoát được số phận như thế ở nơi này.

        Ba ngày liền, chúng tôi phấp phỏng nỗi lo, lúc nào cũng chỉ nghĩ đến anh. Đêm nào Ru-đôn-pho cũng tới bệnh xá với anh. tới đêm thứ tư lúc trở về thì Ru-đôn-pho đã đổ sập xuống : "Chết... Rô-giê chết rồi !" Con người duy nhất của cả trại. Cùng với chừng mươi người nữa, Rô-giê còn xứng đáng được gọi bằng danh hiệu đó. Với phẩm chất của một "Gentlman¹" đích thực, anh vượt lên trên tất cả chúng tôi. Đêm 11 tháng giêng, đêm đầu tiên sau cái chết của anh, chúng tôi thật sự nhìn thấy một khoảng trống vắng bởi thiếu anh. Mọi người trong nhóm bị chìm vào sự im lặng nặng nề suốt hai giờ đứng chờ đợi ở sân ga. Im lặng là lời biểu dương chân thành nhất đối vài con người cao thượng và thuần phác ấy.

        Ngày 13 tháng giêng cái tin mới mẻ giống thể một cơn gió đông nam thổi từ Địa Trung Hải tới những ốc đảo giữa sa mạc - quân đội Nga mở   cuộc tấn công mới. Trong khắp các biệt đội lao dịch lan truyền tin túc này - Thế là thời cơ đã tới rồi !

-------------------
        1. Gentlmen : Người lịch sự, quý phái.

        Một tờ báo cũng đã đưa tin quân đội Nga trong năm ngày đã tiến hơn một trăm rưởi cây số. Không có thể là sự sai lầm nữa. Và không khí giống như mùa hè năm 1944 khi cuộc tiến quân diễn ra trên đất Pháp. Buổi tập hộp mỗi sáng, chúng tôi lại bàn nhau về những tin tức trong ngày rồi vội vã tới công trường để ngắm coi vẻ mặt của bọn nhân viên dân sự. Khi Breslau bị phong toả, tôi lại gặp Guyt-sta-vơ vừa trở lại sau mười lăm ngày đi vắng. Anh ta huyên thuyên với tôi dù chuyện, trừ tình hình mặt trận. Tôi cũng cẩn trọng với anh ta, không chạm tới một lời nào liên quan đến thời sự. Tôi chẳng dại làm bùng nổ sự phẫn nộ. Tát cả lũ nhân viên dân sự đều tỏ ra ngu ngốc. Bị nhồi nhét vào đầu những luận điệu xảo trá, thì làm sao chúng tin được là quân đội Nga, mà Gơ-ben đã huênh hoang tuyên bố nhiều lần sẽ bị tiêu diệt và thất bại thảm hại, lại đã có mặt tại đông Oder, trước Stettin mà trước đây chỉ ba tuần lễ họ đang còn ở Ba Lan phía sau sông Vistule !... Pavel đã trốn thoát lúc cuộc tấn công mới khởi đầu. "Khi quân đội chúng tôi tấn công, tôi sẽ đi tìm gặp họ", anh đã bảo với tôi như thế. Suốt nhiều ngày liền, tôi ngóng rình tin tức về số phận anh. Nhưng anh thật sự đã thoát rồi. Alex cho tôi biết lệnh truy nã được bãi bỏ. Chắc chắn là Pavel đã hoàn toàn thành cône bởi vì cứ nhìn bọn ss luôn luôn tỏ ra khoái chá trong việc khoe khoang với chúng tôi về thành tích với người bạn "bất hạnh" của chúng tôi, là chúng tôi đoán ra sự thật.

        Cuộc trốn thoát của Pavel là dấu hiệu của thời gian khá thuận lợi cho chúng tôi. Mùa thu và những ngày đầu năm đã làm chúng tôi sụp đổ hoàn toàn về tinh thần và khi nhìn bao nhiêu người vĩnh viễn ra đi thì chúng tôi nghĩ là số phận mình đã được sắp đặt cả rồi. Thế mà bây giờ, bỗng như sau đêm đen dài dặc buổi bình minh sáng chói đã hiện phía chân trời - cuộc tổng tấn công của quân đội Nga lại đem tới cho chúng tôi niềm hân hoan một tình cảm ham mê cuộc sống đặng có thể tiếp tục chịu đựng...

        Thần chết quay trở lại rồi. Nó chỉ lui một chút để lấy đà nhảy vọt xa hơn. Một sự cố mới lại xảy đến nhằm tiếp tay dắt đi những người khốn khổ đã thắng được mọi thử thách trước đó : Lò bánh mì bị phá vào trung tuần tháng hai. Có nghĩa là miếng ăn độc nhất cho chúng tôi khỏi bị gục ngã đã không còn nữa. Đã nhiều tháng rồi, súp ăn chỉ là nước củ cải trong lẻo, thì từ nay, nó trở thành món ăn quý nhất cho chúng tôi. Một lít vào bốn giờ sáng và một lít buổi tối như thường lệ. Giữa hai lần lĩnh súp là mười bảy giờ đồng hồ bụng rỗng không. Thê thảm quá chừng cái cảnh đói đúng như nghĩa đen của nó. Sau khi ăn nửa giờ, ai cũng cảm thấy chẳng còn chút gì trong người nữa. Chẳng qua chỉ là một cuộc rửa ruột, rồi chúng tôi khốn khổ thêm vì cứ phải đi tiểu nhiều hơn ; Ngoài công trường trong giờ nghỉ trưa, từng nhóm tù giống như thể bầy chó đói quanh làng vì ngửi thấy mùi thom của thức ăn trong bếp, không chịu nổi nên cứ lò mò, lò mò đến gần nhà ăn của bọn nhân viên dân sự. Đối tượng của những cuộc tranh cướp nhau dữ dội là các cọng rau, lõi cuống bắp cải, vỏ khoai tây trong thùng rác. những vật nhặt được, mót được. Sau khi rửa thì cho tất cả vào một cái lon nấu thành súp không muối mắm, không một chút chất béo. Vậy mà khi họ ăn người ta cứ ngỡ như họ đang ăn món ngỗng quay. Số người lao động của công trường giảm từ một nghìn rưởi xuống sáu trăm. Mỗi tối nhìn họ trở về và chẳng khác nào đoàn người đi đưa đám ma. Khoảng hai chục người bạn mà chúng tôi phải dìu phải cõng về và thật khó phân biệt được một đôi người với xác chết. Quả nhiên họ đã chết sau đó không lâu... Đến lượt Bác-bo-rông người bạn mà chúng tôi không bao giờ đưa được vào chung một biệt đội nữa, đã lâm bệnh. Anh, Mác-xen và Ăng-đrê với chúng tôi cùng một lứa tuổi và thường tối vẫn tìm nhau dể trò chuyện. Tất cả bọn tôi đều đã chiến thắng các bệnh tật một cách vẻ vang, chúng tôi lại có thêm niềm tin vững chắc trong những thử thách mới. Thế mà biết bao nhiêu người trai trẻ và người khoẻ mạnh hơn chúng tôi đã bị đem đi giống thể những cọng rơm cọng cỏ. Chúng tôi vẫn níu giữ được vị trí thuận lợi trong công việc của biệt đội. Thật sự có ảnh hưởng trong bạn bè, chúng tôi được tôn sùng như những người lãnh đạo về tư tưởng. Do thế mà tạo ra được bầu không khí tinh thần trong đó chúng tôi trở thành "bất khuất". Chính chúng tôi cũng thường tự nhủ "Nếu mọi người đều phải vào lò thiêu xác thì ít nhất chúng tôi cũng là những người cuối cùng." Bác-bơ-rông lâm bệnh vào những ngày đầu tiên mất bánh mỳ khiến chúng tôi tiêu tan mọi ảo tưởng. Được Ăng-đrê và Mác-xen giúp sức, tôi đưa anh tới bệnh xá. Đến đây chúng tôi mới mục kích một cảnh tượng còn khổ cực hơn là mường tượng... Ánh sáng yếu ớt của những ngọn đèn bão khiến chúng tôi không thể nhìn thấy tất cả . Cùng với những đoàn người từ mọi công trường xếp thành hàng một đi vào cổng trại, những người lâm bệnh và chết rồi cũng được đưa về theo. người chết rồi thì được xếp chất đống ngay bên ngoài, trên trán vẽ số với sự có mặt hai người làm chứng để tránh nhầm lẫn. Ấy là nghi lễ vĩnh biệt độc nhất giành cho những ai quen biết kẻ quá cố.

        Có hàng nghìn cơ hội bị chết đối với những người đi khám bệnh trước khi gặp bác sĩ. Hàng người chờ đợi dài đến hơn năm chục thước. Những bệnh nhân còn đứng nổi hoặc đã ngã xuống phải ôm lấy nhau cho đỡ lạnh, nhất là để giảm bớt sức mạnh các trận gió cuốn theo tuyết thổi tới... Tất cả bệnh nhân đều sốt trên 39 độ. Nếu chưa sốt tới mức ấy thì họ không cần phải đến bệnh xá. Chúng tôi đợi suốt hai giờ, gắng hết sức che chắn cho Bác-bo-rông và đỡ cho anh hai bên sườn. Những người được bác sĩ nhận vào bệnh xá nằm ngổn ngang la liệt trong phòng khám, vì còn phải chờ đến sáng mai mới có những giường trống cho họ. Một y tá len lỏi đi qua những hàng bệnh nhân, dùng một miếng giẻ ướt chùi trán cho họ rồi viết lên đó con số thay cho tên của từng người. Một nửa bệnh nhân trút hơi thở cuối cùng ở đấy trong đêm đầu tiên. Ngay từ mờ sáng, kíp luân phiên khênh xác chết sẽ tới nhặt xác tại phòng khám. Họ phải rất vất vả mới phân biệt được người sống với kẻ chết, bởi người còn sống cũng nằm lịm đi, không nhúc nhích. Rất may mát họ còn mở. Nhung tôi vẫn cảm thấy khiếp hãi khi nghĩ rằng có thể nhầm lẫn là dễ dàng có một người đang hấp hối bị khênh đến lò thiêu như người đã chết. Một y tá nghe tôi nói lên ý nghĩ ấy đã trả lời :

        - Đã xảy ra trường hợp như vậy ! Khi họ đã ở tình trạng thế thì quan trọng gì. Trong ba người chúng tôi, Bác-bơ-rông là người trầm lặng nhất. Anh nhẹ nhàng cất đầu lên, nói :

        - Như thế thì người ra ít nhất cũng được sưởi ấm một lần cuối cùng. Và anh còn nói thêm lúc chúng nó viết số lên trán :

        - Các anh thấy chưa? dừng bao giờ nên lập chương trình dự án gì hết.

        Chúng tôi phải khó khăn lắm mới rời anh được để quay về. Bởi lẽ tên y tá làm công việc đánh số lên trán bệnh nhân có vẻ giống như một tên đồ tể đóng dấu kiểm dịch vào súc vật trước lúc mổ thịt chúng. Tuy thế, lúc đã ra ngoài rồi, chúng tôi cảm thấy nhẹ nhàng hẳn để có thể hít một hơi không khí trong lành. Thật sự chúng tôi vừa từ địa ngục bước ra và bỗng nhiên chúng tôi nghĩ Đăng-tơ hãy còn là một người kể chuyện ngây thơ lắm.

        Ăng-đrê quay về khối 3. Mác-xen và tôi về khối 7. Dù sao quang cảnh ở khối cũng đỡ hãi hùng hơn ở bệnh xá. Ở đây, những người còn sống phải giành giật với số phận bằng chút sức lực cuối cùng, vì giá súp thừa đã tăng hai lần tù khi không còn bánh mì nữa. Những con quỉ tàn ác triệt để lợi dụng thời kỳ kiệt quệ cuối cùng của con người để thoả mãn thú tính mà chúng chưa được thoả mãn lâu nay.

        Và, nếu như có rất nhiều người đứng trước một đĩa súp mà sự kìm chế của lương tâm vốn vô cùng trong sáng đã tiêu tan hoàn toàn thì cũng không ít trường hợp có thể gọi là anh hùng đã làm ta xoá bớt được sự tởm lợm. Tô-sô, một thanh niên ở Gro-nôp-blo vẫn bị tên Kapô bám theo như đỉa, đã trả lời khi hắn nêu việc đánh đổi thức ăn.

        -  Tôi thà chết đói chứ không nhượng bộ.

        Vào một đêm thứ tư kể từ ngày mất nguồn bánh mì, kho chứa củ cải của nhà bếp bị tấn công. Chùng năm chục người tù bất chấp lệnh cấm di chuyển, đang đêm khuya xông tới đập võ cửa sổ và bắt đầu một cuộc cướp phá. Một trận gió mạnh át các tiếng động, những tiếng cãi cọ, la hét đã làm tên lính trong vọng gác gần đó nghe được. Hắn liền bắn về phía phát ra tiếng động ấy. Và đến rạng đông, những người tù đi làm vệ sinh trông thấy hai xác chết cứng đờ và nhiều người bị thương gần như đông cứng thành đá. Đêm thứ sáu, những người phu đám ma đang lột áo quần những người chết trưóc bệnh xá chợt trông thấy một tên Di-gan đang xẻo một miếng "bít-têt" chỗ bàn đặt xác chết. Tên ss chỉ huy trại được tên Kapô ở bệnh xá báo cáo trường hợp ăn thịt người đầu tiên, liên dắt vợ và cả bọn tay chân tới xem cảnh khủng khiếp ấy. Tôi cũng là người được báo để tới xem. Tên Di-gan không chút ngân ngại gì khi viên chỉ huy đưa cho hắn một miếng bánh mì và một nhúm muối rồi bắt hắn diễn lại những việc hắn đã làm vụng trộm. Nhìn thấy miếng bánh mì thì tuồng như sự khát thèm của hắn lại được kích thích. Sau khi xẻo thêm một miếng nữa ở đùi xác chết, rắc muối lên, hắn làm thành một miếng xăng-uých, rồi cho vào mồm ăn ngấu nghiến chỉ trong vài phút... Vì đứng gần, tôi trông rõ miếng thịt người đỏ thẫm. Tên chỉ huy trại nhe răng cười với vợ như có ý nói với mụ ta : "Em yêu, anh đã cho em được chứng kiến một cảnh hiếm thấy trên đời". Giữa khuya đêm đó, tên Di-gan bị những người tù thuộc mọi quốc tịch giết chết.

        Tất cả những cái Mác-xen phác hoạ với bạn bè đã sụp đổ đúng vào lúc anh cần đến họ nhất. Tất cả những người sống sót trong chuyến di chuyển cuối cùng đều phải ra đi trên chuyến tàu nói là để chở bệnh nhân, để tới một trại dưỡng bệnh. Bọn bác sĩ Đức biết rõ sự thật là thế nào đã được ngụy trang. Chúng tôi cũng nghi ngờ lắm cái chuyến đi gọi là để dưỡng bệnh ấy. Rất tiếc là đại uý A-dam, Buya-rô, ông thầu khoán cỡ nhỏ ở Li-ồng và nhiều người nữa cũng phải đi theo chuyến di chuyển tới một địa điểm mà chắc chắn là chẳng bao giờ họ còn trở về được nữa.

        Một đêm, người ta loan báo nhà bếp có bán xà ĩách và củ cải. Vì vẫn không có bánh mì cấp phát, nên cái tin này dấy lên cả một cơn sốt đổ xô nhau di tìm "vàng" mỏi. Mỗi nhà buôn có cửa hàng trong vùng cho bầy nô lệ chúng tôi mỗi tháng từ 1 đến 4 đồng Mác bằng hình thức một phiếu mua hàng. Tuy thế, nếu bỗng dưng nhà bếp rao bán thứ gì đó thì nhiều nhất cũng chỉ một trăm người có thể mua được. Như thế, dễ hiểu rằng trận chiến hôm ấy diễn ra quyết liệt đến mức nào.

        Đang lúc tôi quá thất vọng và sắp quay lại khối với tay không thì nghe có ai gọi tên mình bằng tiếng Nga. Quả như một phép mầu nhiệm nếu người nào đó nhận ra mình giữa đám đông hỗn loạn ấy, nhất là trong bóng tối nữa, vì chỉ có ánh sáng trong nhà bếp lọt qua cánh cửa hé mở là chiếu sáng được một chút bên ngoài. Nhưng may mắn cho tôi biết mấy một chàng Vơ-la-đi-mia xách một ga-men hai lít đụng đầy xà lách, đã nhẩy bổ tới choàng lấy cổ tôi. Bốn tháng rồi, tôi không được gặp lại người anh gầy hơn, dĩ nhiên. Vừa trách móc tôi, không năng tới tìm nhau chơi, anh vừa đưa ga-men xà lách cho tôi. Có cả Mác-xen đi cùng, chúng tới cảm thấy xấu hổ vì đã bốc rau bằng tay mà ăn ngấu nghiến nhu sợ ai đó ăn mất phần. Nhưng mới ngon biết bao. "Vật chất sáng tạo tinh thần" Lý luận đó rất đúng với chúng tôi. Bởi lẽ, sau bữa ăn đơn sơ ấy, chúng tôi cảm thấy tinh thần sáng khoái quá, có thể chịu đựng nổi nhiều tháng nữa. Và chúng tôi được một đêm ngủ không bị cái đói hành tội.

        Ăng-đrê nhờ những cây đèn anh mang được về cho tên trưởng khối mà đã được phần ăn gấp đôi. Mác-xen với giấy và chiếc bút chì lấy từ văn phòng công trường về đã làm được một cuộc đổi chác đáng giá với Frantz vì hắn đang cần những vật đó. Bê-be và Bi-cô tiếp tay với những người tù Nga để tấn công các toán khiêng súp. Họ có hai chục người mà mỗi chai súp chứa những 20 lít kia. Hai lần họ thành công trong hai đêm liên tiếp. Rồi những nhóm khác bắt chước theo họ, các chuyến chở súp liền được các nhân viên có vũ trang bằng gậy hộ vệ. Cứ thế, mỗi người tùy theo cơ hội và khả năng mà cố tự kiếm ăn.

        Những bưu kiện tiếp tế đã thành chuyện ngày - xưa. Trong câu chuyện người ta chỉ còn nói đến việc ăn uống. Ăn uống là tất cả ám ảnh và có người đã thú nhận mỗi khi nói đến một lát thịt bò bỏ lò hay một đĩa khoai tây rán là nước miếng đã ứa tràn rồi và cơ hồ dạ dày được căng đầy lên... Dù thế, ai cũng nao động trong ý nghĩ về việc quân đội Nga chỉ còn cách Béc-lin 100 cây số và ở phía Tây, Đồng minh đang chuẩn bị cho trận cuối cùng bàng cách tăng thêm những cuộc oanh tạc. Nhưng, một nỗi khiếp sợ bao trùm lên chúng tôi, nỗi khiếp sợ thấy lời tiên đoán của viên quản trại thành sự thật : "Rồi các anh sẽ qua đấy hết". Các trại tập trung lớn thì được nhiều người biết, nhưng thử hỏi mấy ai biết đến số phận vài nghìn người đang sống lẩn khuất ở thị trấn Ellrich bé nhỏ này. Làn khói cất lên từ lò thiêu xác sẽ chẳng lưu lại một dấu vết gì. Và chỉ cần một đại đội binh lính là đủ sức xoá bỏ trại tập trung này trong một ngày thôi. Thần kinh chúng tôi căng lên vì sụ yếu đuối tột độ. Các cuộc gây lộn xảy ra luôn luôn ngay trong biệt đội và trong toán mà chúng tôi tụ tập lại mỗi buổi chiều trên sân ga, nhiều khi chỉ vì những nguyên do cực kỳ ngu dại. Đã 9 giờ đêm rồi mà tàu hoả vẫn chưa thấy đâu. Một trận rét khô hai mươi độ âm buộc từng tiểu đội chúng tôi nhét dây giấy trước ngực và sau lưng. Dù thế vấn cảm thấy như bị ướp trong đá và mỗi hơi thở lại cảm tưởng là thân thể khô đi một ít. Nước mũi chảy ra làm chúng tôi nghĩ rằng có lẽ từng tế bào của não đang nhểu tuôn ra dần dần.

        Mưòi một giờ khuya, vẫn chua thấy tàu hoả tới, được cái may mắn trời không mưa. Chúng tôi bị tê cóng toàn thân, không người nào dậm chân được nữa. Tôi đói và rét trong khi bao nhiêu người khác trên trái đất này đang được ăn và được sưởi ám. Thế thì vì sao lại bị chôn đứng ở đây? Chiếc dây vô hình nào đã kéo tôi tới sân ga này? Tôi như một con vi trùng trong triệu triệu con vi trùng. Tôi bắt đầu nói lảm nhảm ú ớ vì thốt nhiên trước mắt tôi hiện ra một căn phòng lộng lẫy có một lò sưởi to tướng và ngọn lửa hồng đang cháy trong đó. Tôi đang ngồi trong chiếc ghế bành êm ru nhìn chị hầu gái đang dọn lên bàn một bữa ăn tối thật sang trọng. Thế rồi tôi mất hết cảm giác ở chân tay, tôi hết đói, hết rét. Tuồng như tôi không còn tồn tại nữa. Một cảm giác nhẹ nhàng thư thái, tôi cứ để mặc, cho thân thể trôi đi, trôi đi. Mười hai giờ rưỡi đêm tàu hoả mới đến. Chính các bạn bè đánh thức tôi dậy ở trên tàu đã nói lại cho tôi biết như thế. Thật đau khổ khi thức dậy với thực tế. Thế mà với tôi dãy trại như cả một toà lâu đài và đĩa súp nguội tanh lại như một đĩa kem ngon tuyệt vời. Nhưng lúc phân phát xong đồ ăn thì đã gần ba giờ sáng và nửa giờ nữa thôi là phải thức dậy. Quân đội Nga chỉ còn cách Béc-lin tám chục cây số. Tuy vậy những đường hầm sẽ trở thành các nhà máy chế tạo các bộ phận riêng lẻ để rồi chuyển tới các xưởng lắp ráp thành máy bay dùng vào việc oanh tạc chính số quân Nga ấy vẫn cứ được tiếp tục đào thêm. Đến bốn giờ sáng, chúng tôi lại đã có mặt ngoài sân đứng thành từng nhóm 100 người. Đèn pha phải tắt hết vì có báo động. Nhưng trời vẫn đủ sáng để người ta điểm danh chúng tôi. Rất nhiều người thiếu mặt trong giờ điểm danh. Vài giờ nữa lại có thêm những "ứng cử viên" mới được ghi tên tại văn phòng khai tử. Có thể là tôi cũng ở lại trại bởi lẽ tôi có là gì nữa đâu sau cơn ngất đêm qua. Nhưng chỉ cần nhớ đến con số được viết trên trán là thần kinh ở đôi chân tôi hoạt động tức thì. Để nỗi bất hạnh của chúng tôi sâu nặng thêm, con tàu buổi sáng đó lại không tới. Sau khi chờ đợi suốt bốn giờ dằng dặc, trên sân, tên chỉ huy trại ra lệnh cho chúng tôi phải đi bộ. Chúng tôi phải đi chặng đường 6 cây số trong ba giờ. Lúc xuất phát thì có vẻ bình thường nhưng được một cây số thì những người yếu đuối nhất đã ngã xuống, phải dìu hoặc phải khiêng. Dừng lại là điều tuyệt đối cấm, mà chờ đợi lòng thương xót chỉ là ảo tưởng. Báng súng được đưa ra để duy trì nội qui. Chẳng rõ lúc ấy chúng tôi giống cái gì nhỉ? - Những xác chết được khai quật lên, không hơn không kém. Mác-xen và Ăng-đrê phải đỡ dìu tôi từ cây số thứ ba. Tôi trĩu xuống trong một nỗi thống khổ vô tận và bạn tôi cũng chẳng hơn gì. Chúng tôi đi ở đoạn giữa của đoàn người xếp hàng năm và nhờ có những người đi sau mà mình được thúc đẩy, lôi kéo đôi chút. Những ai đi sau cũng thì luôn bị chó cắn vào chân vì bọn linh gác dắt theo chó. Kích thích những con chó cắn vào chân người là trò vui của chúng. Hành trình bằng chân đã đưa chúng tôi đi qua một ngôi làng khá lớn mà hình như là bị bỏ trống hoang. Nhưng, có lẽ bây giờ không phải mùa thu hoạch hoặc giả dân cư trong làng đã không được phép ra khỏi nhà. Vì khi quan sát các cửa sổ thì có thể thấy những cái đầu len lén nhìn ở khoảng mà bức màn cửa đã kéo sang một bên. Chưa bao giờ tôi nghĩ đến một không khí gia đình êm dịu và một bữa ăn sáng sang trọng như thế mà những người đang bên trong cửa sổ kia, chỉ cách chúng tôi vài thước, đã có diễm phúc được tất cả cái tôi đang mơ ước. Lúc tới công trường thì có độ ba chục người không làm sao đến được chỗ làm việc. Họ nằm sóng soài trên mặt đất thành một nhóm cho tới khi tập họp vào xế chiều. Còn những người khác làm việc ra sao? Nếu như hôm đó tôi cũng phải làm việc thì bây giờ tôi đâu viết ra được những dòng này. Tôi đã nhập vào hàng đống người hấp hối mà ngay từ sáng sớm đã đông lên lắm rồi. Và may mắn là Ăng-đrê đem tới được mấy củ khoai mà do tình cờ anh đã nhìn thấy chúng trong gian phòng anh đang sửa chữa. Có lẽ nhờ ba củ khoai đó mà tôi và cả Ang-đrê nữa được cứu khỏi tay thần chết. Đến chiều hôm đó, cả một toa tàu phải dành riêng cho ngưồi bệnh và người chết. Chỉ còn lại năm toa chở chúng tôi...

        Suốt trong mười ngày chúng tôi không được ăn một mẩu bánh mì nào. Con số người chết trung bình mỗi ngày là 125. Và mẩu bánh mì 150 gam mà chúng tôi được phát lại sau những ngày nhịn đói dài dằng dặc ấy ngon hơn bất kỳ thứ bánh ngọt nào. Nhưng đã muộn quá rồi. Bởi vì đâu chỉ một mẩu bánh mì là cứu sống được tất cả chúng tôi. Buổi sáng hôm sau trong khoảng thời gian từ lúc tập hợp đến lúc khởi hành đã có hàng chục người trong mỗi nhóm 100 người ấy ngã khuỵu vì đói lả. Những người đó phải chờ cho tới khi chúng tôi đi khỏi rồi mới được đưa đến bệnh xá. Công việc chúng tôi làm được là kéo họ ra khỏi đám bùn nhầy nhụa khắp sân để đặt họ nằm trên những khoảng có lát đá và đồ ướt át hơn. Còn với những người ngã xuống khi đang đi và trước lúc ra khỏi cổng chính thì bạn bè sẽ đành phải bấm bụng mà bước ngang qua chứ không thể giúp đỡ được gì hơn vì cả hàng người đang đi không được phép dừng lại. Cứ nhịp độ này, các công trường có thể phải ngưng làm việc vì thiếu nhân lực. Nhưng rồi đã có thêm người được đưa tối. Họ là 5 nghìn người tù chuyên đến từ trại tập trung gần Stettin. Vào giữa tháng ba. Trông họ có vẻ béo tốt hơn chúng tôi, nhưng đã được lắng nghe tiếng đại bác của quân đội Nga nên trông họ có chút ít can đảm bù lại phần nào sự thiếu thốn thực phẩm mà họ là nạn nhân suốt bốn ngày bốn đêm hành trình. Họ gồm đủ loại quốc tịch. Họ được phân chia vào tất cả các biệt đội lao động, vì lẽ ấy nhiều người Pháp đã tới ở với chúng tôi.

        "Tột điểm sụ nhọc nhằn của chúng tôi" đã từng được vua hề Sac-lô nói tới, triền miên hàng tháng mà mỗi ngày có từ bốn muoi đến năm mươi người chết, ngồ dài như cả thế kỷ. Nếu cứ mãi nhịp độ này, rồi tất cả người tù trong trại đều phải đi qua lò thiêu xác trưỏc lúc Đồng minh tới. Nhọc nhằn quá thể khi nhìn bạn bè ngã xuống vĩnh viễn và trông thấy thần chết cứ mỗi ngày lại đến sát kề với mình. Khi Ăng-đrê cho chúng tôi biết cuộc tấn công có tính quyết định của Ai-xen-hao-ơ đã mở đầu và thành công ngay từ đầu bởi việc vượt được qua sông Ranh... nỗi sung sướng vô bờ đã giảm nhẹ nỗi sầu não của chúng tôi khi Bác-bơ-rông đang hấp hối mà rất hiếm khả năng cứu khỏi. Sự tận tuy của người bác sĩ quen biết anh đã tỏ ra bất lực trước con bệnh, bởi vì trong tay ông có chút thuốc men nào đâu. Mới qua được bệnh sưng phổi thì bệnh phù thũng và kiết lỵ lại hùa nhau đánh ngã anh hoàn toàn. Mọi lời kêu ca đều vô ích rồi. Khi quân Đồng minh đã vượt qua Francfort thì người bạn thân yêu của chúng tôi lại ra đi giữa một ngày bầu trời xám xịt nhu chì và chỉ sau vài phút thân thể anh chỉ còn là một làn khói xa xanh cuộn thắt trên ống khói lò thiêu.

        Nhằm vào lúc quân đội Mỹ tiến mau lẹ, trong trại lan truyền nhiều tin đồn kỳ quái : Những ai sống sót sẽ bị bắn chết bằng súng máy hoặc sẽ bị chở bằng xe tải tới Bu-sân-van cho vào lò hơi ngạt. Thật hay hư? Chúng tôi bảo nhau không nên để cho các tin đồn ấy tác động tiêu cực đến tâm trí. Mà phải chuẩn bị cho thời cơ khi quân đội Đồng minh đến. Lúc người ta bắt đầu bàn tán đến việc "đoàn quân tiên vào Kassel" cách Ellrich 100 cây số, chúng tôi kiểm tra lại lần cuối cùng những phương tiện nhằm thục hiện một kế hoạch mà chúng tôi đã vạch ra trong khuôn khổ một Uỷ ban quốc tế. Thanh toán gọn tất cả bọn tù làm nhiệm vụ cai quản tù binh trong trại, những tên chỉ điểm đã bị lộ mặt tại văn phòng, để đưa ra toà án... Chúng tôi có bảy người đã chuẩn bị xong một cuộc nổi loạn nhỏ. Ba người Pháp là Mác-xen, Ang-đrê và tôi đã đề xuất ý kiến ở đây, cuối cùng là Sachka. Tất nhiên là chính Sachka sẽ cung cấp lực lượng chiến đấu để thực hiện kế hoạch. Nhóm người tù Nga trong từng khối được những người tù khác hỗ trợ trong phạm vi cho phép, phải sẵn sàng thi hành mệnh lệnh của chúng tôi.

        Vũ khí, gồm cả dao được rèn bí mật trong các nhà máy mới ở công trường, phải sẵn sàng hành động.

        Dự kiến trước để tránh xảy ra tình trạng rắn không đầu, một nhóm đặc biệt được chỉ định để lúc đến giờ H... đánh chiếm ngay nhà bếp. Và Mác-xen biết tiếng Anh sẽ nhân danh chúng tôi trình bày tình hình cho viên sĩ quan Đồng minh có mặt trước tiên. Bộ máy hoàn chỉnh của chúng tôi được thai nghén trong phòng tám ở một góc tách biệt của toà nhà hoặc trong một khối mà ở đó chúng tôi thấy có thể tụ họp mà không bị phát hiện. Đương nhiên là chẳng khi nào chúng tôi lại tụ họp cả bảy người một lúc. Mỗi người được nhận thông báo tin tức và quyết định rồi người ấy báo cho những người thuộc hạ biết. Chúng tôi phải luôn luôn cảnh giác, bởi lẽ những ông chủ của chúng tôi không tử tế hơn trước tin tức về những biến chuyển bất lợi cho chúng. Là bọn quân sự hay dân sự, chúng đều hy vọng vào một phép nhiệm màu. Riêng bọn ss chúng càng đểu cáng hơn lúc nào. Cuộc thua trận thật sự nghiêng về phía số phận của chúng tôi rồi và mỗi người tù sống sót là thêm một nhân chứng đối với tội ác của chúng. Nên chi chúng tôi mới chỉ được đảm bảo an toàn có năm mươi phần trăm nếu nghĩ đến những ngày cuối cùng.

        Có nhiều lý do để chúng tôi phải thận trọng. Một đêm, khi có dấu hiệu nhận biết quân Đồng minh đã tới Kassel, chúng tôi đã chứng kiến ngay giữa công trường lúc tập hợp một cuộc hành quyết treo cổ bốn người. Vụ hành quyết diễn ra lúc gần tắt mặt trời, chúng tôi được xếp hàng đứng thành hình vuông chung quanh cây cột gia hình. Một bọn sĩ quan và binh lính được vũ trang khắp người được điều từ Dô-ra tới nhằm tăng thêm phần khùng khiếp cho cuộc hành quyết và đề phòng xảy ra những cuộc lộn xộn. Khốn khổ, chúng tôi hoàn toàn bất lực. Những người bị hành quyết là bốn thanh niên Nga, miệng bị ngậm bàng một thanh gỗ, tay bị trói, đúng cách cây cột gia hình vài thước. Một viên sĩ quan đọc bản tuyên án... người ta có ấn tượng nhu đang là năm 1941 thời kỳ huy hoàng của sự đại thắng của Đức Quốc xã.

        - Thật bất hạnh cho những kẻ dám cả gan phá hoại công việc của nước Đại Đức. Bốn tên kẻ cướp đứng trước mặt các anh đã phạm vào tội ấy. Chúng sẽ bị treo cổ. Và chúng tôi còn sẽ treo cổ những kẻ nào bàn tán đến "politik" (Chính trị). Hàng trăm nghìn kẻ tội phạm như các anh đang trong tay chúng tôi. Và chính phủ có thể treo cổ không kể là bao nhiêu, nếu việc đó xét thấy là cần thiết để duy trì trật tự Quốc xã.

        Bốn "tên ăn cướp" chỉ là bốn cậu bé, bị bắt lập nghiêm và đi đều bước tới chiếc ghế dài đặt bên dưới những thòng lọng. Đúng lúc ấy một tên ss quàng thòng lọng vào cổ họ. Họ bật khóc, tiếng khóc của trẻ con. Nhưng một vài giây trước lúc chiếc ghế dài bị xô đổ, họ thét lên lời tung hô Tổ quốc để nói với các bạn tù của mình là họ đã chết như những chiến sĩ.

        Tôi và Ảng-đrê đứng ngay hàng đầu. Cuộc hành quyết kéo dài nhiều phút, trong khoảng thời gian ấy những thân hình còm cõi dãy dụa đung đưa cách mặt đất chỉ chừng ba mươi phân. Chúng tôi được lệnh trước là không được phép ngả mũ xuống và không được bày tỏ tình cảm bằng bất kỳ hình thức nào. Súng tiểu liên lăm lăm chĩa về phía chúng tôi nếu như chúng tôi quên mệnh lệnh mà có những cử chỉ do sự xui khiến của trái tim. Sau đó chúng tôi phải diễu hành tới gàn cây cột treo cổ và nhìn vào mặt các tử thi. Chẳng phải một cuộc đi đưa tang trong không khí tôn nghiêm mà phải vùa đi vừa chạy và gậy gộc sẵn sàng ở sau lưng để thúc hối phải biết chạy thật mau... Đêm đó về, tôi tính toán cùng Ăng-drê những may mắn mà chúng tôi đã gặp trong liền 9 tháng vừa qua. May mắn không bị một tên chỉ điểm nào đó báo cáo về các cuộc thảo luận và hoạt động của chúng tôi, chưa nói vụ nghe trộm máy thu thanh. Tưởng như đó là một việc khó tin và dù sao cũng cần suy nghĩ một cái gì đó trong những ngày sắp tới. Nhưng trong lúc cố gắng và thận trọng thì những biến chuyển có tính chất quyết định xảy tới đã làm cho những sự đe doạ không còn đủ sức ngăn cản chúng tôi hoàn chỉnh bộ máy tổ chức nổi dậy. Ngay đài phát thanh Đức cũng đã truyền tin về những cuộc giao chiến trong thành phố ở Kassel và thế là từ bây giờ không còn chỗ cho những bài xã luận, triết lý mà một vài kẻ nhàn cư trước đó vẫn làm để tô vẽ cho các cuộc tàn sát để trả thù chúng tôi của lũ ký sinh trùng và bọn yêu ma quỉ ác. Một vài người có trái tim nhân hậu, những người không phản đối sự căm giận về các tội ác của bọn phát xít Đức, nhưng vẫn mong muốn rằng người ta sẽ trao họ cho quân đội Đồng minh. Tất nhiên thuyết cải lương này chẳng có ai bận tâm bàn luận làm gì bởi nó xúc phạm đến đa số.

        - Trước nhất, Alex nói, phải bứt bỏ khỏi chúng ta những kẻ mập phì trên mồ hôi và máu của chúng ta hơn một năm nay. Nếu cho chúng sống chúng sẽ trở nên thần tượng và sẽ tìm cách dàn xếp để được sạch tội.

        Sachka thì nói thêm :

        - Nếu Hồng quân tới vùng này trước, chúng tôi sẽ đưa những tên có trong danh sách của chúng tôi ra xét xử ở toá án quân sự. Nhưng với quân Anh và Mỹ thì quả là tôi nghi ngờ lắm. Những con người dân chủ ấy thì ba hoa nhiều quá và chúng ta sẽ bị lừa dối đấy. Chính chúng ta phải tự thi hành lấy công lý với sự ủng hộ tất cả những người đã từng đau khổ ê chề.

        Trong không khí của một con sốt, trong nỗi lo âu và hi vọng, chúng tôi đợi chờ cái khoảnh khắc nhìn thấy chiếc xe tăng giải phóng đầu tiên đi tới trước mặt. Đó là dấu hiệu tin cậy giúp chúng tôi chiếm trại tập trung. Theo ước đoán không có gì là huyễn hoặc của chúng tôi, chỉ cần ba mươi phút là cùng, người của chúng tôi sẽ làm chủ tất cả các khối và nhà bếp. Xấp xỉ 100 nào là trưởng khối, kapô, nhân viên, thuộc hạ đủ mọi quốc tịch phải bị đền tội tại chỗ, 50 tên khác phải bị bắt    giam và xét xử trong sự bình tĩnh vì trưòng hợp    của số này   đang được tranh luận.

        Ăng-đrê chi huy nhóm thứ nhất gồm 5 khối. Mác-xen nhóm thứ hai cũng gồm 5 khối. Còn Alex thì nhóm thứ ba. Nhưng vì nhóm thứ ba gồm 7 khối mà những văn phòng quản lý trại lại là những tổ chức chứa rất nhiều các tài liệu quan trọng, cho  nên Alex phải có phụ tá là đại diện tù Ba Lan và Bỉ. Mỗi người có bộ phận tham mưu riêng và thêm một người được chỉ định trước cho một khối làm nhiệm vụ với trưởng nhóm của mình. Tôi và Sachka sẽ chiếm các cơ sở thuộc nhà bếp. Mười lăm người, mười Nga và năm Pháp còn có sức khoẻ sẽ làm liên lạc viên giữa chúng tôi để truyền các mệnh lệnh và báo cáo tin tức về những sự việc xảy ra trong từng khu vực. Mặt khác chúng tôi còn phải tranh thủ sự đồng tình những phần tử có thể tranh thủ được trong số những người tù đã giữ trách nhiệm trong các nhân viên quản lý trại để thực hiện kế hoạch chiếm nhà bếp. Cán bộ cho tương lai đều được chọn định trước và ban lãnh đạo mới trong mỗi khối phải được hình thành sẵn sàng cả. Theo cách thức mà chúng hoạch định, hành động trục tiếp với những cố gắng lớn nhất, chúng tôi tin chắc là sẽ chiến thắng mà tránh được tổn thất. Chúng tôi hi vọng sẽ hoàn toàn làm chủ trại tập trung và cuộc mít tinh sẽ diễn ra trước nhà bếp, ở đó có đủ chỗ cho tất cả mọi người tập hợp mà mục đích là để tiếp nhận được những biện pháp của Uỷ ban quốc tế vừa đưa ra. Xác những tên bị đền tội sẽ được trưng bày ngoài sân trước lúc cho thiêu trong một đống lửa mà chúng tôi mường tượng sẽ là ngọn lửa của hân hoan, của chiến thắng.

        Ngày 1 tháng 4 năm 1945 đã tới. Thêm một lần nữa, từ tám ngày nay mùa xuân đã hồi sinh. Tuy vậy, mới chỉ là hồi sinh trên những tờ lịch bởi vì, tiết trời còn giá buốt và ẩm ướt lắm. Hôm đó là chủ nhật không phải đi làm. Không kể cuộc điểm danh dài hai giờ, chúng tôi được yên ổn. Có lẽ trên các lục địa người ta dang tổ chức mừng lễ Phục sinh vì mới là ngày thứ nhất của lễ lớn của người theo đạo Thiên chúa. Nhưng với chúng tôi thì chưa có gì là vui vẻ và hồi sinh. Chính đài phát thanh Đức đêm qua đã thú nhận rằng những cuộc giao chiến vẫn tiếp diễn quyết liệt trên đường phố ở Kassel. Thế thì điều này xác nhận là thành phố đã bị chiếm, tấm thảm kịch có thể xảy ra nhanh chóng trước lúc chúng tôi hi vọng được giải phóng, tin đó làm chúng tôi hồi hộp đến hụt hơi, khiến chúng tôi quên bẵng tính mạng của mình như sợi tóc treo nghìn cân. Chúng tôi phấp phỏng chờ đợi từng phút tiếng động của đoàn xe cơ giới ầm ầm tiên qua trại. Con đường từ Kassel đến Ellrich rất bằng phẳng. Và giũa hai thành phố này quân Đức không làm sao dựng lên được một phòng tuyến chống cự. Và có nghĩa lý gì một trăm cây số đối với xe tăng nếu trước mặt nó chẳng có chướng ngại nào. Thật khốn khổ, ở bệnh xá người ta vẫn cứ lột áo quần của những người chết mà những người bệnh còn giành giật với tử thần không thể nào tin là thật. Họ khóc oà lên vì sung sướng và van nài bạn bè đang hấp hối gắng gượng chống cự vài giờ nữa để chờ hội chữ thập đỏ tới cứu...

        Dù thế nào, chúng tôi vẫn nghĩ rằng tình hình được loan báo tối chủ nhật ngày lễ Phục sinh ấy là vô cùng ý nghĩa. Bọn ss dường như buông tay hết. Chúng tôi phỏng doán :"Quân Mỹ đến gần quá rồi. nên bọn chúng từ bỏ âm mưu tiêu diệt chúng tôi". Lúc 8 giờ tối chúng tôi họp nhau ở phòng tám khối 3 và nhất trí các khối chia phiên để thức suốt đêm. Xe tăng có thể sẽ đến trong sứ mệnh. Dĩ nhiên, tất cả thành phàn của cuộc nổi dậy phải mặc nguyên quần áo mà ngủ và con dao cũng phải sẵn sàng cho việc sử dụng.

        Khi về đến khối 7, tôi và Mác-xen đưa mắt nhìn vào góc phòng dành cho người tù Pháp. Chỉ còn lại hai chục người. Hai người trong số còn lại ấy đang quì trên giường và sát mặt xuống để cầu nguyện. Họ nắm một dây tràng hạt bằng gỗ trong tay mà họ đã lén lút gọt dũa một cách thô sơ. Đối với một con chiên, quả là có một cái gì đấy đáng phải cám ơn Đấng tối cao, dù Đấng tối cao đó có tên gì, bởi vì, chẳng xảy ra điều gì trong đêm. Và sáng hôm sau, như thường lệ, chúng tôi phải ra công trường. Quang cảnh có vẻ khôi hài vì mọi chuyện vẫn diễn ra bình thường như mọi ngày. Con tàu đến công trường đúng giờ và bọn lính gác làm nhiệm vụ vẫn với một kỷ luật như cũ. Thế nhưng ở công trường đã có chuyện mới lạ, đó là nhiều kỹ sư dân sự vắng mặt và người ta chú ý tới sự biến mất của một trong những tên ss của ban chỉ huy trại. đó là dấu hiệu đầu tiên của sự tan rã. Điều bất lợi nhất đối với chúng tối là quân Mỹ tiến đến ban ngày. Vì trong lúc ấy chúng tôi vắng mặt thì những âm mưu vận động của bọn yêu ma ác quỉ có thể diễn ra ờ trại tập trunii với quân giải phóng. Nhưng may sao không có gì xảy ra buổi sáng lẫn buổi chiều. Tôi gặp Guyt-sta-vơ trước cuộc tập hợp vào lúc mãn chiều vài phút. Tôi chú ý đến chiếc va-li buộc trên giá hành lý sau chiếc xe gắn máy của anh. Nhu thường ngày thì tôi chẳng phải bận tâm tìm hiểu hiện tượng đó làm gì. Nhưng hôm nay ắt phải có lý do quan trọng. Hình như anh dọc được ý nghĩ của tôi, vì anh vừa đi vừa nói :

        -  Đúng rồi, tôi phải ra đi, trong vài giờ nữa có thể quân Mỹ sẽ tới. Chúng tôi thua trận, nhưng giữa Đồng minh với nhau, các anh rồi sẽ đánh lộn nhau thôi.

        Tôi chỉ lưu ý đến lời thú nhận thất bại và những tiếng "chúng tôi thua trận" đem đến cho tai tôi cảm giác êm dịu. Tôi hiểu điều đó hơn cả anh. Nhưng đây là lần đầu tiên tôi được nghe điều đó ở chinh miệng một người Đức. Tôi liền chạy đi thông báo cho anh em trong biệt đội biết. Sự thật là nhiều người không hình dung nổi tình hình ra sao, vẫn còn bán tin bán nghi. Từ ngày chiến tranh mới bắt dầu, sự thật đã bị pha tạp nhiều quá, bị xúc phạm trắng trợn đến mức số đông người tù đều trở thành các nhà tiên tri ở nhiều lĩnh vực. Trên con tàu trở về trại tập trung tối thứ hai. Ray-mông, nhà sản xuất rượu vang, người có thể kể tới hai mươi thực đơn một lúc mà khổng nhầm lẫn, đã rỉ tai tôi :

        - Này ! Chẳng thể nào lại có chuyện chiến thắng sắp đến rồi. Cứ nhìn bọn linh gác mà xem, chúng hành động có khác năm ngoái gì đâu.

        Lý do là, mới về đến trại trong lúc chúng tôi thầm nghĩ rằng sẽ có chuyện thay đổi thì sự thật lại chẳng có gì mới mẻ xảy ra cà. Các tin tức đồn đại trái ngược nhau lan truyền trong khối, trong đó có tin đêm nay, đêm thứ hai rạng ngày hôm sau sẽ là đêm cuối cùng với chúng tôi, vì mọi việc đã sẵn sàng cho chúng tôi bước vào cái chết. Dù tin tức này không có gì là tưởng tượng cả, nhưng phần chúng tôi, căn cứ vào những quyết định đêm qua, chúng tôi nhắc lại cho tất cả những người vạch kế hoạch trước biết rằng chúng tôi quyết định chống trả nếu cần, ngay cả với bọn ss cũng vậy. Chúng tôi sợ nhất là một cuộc tập hợp vào ban đêm. Nên hay không nên tới nơi điểm danh khi có tiếng còi, là một vấn đề phải xử lý thật khéo léo. Câu trả lời quá khó đối với câu hỏi đó khi những người có trách nhiệm trong các khối đặt ra. Bởi lẽ, chúng tôi đặt ra với nhau một thứ kỷ luật sát, dẫu không chối bỏ hẳn quyền tự do bàn bạc, nhưng buộc phải thi hành một cách máy móc những chỉ thị đã được quyết định. Và trong trường hợp này thì câu trả lời của chúng tôi không thể khác, là một mệnh lệnh. Cuối cùng, sau khi tính toán đến mọi khía cạnh của vấn đề, chúng tôi quyết định là sẽ phải ra sân khi có còi báo tập hợp, nhưng xuống sau cùng. Nhờ khuôn sàn rộng rãi có thể dễ dàng cho các cuộc đổi chỗ và nếu như xảy ra vụ tàn sát tập thể, biện pháp tiêu diệt duy nhất ở Ellrich vì không có phòng ngạt, thì các dãy nhà sẽ là chỗ nấp cực kỳ thuận lợi. Còn nếu cứ nằm lỳ trong khối là tự sát bởi lẽ chỉ cần hai hay ba tên lính có vũ trang là đủ sức tiêu diệt chúng tôi. Thế là chúng tôi chia tay để sống qua đêm thứ hai trong trạng thái tâm hồn lúc thì đầy lo âu, lúc thì tràn trề hi vọng. Nhưng rồi chẳng xảy ra chuyện gì cả. Và khi thức dậy, chúng tôi cú thắc thỏm với một câu hỏi là không hiểu thứ vũ khí bí mật nào đã chặn quân đội Mỹ lại...

        Cuối cùng, một tin tức quan trọng đến với chúng tôi trong lúc đang chuẩn bị ra sân tập hợp. Vì nó là biến chuyển của tình hình : Mọi người ở lại trại, không ra công trường. Lần đầu tiên, một sự bắt buộc, sự lao dịch, đã bị bãi bỏ. Nhưng sau những phút phấn chấn đầu tiên đó ai cũng tự hỏi : Chuyện gì đây sẽ xảy ra trong trại. Vô số câu trả lời. Câu trả lời bi quan nhất vẫn cùng một nội dung quen thuộc : Là ngày tận số của chúng tôi, một mũi tiêm tại bệnh xá và một ngôi mộ chôn tập thể vì lò thiêu không cách nào đốt cháy hết trước lúc quân đội Mỹ tới. Câu trả lời lạc quan nhất thì lại đưa người ta tiến gần biên giới của hạnh phúc hoàn toàn. Viên chỉ huy trại cho chúng tôi nghỉ ngơi để tắm rửa sạch sẽ và được đưa ra giới thiệu với quân đội giải phóng cho thật đàng hoàng chững chạc. Và điều mà chẳng ai liệu trước được lại đến với chúng tôi vào buổi sáng : Cuộc di tản trại tập trung sẽ được thực hiện vào ngày mai. Chúng tôi tính toán kỹ về cuộc này. Nó không thực hiện được về phía đông vì quân đội Nga đã ở cách đây hai trăm cây số, về phía tây quân đội Mỹ chỉ còn cách nhiều nhất là chín mươi cây số. Cả hai mặt trận gần như song song nhau và nước Đức của Hitle chỉ còn lại một hành lang đang từng ngày thu hẹp lại dần. Di tản về phía nam cũng là chuyện không thực hiện nổi vì Weimar đã bị chiếm. Chỉ còn phía Bắc, nhưng ở phía ấy cũng thế. Chúng tôi phải di chuyển theo hướng thẳng góc với trục tiến công của Đồng minh đang chọc sâu vào Hanovere. Khó mà hiểu nổi. Vậy thì chúng tôi sẽ bị đưa đến đâu? Các tuyến đường sắt còn sử dụng được thì đều đang đầy những đoàn tàu vật liệu, binh lính và người bị nạn. Tại sao họ lại còn định lừa chúng tôi vào cái mớ hỗn độn ấy? Nhưng lý giải mãi nguyên nhân chỉ là uổng công. Kế hoạch của chúng tôi bị phá sản và cuộc giải phóng chúng tôi lại bị trì hoãn chưa biết thế nào.

        Cả một ngày thứ ba, trại tập trung giống thể một hội chợ hay một phiên chợ ngồi xổm. Một bầu không khí tươi vui tràn trề khắp các khối và chỉ một niềm sung sướng ấy thôi đã dù để đẩy thật xa vào quá khứ nổi đau khổ triền miên dằng dặc. Như một trận sóng dâng không sức nào ngăn nổi, cả khối khổng lồ những người tù đã xô nhào hết thày những quy tắc và thể lệ mà bộ máy kìm kẹp lập ra trước dây. Hết phải run sợ trước một tên Kapô hoặc tên trưởng khối. Bòi vì chính chúng cũng biết rằng thời đại của chúng đã qua rồi. Pôn một kapô gốc An-dát-xo đã lặng lẽ và thận trọng chối bỏ cái chức vụ giết người của hắn khi còn ở văn phòng hành chính từ nhiều tháng rồi. Hầu hết người tù của hắn đã chết mà những người tù mới tới chưa hiểu nhiều về hắn. Vì thế, đã có lúc hắn vác cái mặt lì lợm lui tới nhóm chúng tôi hòng chơi trò mị dân. Hắn lại trở thành người tù Pháp có chữ "F" mới toanh trên hình tam giác gắn nơi ngực áo và không còn nghe hắn nói một tiếng Đức nào nữa.

        Buổi sáng thứ tư ngày mồng 4 tháng 4 tới giống như những buổi sáng khác. Quân đội Mỹ phải dừng lại trước sông Werra để nghỉ ngơi lấy sức. Khoảng giữa trưa, có lệnh tập họp 10 khối đầu tiên để đi chuyến tàu thứ nhất. Alex đã thu thập được những tình tiết chung quanh việc chuyên chở. Chuyến thứ hai chở bảy khối khác và những bệnh nhân hoặc người tù tàn tật sẽ khởi hành vào lúc chập tối. Nhân viên trại thì chia ra theo hai tuyến. Vì không có cuộc kiểm tra nào cà, nếu thận trọng thì nên đi chuyến thứ hai, sẽ có 6 giờ đồng hồ chờ đợi giữa 2 tuyến, thời gian ấy quá đủ cho một vài xe tăng kịp tới. Biệt đội của tôi phải đi chuyến thứ nhất. Chỉ có Tony và Toso theo sang khối 3, khối của Mác-xen, Ang-drê và tôi. Nhưng tới khi khối này phải chạy sang khối 12 của Alexe, Sachka và các bạn của anh đã tới đó rồi và tôi sung sướng gặp lại Vladimir người có chung ý nghĩ. Chẳng ai chú ý tới cuộc điều chuyển của chúng tới. Vì nhiều người đáng lẽ phải đi chuyến thứ hai lại leo lên chuyến thứ nhất. Lý do là họ muốn bằng bất kỳ giá nào đi được chuyến thứ nhất để mau chóng rời khỏi cái nơi khốn nạn sặc mùi chết chóc này.

        Ba ngàn năm trăm người tù rời khỏi trại lúc hai giờ trưa. Tất cả những người quen biết nhau hẹn gặp lại nhau ở Pa-ri. Họ tin chắc là sẽ về được tới đó rất sớm. Cho mãi đến sáng hôm sau, mồng 5 tháng 4, những người còn lại mới được chở đi. Cuối cùng là chẳng có một chiếc xe tăng nào tới Ellrich như mong muốn của chúng tôi.

        Những hồ sơ và những xác chết còn lại được đem ra đốt vội vàng đêm hôm trước. Cả đêm súp được đem ra phân phát thả cửa cho những khối còn người ở lại. Tuy chỉ là một loại nước nóng, nhưng đã lâu mới được một bữa no nê !

   
        Truck giờ lên tàu, mới người được phát một ổ bánh mì tròn và một hộp thịt. Như thế là chúng tôi đã được hưởng số thực phẩm thừa lại, bởi vì những người ra đi hôm qua không được phát thịt hộp. Máy người ngơ ngác không tin ở mắt mình, một lúc được cả nửa cân thịt. Trước đây chỉ vài sợi thịt trong nước súp mà thôi. Chưa bao giờ chúng tôi lại được nhiều thịt đến thế này. Người đau yếu được xếp lộn xộn trong nhiều toa tàu hẳn là cảm nhận được nổi nhọc nhằn trong ngày này. Nhưng khốn khổ, con tàu lại chính là mồ chồn phần đông những người như thế. Chừng hai giờ chiều, con tàu chuyển bánh. Chúng tôi được xếp lên một toa tàu chở hàng, không có mái che.

        Và hình ảnh trại tập trung thê thảm kia lại hiện ra trước mắt chúng tôi lần cuối cùng... Trong tâm trí chúng tôi mãi mãi khắc sâu một kỷ niệm đau buồn nhục nhã không cách gì xoá được.

        Nhưng ai đâu đây nhi ? Nhìn hướng mặt trời thì thấy con tàu đang chạy lên phía bắc. Lập tức một ý định cũ trở lại trong đầu chúng tôi là phải trốn. Cuối cùng cơ hội đã tới. Trời đêm, lại chỉ có một tên lính gác trên chòi canh nhô lên khỏi toa tàu. Tin tức độc nhất mà chúng tôi có được là ổ bánh mì và hộp thịt là phần ăn cho bốn ngày. Nhưng ngay trong đêm đầu thì một nửa phần ăn ấy đã vào dạ dày. Rồi cái việc khổ sở lúc khởi hành vì quá sung sướng chúng tôi đã quên đi. Bây giờ trở lại : Chúng tôi 80 người chất trong mỏi toa, không còn cách chi kiếm được một chỗ thoải mái cho mình. Cả một buổi chiêu, ngồi hay đứng cũng phải dựa lưng vào thành toa. Cuộc hành trình lúc đầu có vẻ bình thường, nhưng khi đêm xuống là bắt đầu các cuộc cãi lộn. Rồi, không hiểu là để làm chúng tới dịu lại hay phẫn uất thêm, trời bỗng đổ một con mưa nhẹ nhàng, lê thê. Mác-xen nêu ý kiến là nên lọi dụng đêm đầu tiên có vẻ tối trời để vọt trốn lúc tàu chạy chậm. Ăng-drê đã từng có lần làm như thế khi anh còn là tù binh chiến tranh, nên có kinh nghiệm về việc này, mới ngăn lại :

        - Những dêm mưa là vô cùng nguy hiểm, chúng ta chẳng trông rõ một cái gì. Lại với bộ áo quàn ràn rện thế này nữa, chó dại dột mà đi vào một nông trại nào lộ ngay. Phải chờ lúc trời tốt.

        Ăng-drê có lý. Chúng tôi ngồi, người nọ đã dính sát vào người kia. Mười người Pháp chìm lút trong bảy mươi người Nga và Ba Lan. Sachka đã cùng Alex lên một toa khác. Cách tốt nhất là chia ra thành nhóm nhỏ thì mới dễ trốn. Chúng tôi đã chia tay nhau với mật lệnh là không bao giờ gặp lại nhau nữa. Do điều kiện như vậy, kê hoạch vạch ra từ trước không còn giá trị gì nữa bởi lẽ chúng tôi còn phải làm tất cả những việc có thể làm được nhằm tránh tai hoạ phải trở lại trại tập trung. Con tàu dừng lại nhiều lần trong đêm và đến sáng chúng tôi vẫn thấy con tàu chạy về phía bắc. Nó dừng lại lần nữa nơi một đường đổi hướng. Nơi bọn lính gác đếm lại số người trong từng toa và nhìn thái độ của chúng, nhận ra ngay đã có những vụ chạy trốn. Mác-xen nhân đó đã trêu Ăng-drê. Anh ta bình tĩnh đáp : "Ngày chúng ta trốn thoát sẽ đến thôi". Nhưng đêm thứ hai rồi thứ ba vẫn mưa và tình hình chung xem ra càng đáng lo. Các trận ẩu đả thực sự đã bùng nổ mà những người yếu đuổi nhất chỉ biết rên rú lên vì những cái đá cái đạp không thương xót. Tiếng kêu la của họ tưởng như xé toạc cả bầu trời đêm yên ắng, át chìm đi cả tiếng bánh xe nghiến trên đường ray. Thật là não lòng : Không kể số người bệnh mà mưa gió và giá rét đã cướp đi hàng chục, thì toa nào cũng có người chết. Riêng ba đêm đầu đã chết hơn 300 người. một phần mười số người chúng tôi. Xác của họ được xếp thành đống trên một toa không mái che ở cuối con tàu. Chúng tôi tiếp tục hành trình với người chết và người bệnh đến một nơi vô định nào đấy.

        Ban ngày, mặt trời giúp chúng tôi sưởi ấm và bắt rận vì những "cư dân ấy" cũng đi theo chúng tôi suốt chặng hành trình. Những hộp thịt chẳng còn gì bên trong trở thành hộp đi đại tiện và đương nhiên mặt mũi chúng tôi đen đúa vì ghét cáu. Sáng chủ nhật tàu dừng bánh tại ga Salzwedel, nói đúng hơn là một cái gì đó còn lại từa tựa nhà ga thôi vì một cuộc ném bom dường như vừa xảy ra đã thiêu hủy nhà ga. Thành phố xem ra không bị thiệt hại. Khó mà nhận biết được nó nằm ở vị trí nào và mặt trận là chỗ nào. Điều chắc chắn hơn là chúng tôi luôn luôn đi về phía bắc, hướng Hambours. Nhưng trong hai ngày ba đêm chúng tôi không tiến được quá 100 đến 150 cây số. Con tàu cứ như là lê lết từ các đường đổi hướng tới các con đường đã bị cắt đứt. Ổ bánh mì và thịt hộp sau ba ngày đã hết nhẫn. Thế là nhiều quá rồi còn gì, năm trăm gam thịt trong bốn ngày khi ở ngoài dân thường cả tuần lễ chỉ được hai trăm gam mà thôi mà. Nhưng đối với những kẻ đói khát như chúng tôi, chẳng qua chỉ như vài món ăn chơi. Và chỉ có ngần ấy thôi, hoàn toàn không hiểu rồi có thể được phát thêm nữa không. Không ngờ là có, vào chiều chủ nhật, một mẩu bánh mì chừng 400 sam. Với giọng nghe dễ thương, người ta báo cho chúng biết đó là khẩu phần từ hôm ấy chúng tôi sẽ đến được địa điểm di tản, vì đó là phần còn lại cuối cùng của khối lượng thục phẩm dự trữ.

        Con tàu lại lăn bánh vào khuya, 20 giờ. Tại một ngã tư đường Ăng-drê đọc thấy trên một tấm bảng cái tên Hambourg. nhưng anh không đọc được chính xác khoảng cách còn 78 hay 178 cây số. Và thật khó lường, con tàu lại ngoặt theo hướng nam. Thế là đường sắt đã bị cắt đứt ! Đêm thứ tư lại diễn ra thảm kịch đã quen : Cuộc tranh cướp một chút không gian sinh tồn. Chẳng phải ai xa lạ, cũng chính là những người ban ngày tán chuyện và đùa bỡn với nhau như bạn bè, thế mà ban đêm lại như thú dữ với nhau. Thật là uổng công nếu muốn kêu gọi sự tự giác để xếp 75 người vào một nơi mà sức chứa nhiều nhất chỉ có thể là 25, bởi vì lúc này ai cũng muốn thoát khỏi cuộc thử thách cuối cùng này một cách bình an.

        Trước đây, tôi đã từng thấy trong tia mắt nhìn có ý định giết người ở một vài người tù khi đánh đấm nhau dể tranh cướp súp và từng nhìn thấy những kẻ đánh ngã gục hoặc bay tung một người khác đang hút thuốc vì nhất quyết không chia sẻ vài hơi trong lúc cơn thèm đang hành hạ cho đến tận tim gan. Nhưng mãi đến bây giờ, trong đêm thứ tư của cuộc hành trình quái dị này, tôi mới hiểu được những trạng thái tinh thần như thế. Suốt ba đêm đầu, chúng tôi hy sinh tới mức cao nhất nhằm khỏi rơi vào tình trạng tồi tệ. Nhưng cái gì cũng có giới hạn của nó. Suốt đêm, cả một cuộc ẩu đả loạn xị để rồi cuối cùng chẳng đi đến đâu. Mác-xen bị một cái ga men dập chảy máu đầu. Ăng-drê bị một gót giầy bọc sắt tống vào lưng phải nằm liệt cho tới sáng. Và trong đêm tối thì biết ai mà đánh trả đòn ?...

        Trong các toa khác vang lên những tiếng thét "Cứu tôi với" của người đồng hương đang nguy kịch và những tiếng s.o.s của những người tù thuộc các quốc tịch khác réo lên không dứt. Lẽ dĩ nhiên, tìm cách trốn thoát trong một cảnh hỗn loạn dường ấy là không thể được. Tên lính gác luôn luôn thò đầu ra khỏi chòi canh để xem có phải tất cả đã phát điên rồi chăng. Sáng thứ hai mồng chín tháng tư, ngày hành trình thứ năm chúng tôi được yên tĩnh, nhưng mình thấy đau buốt đầy thương tích trông thật kỳ quặc. Một tia sáng mặt trời loé lên làm cho chúng tôi cười phá lên khi thấy mình đã đánh lẫn nhau hết sức ngu xuẩn. Chúng tôi thấy con tàu lại trở về gần Salzwedel sau một chặng đường chạy vô ích về phía nam. Mặt bắc cũng như nam đều bị cắt đường. Vậy người ta sẽ làm gì chúng tôi đây và chờ đợi được phân phát thức ăn trong ngày chỉ là ảo vọng. Đang miên man suy nghĩ thì một tiếng rầm rầm vang lên ở phía tây. Rồi những đốm sáng trắng rồi lại đen láp lánh xuất hiện giữa bầu trời lấp loáng. Máy bay đồng minh ! Nhưng rồi niềm vui biến nhanh nhường chỗ cho nỗi lo sợ. Bởi vì con tàu chở chúng tới dài đến năm chục toa nom như một con trăn khổng lồ dưới tầm bom dạn của những máy bay cường kích và tiêm kích. Chẳng có ký hiệu nào cho các phi công nhận biết được chúng tôi là ai. May mắn quá thể, phi dội của đồng minh có mục tiêu khác trong hôm đó, vì thế chúng tôi được nhìn tận mắt một ngày hội của không quân trong cuộc thả bom thật ngoạn mục. Vốn là chuyên viên về hàng không và hàng hải, Mác-xen xác định cho chúng tôi biết là cuộc ném bom đang thực hiện ở một địa điểm cách xa chừng hai chục cây số. Chỉ trong mười phút, khói dầy đặc đen kịt trùm lên cả một góc tròi và vài giây sau một lần máy bay bổ nhào xuống lại nghe tiếng nổ. Một khẩu pháo phòng không với sự cố gắng bắn trả một cách yếu đuối và vô ích nhằm hạn chế bớt các đợt tấn công của phi dội cứ đều đặn tiếp nối nhau rồi lại lần lượt bay đi. Rồi sau một ngày chờ đợi, khi đêm xuống, con tàu lại mới tiếp tục hành trình, lại hướng về phía nam. Từ lúc ấy rõ ràng là bị chặn ở cà bốn mặt. Viên chỉ huy con tàu cố gắng cho chạy tới một trại tập trung nào đấy để trút bỏ chúng tôi. Cơn đói và khát dễ dàngi làm cho chúng tôi hành động cực đoan. Giữa đồng không, hắn sẽ rất khó quản lý chúng tôi so với trong khu vực trại có hàng rào bao bọc. Năm ngày sống ngoài trời làm cho chúng tôi thích thú hơn là lại bị đầy vào một trại tập trung. Chúng tôi quyết định phải trốn trong đêm ngày thứ năm này. Cả buổi chiều chúng tôi bàn bạc với người Nga và nhất trí được với nhau nhằm dễ dàng hơn cho cuộc trốn thoát. Bởi vì ít nhất cũng cần hai điều : tốc độ tàu không quá 50 cây số một giờ và đêm phải thật tối. Vọt qua thành toa xe là cực kỳ nguy hiểm. Trước tiên là vì chiều cao. vả lại tên lính gác có thể đủ thì giờ trông thấy và tì súng lên vai. Để nhảy được, lại phải leo lên thành toa dùng lại vài giây rồi mới buông tay thà rơi mình vào khoảng không. Tuy biết rằng toa tàu có một cửa hai cánh, mở ra bàng một cái chốt sắt. Nếu mở được thì chỉ phải nhảy ở độ cao một thước thôi, nhưng mở được cái chốt ấy đâu có đơn giản, mà tốt nhất là đừng mơ tưởng đến việc ấy. Chừng hai chục người Nga đã sẵn sàng và nhờ ảnh hưởng của họ trong một số bạn bè mà yên tĩnh vẫn được duy trì trong toa.

        Phía chúng tôi gồm Mác-xen. Ăng-drê người cả một năm nay không bao giờ biết lùi bước, và tôi. Riêng còn một điều này đã dày vò tâm hồn tôi : Tony và Toso đã ở chung với chúng tôi từ đầu cuộc hành trình. Nếu Toso bị đau ốm thì Tony rất tháo vát trong hoàn cảnh như thế. Nên tôi cảm thấy buồn trĩu lòng khi phải xa họ. Nhưng Mác-xen lại không muốn "nặng gánh", theo anh, bốn người đã là quá đônu. Người Nga đông hơn có thể chiếm một nông trại mà không sợ gì trong việc kiếm ăn. Hai chục hay ba chục người. họ không mấy bận tâm, vui nữa là khác. Chúng tôi thì không có được khí phách như họ. Đã thế chúng tôi lại không biết trước một cái gì trong tương lai. Thế là trong lúc Mác-xen không thay đổi quyết định, thì tôi lại không nỡ nào bỏ rơi hai người bạn cùng chung một biệt đội vào lúc tính mạng họ được quyết định. Trong cuộc xung đột ý kiến này, chính Tony lại giúp chúng tôi hoà hợp được với nhau - anh từ bỏ theo chúng tôi. Chẳng phải một sự hy sinh giả dối để giữ quan hệ bình thường, nhưng vì Tony đang trong tình trạng sức khoẻ sa sút không cho phép làm theo cách chúng tôi được nên anh không đành lòng bỏ rơi người bạn của mình để sống lấy một mình...

        Lúc tất cả đã được giải quyết xong, chúng tôi đoán chừng đã 11 giờ đêm rồi. Tên lính gác chú ý đặc biệt đến toa của chúng tôi. Đó là điều có thật hay là cảm nhận thôi ? Cứ đều đặn từng quãng, tên ss lại thò đầu qua bên phải, bên trái chòi canh để canh chừng cả bọn chúng tôi trong toa. Chúng tôi còn 5 giờ đồng hồ nữa trước khi trời sáng và có bao nhiêu là cơ hội. Vậy thì phải thay phiên nhau mà nghỉ ngơi. Ăng-đrê và Guy ngủ trước. Mác-xen và chúng tôi sẽ thay họ sau một giờ. Chúng tôi lượng tính thời gian sai bét trong đêm tối và run sợ khi nghĩ đến lúc mở mát ra thì đã sáng rồi. Trực giác mách bảo cho chúng tôi biết không còn may mắn nào nữa khi đêm tàn. Đang lúc nằm co quắp ngủ ngon nhất giữa đồng chân cẳng và thân mình của nhũng người khác, thì thấy bị lay giật rất mạnh. Chính là Ăng-đrê :

        - Này ! Xong rồi. anh thì thầm- có cớ rồi, nhiều người Nga đã nhảy !

        - Còn tên lính gác ? Tôi hỏi.

        - Anh biết không, họ nhảy nhanh như chớp, ba giây thôi, thời gian mà cái đầu hắn thụt vào chòi canh, và họ nhảy về phía bên kia.

        Tốc độ con tàu vừa đủ để nhảy được. Mác-xen đã thức và Guy cũng vậy, tất cả đều sẵn sàng. Tôi cũng thấy trong tư thế như họ nhưng vẫn cảm thấy giây khắc ấy thật buồn cười. Đêm tối, không khí mát mẻ, cảnh vật thiên nhiên vẫn thế và chúng tôi rơi xuống chỗ nào ? Trong vài giờ nữa thôi, như người ta hứa, chúng tôi sẽ được phát một miếng bánh mì. Ba mươi sáu giờ đã đi qua, bụng chúng tôi vẫn rỗng tuếch. Cứ thế, tới lúc chẳng cần thiết chi nữa, những ý tưởng ấy lại cồn lên hành hạ trí óc tôi. Nhưng tôi hiểu chúng là những mũi tên độc và tôi gạt phăng chúng đi thật nhanh.

        Con tàu vẫn chạy và mỗi giây đi qua là mỗi lúc chúng tôi lại phải nhận thêm thiệt thời. Ngay cả lúc dũng cảm lên đến điểm đỉnh thì việc nhảy từ thành toa cũng làm chúng tôi ít nhiều phải khiếp hãi. Người Nga hẳn có thân hình ma quái thế nào mới dám nhảy như thế chứ. Tuy nhiên, cuối cùng cũng phải nhảy. Lệnh nhảy ra khỏi toa tàu đã được quyết định trước rồi. Ăng-đrê nhảy trước, đến Mác-xen, tôi sẽ là người kế tiếp và Guy cuối cùng. Một nỗi sợ hãi sau chót phải tính đến, nếu không may nhảy trúng vào cột điện, một thân cây, một tảng đá hoặc bình thường hơn là cây bị gãy dò. Chúng tôi còn được phép do dự chần chừ trong bao lâu nữa ? Mười phút, mười lăm phút là nhiều nhất. thời gian ấy dài bằng hàng giờ với chúng tôi. Và đúng lúc Ăng-đrê đặt chân lên thành toa xe thì một chiếc máy bay mà chẳng ai hề nghe tiếng rú vừa xuất hiện ngay trên đầu chúng tôi và chúc mũi xuống con tàu. Một tràng đạn đại liên quét qua không khí tựa một tia chớp. Và trong khi chúng tôi do bản năng cúi đầu xuống thì tràng đạn đó còn hơn là một hiệu lệnh, mà chính là một mệnh lệnh đối với chúng tôi. Ấy là lúc để nhảy hoặc mãi mãi không nhảy nữa, bời lúc này tên lính gác đã hoàn toàn co dúm trong chòi canh. Nhung truỏc cả Ăng-đrê, một người thân hình nom giống một iu sĩ đâ hồi sinh từ một chiến trường ngổn ngang xác chết mà quang cảnh trong toa cũng gần như thế, đã leo lên thành toa ở chỗ cửa toa, mở cánh cửa này nhảy vọt ra. Trước cánh cửa mở như là mòi mọc, Ăng-đrê nhảy. Mác-xen nhảy theo rồi đến lượt tôi. Tôi có cảm giác là Guy đã đẩy tôi ra và lăn xuống đá sỏi rải đường ray. Vài giây sau tôi nghe có tiếng rơi gần đấy. Mặt sấp xuống, tay ôm đầu khiến tôi ngõ mình sẽ trỏ thành hư vô trong dáng diệu ấy. Tôi nghe tiếng tàu chạy gần như trên đầu tôi, vì chúng tôi rơi xuống ngay ụ đất đặt đường ray. Nằm co quắp và lòng đầy lo lắng : Hoặc là nghe tiếng súng tiểu liên của bọn lính gác, hoặc tồi tệ hơn thấy đoàn tàu dừng lại... Tôi nín thở, không, tiếng dộng vẫn nhịp đều, con tàu đi xa thật đáng yêu biết chừng nào. Sau cùng nó mất hút vào đêm. Năm bóng đen trên một quãng đường chừng 100 thước cùng lúc đứng cả dậy tưởng như được điều khiển bằng máy và tìm đến với nhau.

        Toàn bộ sự việc diễn ra mau lẹ tưởng không có gì đáng phải kể lại. Sao chiếc máy bay lại xuất hiện kịp thời đến thế để đuổi đi những do dự của chúng tôi. Trong những đêm trước chiếc máy bay ấy đã xuất hiện. Nhưng đêm nay lúc con tàu dừng lại, các tia lửa than vọt ra đầu máy đang chạy đã khiến chiếc máy bay chú ý.

        Người mỏ cửa toa cho chúng tôi do có phản ứng nhanh nhạy và sự bình tĩnh hiếm có, là Rô-be, một người Pháp. Anh đã rình đón suốt tối âm mưu của chúng tôi và quyết dinh sẽ theo chúng tôi. Nhưng không muốn bị xem là kẻ "ăn theo", anh đã trả cho chúng tôi một thứ lệ phí gia nhập nhóm độc đáo bằng hành động mở cửa và nhảy xuống trước nhất. Hành động của anh là một sự cực kỳ khôn ngoan, khéo léo. Trừ một vài chỗ xây xát ở tay vì rơi trên dá dăm, chẳng một ai bị thương tích nặng nề. Bình minh sửa soạn xuất hiện, vì thấy ở phương đông một vết xám đục mờ dã chọc thùng màn sương đêm đang bao phủ chúng tôi. Nhưng khổng phải lúc ngắm nhìn cảnh bóng đêm nhường chỗ cho ánh sáng. Ăng-đrê bước lên, dẫn đầu chúng tôi theo hàng dọc, đi về hướng một cánh rừng in bóng cả một khối đen sẫm nghiêng nghiêng về phía tây. Phải đi chừng một cây số mới tới cánh rừng đó.

        Nổi lo về thực phẩm tự dưng tan biến khi Guy nhác thấy một gò đất nhỏ mà nếu không có cặp mắt tinh tường thì thật khó nhận ra. Nó nằm giữa cánh đồng ven bìa rừng. Đó chính là nơi cất trữ khoai tây mà có lẽ một nông dân nào đó vừa chôn cách đây vài giờ. Giá nhu có ai từ xa trông thấy, hẳn sẽ vô cùng kinh hãi vì chúng tôi chẳng khác gì năm tên trộm đang đào mộ khai quật một quan tài. Có thức ăn, chúng tôi đã được cứu sống một nửa rồi. Chúng tôi vào sâu, một rùng thông để tổ chúc một cuộc họp nhỏ. Chúng tôi chẳng biết gì cả, cả huỏng mặt tròi lẫn vị trí địa dư của mình. Chúng tôi không có bản đồ, la bàn, diêm, bật lửa. Chỉ biết mỗi một điều : Hôm nay là sáng ngày 10 tháng 4. Cần đi thám sát một vòng và tìm cái gì đốt lửa để nấu một chút thúc ăn. Nếu không, sẽ chẳng làm sao tiếp tục con đường tẩu thoát trong đêm mai. Ở tất cả các làng mạc Đức, đâu cũng có tù binh chiến tranh Pháp hoặc người quốc tịch khác được đi làm ruộng mà lại không bị canh giữ. Sẽ nguy hiểm nếu chúng tôi không gặp được ai. Ăng-drê. Guy và Rô-be ở lại giữ kho tàng và luân phiên nhau nằm nghỉ. Còn tôi và Mác-xen đi sâu thêm vào rừng, băng sang bên kia và quan sát cánh đồng. Chúng tôi đang giữa một đám thông con bị chặt chỉ còn cao quá đầu người, nhưng những bụi rậm bên dưới thì rất dày có thể làm một chỗ ẩn náu lý tưởng. Hễ bắt gặp một chỗ thuận lợi, tôi lại đánh dấu bằng một cành cây nhọn hình mũi tên hoặc một hòn dá dể giữ huỏng dường về. Sau nửa tiếng đồng hồ, chúng tôi gặp con suối để Mác-xen có thể rửa vết thương trên đầu và chúng tôi rửa mặt. Nhìn qua một rừng cây, chúng tôi trông rõ một cánh dồng bao la, mặt đất sáng và xốp tựa cát. Mặt trời lên cao chiếu đến tận chỗ chúng tôi. Thình lình Mác-xen nắm chặt lấy tay tôi :

        - Nhìn kìa, có một người ! Nhìn chiếc mũ chào mào ấy, tôi tin chắc đó là một người Pháp.

        Tôi cố mở to mắt, thấy một bóng người giữa cánh đồng bát ngát nhưng chưa phân biệt được rõ những chi tiết. Chẳng còn ngần ngại chi nữa ! Trường hộp xấu nhát chúng tôi sẽ phải dùng đến con dao mang theo từ trại tập trung. Để xoá bớt hình thức bên ngoài của người tù, chúng tôi bỏ mũ và vắt áo vào tay. Nếu đứng từ xa quan sát thì chúng tôi chỉ còn giống như hai người đi làm đồng, bởi vì những đường sọc chiếc quần đã phai hết. Còn cách con người đang xới đất chừng 300 thước, Mác-xen thì thầm với tôi :

        - Mình không nhầm đâu, đúng là một người Pháp. Chỉ nhìn hắn hút thuốc bằng tẩu lớn là biết thôi.

        Lúc chúng tôi đến bên, anh ta dừng tay. Mặc bộ quần áo kaki nom anh ta giống như mọi người mà tôi quen ở các nhà tù Đức. Và nếu anh ta không phải đồng hương thì ít ra cũng là tù binh chiến tranh. Đưa tầm mắt ra xung quanh, không thấy một ai. Và từ một con dường thật xa, khó có ai nghi ngờ được chúng tôi. Chúng tôi có thể yên tâm được đôi chút trong tình thế hai chọi một. Thế là, sau khi ra hiệu cho Mác-xen là để tôi nói chuyện với anh ta, lấy giọng bình tĩnh, rõ ràng, tôi can đảm hỏi :

        - Pháp à ?

        - Đúng, Brơ-tông.

        Kìa ! Anh ta đã nói một điều gì rồi. Mác-xen không ghìm nổi xúc dộng, bắt đầu ngay câu chuyện bằng toàn những tiếng lóng địa phuơng rất lạ tai với tôi.

        - Còn quân đội Mỹ ?

        Nhân lúc Mác-xen ngừng nói, tôi nêu câu hỏi đó.

        - Chúng tôi chờ đợi họ hôm nay hoặc ngày mai, anh ta đáp lời tôi. Bà chủ bảo tôi tới đây đào cái hầm để giấu ít khoai tây, vì bà ta sợ sẽ bị trưng dụng hết.

        Rồi đưa ngón tay trỏ về phía nam. anh ta chỉ cho chúng tôi thấy nóc của một gác chuông nhà thờ và những mái nhà ngói đỏ. Đó là ngôi làng mà anh ta đã được đưa tới ở ba năm nay. Giống thể mọi tù binh chiến tranh được sắp xếp vào lao động ở các nông trại, anh ta may mắn như chuột sa hũ gạo. Lao động nhiều, dĩ nhiên rồi, nhưng được ăn no căng diều và gần như là được tự do hoàn toàn, còn được những mối lợi khác nữa là do đàn ông Đức đã phải vào lính. Lúc đầu, anh ta nghĩ chúng tôi là tù trốn trại. Thật ra cũng gần như thế, ngoài ra anh ta chẳng biết trại tập trung là cái gì. Mác-xen dừng lại vài lời ngắn gọn cố làm cho anh ta hiểu. Chúng tôi phải tranh thủ thời gian. Cuộc gặp gõ vô cùng cảm động. Tuy vậy sau tình cảm thì thực tế trở lại với quyền lực thật sự của nó. Anh ta là một người tốt, một mẫu người đôn hậu, thuần phác, không có một ý thức nào về tình huống của chúng tôi. Anh ta lấy làm tiếc đã không mang theo phần bánh mì của mình. Trả lòi câu hỏi của chúng tôi, anh ta cho hay là chúng tôi đang ở phía đông của sông Elbe, gần như chính giữa con đường nối Hambourg với Magdebourg. Anh ta có chiếc bật lửa. Đó là thứ chúng tôi đang cần trước nhất. Có điều khi Mác-xen ngỏ ý với chúng tôi cần chiếc bật lửa ấy như cần đôi chân, thì anh ta tỏ ra trù trừ.

        - Nó là một kỷ niệm của vợ tôi.

        Và anh ta khẩn khoản yêu cầu chúng tôi lúc nào đi qua đây, vì đó là con đường chúng tôi phải đi, hãy để lại chiếc bật lửa vào trong một góc hầm mà anh vội vã lấy cán cuốc làm dấu cho chúng tôi nhớ chỗ.

        Đôi khi vì thiếu xã giao, Mác-xen đã mắc sơ hở khi muốn nói rõ ý định chúng tôi cần chiếc bật lửa trong nhiều ngày nữa. Nhưng Anh dã cắt ngang lời anh ta :

        - Hẳn là như thế rồi, tôi nói với người bạn Bro-ta-nhơ, thông cảm với lòng anh, dây là kỷ niệm của bà nhà. Chúng tôi sẽ trả lại anh. không sợ mất đâu. Nói vậy nhưng tôi vẫn nghĩ : "Tội nghiệp cho anh bạn nếu anh biết tôi có cần gì kỷ niệm của vợ anh". Người ta vừa nói cho anh biết về hàng triệu người chết mất xác trong những trường hợp khủng khiếp, trong đó có người Pháp của anh, những người Brơ-ta-nhơ như anh. Tôi từng ở đấy với một người đồng hương của anh ... Anh có biết rằng bốn ngày nay chúng tôi chỉ có một mẩu bánh mì trong bụng, rằng tính mệnh của chúng tôi đang bị đe doạ sau lúc trốn thoát khỏi địa ngục trên chiếc xe lửa, rằng chúng tôi còn ba người bạn đang bị rét cóng trong rừng và phải già đi vì mong đợi chúng tôi. Thế mà người ta chỉ xin anh mỗi một chiếc bật lửa mà anh còn tiếc, trong lúc anh có quyền ăn mỗi ngày năm bữa trong nông trại và còn có thể được ngủ với bà chủ hoặc con gái bà ta.

        Nếu anh ta phải cho tôi chiếc bật lửa thì việc đó cũng là công bằng thôi, mặc dù tôi đã hứa trả lại anh. Tôi giữ lấy chiếc bật lửa trong tay mình làm cho anh ta bối rối đến suýt nữa tôi phì cười. Vật kỷ niệm của vợ anh ta chỉ là cục sắt thảm hại đáng giá ba quan trước chiến tranh, chứ là cái gì. Dành rằng một vật kỷ niệm là vô giá như người ta vẫn nói, nhưng sau thời gian ở Ellrich thì không thể coi chiếc bật lửa - vật kỷ niệm là vô giá được.

        Để làm cho anh ta yên tâm hoàn toàn, vì thấy anh ta cứ liếc nhìn mãi thứ tài sản của mình mà tôi đang nám chặt trong tay, tôi đọc cho anh ta nghe một đoạn thơ mới trong đó có tất cả những gì hay ho nhất nói về những kỷ niệm và tính cách lãng mạn. Cuộc từ biệt diễn ra nhanh gọn.

        Mác-xen ghi địa chỉ của minh cho anh ta và hứa sẽ xin cấp cho anh ta một huy chương vì đã có công lao giúp đỡ một sỹ quan hải quân gặp lúc nguy nan. Điều đó đã kết thúc rất tuyệt cuộc gặp gỡ này. Trên đường quay về, tâm hồn chúng tôi phơi phới niềm vui. Ba người bạn chúng tôi chưa hay biết gì. Quả là chúng tôi đã lạc vào một nơi lý tưởng cách biệt mọi nẻo đi qua, cách biệt hết những làng xóm ở vùng lân cận mà bọn trẻ nhỏ rong chơi có thể là mối nguy hiểm với chúng tôi. Với niêm kiêu hãnh rất chính đáng, kiêu hãnh vì trở về với một kết quả không ngờ, và với một chút xúc động, Mác-xen huýt sáo miệng hai lần ở một địa điểm thuận tiện định trước để các bạn khỏi giật mình sợ hãi vì chúng tôi đường dột quay về. Có tiếng trả lời ngay. Và trông tháy nét mặt chúng tôi, là họ hiểu ngay rằng chúng tôi dã thành công. Thương quá thể, các bạn tôi bị rét cóng. Chỗ chúng tôi ẩn náu, mặt trời không chiếu đến được. Trái lại, theo ý kiến Rô-be, một người hiểu biết nhiều thì đây là nơi lý tưởng để đốt một ngọn lửa trên mặt đất này. Anh ta đã chuẩn bị hết, cành thông khô, gỗ thông mục. Và chỉ sau khi chúng tôi trở về năm phút, các bạn tôi đã có ngọn lửa sưởi ấm, họ thay phiên dùng chiếc mũ chào mào quạt đuổi khói để bị chú ý từ xa. Mọi việc đều tốt lành. Và nửa giờ sau, Rô-be đã thú nhận với chúng tôi là một tay chuyên săn bắn trái phép ngày còn sống cuộc đời dân thường, chuyên cho chúng tôi mấy củ khoai tây đã nướng chín trong tro. Chẳng muối, chẳng tiêu, vậy mà ngon ơi là ngon. Đấy là lúc sướng nhất của chuyến mạo hiểm. Bới lẽ tưởng như mọi vật đều cười đón chúng tôi, kể từ lúc nhảy vào cõi vô định.

        Sau khi no nê rồi, lại còn được nhét đầy túi để dự trữ cho đêm hành trình sắp tối, chúng tôi thống nhất ý kiến với nhau : Nghỉ ngơi tại khoảng rừng trống có ánh sáng mặt trời liền kề chỗ đang ngồi vì đã năm đêm rồi không được ngủ. Rồi khi mặt tròi lặn là lên đường ngay, theo hướng tây. Không có tin tức nào chính xác, vì chúng tôi nghi ngờ tin tức do người tù binh chiến tranh kia đưa ra. Chúng tôi thoả thuận là phải chí ít là một trăm cây sổ mói gặp được quân đội Đồng minh. Mỗi đêm di 20 cây số, thế là phải năm đêm. Đó là điều buồn nản nhất. Chúng tôi hiểu sức khoẻ tồi tệ của mình và một cuộc gặp gỡ không như mong muốn có thể xảy ra. Ban đêm dĩ nhiên là di chậm hơn ban ngày, đã vậy còn phải đi hàng dọc để băng vượt cánh dồng cũng làm chậm hơn nữa. Chúng tôi tới khoảng rừng thưa và nằm sóng soài ra để tìm giấc ngủ. Mác-xen nhận phiên gác đầu giờ. Mặt tròi đã ở đỉnh đầu. Thật là yên tĩnh đến chừng nào giữa vũ trụ bao la. Lại chỉ có tiếng chim hót, tiếng rỉ rả của côn trùng làm xao động cảnh thanh bình của cánh đồng và khu rừng. Khó mà tin được cả thế giới đang đẫm máu và ngổn ngang những đổ nát tan hoang? Còn con tàu, bây giờ nó đang ở đâu ? Làm sao mà ngủ được trong những giờ phút sôi động như thế. Đôi lúc sau một tiếng động lạ, chúng tôi phải nín thở để nghe ngóng. Nhưng đó chỉ là tiếng lá rơi hoặc tiếng cành,khô gãy rụng do chim chóc chuyền từ cành này sang cành kia gây ra. Cảnh hoàng hôn lại huy hoàng hơn nữa. Lúc mặt trời dần dần lặn xuống, nhịp sống của hàng hà ra số côn trùng chậm lại, một không khí dịu dàng nên thơ nối tiếp cái nắng ban trưa với cái lạnh của đêm tối, tràn ngập cả cánh rừng thưa nơi chúng tôi đang nghỉ ngơi.

        Cái tự do đang chật dầy trong vòng tay chúng tôi vẫn còn là thứ tự do rất hạn hẹp. Chúng tôi không dám đi ra khỏi rừng. Và cả trong đêm khuya chúng tôi cũng phải tránh xa những xóm làng nơi những con người như chúng tôi đang sống. Đối với chúng tôi, khoảng cách với quân đội Đồng minh cũng thảm hại như một vùng "phi quân sự" - một vực sâu hun hút. Tuy thế, một quyết định nghiệt ngã khống chế tâm trí chúng tôi : Thà chấp nhận tất cả chứ không để bị bắt lại. Trong giai đoạn đại bại và tháo chạy mang một chút kiêu hãnh còn sót lại của những ngày chiến thắng trước đây, binh lính của Hitle chắc chẳng nương tay với người tù khi chúng bắt gặp trên đường rút lui. Về phần mình, chúng tôi cũng đã tự nhủ ràng không thể có lịch sự gì hết với những kẻ chặn bước chúng tôi. Chúng tôi thích được chết trong chiến đấu hơn là bị dẫn trở lại địa ngục của một trại tập trung nào đó.

        Khi bóng tối từ từ che phủ bìa rừng, xa xa ở phía nông trại có tiếng dóng súc vật kéo vào xe vọng lại. Một ngày dồng ruộng kết thúc. Nhưng với chúng tôi là bắt đầu một ngày khác.

        - Phải viết một cuốn sách về cuộc phiêu lưu này của chúng ta. Trong lúc chúng tôi đang sửa soạn lên đường thì Mác-xen có ý kiến như thế.

        - Ắt hẳn nó có sức hấp dẫn vô cùng, Ăng-đrê trả lời, nhưng làm thế nào để nói cho hết sự thật như chúng ta đang trải qua đây. Nếu không có ghi chép gì, thì khó mà viết được. Và sẽ đặt cho nó cái tựa đề nào ? Bởi lẽ, thiếu gì các sách viết về đề tài này. Nhưng những cuốn sách phản ánh cho được sự thật, chứ không phải tưởng tượng và hư cấu, thì chắc sẽ là rất hiếm.

        Mác-xen với tư cách và khả năng của một sĩ quan hải quân dẫn đầu chúng tôi. Ăng-đrê đi liền sau, tôi đi giữa, Guy và Rôbe đi cuối cùng. Chúng tôi định hướng rất cẩn thận - phía tây. Lại có dấu hiệu trời sẽ có sao giúp cho chúng tôi đi thuận lợi nên cuộc khởi hành rất tốt đẹp.

        Lúc đặt bước lên cánh dồng tiếp liền cánh rừng, Mác-xen ra lệnh tạm dừng một chút. Quyết định ấy là thông minh vì trời chưa tối hẳn rất có thể một người nông dân nào đấy trở về muộn sẽ trông thấy chúng tôi.

        Khi chúng tôi ngồi xuống bìa rừng được chừng mười phút,thì nghe nhiều tràng đại liên và nhiều phát đại bác hạng nhẹ phá tan sự im ắng của đêm vừa xuống. Trước hết, chẳng ai dám phát biểu to tiếng những gì mình suy nghĩ. Những loạt đạn ấy chắc chắn được bắn ra cách đây nhiều lắm là 15 cây số, mặt trận gần đây quá rồi ! Đẹp vô cùng ! Cứ đều dặn vài giây lại ngắt quãng, tiếng tích tắc của vũ khí tự động cứ cất lên nửa giờ lại tắt bặt. Sự phấn khỏi đầu tiên của chúng tôi lại bằng không. Có thể dó chỉ là tiếng nổ của một dàn súng phòng không D.C.A. Thế nhưng, lại không thấy chiếc máy bay nào trên bầu trời cả. Và một cuộc bắn phá thế, hẳn là phải nhằm ngăn chặn cà một phi đội đang ném bom. Nếu dó chỉ là tiếng súng chống xe tăng thì cớ sao lại im lặng giữa chừng? Một hay hai xe tăng đã bị phá huỷ chăng ? Nhưng những mũi tấn công bằng xe tăng của quân đội Mỹ thọc sâu vào tuyến địch chắc chắn phải đông hơn.

        Chúng tôi đặt ra nhiều giả thiết và mỗi người tự tìm câu trả lời khách quan nhất. Nhưng trong sự cố gắng dể bảo vệ lập trường của mình, phân nhiều ai cũng tỏ ra rất lạc quan. Chúng tôi phải gạt ra khỏi tâm trí những câu trả lòi quá đơn giản, bởi trước mặt là một đêm còn phải di. trước lúc tiếp tục hành trình, Ăng-drê đã có câu nói hợp lý :

        - Rất có thể trong khu vực này có một đoàn xe cơ giới, có thể nó đã đụng phải sự chống cự và không muốn vì đêm tối mà bị tổn thất. Nhưng nếu thế thì cuộc giao chiến lại có thể xảy ra sốm mai. Thôi trong lúc chờ đợi điều đó, chúng ta hãy lên đường !

        Nếu đường thẳng luôn luôn là đường ngắn nhất từ một điểm này đến một điểm khác, thì định lý này quả thật không đơn giản chút nào nếu đem vận dụng vào trường hợp tắt ngang qua cánh đồng. Cứ ngỡ với tinh thần phấn chấn đang tràn ngập trong hồn, bàn chân chúng tôi có thể rút hàng cây số đường dễ ợt. Nhưng khổ quá, với những đôi giày đế gỗ, đất lại tơi xốp vì vừa cày lên, chẳng mấy chốc mệt mỏi và đói khát cùng ập đến. Những củ khoai tây nướng làm gì có chất béo, đâu phải loại thực phẩm có dinh dưỡng cao. Nên sau khi ăn, lại cảm thấy dạ dày rỗng tuếch ngay vì những cố gắng ban đầu của cuộc hành trình.

        Đang bị dằn vặt khổ tâm ấy thì lại trông thấy cánh đồng lầy lội nối tiếp cánh dồng chúng tôi chua qua hết. Cách một khoảng 2 hoặc 300 thước lại một hàng rào dây thép, có khi là dây thép gai ngăn hai cánh đồng với nhau. Chúng tôi buộc phải dừng chân để chờ mọi người. Tranh thủ ít phút ấy Mác-xen lại tìm hướng sao Bằc đẩu. Không gian im ắng bao trùm lên tất thảy một cách đáng sợ. Mỗi lúc dừng, chúng tôi lại phải vếch tai lên lắng dõi từng tiếng động nhỏ. Nhưng có lúc, một người nào đó không ghìm được sự bực dọc cũng văng ra một lời chửi tục... Chúng tôi đi có đúng hướng tây không ? Đó là phân vân của chúng tôi. Nhưng cũng đã mất một nửa thời gian mới vượt được những chướng ngại vật và tìm cho được hướng đi qua một khu rùng trước mắt. Nhưng rồi đi được vài giờ. chúng tôi đã phải dừng lại vì sức lực không như mình tưởng . Ăng-đrê lên cơn sốt và cái đạp vào lưng lúc trên toa xe lửa chốc chốc làm anh đau đớn oằn người. Còn tôi, những vết xây xát trên tay trái sau lúc nhảy khỏi con tàu ngỡ là chẳng ăn nhằm gì, thì bây giờ nó làm tôi cực khổ. Cả cánh tay như bốc lửa và Rô-be phải giúp đỡ dùng miếng giẻ buộc choàng lên cổ để treo nó lên ngực. Dĩ nhiên là vô cùng khó khăn trong lúc di vì một cánh tay bị "khoá" lại như vậy. Mác-xen cũng bị buốt đầu dữ dội mà luôn còn phải quan sát bầu trời và hướng dẫn đoàn thì thật là mệt nhọc quá thể. Đã không phải một lần Mác-xen bị quáng mắt cứ ngỡ đâu là một mái nhà mà thật ra chỉ là một khoảng trống mở ra bầu tròi trên một chòm cây cao. Guy và Rô-be chưa dám nói ra, nhưng họ mong đợi lâu rồi được dừng lại nghỉ ngơi. Có bao giờ giấc ngủ ban ngày lại thay thế được giấc ngủ ban đêm. Chúng tôi từng có dịp để khẳng định sự thật ấy.

        Chúng tôi nằm duỗi ra giũa mặt đất để gọi là nghỉ ngơi mươi phút. Ai cũng im lặng, nhưng ai cũng có thể nằm như vậy mà ngủ luôn cho tới sáng vì đã đuối sức quá rồi. May mắn nhũng cơn đau giật ở cánh tay đã không cho phép tôi rơi vào tình trạng vô thức của giấc ngủ. Có thức mới cảm nhận được sự ẩm ướt và cái chết ngấm từ từ vào cơ thể ra sao. Tôi phải lay thật mạnh vào các bạn đồng hành mới làm họ thức dậy nổi, nói đúng hơn là mới nhổ họ ra khỏi được mặt đất.

        Sau một đoạn đi ngắn, tiếng chó sủa buộc chúng tôi phải dừng lại. Chẳng phải nghi ngờ gì hết, chúng tôi đã di qua một xóm dân. Tất cả phải bò qua một vạt đất dể tránh ánh sáng từ một ô cửa sổ chiếu ra. Chúng tôi hiểu rằng người Đức đã bị đầu độc bởi câu chuyện gián điệp nhảy dù và một chủ nông trại nếu nghe chó sủa ban đêm là sẽ dẫn nhiều người có súng ống ra khỏi nhà để tuần tra.

        Sau sự kiện đó, một niềm vui sướng nào đó sắp đến với chúng tôi. Khi vừa ra khỏi khu rừng mà chúng tôi ngỡ là bị lạc vì con đường cắt ngang dài quá thì trông thấy những vệt sáng đỏ chiếu rực chân trời. Qua những phút phán đoán, Mác-xen xác định đám cháy sáng đó ở đúng về phía tây. Đám cháy khổng lồ thế, hẳn là do những cuộc ném bom gây ra. Tuy vậy, nhiều phát đại bác hạng nặng mà trước dó chúng tôi không hề nghe, lúc này cứ cách quãng đều đặn vài phút lại vọng tối. Người ta đưa ra nhiều giả thiết. Tuy thế, qua kinh nghiệm chúng tôi hiểu là nên nhớ lại truyện bán da gấu. Biết đâu chỉ là các dàn D.C.A đang chống lại cuộc ném bom xuống thành phố. Dẫu thế nào cũng phải đi tiếp, ngay trong trường hợp mặt trận cách đây chi có năm chục cây số, chúng tôi cũng phải di thêm một đêm nữa khi đã nằm bẹp xuống đất với bữa ăn là hai ba củ khoai tây nướng. Thật vô cùng chán ngán vì nó đã lật ngược kỳ vọng sau khi nhìn thấy những đám cháy kia. Một nỗi khiếp sợ xâm chiếm tâm hồn chúng tôi khi nghĩ đến những đêm đi kế tiếp : Khiếp sợ không còn đủ sức lực, chạm trán với đám tàn quân Đức đang rút chạy và có thể là bị mắc kẹt khi gần đến đích. Còn phải đi nhiều giờ nữa tới chỗ ánh sáng của những đám cháy đang yếu dần kia. Rồi chúng lại bùng lên và dường như chập chờn lùi ra thêm như đùa cợt mỗi khi chúng tôi tiến đến gần.

        Lại một thứ ánh sáng khác giống thể một bức màn xám dâng lên từ mặt đất, nhưng lại sáng óng lên ở bầu trời phía đông. Bình minh đến rồi đấy. Chúng tôi phải lo liệu kiếm chỗ trong rừng mà ẩn náu. Trước mặt có một cánh rừng ẩn náu tốt. Vừa tới được đó thì trời đã sáng hẳn. Trông người ngợm chúng tôi tồi tàn quá. Râu tóc xồm xoàm, bù xù, do dáy, bùn bết đến tận đầu gối. Khoai tây nướng ăn cả vỏ làm môi chúng tôi đen sì. Chúng tôi khát khô người mặc dù trời thì lạnh giá và không khí ẩm ướt. May có con suối chảy dọc theo rừng, song hành với một con đường cho chúng tôi nhận cảm giác êm đềm dễ chịu. Nhưng mỗi giọt nước lại làm tăng thêm cơn đói. Còn lại mấy củ khoai nhưng phải để dành cho cả ngày. Hơn nữa chỗ nghỉ lại không thuận lọi để nướng thêm một ít khoai nữa mà có thể kiếm tìm không mấy khó khăn ở cánh đồng. Vả chăng, chẳng ai còn nhớ đến ăn nữa. Mệt nhọc quá đã làm quên cái đói. Chúng tôi cảm thấy bằng lòng khi có ánh mặt trời để được nghỉ ngơi.

        Chúng tỏi đi được bao nhiêu cây số nhỉ ? Mác-xen đoán rằng 25 cây, Ăng-drê thì bảo 20, tôi cũng đoán chỉ thế thôi, còn Guy và Rô-be thì đoán chắc là bốn dặm tức 16 cây số là cùng. Chúng tôi được những bụi rậm che chở cách con dường chỉ độ mươi thước. Một rừng thông khá rậm dầy, trải dài phía sau và chung quanh chúng tôi. Phía bên kia đường là cánh đồng bao la vô tận. Chúng tôi cố ý đến sát bìa rừng nhằm quan sát được sự đi lại trên con đường. Có báo hiệu một ngày có ánh nắng và không khí dễ chịu. Hẳn là chúng tôi ở cách xa làng xóm lắm vì một tiếng gà gáy cũng tịnh chẳng nghe thấy. Yên ắng hoàn toàn. Lúc dó dã 6 giờ sáng và chúng tôi thấy không được thoải mái lắm, đặc biệt là mặt tinh thần, bởi lẽ dễ hiểu là chúng tôi mệt mỏi lắm rồi. Bầu trời lồng lộng mà vẫn cảm thấy khó thở vì bụi bặm dầy người từ chân tay đến dầu. Tưởng như những tràng súng máy, những phát đại bác và những đám cháy qua đêm chỉ là nhũng ảo ảnh là hệ quả của trí tưởng tượng bị kích thích quá xá. Phải chăng chúng tôi còn cách quá xa mặt trận tới mức những ước tính bi quan nhất cũng không sát đúng. Trong tình thế đó, hoàn cảnh của chúng tôi thật là tuyệt vọng. Chúng tôi đang kiệt sức và gần như mất hết khả năng cử động thì bỗng nhiên hàng loạt đạn liên thanh tưong tự đêm qua nhưng bây giờ gần kề hơn, làm ai cũng giật thót lên. Âm thanh ấy khiến đôi chân tôi như bị kiến đốt, một ham mê bất thần ập tới là được đi, được chạy thật nhanh đến xem việc gì đã xảy ra. Ăng-đrê nằm dán bụng xuống đất, Guy cũng làm theo, Rô-be bị treo một chân. Chỉ có Mác-xen tỏ ý sẵn sàng đi theo tôi. Tiếng súng dòn đanh vẫn nổ, cường độ tăng thêm. Và rất nhiều tiếng nổ gần làm đến nổi chúng tôi cứ tự động khom mình xuống sau từng loạt.

        Đi dã được vài trăm thước, luôn luôn sát theo bìa rừng. Mác-xen không ngừng quan sát con đường. Bỗng anh dừng lại và ra hiệu cho tôi cúi thấp người xuống như anh. Tôi làm theo. Có một người từ con đường đang tiến về phía chúng tôi. Khoảng một trăm thước nữa là con người ấy sẽ đi ngang qua chúng tôi. Mỗi chúng tôi nấp vào một thân cây, có thể quan sát ông ta mà không sộ bị lộ. Ông ta đội một chiếc cát-két của quân đội Ba lan. Và trên ngực trái của áo khoác ngoài deo một miếng tam giác màu vàng có chữ "P". Đó là phù hiệu của các nhân viên dân sự Ba lan làm việc ở Đức. Sau khi thả chậm bước ông ta dừng lại ngay trước mặt chúng tôi. Ông ta có nhìn thấy chúng tôi không ? Không làm sao trông thấy được. Cơ hồ ống ta đang lắng nghe một tiếng động mà chúng tôi cũng vừa chợt nghe ở đâu đây. Một tiếng động đều đều vẳng lại từ nơi có tiếng súng nổ. Y muốn ra khỏi nơi ẩn náu cứ bút rứt chân tay. Trong số người Ba lan không thiếu kẻ cộng tác lẫn người chống lại bọn Quốc xã hết sức cuồng nhiệt. Ở các trại giam tù chiến tranh của Đức, người bạn tốt của tôi là một chuẩn uý Ba Lan là lũ quỷ. Vậy phải hành động thế nào đây ?

        - Phải liều, Mác-xen nói, hắn ta chỉ có một mình. Hắn không ăn thịt nổi chúng ta đâu. Và nếu hán báo động thì ta có dù thì giờ biên mất tăm.

        Nếu biết sơ qua tiếng Nga, có thể ứng phó đôi chút với tiếng Ba Lan. Vậy thì như sáng hôm qua thôi, tôi cho Mác-xen biết là tôi sẽ bắt dầu nói chuyện với ông ta, còn anh phải sẵn sàng trong mọi tình huống xấu nhất. Lúc nghe tiếng dộng sau lưng, người di dường quay lại và khi trông thấy chúng tỏi nỗi ngạc nhiên làm ông lùi một bước. Chẳng là dễ hiểu thôi : Trông hai chúng tôi chẳng khác gì hai tên cướp đang tìm kiếm nạn nhân. Nhằm cho ông ta khỏi lo lắng khi chúng tôi đang bị ngăn cách với con đường nơi ông ta đứng bằng một cái hố, tôi kêu lên về phía ông.

        - Djinn dobré (chào anh).

        Gần như yên tâm được một nửa rồi khi nghe ông ta trả lòi cũng bằng tiếng chào như thế và không còn nét mặt lạnh lùng nữa. Chúng tôi nhảy ào một bước qua cái hố để được nói chuyện với ống ta gần hơn.

        - TZO NOVEGO ? (có tin gì không).

        Tôi nêu cho ông câu hỏi ấy một cách nghiêm túc để ông ta đừng có ý nghĩ là mình đang gặp hai thằng lưu manh, và biết rõ được ngay tình hình quân sự. Hai bên nhìn nhau. Bắt đầu một cuộc đối thoại câm. Những giây phút đi qua lâu bằng cả giờ. Mắt tôi và mắt Mác-xen, thái độ và dáng điệu của chúng tôi. đủ sức nói lên một cách dõng dạc về cuộc mạo hiểm này. Chứng minh điều đó là, ông ta không hề một lòi nào, chỉ thò tay móc trong túi ra phần bánh mì của mình rồi dưa cho chúng tôi. Và như muốn làm cho chúng tôi phải ngạc nhiên, ông ta phá ra cười, rồi bắt đầu la lên đồng thời đưa tay trỏ về hướng có tiếng động vọng lại đã từng khiến chúng tôi thấy lạ :

        - Tank ! Amérikansky tank ! (xe tăng, xe tăng Mỹ) sau lúc nghe những tiếng đó, người tôi có thể bay lên. Một bức màn bị xé toang trước mắt tôi, cảnh vật bỗng nhiên trở nên mỹ lệ tuyệt vời. Con người đang nói với chúng tôi là một vị thiên thần. Và Mác-xen nhảy bổ đến ôm ghì lấy tôi. Chúng tôi được cứu thoát rồi !

        Bằng một câu ngắn gọn, người Ba Lan cho chúng tôi biết rõ tình hình hiện giờ. Trên một con đường cách chỗ chúng tôi đang đứng khoảng 2 cây số, xe tăng Mỹ trước đây 2 giờ đã đi qua để tiến về phía sông Elbe. Quân Đức, ít ra cũng là toán quân còn đủ thì giờ chạy qua phía bên kia con sông cuối cùng trước thủ đô Béc Lin. Các toán quân khác đâ bị bao vây hoặc bị bắt làm tù binh. Chỉ còn sót lại vài ổ súng liên thanh do một vài đứa cuồng tín sử dụng hòng cố gắng chống cự trong rừng. Ông ta nhấn mạnh những may mắn cho chúng tôi là đã không gặp chúng trên đường qua đêm. Chính ông ta cũng bị sử dụng làm công nhân trong tốp đốn củi gần ngay nơi này. Nhưng từ hôm qua, người ta không làm việc nữa và chỉ ngồi chờ quân giải phóng tới. Lúc bình minh vừa lên, người ta đã kéo nhau tới một thị trấn nằm trên con lộ chính mà xe tăng Đồng minh ắt phải đi qua. Vì được chọn làm đại diện cho công nhân Ba Lan trong quân này, ông ta chạy tìm bạn bè tại một làng xa đây dể báo tin mừng.

        - Nhưng mà, ông ta nói, họ chẳng cần đến tôi làm gì nữa. Tôi đến đấy kiếm một chút gì cho các anh và các bạn ăn đã nhé. Ăn xong, cứ đi tới thị trấn tôi vừa nói, chắc chắn các anh sẽ được đón tiếp tốt hơn, vì ở đó có một tốp rất đông tù binh Ba Lan và Nga.

        Ồng ta đưa cho chúng tôi tới một cái lều của thợ đốn củi ở cách dó khoảng nửa cây số. Sau khi nói mấy lời với người dàn bà giúp việc cũng là người Ba Lan, bà ta vừa khóc vừa làm cho chúng tôi một chồng bánh Xăng-uých cao như núi Môngt-blăng. Cuộc gặp gỡ xúc động quá chừng, khiến chúng tôi nghẹn ngào không thể nào ăn được. Nơi góc rừng không có dấu tích gì của chiến tranh này, sự vật giản dị và tự nhiên biết chừng nào.

        Còn cách địa điểm chừng năm chục thước thì Mác-xen hét lên : "Ô ! Đứng dậy các bạn ơi, giờ ăn tới rồi !" Ba cái đầu ló ra trên bụi cây, nhưng chưa ai bước ra.

        Anh ta phải nhắc lại mấy lần để khẳng định là sự thật, họ mới cựa quậy thân mình. Khi trông thấy gói xăng-uých mà chúng tôi đã cố ý trưng bày sau một thân cây, những khuôn mặt đã choắt lại bắt đầu giãn ra. Trong lúc Ăng-drê đang ngắm chồng bánh nom giống một cây nấm mọc từ đất lên ấy, Guy và Rô be đã ăn ngấu ăn nghiến rồi. Im lặng kéo dài rất lâu. Bằng sự im lặng dó, mỗi người muốn tôn trọng tính chất trang nghiêm của cuộc kết thúc xiết bao sung sướng này. Như thể là 25 giờ trước đây điều mà người tù binh chiến tranh nói với chúng tôi là sự thật. Và như lòi mách bào của người Ba Lan nãy thì chúng tôi đã đi dược 20 cây số, nhưng chỉ có 15 cây là theo hướng tây tính từ khi chúng tôi xuất phát. Lẽ ra, chứng tôi cứ ở trong cánh rừng đầu tiên mà chờ đợi và có thể trả lại chiếc bật lửa cho ông bạn Brơ-ta-nho đáng thương ấy. Và trước đó chúng tôi sợ hơn bốn người thì đông quá, nhưng thật ra, nếu tất cả mọi người trên toa có thể trốn cùng một lúc cũng chẳng có chuyện gì xảy ra.

        Chúng tôi vội vã đi về phía thị trấn. Nhưng bây giờ thì đi ngay trên đường cái lớn, không cần dấu diếm gì hết.

        Ngay cả lúc nhìn thấy các căn nhà đầu tiên đều vắng người, chúng tôi biết là tất cả dân chúng đã đổ ra đường để đón quân đội Mỹ đi qua, nhưng trên cửa sổ nhà nào cũng treo cờ trắng.

        Khăn giẻ, hoặc nguyên cả tấm trải giường đều là màu trắng được đưa lên làm cờ. Sau những năm tháng vênh vang kiêu ngạo bao nhiêu thì nay tỏ ra khiếp nhược bấy nhiêu. Để đến dược con lộ chính hiện ra từ đầu một con đường nhỏ, chúng tôi chạy bất kể tình trạng yếu kém của sức khoẻ thế nào, vừa chạy vừa dìu Rô-be chỉ còn đi được bằng một chân. Đàn bà, trẻ con, ông già, bà lão.

        Tất cả đều tụ họp lại để xem những người chiến thắng. Xe tăng, xe mô tô, xe vận tải nối đuôi nhau đến vô tận. Cả một đám thanh thiêu niên, đang bao quanh chiếc xe tăng dừng lại để sửa chữa, cứ chìa tay ra để xin sô cô la. Một lính bộ binh Đức tự nhận mình là lính đảo ngũ đã đem cả một bình rượu nhẹ ra mời anh lính lái xe tăng uống. "Kamerad ! Ich " Kamerad !" Hắn sủa liến thoắng. Có lẽ đã bị say, nên tôi cũng lợi dụng, cơ hội để uống mừng sức khoẻ của hắn. Các bạn của tôi cũng uống theo. Trong lúc đó Mác-xen hấp ta hấp táp chạy tới gặp một người lính Mỹ đang lơ đễnh hút thuốc và nói với anh ta với niềm tin chắc là sẽ làm anh ta giật mình :

        - Chào anh ! Tôi là người Pháp kháng chiến, bị tù đày, trốn trại tập trung. Mác-xen đã nói bằng tiếng Anh rất lưu loát và gần như phải hét lên vì đoàn xe quân sự chạy ồn ào như sấm động. Nhưng anh lính Mỹ vẫn lạnh như băng. Anh ta đã bắt đấu phân phát cho lũ trẻ những gói bọc giấy thiếc mỏng đẹp, khiến tôi nhớ lại các mẫu hàng ở hội chợ Pa-ri. Lúc tay anh ta chìa đến trưóc mặt Mác-xen, anh ta ngước nhìn Mác-xen với đôi mắt hiên hậu và cũng đưa cho Mác-xen một gói. Rồi sau đó anh ta cũng trả lời. - Vâng, vâng, tôi hiểu, tôi cũng đã gặp nhiều lắm rồi đấy.

        Gần như là Mác-xen sập người xuống. Sự phấn khởi bừng bừng, cái đức tính cố hữu của anh, làm Mác-xen tưởng tượng đến một cuộc gặp gõ còn lý thú hơn thế này nhiều. Tôi đón nơi tay anh gói quà người lính Mỹ đưa cho. Đó là một tấm kẹo cao su. Rõ ràng là từ khi vượt sông ranh người lính này thuộc các đoàn quân tiền phương, đã nhìn tận mắt cảnh đói nghèo của một nước Đông Đức dưới quyền Hitle. Và anh muốn nhanh chóng kết thúc cuộc chiến tranh này. Thật may, sau khi người đốn củi Ba Lan nhận ra chúng tôi giữa đám dông, đã đến tìm chúng tôi. Chỉ một lát, trước những cặp mắt ngạc nhiên của dân chúng Đông Đức, một nhóm người Ba Lan , người Uy-kra-na thân mật bao quanh chúng tôi và dẫn chúng tôi tới một nông trại là nơi ông làm việc. Được tắm táp và cạo râu, nom chúng tôi bảnh hơn. Một bữa tiệc đón mừng chúng tôi dọn ra :

        Nào là bánh mì, mỡ, dồi, rượu. Nguyên cả một hầm thực phẩm của một nhà buôn là Đảng viên Quốc xã chạy trốn, được dân chúng trong làng đem ra tổ chức lễ lớn ăn mừng cuộc giải phóng. Ngây ngất vì niềm sung sướng ấy, tôi nằm duỗi dài dưới gốc một cây bạch dương thuộc một dãy trồng dọc theo con đường làng. Nhìn lên bầu trời, tôi thấy chóng mặt vì chiều cao của cây bạch dường. Một cơn gió nhẹ làm rung lên tiếng reo ca của cành lá. Tôi nằm nghe một khúc nhạc say mê, nhắc lại nhũng kỷ niệm của thời thơ ấu xa xưa. Rồi giấc ngủ đến dần dần trong lời ru ấy của đất trời. Như thể một chú bé sung sướng, tôi lăn mình trong cỏ tươi non và thiếp ngủ đi trong tự do...

        Một cuộc vũ hội mùng ngày giải phóng được tổ chức vào buổi tối trong một vựa thóc đã lôi cuốn tất cả người nước ngoài hiện sống trong vùng. Trong lúc một nhạc sĩ đàn ắc-coóc-đê-ông chơi lặp đi lặp lại một điệu nhạc Tzigane cổ truyền, thì tôi chăm chú theo dõi một cô gái gốc Uy-krai-na dáng điệu uyển chuyển dưới mái tóc vàng óng ánh, nét mặt nom như Đức Mẹ đồng trinh. Tôi đã chú ý đến nàng từ lúc ban ngày. Bây giờ là đêm nom nàng khác hẳn.

        Xuất thân nông dân, cũng giống số đông các bạn gái đồng hương, Ka-ti-a nổi hẳn lên trong đám do sắc đẹp và dáng điệu sang trọng. Qua lớp áo nhoà nhạt, người ta đoán biết một thân thể kiều diễm và cách đi đứng, cử chỉ của cô toát lên vẻ khêu gợi một cách rất tự nhiên. Qua những ngày lao động nặng nề mà cô đã trải qua trong nhà máy hay ở nông trại, mà sao gương mặt và bàn tay cô lại vẫn giữ được vẻ đẹp và tươi trẻ đến thể ? Cô vẫn giản dị mà lại sáng rõ. Phải là Thượng đế toàn năng và bí ẩn đã tạo nên tác phẩm tuyệt vời này, nên chắc cũng đã ra sức bảo vệ cho cô thắng bọn đàn ông và thắng mọi thử thách gian lao. Thật là một lý thú do tình cờ một bí ẩn bất ngờ được khám phá, cô gái đẹp mê hồn và có vẻ khó hiểu ấy khi biết tôi là người sống sót từ trại tập trung và tôi sẽ trở về Pa-ri, đã cho tôi một trong những đêm cảm động nhất đời.

        ... Phải chăng hạnh phúc của tôi đang ở ngay trước mắt ! Bởi lẽ, tôi nghĩ không sức mạnh nào ngăn cản tôi đưa Ka-ti-a về Pa-ri và cùng cô tạo lập cuộc sống gia đình. Tôi chú ý ánh mắt cô đang nhìn chằm chàm vào tôi. Tôi đồ rằng cô đoán được những gì đang đặt ra cho lương tâm tôi và tôi thấy cái nhìn dịu dàng nhoà nước mắt của cô.

        Không hiểu đây là tình cảm yếu mềm của một cô gái hay chỉ là mưu toan của một người đàn bà. Tôi đã tự hỏi và vẫn còn luôn luôn tự hỏi thế. Vì rằng, khi chúng tôi đang ngồi trò chuyện với nhau ở đây, một gương mặt khác dầy dam mê đột nhiên xuất hiện lại trong tâm tưởng tôi, ấy là gương mặt của người mà tôi đã tán tỉnh những ngày niên thiếu vẫn còn bền chặt sâu sắc bất chấp thời gian xa cách do những biến cố liên tiếp vừa qua. Tôi đã nhìn thấy gương mặt đó cùng gia quyến ở Nit-xơ ít phút trước lúc bị bắt. Ấy là Ra-sen gốc người Do Thái. Nhưng theo một lẽ thường tình, tôi tin cô vẫn đợi chờ tôi. Hết sức tế nhị và bằng vẻ dăm chiêu xa vắng này, tôi muốn để Ka-ti-a hiểu tất cả những khó khăn cũng như may rủi của cuộc di cư sang phương Tây. Tóm lại trước tiên cô nên trở về quê hương. Rồi do hoà bình đã sắp thành hiện thực, cô có thể đi du lịch nước ngoài và lẽ dương nhiên, cô có thể tới Pa-ri. Viễn cành đầy lạc quan này hình như khiến cô yên tâm. Ka-ti-a lau nước mắt mà nước mắt ấy vốn lại tôn thêm gấp bội vẻ dẹp của cô. Chúng tôi ngồi với nhau hàng giờ nơi khuất ánh đèn để bàn tính về tương lai, trong đó những cuộc đi du lịch có vị trí quan trọng nhất.

        Qua một đêm mơ mộng pha màu sắc buồn bã vì cả hai cùng biết sắp sửa phải chia xa, những bản thông cáo đã dán lên ở mọi nơi trong làng đã thu hút sự chú ý của chúng tôi. Giữa những thông cáo cho dân Đức, có một bản đã nói đến các biện pháp hồi hương những người nước ngoài trong các vùng bị chiếm đóng. Thông cáo chỉ dẫn chúng tôi tới một thị trấn gần đấy. Ở đấy sẽ có cuộc phân loại người nước ngoài theo quốc tịch. Lạ lùng quá đỗi, trong niềm vui được hồi hương lại chen lẫn một nỗi lo lắng về tương lai sắp đến. Suốt tám năm qua, cả một cuộc phiêu lưu đã phá bỏ nhịp điệu của đời sống thường nhật nhưng bây giờ lại sắp sửa bắt đầu lại tất cả trong đời sống dân thường. Tất cả những năm tháng ấy chúng tôi sống bên lề của xã hội. Thật khó khăn cho lúc trở về !

        Tôi đã nói với Ăng-drê khi cùng nhau trao đổi ý nghĩ này.

        - Anh có biết cảm nhận của tôi thế nào không? Bị nghiền nát. Bị cán xẹp lép. Tưỏng như đã có một chiếc máy cán lạ kỳ làm biến dạng toàn diện con người của tôi và tôi cứ tự hỏi liệu một ngày nào đấy tôi còn có thể cười được nữa không nhi? Cười như những ngày chưa xảy ra chiến tranh.

        Dẫu thế nào, mười ngày vừa rồi cũng đã có cái gì đó cao cả và nằm ngoài lệ thường. Không tiền bạc, không căn cước, không cả áo quần. Buổi trưa trong thị trấn này, buổi tối đã trong một thị trấn khác rồi. Phiêu lưu tựa những đội viên hướng đạo đi tìm vui thú trong rong chơi, bởi vì đã được tất cả những thị xã, câu lạc bộ, quân y viện cho ăn và cho ở mà chúng tôi hiểu cái tụ do rất hiếm có này không chỉ tốt cho mình mà lại không phiền toái cho người khác. Trời đẹp quá. Những cánh đồng lúa đầy ắp, nặng trĩu vàng, và Ka-ti-a cô muốn đưa tôi tới tận trung tâm hồi hương. Những điều đó làm cho tôi quên đi mọi xấu xa của trần gian này. Rồi có lẽ đến một ngày nào đó, tất cả con người sẽ được hưởng thứ hạnh phúc đích thực này, thứ hạnh phúc mà chúng tôi vừa thoáng nhìn thấy.

        Tại K. Địa điểm đầu tiên có một trung tâm hồi hương. Ở đây là một xã hội trật tự với những cuộc kiểm tra, những quy tắc và luật lệ lại tiếp đón chúng tôi. Dù chẳng thích thú, nhưng đó lại là việc cần thiết, ở đây là cả một mớ tạp pí lù thực sự gồm đủ loại người thuộc mọi quốc tịch mà những cách ăn mặc hết sức kỳ cục cũng chẳng khiến ai ngạc nhiên. Làm cách nào để phân biệt được trong đám người như thế người tốt, với kẻ phá hoại, người bị trưng tập với kẻ tình nguyện, một dân quân với một tù binh chiến tranh, người kháng chiến với tên mật thám ? Tất cả đều muốn trưng diện ra lòng yêu nước chói sáng, niềm kiêu hãnh phô phang dưới nhũng màu sắc quốc gia khác nhau và hẳn nhiên là nhằm lợi dụng những màu sắc đó để xâu xé sự ưu dãi của ông chủ cũ. Đó là giờ phút của sự mưu toan đánh đồng tội lỗi. Thật ngứa mắt ! Bởi lẽ trong những giai đoạn của thời kỳ đó người vô tội là người chịu nạn nhiều hơn một kẻ phạm tội thật sự. Một đôi ví dụ phô bày ra dưới mắt chúng tôi đủ cho chúng tôi tin điều ấy là đúng.

        Viên thượng sĩ của một đại đội vận tải Pháp đi theo sư đoàn Mỹ và làm nhiệm vụ giữ trật tự đã mời chúng tôi tới ăn bữa tối trong chiếc xe làm chỗ tạm trú của ông. Ông thật là người dễ thương, nhất    là ngày nào ông cũng cho ăn một bữa tiệc như vậy. Tuy thế, trong lúc thi hành nhiệm vụ, ông sử dụng những phương pháp thật là quái dị. Muốn kiếm thêm một ít thực phẩm hơn người khác, ông chuyên dùng có mỗi một cách. Đưa khẩu súng lục ra đe doạ và lúc đại dội ông phải di tản dân chúng ra khỏi một làng thì ông cho nổ sập ngôi nhà mà ông tạm trú.

        Chính ông đã nói với tôi ông chẳng bị đau khổ gì về chiến tranh cả, mà ông cũng chẳng vì phục vụ người Đức. Lý do duy nhất khiến ông sung vào đơn vị này chỉ là để "chọc tức bọn Đức choi và để hoài niệm một thời kỳ huy hoàng của đội quân lê dương". Trong công việc trưng tập người để làm lao dịch hoặc làm cho đại đội, các quân nhân thích chọn lựa những người trai trẻ để bắt làm hậu cần. Và một lính lê dương cũ còn sử dụng họ vào công việc khác nữa. Còn những người lớn tuổi, toàn là công nhân và viên chức bình thường thì hay tự hỏi có phải chỉ riêng họ là phải trả giá cho những hậu quà mà sự đại bại của Đảng Quốc xã gây nên không, trong lúc ấy bọn chức sắc của thành phổ cứ ở nguyên vị hoặc đeo vào cánh tay chiếc băng chữ thập đỏ linh diệu để tránh bị trưng tập. Một toán lính khác chiếm quán rượu ở nhà ga. Ngay đêm thứ nhất, để đùa chơi đã bắt người chủ quán nhốt vào hầm rượu. Chúng nói rằng để ông ấy biết mùi những phương pháp hành hạ của bọn ss. Chúng bắt ông làm những việc không thể ghi lên giấy được. Thế rồi cũng trong đêm đó, sau một bữa no say còn thiếu nôn mửa, họ đem ông ra làm bia để tập bắn súng lục.

        Bà vợ nạn nhân tỏi gặp bộ chi huy Mỹ để khiếu tố. Một sĩ quan được cử đến ngay mở cuộc điều tra. Bọn tội phạm vô cùng lúng túng. Nhưng chúng lại đóng giả vai trò của những tên đi thanh lọc, đã dua các cựu tù binh chiến tranh tới để phải xác nhận với viên sĩ quan điều tra đây là một lãnh tụ Quốc xã trước đây đã phạm tội hành hạ người Pháp làm việc trong thành phố. Chỉ vì để vui lòng những người đồng hương, họ nhẫn tâm làm nhân chứng mà chẳng cần hiểu sự thể thế nào. Nhưng tới khi đối chất, tấm chăn phủ được mở ra, trông rõ mặt nạn nhân thì họ kinh ngạc hết sức và quên bẵng điều đã hứa.

        - Thế nào, một người trong họ kêu lên, các anh giết ông ấy rồi sao ? Nhưng đó là quán rượu duy nhất đã thầm lén bán rượu cho chúng tôi. Và không ai lịch sự với chúng tôi hơn ông ấy. Thật đểu cáng, bọn Quốc xã đích thực lại đang được tự do.

        Tiếp theo những gì chúng tôi đã chứng kiến, rõ ràng lại thêm một người nữa chết, chẳng gây ra một cảnh tượng lạ kỳ nào cả. Tuy thế, dù sao cũng là chuyện đáng tiếc khi một trong những người Đức hiếm hoi không phải đồng đảng của Quốc xã xã bị giết, vì nghĩ cho cùng nước Đức vẫn tồn tại kia mà.

        Bọn lính trong đại đội không làm sao hình dung chính xác về một nước Pháp được giải phóng. Phần đông họ đều sống ở làng quê ngày có cuộc đổ bộ và không hề biết một tí nào về nhũng biến chuyển trong đất nước của mình. Tuy vậy, một đại uý được giao nhiệm vụ tiếp đón những người Pháp được cánh quân đầu tiên của Đồng minh giải phóng đã tới nói chuyện với chúng tôi bằng một diễn văn ngắn. Sau vài câu mở đầu có tính ước lệ, viên đại uý đã làm những người nghe như bị dội nước lạnh khi ông ta yêu cầu một số người hãy tình nguyện tham gia các toán gác để canh giữ nhiêu nhà máy khác nhau. Đây là một công việc dịch vụ phụ mà quân đội Mỹ giao cho những cựu tù binh chiến tranh người Pháp, tưởng như nhằm cho họ có ảo tưởng mình cũng là người chiến thắng.

        - Chiến tranh chưa kết thúc, ông ta xác định, các anh sẽ không tìm thấy những gì mà các anh chờ đợi ở Pháp đâu. Hơn nữa, vì không đủ phương tiện vận chuyển, đừng vội tin có thể được hồi hương trước hai tháng nữa. Trái lại, những ai tình nguyện sẽ được hưởng chế độ đãi ngộ như người Mỹ về thực phẩm, quần áo, thuốc lá và lương lậu.

        Cuộc diễn thuyết không mấy thành công, những cũng có người giơ tay. Có một vấn đề trong tâm tư là số đông những người tù binh chiến tranh
sau năm năm xa biệt, nay trở về ít nhiều có mặc cảm mình đã thành người tàn tạ thảm hại. Một vài người qua thư từ mà những người qua thư từ ấy không phải lúc nào cũng đem lại niềm vui, được biết vợ đã là của một người đàn ông khác, hoặc là họ đã trở thành bố của những đứa con không do họ tạo ra. Nhiều người do nhiều năm dằng dặc lại quên mất vợ ở nhà rồi rơi vào tay một cô bồ khác và thường là trở nên những ông chủ nông trại. Sau cùng là những người đã xác định hồi hương nhưng tâm trạng lại buồn man mác. Sau tiếng nhạc rộn ràng của cuộc đón tiếp, họ mơ hồ cảm thấy sự tầm thường mà họ sắp sửa gặp lại sau những năm tháng trải qua cuộc phiêu lưu vĩ dại. Một trong nhũng người nhu thế giãi bày với chúng tôi :

        - Năm năm trời tôi làm không biết bao nhiêu nghề, từ nông trại đến nhà máy, các hầm mỏ, tài xế xe tải và cũng từng làm thằng bồi bàn ở một tiệm cà phê làng. Tôi đã làm quen với không ít người thuộc các quốc tịch khác nhau. Tôi đã thử vượt ngục tới ba lần, lần thứ ba đã đưa tôi tới Rawa-Ruska một    trại cải tạo ở BaLan. Nhưng tôi tự hào đã vượt qua những thử thách ở đấy vì tôi đã trở thành một người khác mình trước đó. Chiến tranh và những đảo lộn do nó gây nên khiến tôi tin rằng    thế    giới này ắt sẽ phải sụp đổ nhường chỗ cho    một    thế giới mới trong đó có con người ham mê sáng tạo, ham mê làm việc. Không còn cảnh sống cùng cực do nguồn gốc xã hội gây ra. Thế nhưng, bằng vào những điều mà viên đại uý giải thích cho các anh, tôi bỗng nhận ra mình chỉ là một kẻ mơ mộng. Chiến tranh cũng chẳng khác nào trận bão trên đại dương. Nó tạo ra những thay đổi trên thượng tầng, còn những con người tháp bé vẫn cứ tiếp tục sống nhục nhã dưới đáy biển. Sung sướng hơn là nếu họ sống sót được từ những lò sát sinh. Và bây giờ thì phải trở về thôi. Tôi không dám tin sau những gì tôi đã trải qua, sẽ quay lại được với nghề cũ là công chức ngành bưu diện. Cả ngày ngồi sau quày, lưới thép mắt cáo vây quanh, giống thể một con thú ngơ ngác, tò mò, bụi bặm, giấy tờ rồi hết tháng lĩnh một khoản lương mà kẻ khác có thể chỉ kiếm trong một ngày. Tôi cảm thấy mình có đủ khả năng làm tất cả mọi việc để đừng thấy lại những cái đó.

        Hẳn là tất cả những ai giơ tay đáp lại lời kêu gọi của viên đại uý kia đều có một trong những lý do trên để nhân một duyên cớ chính thức mà được ở lại Đức. Còn có lý do nữa là uy lực từ bộ quân phục của kẻ chiến thắng cùng với tất cả những lợi lộc nhờ sự chiếm đóng ở một nước mà dân chỉ còn phải quì gối khuất phục.

        Khi viên đại uý biết hoàn cảnh chúng tôi, những người đã trốn thoát trại tập trung và chỉ có năm người chúng tôi lạc loài giữa số đông, anh ta vội vàng tiếp chúng tôi ở văn phòng đặt trong thành phố. Thân hình dẹp, vẻ oai nghiêm tăng thêm nhờ bộ quân phục, anh ta trạc bốn mươi tuổi. Sau hết, chúng tôi sẽ được nghe tin tức về nước Pháp. Tuy thế, sau lúc chúng tôi giải khát, hút thuốc ông ta bắt đầu câu chuyện theo một chủ đề khác.   ^

        - Các anh đã nghe tôi nói với bọn tù binh chiến tranh thế nào chưa ? Dù chính phủ đã giao tôi làm việc đó nhưng tôi đâu phải là người đem vòng hoa tặng đến cho chúng. Trông thấy lũ trâu bò ấy, lũ người mà có khi còn chịu ít đau khổ hơn dân thành thị ở Pháp mà lại muốn ta là anh hùng dân tộc đây, tôi tức lộn ruột. Những ai vượt ngục hoặc những ai tìm cách vượt ngục, đó mới là những con người ! Tất cả bọn còn lại đều là những kẻ bất tài hèn nhát. Tôi hơi cứng nhắc quá chăng. Nhưng chính tôi nghĩ tới các anh, tới tất cả những ai bị đầy đoạ mà bây giờ chỉ còn gặp lại có một phần mười, tới những anh hùng hoạt động bí mật của kháng chiến, tới những người tình nguyện chiến đấu ở châu Phi lúc đổ bộ để chiếm lại lãnh thổ Pháp. Tôi cam đoan với các anh rằng chúng ta phải trả một giá đắt ở An-dát-xơ. Thế mà chúng ta lại còn mong ước được đón tiếp giống những người có tiết tháo. Tôi không cực đoan đến độ đòi đưa ra toà án quân sự tất cả bọn đó theo luật chiến tranh. Nhưng chỉ ít họ cũng phải biết hổ thẹn để dừng ba hoa thế.

        - Sự phán xét của anh có phần cũng nghiêm khắc quá, Ăng-đrê nói, cả nưỏc Pháp đã bị cầm tù từ năm 1940 và làm sao có thể trách mọi người không tìm cách mà trốn thoát hết. Điều nữa, là ngoài những người sống ở nông trại những tù binh chiến tranh cũng đã chịu đụng nhiều đau khổ. Tôi tin rằng khi tất cả được hồi hương, họ sẽ tạo nên một phong trào làm rung động toàn dân bằng yêu sách đòi phải xét xử những kẻ đã dựng lên những trại giam tù binh chiến tranh.

        Nghe xong những lời cuối cùng ấy, trên gương mặt người đang thông báo về tình hình nước Pháp của chúng tôi thoáng nở một nụ cười. Ông nói :

        -Tôi hiểu các anh bởi vì các anh là cựu tù binh chiến tranh, hơn thế nữa lại là tù binh vượt ngục. Chắc hẳn các anh hiểu vấn đề hơn tôi. Nhưng cho phép tôi được cười sự ngây thơ của các anh.

        Và nói giọng sắc sảo, ông nói tiếp :

        - Trước nhất các anh nên hiểu những kẻ chịu trách nhiệm đối với sự thất bại thảm hại của chúng ta, chúng chẳng lo lắng gì hết. Mà chúng lại đang từng bước chuẩn bị dư luận để nắm quyền trở lại. Và rồi các anh sẽ mục kích là tù binh chiến tranh sẽ bị lừa phỉnh giống như những cựu chiến binh trong đại chiến thế giới lần thứ nhất.

        - Vậy thì tướng Đờ Gôn đi đâu ? Mác-xen hỏi chen vào.

        - À ! Làm sao có thể đòi hỏi ở ông tất cả mọi việc ! Cứ cho là nhờ hành động của ông, chúng ta được đứng về phe thắng trận. Điều đó cũng vĩ đại quá rồi. Phần việc còn lại, hiển nhiên là việc chung của tất cả mọi người. Và d0 được giải phóng, mọi người tràn đầy niềm vui. Pa-ri lúc nào cũng thế, đã tỏ ra xứng đáng với lịch sử của nó qua lần này. Không giống nhu các vùng ngoại ô, ai cũng có thể nói rằng mình đã tham gia vào công cuộc giải phóng. Ngày 25 tháng 8, tôi tới đó với những đơn vị đầu tiên tiến vào thủ đô. Khó mà tả lại cho được cảm nghĩ lúc ấy, nhưng có thể nói chắc chắn rằng đã đạt tới sự cao thuợng. Trên những hàng rào chắc mà đàn bà và trẻ con đã giúp sức dựng lên, cả một dân tộc ngập tràn phấn khởi vì đã được tự do, đứng hoan hô chúng tôi. Qua đám đông đang sôi động niềm hân hoan ấy, người ta nhìn thấy cả nước Pháp bệnh hoạn và lạc lõng suốt năm năm trời vừa qua đã sẵn sàng tiến theo con đường chính nghĩa. Rồi nữa. còn phải suy nghĩ một điều là, tất cả mọi người chẳng chút bận tâm việc con bệnh có bình phục hay không, bởi thời kỳ ấy chỉ giống một ngọn lửa rơm. Người Pa-ri đã qua một mùa đông cực kỳ nhọc nhằn và phải thừa nhận đã có trẻ em chết rét. Việc tiếp tế thực phẩm, thôi đừng nhắc lại là tốt hơn. Và tôi khuyên các anh đừng nên đặt quá nhiều lòng tin vào Đồng minh nếu như ta muốn giữ được độc lập. Nhưng hứa hẹn được loan truyền trong những năm qua trên đài phát thanh chẳng qua chỉ là khoác lác. Tôi lại vừa ở Pa-ri tám ngày, sau sáu tháng, đó là lần đầu tiên tôi trở lại đây. Buồn thay, tôi chẳng thấy khá hơn cái gì. Tất cả đều trái ngược. Chính quyền thì ra rả kêu gọi làm việc và sản xuất, nhưng trong khi đó thì chính quyền chẳng nêu được một sự gương mẫu nào của chính mình. Chính quyền chỉ đưa ra một phác thảo sơ sài về một kế hoạch làm trong sạch mà nhũng người liêm khiết hiện giờ thì không tài nào sống tử tế bằng đồng lương của mình. Thế mà những lời tuyên bố mỹ miều thì quá nhiêu. Một vài ông bộ trưởng luôn mồm thuyết luận về cái vĩ đại, về sức mạnh của chúng ta. Tuy vậy lời nói cho sướng mồm ấy không che đậy được tình trạng bệnh hoạn toàn diện đang ngự trị trong cả nước. Người ta dễ có liên tưởng rằng nước Pháp sau chiến tranh này, bị đặt trước một số vấn đề làm cho nó bị phân hoá giống như hồi năm 1939.

        Ông ngừng lại, vẻ như đang suy nghĩ tới những điều tâm sự khác. Nhưng rồi cuối cùng ông đứng dậy, bằng giọng phấn chấn nói với chúng tôi, như muốn để kết luận :

        - Chắc là tôi bắt đầu làm các anh não lòng vì những lời trách móc quá nghiêm khắc của tôi ! Hãy cạn với nhau ly nữa ! Các anh còn trẻ và có một kinh nghiệm vĩ đại, hãy vận dụng kinh nghiệm đó. Nghĩ cho cùng , chúng ta lại vẫn được tự do và đấy là điểm chính yếu.

        Ngay trong đêm có cuộc gặp gỡ đó, một toán người tù khác cũng đưa tới trung tâm K. Có nhiều người Pháp đã trốn thoát khỏi một đoàn tù bị đưa đi tàn sát trong rừng, và cả những người Nga cùng chúng tôi trốn thoát từ chuyến tàu chung hôm đó. Tôi được gặp lại nhiều người quen cũ trong họ, đặc biệt là Vladimir. Cùng với vài người bạn nữa, anh đã nhảy khỏi tàu trước chúng tôi một đêm. Và tới khi gặp được xe tăng của đoàn quân giải phóng, anh cũng đã trải qua những ngày lo âu gian khổ như chúng tôi. Điều làm tôi sung sướng nhất là cuối cùng tôi có thể bày tỏ với anh, không phải bằng lời nói, lòng biết ơn của tôi về những sự giúp đỡ của anh đối với tôi nhũng ngày quá khứ. Nhưng tôi cũng thấy tiếc vì cuộc gặp gỡ này lại là cuộc gặp gỡ cuối cùng để rồi phải xa nhau vĩnh viễn.

        Trên chuyến xe đưa tôi về Ha-nô-vrơ, anh nói với tôi lời vĩnh biệt và khi nhìn Ka-ti-a khóc nức nở, tôi bâng khuâng trong tâm trạng buồn tê tái vì sắp phải chia xa cùng lúc một tình yêu và một tình bạn mà không gì thay thế được. Tôi gượng cười vui để tiếng khóc khỏi bật ra. Tuy thế, lúc đoàn xe lăn bánh, nước mắt tôi cũng chực dào ra. Trên con đường trắng loá viền hai hàng cây phong ánh bạc, bóng hình họ đang đưa tay lên vẫy tôi để chào vĩnh biệt, nhỏ lại dần, nhỏ lại dần cho tới lúc chỉ còn là hai chấm đen rồi biến mất sau đám bụi cuốn lên mù trời. Giữa tiếng ồn ào của đoàn xe trong giờ chuyển bánh, tôi còn nghe Vladimir hét lớn : "Đùng bao giờ quên... Tắc-sken¹... vùng Trung Á ... anh sẽ gặp lại tôi ở đấy".

        Tới Ha-pô-vrơ, chuyến xe lửa đưa chúng tôi tới Bỉ. Đâu đâu- cũng một cảnh điêu tàn, khắp nơi đều một cảnh đổ nát. Họ sẽ bắt đầu xây dựng lại bằng gì đây ? câu hỏi ấy đặt ra với mọi người khi nghĩ đến người Đức, khi mà những thành phố, tất cả những thành phố đều đã thành gạch vỡ. Bằng mọi phương tiện vận tải, trên mọi nẻo đường, từng toán tù binh và công nhân thuộc đủ các chủng tộc ở Châu Âu đang đổ về những trung tâm hồi hương. Tất cả những con người ấy sẽ tìm lại được gì ở quê hương khi chiến tranh giống như trận cuồng phong đã nhổ bật họ ra khỏi mảnh đất quê hương, biến thành tôi tớ, thành nô lệ cho nền Đệ tam Cộng hoà Đức Quốc xã. Cũng chỉ là vô vàn cảnh tàn hoang đổ nát, vô số gia đình ly tán. Thế nhưng, đa số đều tỏ vẻ rất hoan hỉ và xúc động trong hy vọng. Được có mặt trong nhũng người sống sót sau bao nhiêu tội ác man rợ của bọn Quốc xã, đâu phải chẳng có ý nghĩa gì. Chỉ có người Ba Lan nói chung là buồn lo nhiều nhất. Sự ngờ vực từ trong bản năng đối với người Nga do hàng thế kỷ đàn áp bóc lột của Nga hoàng, chưa xoá hẳn trong chiến thắng chung.

        Nhiều người Ba Lan nghĩ đến nước Pháp, nơi nhiều đồng bào của họ đã tạo nên một lực lượng đáng kể trong tập thể công nhân khai thác mỏ. Vả lại, có trường hợp một người Pháp lấy vợ Ba Lan, bà ta không muốn trở về quê hương mình. Chuyện đó cũng không phải là hiếm. Nhưng chúng tôi thấy lạ lùng nhất là cuộc gặp gỡ tại trung tâm Véc-vi-ê, ba đôi vợ chồng Pháp-Đúc. ở một thành phố lớn, một gia đình sẽ chìm lỉm vào giũa sự quần tụ đông đúc của dân cư. Nhưng trường hợp này lại là một chàng nông dân và anh công nhân thủ công nghiệp ở một địa phương nhỏ bé và từ nơi tù đầy với bao nhiêu điều khủng khiếp vừa trở về, thì phải can đảm hoặc là vô ý thức đến thế nào mới dám đem một người vợ Đức về trình diện với gia đình và bà con lối xóm.

        Và thế là chúng tôi đã trở về, ở Bỉ, miền Bắc nước Pháp đâu đâu cũng diễn ra những cuộc đón tiếp vô cùng cảm động. Buồn thay không phải bao giờ con người cũng dễ yêu và nhân hậu như trong hoàn cảnh mà những bất hạnh đáng sợ cũng liên tiếp kéo đến. Người ta khó mà phân chia ranh giới giữa Pháp và Bỉ. Từ cảnh vật, ngôn ngữ đến tập quán, cái gì cũng như nhau. Nhưng với một người ở Pa-ri, thì xúc động biết mấy khi bắt gặp những ngôi nhà nhỏ đầu tiên ở vùng ngoại ô. Có thể nói Tổ quốc của mỗi người là bắt đầu ở nơi đây. Chẳng phải tinh thần dân tộc hẹp hòi hay một lời hoa mỹ, đây thuần tuý là một xúc cảm. Bao nhiêu hình ảnh một thời thơ bé dồn dập hiện về trong tâm tưởng : Cùng nhau dạo chơi trong rừng Bu-lô-nhơ, cắm trại ở Phông-ten-nơ-blô, quán rượu bên bờ sông Mác-nơ hay khiêu vũ ở Rô-bi-xông. Đang là buổi sáng mồng tám tháng 5. Rất nhiều con tàu ở những vùng quê ùn ùn kéo về Pa-ri. Thanh niên, thiếu niên gõ trống lừng vang để đón chào chúng tôi và hát vang những bài hát ca tụng cuộc sống và tình yêu. Giây phút này chúng tôi cứ như là chuyện không có thật khi hàng triệu sinh mạng như chúng tôi đã ngã xuống trong những hoàn cảnh điều kiện cực kỳ khốn nạn. Và đây là Pa-ri . Trong đám đông đang nôn nao chờ đón, chúng tôi nhìn thấy nhiều khuôn mặt buồn lo chen lẫn với những bộ mặt sáng rạng của những người vừa thấy lại một người thân thích. Thế giới chỉ được biết sự thật về trại tập trung của Hitle và tang tóc đã trùm lên phần đông những gia đình có người thân bị lưu đày.

-------------------
        1. Thủ đô nước cộng hoà U-dơ-bếch của Liên Xô trước đây.

        Ở trung tâm đón tiếp, nhờ một người sống sót ở trại Bu-sân-van tôi được biết những chi tiết về cuộc nổi dậy ở trại này lúc quân đội Mỹ tới. Cuộc đó xảy ra ngày 11 tháng 4, trùng ngày chúng tôi gặp các xe tăng Mỹ, tin tức này đã khiến chúng tôi bớt phần ân hận về một kế hoạch mà chúng tôi đã vạch ra ở Ellrich nhưng do hoàn cảnh ngặt nghèo đã không thực hiện được. Trong một danh sách những người còn sống sót mà cả một đám đồng lòng như lửa đang dò tìm, tôi nhận ra tên Ra-mơ-lanh và dại tá Gan-nơ-van-mai-cơn và Mác-xơ cũng được cứu thoát nhưng họ đã trở về quê quán. Maicơn về Belgrade và Mác-xơ về Hambourg.

        Một danh sách khác vào sáng hôm sau cho chúng tôi biết Pacô và nhũng người cùng một biệt đội sống sót lúc trại bị đi chuyển cũng đã trở về. Họ tới Pa-ri trên chuyến tàu đêm. Sau khi đánh thức họ dậy khỏi giường mười phút, chúng tôi tập hợp trong một phòng khách nhu đã từng tập hộp để chờ tàu trên sân ga công trường vài tuần lễ trước đây. Pacô kể lại cuộc phiêu lưu của chuyến tàu đầu tiên : Ngày 9 tháng 4, tàu tới Bergen-Belsen, đó là một trại tập trung khổng lồ có nhiệm vụ tiêu diệt tất cả người tù được di tản khỏi những trại tập trung khác. Do số lượng ngày càng đông thêm, Kramer, tên chỉ huy trại quyết định làm một cuộc tiêu diệt tất cả cùng một lúc vào 5 giờ chiều ngày 15 tháng 4 bằng cách sẽ phân phát cho mỗi người một mẩu bánh mì tẩm thuốc độc. Nhưng đến 3 giờ chiều thì xe tăng của quân Anh đã tỏi trưỏc cổng trại. Đã xảy ra một vài vụ thanh toán không cần xét xử. Bọn người tù cũ thuộc tầng lớp "quý tộc" trong trại cho tới phút chót vẫn lợi dụng những người tù bị chết sau đó. Nhưng thật là khốn nạn, một số những thằng phản bội đủ loại quốc tịch đã trốn thoát. Đối với con tàu thứ hai, con tàu chở chúng tôi, tình trạng tồi tệ hơn. Chúng tôi bỏ nó đêm 9 tháng 4. Nhưng nó vẫn chạy lòng ròng và cuối cùng thì chẳng thể nào tới được một trại tập trung nào, tất cả những tù phải rời tàu và đi về phía đông. Cho tới lúc ấy chỉ còn lại hơn một nửa số người thì lại ngã ra chết dọc đường hoặc bị thanh toán nốt bằng súng lục. Mãi tới ngày 2 tháng 5, chỉ có vài trăm trong số ba ngàn người lúc ra đi là được quân đội Nga cứu sống. Do phép thiêng nào đó mà Tony và Toso cũng ở trong số này. Trong một danh sách những người sống sót khác, tôi sung sướng nhìn thấy tên Huy-be mà tôi chẳng còn biết thêm gì từ phút gặp nhau tình cờ khi đi qua nhà máy ngầm Đôra.

        Nhưng bây giờ ngày 9 tháng 5 chúng tôi đang ở Béclin, tại Béclin do quân đội Nga chiếm đóng. Vonkeitel ký hiệp ước đầu hàng của nước Đức Quốc xã. Và trên mọi đường phố Pa-ri, cả một dân tộc vui như điên đang chuẩn bị cho cuộc ăn mừng chiến thắng.

        Chỉ những người đang dò tìm một tên trong các danh sách người sống sót mới còn những suy tư khác. Và tự nhiên nhóm người bạn chúng tôi lại tỏ ra gần như khiếp hãi trước cảnh ồn ào rộn rịp của ngày hội này.

        Pacô nghĩ tới vùng Nam Mỹ, Mác-xen muốn trở lại Luân Đôn với hy vọng tìm lại được đường dây liên lạc cũ. Bê-be, chú nhỏ của khu Pi-gan-lơ đã hoà nhập được nhanh chóng với hoàn cảnh mới. Hai mươi bốn giờ sau trở về, cậu ta đã bắt tay được vào các cuộc làm ăn với những quân nhân Mỹ. Ăng-drê bao giờ cũng là người lý tưởng của nhóm.

        - Chúng ta chỉ chiếm một phần mười số người sống sót từ các trại tập trung. Còn những tù binh chiến tranh những nạn nhân khác nữa... Chúng ta phải đoàn kết lại... Tổ quốc đang cần sự đổi mới... Phải làm một công việc gì đây.

        Nhưng chúng tôi hãy còn hơi lúng túng và mỗi người trước tiên là nghĩ đến trở về ngôi nhà của mình.

        Tôi đã nghe tất cả những chuyện ấy. Lại nữa, tôi vừa biết tin Ra-sen đã bị đày tới Auschvitz và đã ngã xuống trong biến động. Qua cửa sổ trên bờ tường đẩy cửa phòng khách mắt tôi dán chặt vào dòng người mỗi lúc một đông thêm đang cuồn cuộn di chuyển trên đường phố tựa như một dòng nham thạch nóng chảy.

        Trên tất cả những khuôn mặt, người ta thấy sáng ánh lên lòng ham mê được sống. Tôi mo màng cảm thấy những người tù diễu hành đang tiến đến một quảng trường vĩ đại để được điểm tên mình. Trong đó có Bu-sê, Rô-giê nghệ sĩ điêu khác, Bác-bơ-rông và nhiều người khác, tất cả các lứa tuổi, tất cả các tôn giáo, các quốc tịch, tất cả ... Tất cả mọi người nam và nữ đã chiến đấu để hôm nay có ngày đại lễ như thế, nhưng đã không có mặt.